het paleis van de republiek

Het

pal

eis

van

de

Rep

ub

liek

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 05-08-11 10:32 Seite 1

Het

pal

eis

van

de

Rep

ub

liek


Geschiedenis van het stadhuis van Amsterdam

Pieter Vlaardingerbroek


Inhoud

Dankwoord............................................................................................................................................................................................................................... 8Woord vooraf........................................................................................................................................................................................................................... 9

INLEIDING.............................................................................................................................................................................................................................................. 11Amsterdamse pretenties verbeeld .............................................................................................................................................................................. 12Waardering door Amsterdammers, toeristen en architecten...................................................................................................................... 12Doel en opzet............................................................................................................................................................................................................................ 12

HET STADHUIS.............................................................................................................................................................................................................................. 14

I. NAAR EEN NIEUW STADHUIS.......................................................................................................................................................................................... 15Ontstaan en geschiedenis van Amsterdam............................................................................................................................................................ 15Het stedelijk prestige en het oude stadhuis........................................................................................................................................................... 16

DE EERSTE PLANNEN VOOR EEN NIEUW STADHUIS.................................................................................................................................. 22Het aan Philips Vingboons toegeschreven vroegste project te Parijs............................................................................................. 23

Het eerste besluit tot nieuwbouw (1640)................................................................................................................................................................. 24De stedenbouwkundige inpassing van het nieuw te bouwen stadhuis (1640-1648) ................................................................... 24

1640 ........................................................................................................................................................................................................................................ 251642 ........................................................................................................................................................................................................................................ 251643 ........................................................................................................................................................................................................................................ 251645 ........................................................................................................................................................................................................................................ 261646 ........................................................................................................................................................................................................................................ 271647 ........................................................................................................................................................................................................................................ 29

Onuitgevoerde stadhuisontwerpen uit 1643 ........................................................................................................................................................ 29Het project op de kaart van Cornelis Danckerts de Rij uit 1643........................................................................................................ 29Het gepubliceerde ontwerp van Vingboons ................................................................................................................................................. 30Vingboons’ eerste getekende ontwerp in de Atlas Beudeker ............................................................................................................. 31

Onuitgevoerde stadhuisontwerpen uit 1647 ........................................................................................................................................................ 32Het tweede ontwerp van Vingboons in de Atlas Beudeker................................................................................................................. 32Een ongedateerd ontwerp van de monogrammist SGL ........................................................................................................................ 33

De resolutie van 18 juli 1648 en het begin van de bouw ................................................................................................................................ 33De nieuwbouw........................................................................................................................................................................................................................ 36

II. HET ONTWERP VAN JACOB VAN CAMPEN......................................................................................................................................................... 41HET ONTWERP IN PRENTEN, MODELLEN EN TEKENINGEN ............................................................................................................... 41

1. De prenten van 1648 ............................................................................................................................................................................................... 422. Het houten model (±1648(-1650)..................................................................................................................................................................... 433. De prenten van Stalpaert (1650) ...................................................................................................................................................................... 444. Afbeelding van ’t Stadt Huys van Amsterdam (1661 en eerder).......................................................................................................... 455. Delen van een houten model (burgerzaal en galerij) (tussen 1650 en 1658) ......................................................................... 536. Een houten weergave van de doorgang naar de schepenzaal ...................................................................................................... 537. Delen van een houten model van de kappen op de hoeken van het gebouw (1648-1650 of 1653-1655?)........... 548. Tekeningen van Jacob van Campen: de timpanen en een schilderstuk in de burgerzaal (voor 1655).................. 549. Een getekende doorsnede van de noordelijke vleugel ter plaatse van de assurantiekamer (1652?) ..................... 5410. Een tekening met een gewijzigd (verkleind) ontwerp uit 1653 ................................................................................................. 5611. Twee tekeningen van de kap (voor 1658?) .............................................................................................................................................. 5812. Van de voornaemste Statuen en Ciraten: Prima Pars (1655) en Secunda Pars (1663) ...................................................... 5913. Verscheide Nieuwe Festonnen geinventeert door I. van Campen ......................................................................................................... 60

4


HET ONTWERP NADER BESCHOUWD.............................................................................................................................................................................. 60Ontwikkelingen in het ontwerp ................................................................................................................................................................................... 60De toepassing van beeldhouwwerk........................................................................................................................................................................... 61Bijzondere constructies ...................................................................................................................................................................................................... 62

HET PERSPECTIEF VAN DE OPDRACHTGEVER................................................................................................................................................. 66Praktische eisen en locale gebruiken ......................................................................................................................................................................... 67De visualisering van Amsterdam als voorvechter van vrede..................................................................................................................... 68Rome en Israël als identificatie- en inspiratiebron ............................................................................................................................................ 68

HET PERSPECTIEF VAN DE ARCHITECT.................................................................................................................................................................. 68Architectuurtheorie in de zeventiende eeuw: Vitruvius en de Bijbelse architectuur................................................................... 69

HET STADHUIS ALS VREDESPALEIS: SALOMO ALS VOORBEELD ...................................................................................................... 72VAN CAMPENS UITWERKING VAN HET ONTWERP ..................................................................................................................................... 75

Plattegrond en indeling van het stadhuis............................................................................................................................................................... 75De grootte van het perceel vertaald in een ontwerpraster ........................................................................................................................... 78De opstand van het gebouw ........................................................................................................................................................................................... 78

De toren van het stadhuis......................................................................................................................................................................................... 83Detailleren naar Scamozzi ....................................................................................................................................................................................... 85

De aankleding van het gebouw .................................................................................................................................................................................... 89BESLUIT.............................................................................................................................................................................................................................................. 92

III. HET STADSFABRIEKAMBT.............................................................................................................................................................................................. 95ORGANISATIE, OMVANG EN WERKWIJZE............................................................................................................................................................ 95DE BOUWORGANISATIE VAN HET STADHUIS................................................................................................................................................... 97

De ontwerper en architect Jacob van Campen ............................................................................................................................................ 97De stadsarchitect Daniel Stalpaert ...................................................................................................................................................................... 98

Het stadhuis: aanbesteed of in eigen beheer uitgevoerd? .............................................................................................................................. 99Nieuw stadspersoneel .......................................................................................................................................................................................................... 99

De stadsmeestersteenhouwer en de stadsondermeestersteenhouwer........................................................................................... 99De stadsmeestersmid en -slotenmaker............................................................................................................................................................ 101

Bevoorrechte aannemers .................................................................................................................................................................................................. 101De stadsglazenmakers (Jan Vos).......................................................................................................................................................................... 101De stedelijke klokken- en geschutsgieter (François en Pieter Hemony) ..................................................................................... 102

Een bevoorrecht beeldhouwer en zijn concurrenten....................................................................................................................................... 102De stadsbeeldhouwer Artus Quellinus ........................................................................................................................................................... 102Rombout Verhulst......................................................................................................................................................................................................... 104Andere beeldhouwers: Johann Jakob Kern en Gerrit de Vries .......................................................................................................... 104De onbekende factor: de stadsmeestersteenhouwers............................................................................................................................. 104

HET BEELDHOUWWERK ONDERLING VERGELEKEN; VERSCHILLEN IN DETAILLERING ALS BEWIJS VOOR AANBESTEDING...................................................................................................................................................................................... 105

Aanbesteden van beeldhouwwerk ............................................................................................................................................................................ 107EXCURSIE: HET ONTWERP VAN HET BEELDHOUWWERK EN HET AANDEEL VAN DE BEELDHOUWER......... 112REPRISE ............................................................................................................................................................................................................................................. 121

5


IV. DE BOUW: BOUWMATERIALEN EN BOUWVERLOOP .............................................................................................................................. 123BOUWMATERIALEN ............................................................................................................................................................................................................... 123

Baksteen en hout ................................................................................................................................................................................................................... 124Zandsteen .................................................................................................................................................................................................................................. 125

Obernkirchener of Bremer zandsteen .............................................................................................................................................................. 126Bentheimer zandsteen ............................................................................................................................................................................................... 127Gotlandse zandsteen .................................................................................................................................................................................................. 128

Carrara marmer ..................................................................................................................................................................................................................... 128Overige natuursteensoorten: Ölandsteen, Belgische ‘marmers’, Naamse steen, Avender steen, Schotse steen en leisteen................................................................................................................................................................................................... 129

BEGIN EN VOORTGANG VAN DE BOUW................................................................................................................................................................ 129HET INTERIEUR .......................................................................................................................................................................................................................... 136

Beschouwingen over de interieurafwerking van het stadhuis ......................................................................................................... 137Schilderijen ....................................................................................................................................................................................................................... 148Overige interieurwerken en planwijzigingen ............................................................................................................................................. 148Het eerste verval............................................................................................................................................................................................................ 149

DE VOLTOOIING VAN DE BURGERZAAL EN DE KRIJGSRAADZAAL.............................................................................................. 149De kap van de burgerzaal........................................................................................................................................................................................ 149Nicolaes Listingh en de onuitgevoerde ontwerpen voor de kap van de burgerzaal........................................................... 152De schilderingen in de burgerzaal ..................................................................................................................................................................... 157Krijgsraadzaal....................................................................................................................................................................................... 159

DE VERFRAAIING VAN HET INTERIEUR ROND 1700.................................................................................................................................... 161

V. DE PERIODE TOT 1808: ONDERHOUD EN WARMTE.................................................................................................................................... 165ONDERHOUD............................................................................................................................................................................................................................... 165TOCHT, KOUDE EN DE EFFECTEN OP DE INRICHTING............................................................................................................................. 166

Ramen.................................................................................................................................................................................................................................. 167Vloeren ................................................................................................................................................................................................................................ 167Het bekleden van wanden ...................................................................................................................................................................................... 167Schouwen .......................................................................................................................................................................................................................... 167Kachels ................................................................................................................................................................................................................................ 168

ONTWERPEN VOOR DE VROEDSCHAPSZAAL EN DE KUNSTKAMER .......................................................................................... 169

HET PALEIS.......................................................................................................................................................................................................................................... 174

VI. VAN STADHUIS TOT KONINKLIJK PALEIS: LODEWIJK NAPOLEON (1808-1810) EN DE FRANSE TIJD (1810-1813) ............................................................................................................................................................................................ 175

LODEWIJK NAPOLEON EN ZIJN HOF ....................................................................................................................................................................... 175Het hof en de etiquette....................................................................................................................................................................................................... 176Het paleisleven volgens de Étiquette du Palais Royal........................................................................................................................................ 178De toepassing van de etiquette op paleizen ......................................................................................................................................................... 179Meer Franse invloed: de architect en de leveranciers ..................................................................................................................................... 181Het hofleven............................................................................................................................................................................................................................. 182

HET STADHUIS VAN AMSTERDAM ALS ‘TIJDELIJK’ PALEIS ................................................................................................................... 184De keuze voor het stadhuis............................................................................................................................................................................................. 184De verbouwingen ................................................................................................................................................................................................................. 185Aankleding en meubilering van het paleis........................................................................................................................................ 194De indeling van het gebouw .......................................................................................................................................................................................... 195

Het groot staatsieappartement ............................................................................................................................................................................. 197Het gewoon appartement des konings............................................................................................................................................................ 199Het gewoon appartement der koningin ...................................................................................................................................... 200

Het Amsterdamse paleisleven ...................................................................................................................................................................................... 200Besluit........................................................................................................................................................................................................................................... 202

6


Inhoud

VII. EEN PERIODE VAN BESTENDIGING: HET PALEIS ONDER DE ORANJES (1813-1913) .................................................. 205Bouwkundig onderhoud.................................................................................................................................................................................................. 206Het interieur............................................................................................................................................................................................................................. 206Besluit........................................................................................................................................................................................................................................... 209

STADHUIS-PALEIS................................................................................................................................................................................................................... 210

VIII. EEN PALEIS IN EEN GERECONSTRUEERD STADHUIS........................................................................................................................ 211Achtergronden........................................................................................................................................................................................................................ 211Oorzaak en aanloop ............................................................................................................................................................................................................ 212De instelling van de ‘Commissie tot Onderzoek en Voorlichting betreffende den Staat van het uitwendige van het Koninklijk Paleis te Amsterdam’............................................................................................................................................................... 212Het rapport van de commissie...................................................................................................................................................................................... 213De wettelijke basis van het onderzoek en de restauratie .............................................................................................................................. 215Werkwijze en samenstelling van de restauratiecommissie tot 1966 ...................................................................................................... 215De restauratiearchitecten ................................................................................................................................................................................................. 216

ONDERHOUD EN HERSTEL 1913-1935....................................................................................................................................................................... 216Het herstel van de timpanen.......................................................................................................................................................................................... 216Het eerste bouwkundig herstel onder verantwoordelijkheid van de commissie.......................................................................... 218Het interieur als werkterrein van de commissie................................................................................................................................................ 219

DE EERSTE GROTE RESTAURATIECAMPAGNE (1935-1939)....................................................................................................................... 221De Staat koopt het gebouw............................................................................................................................................................................................. 221De verbetering van de brandveiligheid en de verhoging van het comfort........................................................................................ 222Wijzigingen vanwege de veiligheid .......................................................................................................................................................................... 223Het herstel van de burgerzaal en de galerijen ..................................................................................................................................................... 223De vensters................................................................................................................................................................................................................................ 225De middenpartij en ingang aan de Dam................................................................................................................................................................. 227De vijf kamers aan de Dam............................................................................................................................................................................................. 228De inrichting van de appartementen van Juliana en Bernhard en van Beatrix............................................................................... 229De stand van zaken in 1939............................................................................................................................................................................................. 229

TUSSEN TWEE RESTAURATIECAMPAGNES (1940-1959) .............................................................................................................. 232Aanpassingen van het paleis met het oog op de oorlog................................................................................................................................ 232De werken gedurende de oorlog................................................................................................................................................................................. 232De werken na de oorlog tot 1959 ................................................................................................................................................................................. 233

DE TWEEDE GROTE RESTAURATIECAMPAGNE: RENOVATIE (1960-1968).................................................................................... 234Uitgangspunten: tussen gebruik en vormherstel .............................................................................................................................................. 234Veranderingen vanwege het gebruik en bouwkundige wijzigingen .................................................................................................... 235Vormherstel en restauratie .............................................................................................................................................................................................. 238Inrichting en meubilair...................................................................................................................................................................................................... 240Besluit........................................................................................................................................................................................................................................... 242Na de restauratie ................................................................................................................................................................................................................... 243

NOTEN............................................................................................................................................................................................................................................................... 250SUMMARY...................................................................................................................................................................................................................................................... 282VEELGEBRUIKTE (ARCHIEF)COLLECTIES EN AFKORTINGEN....................................................................................................................... 286LITERATUUR ................................................................................................................................................................................................................................................ 287REGISTER........................................................................................................................................................................................................................................................ 297COLOFON........................................................................................................................................................................................................................................................ 304

7


8

Dit boek is in hoofdlijnen gelijk aan mijn proefschrift, dat ik in 2004 aan de UniversiteitUtrecht heb verdedigd. Het schrijven van deze dissertatie was alleen mogelijk dankzij degrote welwillendheid van Hare Majesteit de Koningin, die mij op zeer ruimhartige wijzetoegang heeft verleend tot het paleis en tot de archieven in het Koninklijk Huisarchief,waarvoor ik dan ook zeer veel dank verschuldigd ben. Ten paleize werd ik hartelijkontvangen op de Educatieve Dienst, waarvoor ik achtereenvolgens Jacobine Huisken,Eymert-Jan Goossens en Marianna van der Zwaag wil bedanken.

Mijn promotor Koen Ottenheym heeft mij in de gelegenheid gesteld om in allewetenschappelijke vrijheid een proefschrift te schrijven, waarvoor ik hem zeer dankbaarben. Buitengewoon inspirerend waren de gedachtewisselingen met Katharine Fremantleover het zeventiende-eeuwse stadhuis en met Jeroen Duindam over het negentiende-eeuwse paleis. Voor hun waardevolle inzichten dank ik verder Marten Jan Bok, LexBosman, Peter Fuhring en Guido Steenmeijer. Ik bedank Ruud Koopman voor de veleongepubliceerde gegevens, die hij in het Amsterdamse Stadsarchief heeft gevonden.Annemiek Ouwerkerk heeft met haar redactionele stofkam de leesbaarheid van het boekvergroot. Alle bezochte instellingen en de personen die daar werken wil ik hartelijkdanken voor hun steun en samenwerking bij het doen van dit onderzoek en bij hetverzamelen van de afbeeldingen.

Het schrijven van dit boek was niet mogelijk geweest zonder de steun van mijnfamilie, vrienden en collega's. Roselinde Supheert bedank ik voor het corrigeren van deEngelse samenvatting. Mijn broer Hans verdient een speciaal woord van dank voor devele stedenexcursies die we in onze jeugd hebben ondernomen en die onder zijn leidingstonden. Hierdoor is mijn interesse in architectuur gewekt, wat medebepalend was voormijn uiteindelijke keuze om kunstgeschiedenis te studeren. Zonder mijn ouders had ik ditboek niet kunnen schrijven. De kritische benaderingswijze en het vrijeassociatievermogen van respectievelijk mijn vader en mijn moeder hebben mij gevormden bleken uitstekende parameters voor mijn kunsthistorische studie en promotie. Anna, mijn dochter, je betekent zoveel voor me, dat ik het niet in woorden kan vatten.Daarom is dit boek voor jou.

Dankwoord

Voor Anna


9

Woord vooraf

Het Koninklijk Paleis op de Dam te Amsterdam is een monument in de klassieke zin vanhet woord: groot, statig, imposant en ontegenzeggelijk stevig geworteld in degeschiedenis. De geschiedenis van de stad Amsterdam als wereldhandelscentrum in dezeventiende eeuw, en van de Gouden Eeuw van de Republiek der Zeven VerenigdeNederlanden. Maar ook die van de latere vestiging van de monarchie en het Koninkrijkder Nederlanden. In onze tijd kennen we het paleis als decor van nationale herdenkingen en feestelijkhedenrond het Huis van Oranje. En nog niet zo lang geleden figureerde het in de achtergrondvan vreedzame sit-ins van hippies en gewelddadige krakersrellen en veegacties. VeelNederlanders herkennen dit gebouw, dat zo onnoemelijk vaak is vastgelegd in TV-reportages, foto’s, kaarten, tekeningen en schilderijen, en waarover al zo veel isgeschreven. Kortom, het Koninklijk Paleis op de Dam behoort tot onze nationaleidentiteit.

Dit boek bewijst dat door gedegen onderzoek telkens weer nieuwe kennis en inzichtenkunnen worden toegevoegd aan wat we al wisten over dit ontzagwekkende gebouw.Bijvoorbeeld door de historische, ruimtelijke en bestuurlijke ontstaanscontext van hetgebouw te duiden. Of door stil te staan bij de symboliek van alle sculpturen, mozaïekenen schilderijen die de binnen- en buitenkant opsieren. Ze vertellen ons wat er omging inonze voorouders: hun zucht naar deugdelijkheid, hun verlangen naar vrede en welvaart.Zo ontdekken we bovendien opnieuw hun ambitieuze, idealistische en haast kosmischewereldbeeld, met daarin de centrale positie van onze hoofdstad en van ons land.

Gezien die blijvende maatschappelijke betekenis van het gebouw ligt het voor de handom tijdig en voortdurend te investeren in onderhoud en restauratie. Dit boek gaat in opde vroegste geschiedenis van de herstelwerkzaamheden. Een nieuwe eeuw is ingegaanmet een grote restauratie achter de rug. Zo kan het paleis blakend zijn functies blijvenvervullen, als decor, als paleis, en als cultureel baken.

Het proefschrift van auteur Pieter Vlaardingerbroek uit 2004, dat ontstond uit eensamenwerking met de Onderzoeksschool Kunstgeschiedenis, is bewerkt en aangevuld toteen kloeke, verzorgde uitgave. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, het BureauMonumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam en diverse personen enorganisaties verleenden hun medewerking aan het tot stand komen van deze publicatie.De Stichting Grontregulen der Bouw=Const te Amsterdam doneerde genereus.Verschillende archieven stelden hun materialen belangeloos beschikbaar. Wij zeggen hengraag dank voor hun medewerking.

Wij complimenteren de auteur, WBOOKS, en alle betrokkenen met de realisatie van ditnieuwe standaardwerk over één van Nederlands belangrijkste monumenten.

Rijksd ienst voor het Cultureel Erfgoed Bureau Monumenten en ArcheologieCees van ’t Veen, directeur Esther Agricola, directeurJos Bazelmans, hoofd sectorKennis Onroerend Erfgoed

110222_Het Paleis van de Republiek_BIN_basispagina 11-08-11 11:01 Pagina 9

Afb. 1

Gerrit Adriaensz. Berckheyde, Het stadhuis van

Amsterdam (1672)


11

Het stadhuis van Amsterdam had inderdaadvoor zijn tijd een ongekende omvang. 13659funderingspalen werden ervoor in de grondgeslagen, resulterend in een perceel van 280bij 200 Amsterdamse voet (ongeveer 80 bij57 meter).4 Het rechthoekige bouwblok kenteen aantal uitstekende delen in de vorm vanhoekpaviljoens en middenrisalieten, waarbijde middenrisalieten aan de voor- enachterzijde verder uitsteken dan die op dehoeken. Twee binnenhoven zorgen voor lichtop alle verdiepingen van het gebouw, te wetenkelder, basement (begane grond) en vierverdiepingen (afb.44).5 Het bouwvolumewordt bekroond door middel van paviljoen- enafgeplatte zadeldaken; de grote zaal in hetmidden heeft een plat dak met zijschilden. Opde daken staan bewerkte schoorstenen, terwijlop de daken van de hoekpaviljoenskeizerskronen zijn aangebracht die wordenondersteund door arenden. Aan de voorzijdeverrijst een opengewerkte koepeltoren met

trappenhuizen, die zich tussen de hoeken demiddenrisalieten in de zijgevels bevinden,manifesteren zich aan de buitenzijde als vlakkegevels, die niet meedoen in het systeem van depilasterstelling; wel zijn de lijnen van hetbasement doorgezet, evenals de volledigekroonlijsten. De versieringen beperken zich totguirlandes om en onder de ronde vensters, diezich tussen de eerste en tweede en tussen dederde en vierde verdieping bevinden. Debinnenplaatsen kenmerken zich door hunvlakke zandstenen gevels, die slechts door eencordonlijst tussen de begane grond en deverdieping worden onderbroken en dieafgesloten worden door een gereduceerdekroonlijst (dat wil zeggen zonder fries), diedoorloopt tussen de tweede en de derdeverdieping van de burgerzaal (afb.87).

Het gebouw kan worden betreden via tweeingangen in de middenrisaliet, toegankelijkvia de open galerij aan de Dam (afb.1, 43). Hetstadhuis heeft geen middeningang omdat dezeplek ingenomen wordt door de vierschaar, deplaats waar openbare terdoodveroordelingenwerden uitgesproken. Achter de vierschaarbevindt zich de grote trap, leidend naar deeerste of hoofdverdieping, waar devoornaamste vertrekken zijn gesitueerd.Om het interieur van het gebouw van licht tevoorzien zijn in de kern van het gebouw tweebinnenhoven gemaakt, die van elkaargescheiden worden door een bouwvolumewaarin de grootse burgerzaal op de eersteverdieping is ondergebracht. Aansluitend opde burgerzaal zijn rond de overige drie zijdenvan de binnenplaatsen galerijen aangebracht,die toegang geven tot de kamers die directachter de buitengevel liggen.

Bij een voornaam exterieur hoort een rijkinterieur. Vooral op de eerste verdieping ofbel-etage werd uitgepakt. De burgerzaal ende galerijen, de burgemeesterskamer en dejustitiekamer hebben kolossale Korinthischepilasters, terwijl de vierschaar een stapeling

Inleiding

lantaarn, gesteld op een vierkant basement.Het hoogste punt van de toren bereikt 200 voet(57 meter).

Het gebouw is groot en statig. Aan debuitenzijde is het voorzien van 90 voet hogezandstenen gevels. Alle traveeën zijn opdezelfde manier opgebouwd en gedetailleerd,op die van de trappenhuizen na. Het basementis onversierd en heeft vensters met tralies, deeerste en tweede verdieping zijn gekoppelddoor middel van een composiete pilaster -stelling met kroonlijst, de derde en de vierdedoor een Korinthische. De vensteropeningenop de eerste en de derde verdieping zijnlangwerpig en bijna twee keer zo hoog als dieop de tweede en de vierde verdieping, dievierkant zijn. Tussen de langwerpige en devierkante vensters bevinden zich festoenen. De middenrisalieten aan de voor en achterzijdezijn voorzien van frontons met marmerenbeeldhouwwerk, bekroond door drie beeldenop de hoeken van de frontons. De vier

Het stadhuis van Amsterdam, thans Paleis op de Dam, is een machtiggebouw. Het domineert zijn omgeving, wat in de zeventiende eeuw nogsterker het geval was dan nu, omdat de bebouwing rond het plein toenkleinschaliger was (afb.1). Ontworpen door de architect Jacob van Campen(1596-1657) en gebouwd tussen 1648 en 1667 heeft het stadhuis door zijnformaat – letterlijk en figuurlijk – steeds veel mensen gefascineerd. Vanafhet eerste begin was de interesse van burgers, toeristen en hoog -waardigheids bekleders groot en al tijdens de bouw kwam men naar hetverrijzende stadhuis kijken. Zo bezocht de Friese stadhouder WillemFrederik (1613-1664) in december 1648 de bouwplaats en herhaalde hij dit in1649.1 En Amalia van Solms (1602-1675), die als weduwe van stadhouderFrederik Hendrik zelf de beschikking had over diverse paleizen, liet zich “uijtbegeerte van het nieuwe stadthuijs te sien” in 1655 uitnodigen door deburgemeesters van Amsterdam.2 Na de bouw bleef de belangstellingaanhouden. Prins Cosimo de Medici bezocht het stadhuis twee keer ennoemde het “molto ammirabile per la sua grandezza e architettura.”3


van Ionische en Korinthische pilasters heeft.Buitengewoon is de schaal waaropbeeldhouwwerk in de vierschaar en deburgerzaal met galerijen is toegepast. Verderversterken ook vele schilderijen het voornameaanzien van het interieur.

Amsterdamse pretenties verbeeldHet stadhuis gaf onderdak aan stedelijkbestuur en rechtspraak en tegelijk verbeelddehet de pretenties van de stad. Het stedelijkstreven naar vrede in Europa was beklonkendoor de Vrede van Munster/Westfalen (1648),waardoor vele grote Europese conflicten warenopgelost. De vrede leidde tot erkenning van deRepubliek der Zeven Verenigde Nederlandenen de algemene verwachting was dat deAmsterdamse handel door de vredeongestoord zou kunnen groeien. De voorgevelwerd daarom bekroond door een allegorischbeeld van de Vrede, terwijl in het timpaan dewereldzeeën eer brengen aan de AmsterdamseStedenmaagd. Zij figureert ook in het timpaanaan de achterzijde, nu omringd doorcontinenten die hun schatten aanbieden.Amsterdam profileerde zich op die manier nietalleen als handelsstad, maar ook als centrumvan de wereld. Het ikonografisch programmavan het interieur gaat nog een stap verder doorAmsterdam te duiden als het centrum van degehele kosmos. De wereld en het universumzijn uitgebeeld door wereld- en sterrenkaarten,weergaven van de vier elementen en vangodenbeelden die de toen bekende planetenrepresenteren. De gehele schepping was alshet ware samengebracht in Amsterdam. Elkebezoeker die in de burgerzaal over de wereld-en sterrenkaarten liep, had letterlijk deschepping aan zijn voeten. Amsterdam washet centrum ervan, de navel der aarde.6 Hetikonografische programma was bij uitstekeen manier om de Amsterdamse pretentiesduidelijk te maken. Er werd een beroep gedaanop de algemene ontwikkeling van de bezoeker,die in grote lijnen de bedoelingen van hetstadsbestuur moet hebben begrepen.7 In gevalvan twijfel konden de stadsbeschrijvingen8 entoeristische gidsen9 uitkomst bieden.

Waardering door Amsterdammers,toeristen en architectenDe Amsterdammers uitten hun stedelijke trotsdoor het gebouw het ‘achtste wereldwonder’ te

Ook architecten en auteurs van tractatenonderkenden dit. In 1659 bewonderde deDuitse architect Wolf Caspar von Klengel debijzondere constructie van de schouwen inhet gebouw.14 Zijn collega Christoph Pitzlerbezocht het gebouw in 1685, bekeek de natuur -steen en zag de onafgewerkte burgerzaal.15

Nicodemus Tessin de Jongere (1687) noemdeeveneens de onafgewerkte burgerzaal, maarook de vele beeldhouwwerken van ArtusQuellinus (1609-1668) en een verwarmbaretafel, en verwees naar de drie boeken over hetstadhuis die hij bezat.16 Leonhard ChristophSturm roemde het Amsterdamse stadhuis als“unstreitig das herrlichste Rath-Hauss derWelt”, ondanks het feit dat hij ruimte zag voorverbeteringen.17 Johann Friedrich Penthernoemde het ondanks enige kritiekpunten “Dasvornehmste der Rat-häuser unserer Zeiten.”18

In 1767 vond een polemiek plaats tussen PetrusCamper en Cornelis Ploos van Amstel, waarbijde eerste het gebouw met uitzondering van deburgerzaal niet kon waarderen, terwijl detweede de originaliteit van het gebouw prees.19

Tot in de negentiende eeuw was de waarderingvoor het gebouw groot. Jean-Nicolas-LouisDurand nam het op in zijn Recueil et Parallèledes Édifices de tout genre, anciens et modernes(1801) als belangrijk voorbeeld voor eenstadhuis. Pierre-Jacques Goetghebuer (1827) enAntoine-Chrysostome Quatremère de Quincy(1830) waren lovend over het gebouw;Quatremère waardeerde het “au rang desprincipaux monumens modernes.”20 Tot ver inde negentiende eeuw hebben architecten hetgebouw als zeer bijzonder beschouwd en alseen navolgenswaardig studieobject voorarchitect-leerlingen.21 De negentiende-eeuwsearchitectenvereniging ‘Maatschappij terBevordering der Bouwkunst’ herdacht in 1848de eerste steenlegging uit 1648 en beschouwdehet gebouw als het grote voorbeeld voor deeigentijdse architectuur in Nederland.22

Doel en opzet“Perhaps the main historical interest of theseventeenth-century Town Hall of Amsterdam,the great building in the centre of the citywhich is now the Royal Palace, lies in itssignificance as a record of the life and culturewhich produced it: those of Holland at thegreatest moment of her history, and ofAmsterdam itself.” Met deze woorden begon

noemen. Het werd beroemd en groeide uit toteen toeristische trekpleister. Reisbeschrijvingenstaken de loftrompet over het feit dat in hetsompige Hollandse land een dergelijkmonumentaal gebouw kon worden opgericht.De omvang van het gebouw, de gemaaktekosten en de fundering ontvingen daardoornog meer lof dan de architectuur zelf. Van hetinterieur werden het beeldhouwwerk, het velemarmer en de omvang van de burgerzaalhogelijk gewaardeerd. Er was echter één puntdat veel kritiek opriep: het gebouw miste eenmonumentale, centrale ingang. Desondankswerd het ook buiten Amsterdam als ‘achtstewereldwonder’ geroemd.10

Deze benaming was ook gebruikt voor hetAntwerpse stadhuis (1561-1565), tot dan toehet meest prestigieuze stadhuis in deNederlanden. Dit 67 meter brede en 25 meterdiepe gebouw gold als het symbool vanstedelijke macht en vond naderhand veelnavolging in zowel de Noordelijke als deZuidelijke Nederlanden.11 Belangrijkenavolgingen verrezen onder andere in DenHaag (1565), Leiden (1593), Vlissingen (1595)en Delft (1618). Maar de dominante positie vanhet Antwerpse stadhuis hield op te bestaanmet de komst van het Amsterdamse.Amsterdam werd nu het referentiepunt enfungeerde als voorbeeld voor vele stadhuizen,zoals die van Den Bosch (1670), Enkhuizen(1688), Leeuwarden (1713) en Weesp (1772).De opengewerkte koepeltoren van hetAmsterdamse stadhuis zou het archetypeworden voor stadhuistorens door heelNederland.12 De buitenlandse bewonderingvoor dit imposante gebouw is goed tebegrijpen als men bedenkt dat hetAmsterdamse stadhuis tot de allergrootstestadhuizen in Europa behoorde. In oppervlaktewas het drie keer zo groot als het Antwerpse.Alleen de Signoria van Florence kan zich inomvang met het stadhuis meten. Alle anderestadhuizen, inclusief die van de toenmaligewereldsteden Parijs, Londen en Napels, warenkleiner. Overtroffen werd het stadhuis alleendoor kerkelijke en heersersarchitectuur: hetEscoriaal bij Madrid, eveneens voorzien vanhet predicaat van achtste wereldwonder, wasbijvoorbeeld zeven keer zo groot.13 Alsrepublikeins gebouw was het Amsterdamsestadhuis echter een bijzonderheid van formaatbinnen de Europese architectuur van die tijd.

12


In le iding

Katharine Fremantle haar magistrale TheBaroque Town Hall of Amsterdam en metwoorden van deze strekking zou eigenlijk elkkunsthistorisch boek moeten beginnen. Deessentie van een gebouw (of kunstwerk) kanalleen goed worden begrepen door middel vanbestudering van de omliggende samenlevingen cultuur en door het gebouw te lezen alsbron van kennis voor die samenleving. Vanuitdeze benadering heeft Fremantle het doorVan Campen ontworpen decoratieschemaonderzocht.23 Geheel in deze lijn zal dit boekde architectuur van het stadhuis behandelen,waarbij aan de hand van het historische enculturele landschap van Amsterdam en deRepubliek zal worden gepoogd het ontwerpvan het gebouw te verklaren. Het is opvallenddat de bestaande literatuur hieraan zo weinigaandacht heeft besteed.24 Door het ontwerp tebezien in het licht van het ontstaan en degeschiedenis van Amsterdam, het zelfbeeldvan de nieuwe Republiek en de architectuur-(theorie) van die tijd, blijkt het heel goedmogelijk het uiterlijk van het gebouw teverklaren.

Ook de beschrijving van de bouw -geschiedenis is aan revisie toe. HetAmsterdamsche stadhuis (thans paleis) 1625-1700van Kroon dateert uit 1867 en ligt nog vaak aande basis van modernere literatuur. Tijdens hethier gepresenteerde onderzoek zijn vele nogonbekende feiten aan het licht gekomen en zijnnieuwe inzichten gevormd. Door hierbij hetbeeldhouwwerk te betrekken in de bouw -geschiedenis was het mogelijk de organisatievan de bouw te reconstrueren. De manier vanopdrachtverlening had vergaande gevolgenvoor de totstandkoming van het gebouw. Ditwordt duidelijk gemaakt aan de hand van hetbeeldhouwwerk en de beeldhouwers diehieraan hebben gewerkt. Bij de bouw -geschiedenis wordt ook de stedenbouw -kundige voorgeschiedenis behandeld en metname de totstandkoming van het perceel.Ondanks het feit dat er relatief veel overgeschreven is, bleek ook hier nog ruimte vooreen nieuwe visie.25

Dit boek gaat verder dan het beschrijven vande vroegste bouwgeschiedenis. Dit heeftverschillende oorzaken gehad. Voor eenbelangrijk deel is dit onderzoek geëntameerden ondersteund door de Rijksdienst voor de

met het gebouw werd omgesprongen. Omdeze reden wordt veel aandacht besteed aan deinstelling van de restauratiecommissie in 1913en de vroegste geschiedenis van de herstel -werkzaamheden.

Het gebouw, zijn totstandkoming en zijnverdere geschiedenis vormen de uitgangs -punten van deze studie, waarbij het gebouwwordt geplaatst in een context die verklaartwaarom het gebouw is zoals het is. Veelal isdit een interpretatie, omdat de bronnen deachtergronden van een keuze meestal nietaangeven. Bovendien is de aard van hetbronnenmateriaal nogal divers. Hetzeventiende-eeuwse bouwarchief ontbreektvrijwel geheel. Voor de negentiende eeuwbestaat een overvloed aan feitenmateriaal, datvanwege de omvang slechts gedeeltelijk isgebruikt voor deze studie.27 Hetzelfde geldtvoor de twintigste eeuw. Omdat bouw enwijzigingen verklaard worden tegen deachtergrond van de (cultuur)historischecontext en deze context in de verschillendeperioden niet dezelfde is, hebben de drie delenvan dit boek ieder een geheel eigen karaktergekregen. De rode draad in het verhaal blijftuiteraard het stadhuis van Amsterdam.

Monumentenzorg (tegenwoordig Rijksdienstvoor het Cultureel Erfgoed). De dienst zochtnaar manieren om de in 1912 begonnen reeksvan de Geïllustreerde Beschrijving van deNederlandse Monumenten van Geschiedenis enKunst sneller te voltooien. Hiertoe subsidieerdede dienst een promotieplaats aan deUniversiteit Utrecht met Koen Ottenheym alspromotor. De Geïllustreerde Beschrijvingenbehandelen niet alleen het begin van eengebouw, maar ook de verdere levensloop.Gedurende het onderzoek bleek echter dat debeschrijvende aanpak voor een promotie -onderzoek minder geschikt was en dat eencultuurhistorische inbedding van het objectzou leiden tot een interessanter boek. Dezeaanpak bleek voor alle eeuwen vruchtbaar.Voor zover mogelijk is de geschiedenis tot opde dag van vandaag beschreven, waarbijrekening moet worden gehouden met het feitdat veel informatie ‘confidentieel’ is verklaardtijdens de laatste renovatie.

Architectuurhistorisch van grote betekenisis de functiewijziging die het gebouw in 1808onderging, toen koning Lodewijk Napoleonhet stadhuis als paleis in gebruik nam. Omduidelijk te maken welke wijzigingen hetgebouw moest ondergaan om te kunnendienen als paleis, wordt ingegaan op hethofleven van Lodewijk Napoleon in de periode1806-1810. Dit hofleven werd gedicteerd dooreen etiquetteboek, waarin ook staat beschrevenwaaraan een paleis moet voldoen om tekunnen functioneren. Daarom wordt gekekenhoe dit hofleven de verbouwingen aan hetAmsterdamse stadhuis heeft beïnvloed. Hetetiquetteboek is – in samenhang met anderebronnen – als leidraad genomen om deverbouwingen aan het gebouw te verklaren.Hierdoor wordt de verbouw benaderd vanuiteen cultuurhistorisch standpunt, anders dande tot nu toe gangbare kunstnijvere ofhistorische benadering.26

De restauratiewerkzaamheden in detwintigste eeuw hebben een geheel andereachtergrond. Door het gebouw te beschouwenvanuit een bestuurlijk standpunt krijgt de lezerinzicht in de processen die geleid hebben totkeuzen, die in sommige gevallen goed en inandere gevallen minder goed uitvielen voorhet historische gebouw. Politiekeoverwegingen blijken een grote rol te hebbengespeeld, evenals de ambtelijke wijze waarop

13


Het

sta

dh

uis

DE

ZEV

ENTI

END

E EN

AC

HTT

IEN

DE

EEU

W


15

wordende land leende zich niet meer voorakkerbouw, wat de overschakeling op veeteelttot gevolg had. Het gevaar vooroverstromingen van het Almere leidde tot deaanleg van zee- en rivierdijken en ook tot hetafsluiten van de rivier de Amstel met een dam.In het tolprivilege van 1275 wordt de naamAmsterdam voor het eerst genoemd. In dezedam werd een sluis aangebracht om hetscheepvaartverkeer niet te hinderen. Deze damlag ter plaatse van de huidige Dam en heeftertoe geleid dat de handel en de bevolkinggroeide.28

Het toegenomen belang van Amsterdam– dat sinds 1282 onder heerschappij van degraaf van Holland viel – vond zijn uitdrukkingin de eerste stadsrechten uit 1300, diewaarschijnlijk een schriftelijke weergave warenvan reeds bestaande rechten uit de periode1275-1280. De laatste stadsrechten werden in1342 gegeven, waarbij de reeds eerder verleendetolvrijheid van toepassing werd verklaardvoor geheel Holland.29 De Amsterdammersbekwaamden zich in zoetwatervisserij en dehandel in zuivelproducten, die met schepennaar verder gelegen plaatsen werden vervoerd,terwijl vanwege het gebrek aan landbouw -grond graan werd ingevoerd. Hierbij kwamde Hollandse biertol uit 1323, die bepaaldedat over het ingevoerde en voornamelijk uit

Ontstaan en geschiedenis vanAmsterdam Het ontstaan van Amsterdam is verbondenmet de ontginning van het veengebied van hetAmstelland, die in de elfde eeuw een aanvangnam en waarbij de Utrechtse bisschoppeneen belangrijke rol hebben gespeeld. Dezeontginning ten behoeve van akkers werdveroorzaakt door de relatieve overbevolkingop de geestgronden van het Kennemerland ende Utrechtse zandgronden, waardoor de vraagnaar voedsel steeg. Door dit gebied stroomdede veenrivier de Amstel, die zorgde voor deafvoer van het overtollige water. Door deAllerheiligenvloed (1170) verbreedde het IJzich en kwam het via het Almere (deZuiderzee) in verbinding te staan met deNoordzee. De afwatering van de Amstelverbeterde hierdoor en een rechtstreekseverbinding met de zee ontstond. Bij de plekwaar de Amstel in het IJ stroomde, ontstondvanaf 1200 de eerste bewoning, waarbij naastboerderijen ook enige nijverheid in de vormvan een smederij en een looierij is aangetroffen.De verbeterde ontwatering van het Amstellandleidde tot inklinking van de ontginningen entot oxidatie van het veen. Door het zakken vanhet bodem peil onder het rivierpeil kon naverloop van tijd het water niet meer opnatuurlijke wijze worden afgevoerd. Het natter

Hamburg afkomstige bier in (onder andere)Amsterdam tol moest worden bepaald.Amsterdam ontwikkelde zich hierdoor tot debelangrijkste import- en doorvoerhaven voorbier. Amsterdam werd een belangrijke tussen -haven in de handel tussen Hanzesteden (metname Hamburg) en Vlaanderen, wat gunstigegevolgen had voor zowel handelscontactenals voor de ontwikkeling en toename van debinnenvaart. In de tweede helft van deveertiende eeuw werd Hamburg omzeild endirecte handelscontacten in het Oostzeegebiedwerden aangeknoopt. De Amsterdamsehandelsvloot groeide gestaag. In de vijftiendeeeuw specialiseerde de Amsterdamsenijverheid zich in zeep- en oliebereiding en inlaken. Vooral het Amsterdamse laken vondveel aftrek in het Oostzeegebied. Uiteindelijkontwikkelde Amsterdam zich tot eenbelangrijke doorvoerhaven voor graan en eenbelangrijke handelsplaats voor textiel, waaronder andere het in grote hoeveelhedengeproduceerde laken uit Engeland werdveredeld. De economische voorspoed leiddeertoe dat Amsterdam in de zestiende eeuw degrootste stad van Holland werd. De bloei vande handel viel samen met de grote bloei vanAntwerpen, aangezien er vele onderlingecontacten waren en veel producten uitAntwerpen via Amsterdam werden verscheept.30

Het stadhuis is nauw verbonden met de geschiedenis van Amsterdam.Voordat de zeventiende-eeuwse nieuwbouw aan bod komt, wordt eerst deAmsterdamse context behandeld. Wat was Amsterdam voor stad en watheeft ertoe geleid dat het middeleeuwse vissers- en boerendorp zich konontwikkelen tot een metropool?

I.Naar een nieuw stadhuis


HET STADHUIS

De in 1568 uitgebroken Opstand (vroegerbekend als de Tachtigjarige Oorlog) zorgde voorinstabliteit in de regio, die voor Antwerpenen de Zuidelijke Nederlanden desastreuzegevolgen had. Eén van de redenen van deOpstand was de onderdrukking van de vrijegeloofsuiting door de landsheer, waardoor deprotestanten hun geloof niet vrijelijk kondenbeleven. Alhoewel de protestantse bewegingbegon in de Zuidelijke Nederlanden, werduiteindelijk het noorden – en met nameZeeland en Holland – het centrum van deopstand tegen het gezag dat in handen wasvan de Spaanse koning. Hierdoor ontstond eengrens in de Nederlanden die voor de handelverstrekkende gevolgen had. Door water -wegen af te sluiten en hoge tollen te heffenwerd de economie in de ZuidelijkeNederlanden zwaar getroffen. Hierdoor kwameen bevolkingsmigratie naar het noorden opgang, waardoor het centrum vanhandelskennis, nieuwe industriële techniekenen kapitaal uiteindelijk naar het noordenverschoof. Amsterdam was als tweedehandels plaats de meest aangewezen plekom de eerste positie van Antwerpen over tenemen. De Alteratie van 1578, het jaar waarinAmsterdam als laatste stad in Holland eenprotestants stadsbestuur kreeg, en de val vanAntwerpen in 1585, toen de Spanjaarden demacht in de Scheldestad overnamen, droegenin niet geringe mate hieraan bij. HetNederlandse transportsysteem waarbij dehandel op Zuid-Europa voornamelijk inAntwerpen en de handel op de Oostzeegrotendeels in Amsterdam plaatsvond, hieldop te bestaan. Amsterdam werd het middel -punt in de Nederlanden voor handel in allewindrichtingen. Rond 1650 vonden meer dan5000 grote schepen hun thuishaven inAmsterdam. De economische bloei had totgevolg dat Amsterdam groeide van ongeveer30.000 inwoners in 1578 tot 100.000 in 1622 totongeveer 175.000 inwoners in 1650.31

Met de groei van de stad veranderde hetstadsbestuur. De grafelijke plaatsvervanger inde persoon van de baljuw had tot 1409 de hogerechtspraak gehad. Vanaf 1409 beschikte destad over het hoge recht. De grafelijkeordehandhaver van de stad, de schout, konsamen met afgevaardigden van de burgerij, deschepenen, straffen uitdelen op misdrijven als

(1611), de zeezaken (1641) en de desolateboedel (1643). Deze colleges werdenadministratief ondersteund door de stads -secretarissen en hun klerken. Deze collegeshielden zich bezig met respectievelijkhuwelijkssluitingen, het innen vanverpondingen, het doen van uitspraken bijscheepsverzekeringen, het regelen vanbankverkeer, het oordelen over kleinererechtszaken, het oordelen over geschillen terzee en, tot slot, faillissementen.33

Het stedelijk prestige en het oudestadhuisMet de groei van de stad en van de handelontstond de wens het stedelijk prestigein bouwwerken tot uiting te brengen. WieAmsterdam vanaf het land bereikte, zag destadsmuur en passeerde de monumentalestadspoorten, waarvan de Anthoniswaag noggetuigt. Wie Amsterdam via het waterbenaderde, kon de stad aan het IJ zien liggen.Aan de Dam lag was de bestuurlijke machtgevestigd. Het niet bijzonder grote stadhuiswas in wezen een samenraapsel vanverschillende gebouwen (afb.2). Het oudstedeel stond langs de Vogelsteeg en waswaarschijnlijk rond 1395 gebouwd. Omstreekshet tweede kwart van de vijftiende eeuw washet aan de Dam uitgebreid met een toren eneen paviljoen waarin de vierschaar wasgevestigd. Dit paviljoen had een open galerijop de begane grond, die voor de rooilijn wasgeplaatst; in de rooilijn stond een hek alsafscheiding tussen de galerij en de eigenlijkevierschaar. Op dit hek waren de graven- engravinnenbeelden geplaatst, die nu in hetAmsterdam Museum worden bewaard.34 In1492 werd het stadhuis verder uitgebreid metde kapel en annexen van het Sint Elisabeths -gasthuis, gelegen achter de vierschaar.35

Aanvankelijk was het stadhuis grootgenoeg om alle ambten zoals schout,vroedschappen, schepenen, burgemeesters,thesauriers en weesmeesters een eigen plaats tegeven. In de loop van de zestiende eeuw werdhet stadhuis echter als onvoldoendegekwalificeerd voor het snelgroeiendeAmsterdam. Men onderzocht de mogelijkheidvan een nieuw, passend onderkomen voor hetstadsbestuur en in 1557 werd zelfs beslotentot “’t maicken van ’t Stadthuys, camers endegevangenissen”, waarvan een houten model

moord, roof en verkrachting. Het college vanschout en schepenen kon eveneens wetten ofkeuren uitvaardigen. De schepenen werdenaangesteld door de landsheer, maar vanaf 1445had Amsterdam het recht een voordracht tedoen van 14 kandidaten, waaruit de landsheerzeven schepenen koos. In 1560 werd dit aantaluitgebreid tot negen schepenen. De schepenenwerden in bestuurlijke zaken bijgestaan doorraden. Uit deze raden ontwikkelde zich defunctie van burgemeester, waarvan Amsterdamer jaarlijks vier had. Deze burgemeestersbeschikten over het recht keuren uit tevaardigen, terwijl zij ook de stedelijkefinanciën beheerden. In rang passeerden zij deschepenen. Om het maatschappelijk draagvlakvan de beslissingen te vergroten werd deburgerij geconsulteerd, wat uiteindelijk leiddetot een permanente vertegenwoordiging in deraad die als vroedschap werd aangeduid. Devroedschap bestond vanaf 1477 uit 36 leden enhad het recht een voordracht voor schout,schepenen en burgemeesters te doen aan delandsheer. Stedelijke financiën en publiekewerken waren de voornaamste aandachts -punten van de vroedschap.32 De publiekewerken namen een belangrijk deel van hetjaarlijkse budget in beslag; voor het verkrijgenvan voldoende maatschappelijk draagvlakwas de instemming van de vroedschapnoodzakelijk.

De groei van de stad leidde tot een toenamevan bestuurlijk werk, wat uiteindelijk innieuwe, gespecialiseerde ambten resulteerde.In de eerste helft van de vijftiende eeuw werdentwee thesauriers aangesteld, die de stedelijkefinanciën behartigden. Rond 1460 werden voorhet eerst weesmeesters aangesteld, die namensde stad de erfenis van wezen beheerden tothun meerderjarigheid. Eind vijftiende eeuwwerden accijnsmeesters (excijsmeesters)aangesteld.

Aangezien de stad bleef groeien, ontstondde behoefte aan een meer gespecialiseerdbestuur, wat zichtbaar werd in het creërenvan nieuwe colleges die deeltaken vanburgemeesters en schepenen overnamen.Deze ontwikkeling duurde voort tot in dezeventiende eeuw en heeft geleid tot hetontstaan van vele nieuwe colleges zoals dehuwelijkse zaken (1578), de thesaurieextraordinaris (1584), de assurantiekamer(1598), de wisselbank (1609), de kleine zaken

16


het paleis van de republiek

Documents