historia i kultura ziemi sŁawieŃskiej - archeo.edu.plarcheo.edu.pl/dziedzictwo/02_florek_w_rzezba...

HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ T. X

MIASTO I GMINA POLANÓW

2 Spis treści

FUNDACJA „DZIEDZICTWO”

HISTORIA I KULTURA ZIEMI SŁAWIEŃSKIEJ

TOM X

MIASTO I GMINA POLANÓW

Redakcja WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI

JAN SROKA

SŁAWNO–POLANÓW 2010

4 Spis treści

ABSTRACT: Rączkowski Włodzimierz, Sroka Jan (eds), Historia i kultura Ziemi Sła-wieńskiej, t. X: Miasto i Gmina Polanów [History and Culture of the Sławno region, Vol. X: Town and Polanów Community]. Fundacja „Dziedzictwo”, Sławno 2010. Pp. 456, figs 116, colour plates 46. ISBN 978–83–7591–142–8. Polish text with German summaries.

These are studies of aspects of history and culture of the Polanów region [Pomerania, Poland]. The unique landscape has been shaped since the last glaciation. It was also human being who got and impact on changes in landscape. The concept of the palimp-sest allows to identify the processes of introducing new and erasing existing elements of landscape. To some extent people got a respect to existing in landscape features (e.g. burial mounds). Today it is difficult to find out the same approach. The fantastic his-toric tradition and beauty of landscape are under threat. Can we learn anything from the past? The aim of the collection of paper is to bring the history nearer. The know-ledge about the past of the region will allow to understand the landscape and protect it as well as create a new social approach to the future.

© Copyright by Włodzimierz Rączkowski, Jan Sroka 2010 © Copyright by Authors

Na okładce: Wiesława Pietrzak, Złota jesień w Polanowie, 1977, olej, 61 × 92 cm (zbiory prywatne)

Tłumaczenia na język niemiecki: Brygida Jerzewska

Publikację wydano przy finansowym wsparciu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego oraz Urzędu Miasta i Gminy Polanów

Województwo

Zachodniopomorskie

Redaktor: Katarzyna Ceglarz Łamanie komputerowe: Eugeniusz Strykowski

Wydawca/Herausgeber: Fundacja „Dziedzictwo”, 76-100 Sławno, ul. A. Cieszkowskiego 2

Wydawnictwo „Region”, 81-574 Gdynia, ul. Goska 8 www.region.jerk.pl

ISBN: 978-83-7591-142-8

Druk/Druck: Totem – Inowrocław

Spis treści

WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), JAN SROKA (Sławno), Pamięć w krajobra-zie? O tradycji i niefrasobliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

WACŁAW FLOREK (Słupsk), Rzeźba terenu gminy Polanów na tle budowy geolo-gicznej i morfogenezy krajobrazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

IGNACY SKRZYPEK (Koszalin), Z pradziejów gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . 39

ŁUKASZ BANASZEK, WŁODZIMIERZ RĄCZKOWSKI (Poznań), Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych w gminie Polanów (i nie tylko) . . 117

ARTUR TOTA (Kępiny), Kurhany we wsi Żydowo – ocalony zabytek . . . . . . . . . . . 133

KRZYSZTOF CHOCHUŁ (Słupsk), Polanów i okolice w zasobie archiwum Pań-stwowego w Koszalinie Oddział w Słupsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

ANDRZEJ CHLUDZIŃSKI (Pruszcz Gdański), Nazwy miejscowe miasta i gminy Polanów (wybór) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

JÜRGEN LUX (Schönaich, Niemcy), Die Entstehung der Stadt Pollnow vor 700 Jahren mit einer Darstellung der Besitzverhältnisse des Schlosses und der Stadt vom Mittelalter bis zur Neuzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

TOMASZ SIEMIŃSKI (Bytów), Święta Góra w Polanowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

EWA GWIAZDOWSKA (Szczecin), Na dachu Pomorza – dawna kartografia i iko-nografia gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

JOANNA PLIT (Warszawa), Przestrzenne zmiany zasięgu lasów i gospodarowania w lasach gminy Polanów w ciągu ostatnich 400 lat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

ZBIGNIEW SOBISZ (Słupsk), Parki dworskie gminy Polanów. Część 1 . . . . . . . . . 289

MARIA WITEK, WALDEMAR WITEK (Szczecin), Zespoły folwarczne w krajobrazie kulturowym gminy Polanów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

KONSTANTY KONTOWSKI (Darłowo), Cmentarze gminy Polanów . . . . . . . . . . . . 331

ARTUR DROPKO (Polanów), Życie gospodarcze Polanowa w latach 1918–1945 . . . 353

STEFAN ŻURAWSKI (Słupsk), Rady narodowe Ziemi Polanowskiej w latach 1945–1978 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

6 Spis treści

MAREK JANKOWSKI (Koszalin), Koncepcja programowo-przestrzenna Rynku Staromiejskiego w Polanowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435

Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447

Lista adresowa Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 454

19 Wac�aw Florek

Rze�ba terenu gminy Polanów na tle budowy geologicznej i morfogenezy krajobrazu

WAC�AW FLOREK* (S�upsk)

Wst�p

Okolice Polanowa, po�o�one w „bezpiecznej” odleg�o�ci od mo-rza, nie ciesz� si� szczególnie wielkim zainteresowaniem w�ród tury-stów i urlopowiczów. Pewn� atrakcyjno�ci� odznaczaj� si� wi�ksze jeziora i ich bezpo�rednie s�siedztwo, znacznie mniejsz� inne elemen-ty �rodowiska geograficznego. Niewielu spo�ród turystów przybywaj�-cych na d�u�szy wypoczynek na teren gminy i setek tysi�cy turystów przeje�d�aj�cych przez ni� w drodze na polskie wybrze�e Ba�tyku zda-je sobie spraw� z przesz�o�ci geologicznej tego obszaru. Szkolna wiedza o skutkach „wizyt” l�dolodów skandynawskich na obszarze Polski szyb-ko dzieli los kanonicznej postaci trójmianu kwadratowego i budowy pantofelka, wskutek czego informacje o tym, �e wszystko, co ich otacza przyniós� l�dolód raptem kilkana�cie tysi�cy lat temu, traktuj� w naj-lepszym wypadku z niedowierzaniem. Tymczasem informacje o pocho-dzeniu ska� buduj�cych powierzchni� ziemi, a tak�e o ich geologicznych losach mog� stanowi� warto�ciowy element budowania regionalnej �wiadomo�ci mieszka�ców oraz stanowi� interesuj�cy produkt tury-styczny (por. Florek 2009). W wypadku gminy Polanów, na obszarze której turystyka osób przyje�d�aj�cych z odleg�ych okolic jak dot�d zaznacza si� w niewielkim zakresie, najwa�niejsze jest oddzia�ywanie na spo�eczno�� lokaln�. Nale�y przy tym pami�ta�, �e w pocz�tkach __________________

* Instytut Geografii, Akademia Pomorska w S�upsku.

20 Wac�aw Florek

XX wieku okolice Polanowa stanowi�y teren uwa�any za atrakcyjny, a samo miasto nawet pretendowa�o do miana uzdrowiska (Ellwart 2006; Lubieniecki 2007).

1. Po�o�enie fizycznogeograficzne i hipsometria obszaru gminy Polanów

Gmina Polanów po�o�ona jest we wschodniej cz��ci powiatu Koszalin, który obejmuje pó�nocno-wschodni� cz�� województwa za-chodniopomorskiego. rodkow� cz�� obszaru gminy zajmuje miasto Polanów. Gmina Polanów jest najwi�ksz� gmin� województwa zachod-niopomorskiego – jej powierzchnia liczy 393,1 km², przy czym oko�o 52% zajmuj� lasy, a 12% obszary krajobrazu chronionego. Gmina Polanów s�siaduje: od wschodu z po�o�onymi na terenie województwa pomor-skiego gminami Miastko i K�pice, od pó�nocy z gminami S�awno, Male-chowo i Sianów, od zachodu z gmin� Manowo, a od po�udniowego za-chodu i po�udnia z gminami Bobolice i Bia�y Bór.

Po�udniowa cz�� gminy Polanów po�o�ona jest na obszarze wyró�-nionego przez J. Kondrackiego (1994; 1998) mezoregionu Pojezierze Bytowskie (314.47), natomiast niemal ca�a pó�nocna cz�� na terenie mezoregionu Wysoczyzna Polanowska (314.46), które stanowi� cz�� makroregionu Pojezierze Zachodniopomorskie (314.4), a ten z kolei sta-nowi fragment podprowincji Pojezierza Po�udniowoba�tyckie (314/315). Jedynie niewielki fragment doliny Grabowej, na pó�noc od Polanowa, le�y na terenie mezoregionu Równina S�awie�ska (313.43), pó�nocno- -zachodni jej skrawek znajduje si� na obszarze Równiny Bia�ogardz-kiej (313.42). Obydwa te mezoregiony stanowi� cz�� makroregionu Pobrze�e Koszali�skie (313.4), a ten fragment podprowincji Pobrze�a Po�udniowoba�tyckie (313) (Wk�adka I).

Podobnie okre�li� mo�na po�o�enie gminy Polanów stosuj�c podzia� regionalny Pomorza w uj�ciu B. Augustowskiego (1977). Zgodnie z nim niemal ca�a gmina le�y na terenie Pojezierza Bytowskiego (20), które stanowi cz�� Pojezierza Zachodniopomorskiego, elementu sk�adowego Pojezierza Pomorskiego. Niewielkie fragmenty pó�nocnej i pó�nocno- -zachodniej cz��ci gminy znajduj� si� na obszarze Równiny S�upskiej (9), która stanowi cz�� Pobrze�a Zachodniopomorskiego.

Powierzchnia Równin Bia�ogardzkiej i S�awie�skiej jest ma�o urozmaicona i wznosi si� do rz�dnych 40–60 m n.p.m. (najni�ej po�o-�ony punkt gminy le�y w dolinie Grabowy, w miejscu jej wyp�ywu

Rze�ba terenu gminy Polanów na tle budowy geologicznej i morfogenezy krajobrazu 21

z terenu gminy – 31 m n.p.m.). Stopie� urozmaicenia rzeby ro�nie w kierunku po�udniowym. P�askie b�d faliste powierzchnie wysoczyz-nowe rozci�te s� przez doliny Radwi, Polnicy i Grabowy, które wcina- j� si� w kierunku po�udniowym w wy�ej po�o�one wysoczyzny faliste i pagórkowate, sk�adaj�ce si� na Wysoczyzn� Polanowsk�. Jeszcze bardziej urozmaicon� rzeb� charakteryzuje si� Pojezierze Bytowskie z licznymi, przekraczaj�cymi 200 m n.p.m., wzniesieniami moreno-wymi (z kulminacj� góra Z�ocie� – 231,5 m n.p.m.) i kemowymi oraz g��bokimi rynnami subglacjalnymi cz��ciowo wype�nionymi jeziorami, a tak�e dolinami, z których cz�� wchodzi w sk�ad systemu pradoliny pomorskiej.

2. Budowa geologiczna obszaru gminy Polanów

Obszar gminy Polanów znajduje si� w strefie po�o�onej na obrze�eniu jednostki tektonicznej zwanej synklinorium brze�nym, wskutek czego pod�o�e prekambryjskie znajduje si� tu na g��boko�ci oko�o 3,5 km, a wszystkie zasadnicze jednostki stratygraficzne paleo-zoiku i mezozoiku s�, w relacji do otaczaj�cego pod�o�a, przemieszczo-ne i cz��ciowo zredukowane erozyjnie. Na wi�kszo�ci obszaru gminy, na osadach kredowych zalegaj� utwory paleoge�skie i neoge�skie, lokalnie równie� cz��ciowo lub ca�kowicie zegzarowane (Piotrowski, Schiewe 2010a). Powierzchnia utworów starszych od czwartorz�du (podczwartorz�dowa), na któr� sk�adaj� si� przede wszystkim osady mioce�skie, w mniejszym stopniu oligoce�skie, jest umiarkowanie urozmaicona. Na po�udnie od Polanowa rozci�ga si� obszerne obni�e-nie, które w obr�bie górnej cz��ci zlewni Radwi przekracza 80 m p.p.m. Na po�udnie od Polanowa, równolegle do górnego biegu Grabowy, ci�g-nie si� grzbiet wyniesiony do ponad 50 m n.p.m., który w kierunku pó�nocno-zachodnim przechodzi w rozleg�y p�askowy� usytuowany na rz�dnych 20–30 m n.p.m. Pó�nocno-wschodni� cz�� gminy obejmuj� na przemian usytuowane obni�enia (do 66 m p.p.m. ko�o Buszyna) i wzniesienia, rozci�gaj�ce si� poza granice gminy (Piotrowski, Schiewe 2010b). Obni�enia te s� dzie�em niszcz�cej (egzaracyjnej) dzia�alno�ci kolejnych l�dolodów, które w plejstocenie nasun��y si� na obszar Po-morza. Szczególnie aktywne pod tym wzgl�dem by�y zlodowacenia �rodkowopolskie (odry i warty).

22 Wac�aw Florek

Osady czwartorz�dowe s� reprezentowane przez: gliny zwa�owe, piaski i �wiry glacjalne, piaski, �wiry i mu�ki glacifluwialne i glacilim-niczne, �wiry, piaski i namu�y fluwialne, gytie, mu�ki i inne utwory limniczne, torfy oraz inne utwory bagienne. Nale�� one do ró�nych pi�ter plejstocenu (Wk�adka II), a najstarsze najprawdopodobniej do zlodowace� po�udniowopolskich (narwi i sanu – Piotrowski, Schiewe 2010a; 2010b). Podstawowa masa osadów czwartorz�dowych jest wy-nikiem dzia�alno�ci zlodowace� odry i warty, a przede wszystkim zlo-dowacenia pó�nocnopolskiego (ba�tyckiego), którego pobyt na tym ob-szarze zako�czy� si� zaledwie kilkana�cie tysi�cy lat temu. Warto doda�, �e osady czwartorz�dowe dolnych pi�ter plejstocenu, podobnie jak i strop osadów podczwartorz�dowych uleg�y zaburzeniom glacitek-tonicznym (Piotrowski, Schiewe, 2010a; 2010b, Petelski 2010a; 2010b) (Wk�adka II).

Mi��szo�� osadów czwartorz�dowych na obszarze gminy zmienia si� znacznie od oko�o 210 m na pó�noc od Polanowa, w obr�bie obni�e-nia podczwartorz�dowego biegn�cego równolegle do doliny Grabowy, do oko�o 50 m na po�udnie od Polanowa, na kraw�dzi niewielkiego p�ata wysoczyznowego (Piotrowski, Schiewe 2010a) (Wk�adka II).

3. Utwory i formy powierzchniowe na tle etapów morfogenezy pó�noglacjalnej i holoce�skiej

Schemat rozk�adu przestrzennego podstawowych form terenu i buduj�cych je osadów przedstawia szkic geomorfologiczny autorstwa A. Piotrowskiego i Schiewe (2010b) oraz K. Petelskiego (2010b) (w ory-ginale w skali 1 : 100 000 (Wk�adka III). Ju� bardzo powierzchowny przegl�d form terenu wskazuje, �e podstawow� cz�� gminy Polanów zajmuje wysoczyzna morenowa rozci�ta kr�t� dolin� stanowi�c� frag-ment pradoliny pomorskiej (Keilhack 1930; Sylwestrzak 1978). Od po�udnia i pó�nocy wysoczyzna ta uj�ta jest w ramy ci�gów pagórów morenowych. �uk wniesie� morenowych biegn�cych przez skrajnie po�udniow� cz�� gminy stanowi fragment ci�gu zaliczanego do strefy wyznaczaj�cej maksymalny zasi�g fazy pomorskiej zlodowacenia ba�-tyckiego (Augustowski 1977). Obszar ten sk�ada si� na krajobraz mo-reny pagórkowatej (Bartkowski 1969). Mi��szo�� gliny zmienia si� tu w granicach od 3 do 5 m (Mojski 1975).

Pagóry morenowe wyst�puj�ce ko�o Polanowa i dalej na wschód w kierunku Rzeczycy, s� zbudowane z ró�noziarnistych piasków gla-


cjalnych i fluwioglacjalnych (Mojski 1975). Po�o�ony dalej na pó�noc ci�g pagórów morenowych Borkowa i Kr�gu liczy oko�o 6 km d�ugo�ci i, zbudowany jest z warstwowanych piasków i �wirów fluwioglacjal-nych lokalnie przykrytych p�atami glin ablacyjnych (Butrymowicz, Maksiak, Uniejewska 1974; Mojski 1975).

Znaczn� powierzchni� na terenie gminy Polanów zajmuj� formy wysoczyznowe: wysoczyzna morenowa p�aska (wysoko�ci wzgl�dne do 2 m, nachylenie stoków do 2°), wyst�puj�ca w pó�nocno-zachodniej cz��ci gminy (Tabl. I: A), i wysoczyzna morenowa falista (wysoko�ci wzgl�dne 2–5 m, nachylenie stoków do 5°), która dominuje na po�udnie od pradoliny pomorskiej i na wschód od doliny Grabowy (Tabl. I: B). Zbudowane s� one z ablacyjnych glin piaszczystych barwy br�zowej, pod którymi le�� ró�noziarniste osady glacifluwialne, a tak�e piaski glacjalne, glina bazalna oraz nieliczne kry utworów neoge�skich i pa-leoge�skich.

W uj�ciu L. Roszkówny (1968) pagórki wyst�puj�ce w po�udniowej cz��ci gminy reprezentuj� zespó� form charakterystycznych dla degla-cjacji „przez ubytek mas lodowych”, b�d�ce skutkiem intensywnego topnienia powierzchniowego i subglacjalnego oraz proglacjalnego od-p�ywu wód roztopowych l�dolodu. Wynikiem tego jest rozwój rynien subglacjalnych, szczelin i bram lodowcowych.

Wspó�czesna dolina Grabowy w górnym biegu wykorzystuje rynn� radialn�, na przed�u�eniu której uformowa�a si� rynna Jeziora Ka-mienne. Z kolei na jej przed�u�eniu sytuuj� si� formy ozowe, co suge-ruje, �e mamy tu do czynienia z wielk� form�, która s�u�y�a zarówno odprowadzaniu wód roztopowych l�dolodu, jak i materia�u fluwiogla-cjalnego Znacznie bardziej z�o�on� form� ma rynna Jeziora Bobi�ci�-skiego. Sugeruje to jej skomplikowan� genez� (Bartkowski 1972).

rodkowa cz�� obszaru gminy powsta�a przez rozcinanie strefy kraw�dziowej wodami roztopowymi. Prowadzi�o to do powstania rozle-g�ych p�atów martwego lodu (da�y one pocz�tek rzebie dennomore-nowej – wysoczyznom p�askim i falistym) oraz fragmentu pradoliny pomorskiej (Roszkówna 1968). Najwa�niejszym i najwi�kszym wytwo-rem dzia�alno�ci wód roztopowych l�dolodu jest fragment tzw. prado-liny pomorskiej, dzi� wykorzystywany przez rzeki: Pustynk�, Grabow� i Radew. Jej powierzchnia, znaczona obecno�ci� rozleg�ej piaszczystej terasy, obni�a si� stopniowo od 108 m n.p.m. ko�o Rzeczycy przez 100 m n.p.m. ko�o Polanowa (Tabl. II: A) do 95 m n.p.m. ko�o Wietrzna (Mojski 1975). Ust�pienie l�dolodu poza lini� Borkowo–Kr�g–Ob��e wywo�a�o reorganizacj� kierunków odp�ywu wody i uruchomienie od-

24 Wac�aw Florek

p�ywu na linii: Jezioro ��towskie–dolina Grabowy, a nast�pnie z wy-korzystaniem �rodkowej cz��ci dzisiejszej doliny Wieprzy, co spowo-dowa�o, �e „polanowski” odcinek pradoliny pomorskiej sta� si� martwy. Sprzyja�o to powstaniu jezior zastoiskowych i akumulacji osadów mu�-kowo-ilastych znanych z okolic Polanowa, górnej cz��ci doliny Radwi, okolic Nac�awia i Kr�gu (Butrymowicz, Maksiak, Uniejewska 1974; Mojski 1975). Zbiornik polanowski przetrwa� do okresu borealnego, o czym �wiadczy sk�ad szcz�tków fauny jeziornej znalezionej w kredzie jeziornej, której warstwa wie�czy seri� jeziorn� na tym stanowisku (Skompski 1971).

Osady organiczne, akumulacji jeziornej i bagiennej (górnoplejsto-ce�skie i holoce�skie) wyst�puj� zapewne na dnach wszystkich jezior na obszarze gminy Polanów. Wiek najstarszych z torfów okre�lono metod� radiow�glow� na 16 490 ± 170 (Poz-264), cho� w �wietle wyni-ków analizy palinologicznej sedymentacja tego osadu rozpocz��a si� dopiero z pocz�tkiem holocenu, czyli oko�o 6000 lat póniej (Madeja, Latowski 2009). Zgodnie z badaniami wspomnianych autorów w jezio-rze Kwiecko (Tabl. II: B) na cienkiej warstwie torfu le�y ponad 22-metrowej mi��szo�ci warstwa gytii w�glanowej, w sp�gu laminowanej. K. Wi�ckowski (1993) dowiód�, �e znajduje si� tu równie� warstwa gytii ramienicowej mi��szo�ci 2,2 m.

Na ca�ym obszarze wysoczyzny morenowej po�o�onej w po�udnio-wo-wschodniej cz��ci gminy oraz na najwy�szych fragmentach terasy pradolinnej wyst�puj� liczne owalne zag��bienia powsta�e po wytopie-niu bry� martwego lodu. S� to p�askie, nieckowate obni�enia wype�-nione namu�ami lub torfami. Cz�� z nich zosta�a stopniowo w��czona w sie� odwodnienia, ale wci�� liczne pozostaj� poza ni� (Tabl. III: A).

Relatywnie niewielkie powierzchnie zajmuj� formy fluwialne. Te-rasy nadzalewowe s� wyranie widoczne na terenie gminy Polanów jedynie w dolinach Radwi i Grabowy. S� one zbudowane z piasków i �wirów, lokalnie znacznej mi��szo�ci (Mojski 1975). W dolinach tych samych rzek, a tak�e w dolinach ich dop�ywów i w dolinie Potyni wy-tworzy�a si� równina zalewowa zbudowana z osadów piaszczysto-�wi-rowych w sp�gu i mu�owych w stropie. W dolinach wielu mniejszych cieków zaznacza si� obecno�� wy��cznie równiny zalewowej.

Kraw�dzie rynien i dolin Grabowy, Radwi oraz Pustynki s� poroz-cinane przez dolinki denudacyjne, parowy i m�ode rozci�cia erozyjne (Tabl. III: B). Wi�kszo�� z nich powsta�a u schy�ku vistulianu, w okre-sie obecno�ci w pod�o�u wieloletniej zmarzliny, a w holocenie zosta�a cz��ciowo przemodelowana przez procesy erozji zwi�zanej z okreso-


wym przep�ywem wód roztopowych lub opadowych. Z dolinkami ero-zyjno-denudacyjnymi wi��e si� wyst�powanie róde�, wysi�ków i wy-moków oraz rozwój nisz erozyjnych z charakterystycznymi dla nich zespo�ami ro�linno�ci (Osadowski 2004).

Na obszarze ca�ej gminy wyst�puj� ró�nych rozmiarów obszary akumulacji organicznej (g�ównie torfowej). Najwi�kszy z nich przylega do jeziora Kwiecko, mniejsze zalegaj� niewielkimi p�atami w zag��bie-niach po martwym lodzie na wysoczynie morenowej, w górnych cz�-�ciach dolin niewielkich cieków oraz na dnie doliny Radwi.

Formy antropogeniczne reprezentuj� nasypy i wykopy drogowe oraz kolejowe, rowy przeciwczo�gowe i transzeje (z okresu II wojny �wiatowej), wyrobiska po eksploatacji surowców ceramicznych oraz piasku i �wiru (np. ko�o Polanowa), w�wozy drogowe (Tabl. IV: A), a tak�e znacznie starsze – kurhany i cmentarzyska kurhanowe czy grodziska pochodz�ce z czasów od okresu kultury �u�yckiej po �red-niowiecze (Pawlaczyk 2002; zob. te� Skrzypek w tym tomie).

Spo�ród wspó�czesnych form antropogenicznych najwi�ksze po-wsta�y w zwi�zku z budow� elektrowni wodnej w �ydowie (kana� de-rywacyjny, nasypy ograniczaj�ce jezioro Kwiecko) (Tabl. IV: B, V: A).

4. Zarys czwartorz�dowej morfogenezy obszaru

Opisany rozk�ad podstawowych form terenu i przedstawione w niniejszym rozdziale rozmieszczenie utworów powierzchniowych jest przede wszystkim wynikiem funkcjonowania zaplecza strefy margi-nalnej fazy pomorskiej stadia�u g�ównego zlodowacenia wis�y, która mia�a miejsce oko�o 18 000–16 000 lat temu (Kozarski 1986). Pogl�dy na temat dominuj�cych wówczas procesów morfotwórczych s� rozbie�-ne. Dotyczy to przede wszystkim modelu deglacjacji. Znacz�ca cz�� badaczy przyjmuje koncepcj� frontalnej deglacjacji Pomorza (np. Keil-hack 1901; 1930; Galon, Roszkówna 1967). Schemat deglacjacji zapro-ponowany przez K. Keilhacka (1901) zosta� z niewielkimi zmianami zastosowany przez niemal wszystkich cytowanych autorów, którzy w latach póniejszych zajmowali si� geomorfologi� Pomorza, a tak�e znalaz� odbicie w Przegl�dowej mapie geomorfologicznej Polski w skali 1 : 500 000, wydanej przez IGiPZ PAN (Starkel 1980). Autorzy wspo-mnianych opracowa� przyj�li faz� pomorsk� jako transgresywn�, cze-go konsekwencj� by�o uznanie wa�u moren spi�trzonych i pojedyn-czych masywów morenowych po�o�onych na po�udnie od gminy za

26 Wac�aw Florek

rezultat aktywnego kszta�towania strefy marginalnej fazy pomorskiej l�dolodu ba�tyckiego. Pó�nocne obramienie gminy stanowi� pagórki morenowe przypisywane subfazie kaszubsko-warmi�skiej (Sylwestrzak 1973). Pomi�dzy nimi rozci�gaj� si� rozleg�e powierzchnie wysoczyzn morenowych falistych i p�askich. Deglacjacji towarzyszy� przep�yw wód roztopowych, które formowa�y rynny subglacjalne, doliny margi-nalne (doliny wód roztopowych) i odcinki pradolinne. Odcinek tzw. pradoliny pomorskiej, której towarzysz� III i IV terasy sandrowe oraz terasa V (sandrowo-pradolinna) (Keilhack 1898; Sylwestrzak 1978), biegn�cy kr�to przez teren gminy jest obecnie wykorzystywany przez Radew i Grabow�. W trakcie deglacjacji dochodzi�o do zagrzebywania martwych lodów, które konserwowa�y wcze�niej wytworzone zag��bie-nia, a póniej, po wytopieniu, same przyczyni�y si� do powstania no-wych. W wyniku tych procesów powsta�a mozaika powierzchni more-nowych oraz glacifluwialnych porozcinanych sieci� rynien i dolin erozyjnych, z licznymi zag��bieniami o zró�nicowanych rozmiarach i kszta�tach (Bartkowski 1972; Augustowski 1977).

Póny glacja� to okres intensywnego formowania si� sieci dolinnej. Na obszarze dzisiejszej gminy Polanów powstawa�a ona na zr�bach odwodnienia sub- i ekstraglacjalnego, a nast�pnie poprzez stopniowe w��czanie ró�nogenetycznych obni�e� (rynien subglacjalnych, dolin mar-ginalnych, fragmentów pradoliny) w sie� odwodnienia w systemie zlew-ni Grabowy i Radwi. Towarzyszy�o temu wype�nianie obni�e� osadami mineralnymi i organogenicznymi oraz rozcinanie progów dziel�cych te obni�enia (por. Florek 1991). Trzeba zauwa�y�, �e do dzi� nie dosz�o do pe�nego wyrównania profili pod�u�nych wspomnianych rzek i ich do-p�ywów.

Póny vistulian, a zw�aszcza jego cieplejsze etapy (bølling, allerød), to okres akumulacji mu�ów jeziornych, gytii w�glanowych i kredy je-ziornej w zbiornikach, których znaczna cz�� powsta�a wskutek wy-pe�niania wodami roztopowymi b�d dzi�ki wytapianiu bry� martwego lodu. W wielu miejscach tworzy�y si� te� mi��sze torfowiska mszyste, rozci�gaj�ce si� na obszarach wyst�powania wieloletniej zmarzliny. Da�o to zapewne równie� pocz�tek rozwojowi niewielkich zbiorników i towarzysz�cym im mokrad�om. Wszystko to dzia�o si� w warunkach ekspansji pionierskich formacji le�nych (tundra parkowa), czemu to-warzyszy� bogaty rozwój mchów, krzewinek i ro�linno�ci zielnej. Od-grywa�o to niebagateln� rol� w stabilizowaniu powierzchni terenu i ograniczaniu procesów stokowych. W okresach ch�odniejszych (naj-starszy dryas, starszy dryas, m�odszy dryas) dochodzi�o do redukcji


szaty ro�linnej do zbiorowisk tundrowych, odbudowy wieloletniej zmarz-liny, przy wzro�cie intensywno�ci procesów stokowych i eolicznych.

Holoce�ski rozwój pokrywy ro�linnej ograniczy� intensywno�� pro-cesów zboczowych, a ocieplenie klimatu zaktywizowa�o procesy wie-trzenia chemicznego, co z kolei zintensyfikowa�o pedogenez�. Klimat nadal nosi� cechy kontynentalne, a temperatura lata by�a zbli�ona do wspó�czesnej, przy wi�kszej surowo�ci zim. Sprzyja�o to: szybkiej de-gradacji wieloletniej zmarzliny, wzrostowi infiltracji, a tym samym �ugowaniu �atwo rozpuszczalnych substancji zawartych w osadach powierzchniowych (przede wszystkim w�glanów). W preboreale w zbior-nikach wodnych utrzymywa�o si� zapewne wysokie tempo akumulacji kredy jeziornej, która zosta�a wyparta przez akumulacj� gytii orga-nicznych. Warto zauwa�y�, �e akumulacja ró�nego typu gytii w�gla-nowych w jeziorze Kwiecko (w tym gytii ramienicowych – Wi�ckowski 1993) trwa nieprzerwanie przez ca�y holocen (Madeja, Latowski 2009). Holoce�skie zmiany klimatu by�y powodem znacznych waha� poziomu wody w jeziorach, przy czym najni�szy stan osi�gn�� on najprawdopo-dobniej w boreale (por. Florek 1991). W okresach bardziej wilgotnych rozwija�y si� torfowiska (Tabl. V: B), cz��ciowo wskutek zanikania jezior. W holocenie, za spraw� dzia�ania meandruj�cych rzek (Tabl. VI: A), rozwin��y si� równiny zalewowe Radwi, Grabowy, Dr��nianki i innych mniejszych rzek. Dosz�o te� do zabagnienia strefy brzegowej jeziora Kwiecko i wielu obni�e� zachowanych w rzebie polodowcowej. W stropie osadów buduj�cych równiny zalewowe cz�sto wyst�puj� mu�owo-ilaste utwory powodziowe (mady).

W górnym holocenie (a wi�c w ci�gu ostatnich 5000 lat) stopniowo wzrasta�a morfotwórcza rola gospodarczej dzia�alno�ci cz�owieka.

5. Wspó�czesne procesy morfogenetyczne i ich ranga

Do najbardziej spektakularnych procesów wp�ywaj�cych na kszta�towanie krajobrazu gminy nale�y zaliczy� erozyjn� dzia�alno�� rzek, przede wszystkim Grabowy, Radwi i Polnicy. Na znacznych obsza-rach, zw�aszcza u�ytków rolnych, notuje si� do�� intensywne oddzia-�ywanie sp�ukiwania powierzchniowego. Dotyczy to zw�aszcza terenów o wi�kszym nachyleniu (stref kraw�dziowych wysoczyzn morenowych), tradycyjnie, acz ca�kowicie nieracjonalnie oranych wzd�u� stoku, i do tego zaj�tych pod uprawy ro�lin póno okrywaj�cych powierzchni� gleby (ziemniaki, kukurydza, buraki cukrowe). Zarówno woda, jak

28 Wac�aw Florek

i wyp�ukany materia� trafiaj� do cieków powoduj�c wezbrania, niekie-dy przybieraj�ce rozmiary powodzi. Niemal we wszystkich przypad-kach zalaniu ulega jedynie równina zalewowa, która jest u�ytkowana jako u�ytek zielony lub poro�ni�ta olesem. St�d ewentualne straty materialne s� minimalne. Na równinach zalewowych Radwi i Grabo-wy po wezbraniach pozostaj�, zw�aszcza w s�siedztwie koryt, niewiel-kie odsypy piaszczyste. Z dzia�alno�ci� wody p�yn�cej wi��e si� inten-sywny rozwój nisz ródliskowych, zw�aszcza w dolinach Grabowej, Radwi i ich dop�ywów (Pawlaczyk 2002; Osadowski 2004).

Wa�nym czynnikiem rzebotwórczym w ostatnich wiekach jest cz�owiek. Skutki jego dzia�alno�ci mo�na udokumentowa� od wczesne-go �redniowiecza, cho� stan rozpoznania dzia�alno�ci gospodarczej cz�owieka w tym okresie jest niewielki za wzgl�du na znaczny stopie� zalesienia obszaru i jego do�� urozmaicon� rzeb�. W czasach histo-rycznych cz�owiek przez sw� dzia�alno�� gospodarcz� nadal wp�ywa� na rozmiary i zasi�g opisanych procesów, ale tak�e bezpo�rednio inge-rowa� i nadal ingeruje w krajobraz poprzez: wykonywanie nasypów i wykopów drogowych oraz kolejowych, eksploatacj� surowców mine-ralnych (piaski, �wiry, i�y zastoiskowe) czy gromadzenie �mieci na wysypiskach. Na obszarze gminy te ostatnie formy wyst�puj� w wiel-kiej obfito�ci na terenie Polanowa i jego najbli�szego s�siedztwa. Szczególnymi przejawami dzia�alno�ci rzebotwórczej cz�owieka by�o kopanie podczas wojny rozmaitych rowów i usypywanie sza�ców, w�ród których najwi�ksze rozmiary maj� pozosta�o�ci dzia�a� z okresu II wojny �wiatowej: transzeje i wielokilometrowej d�ugo�ci rowy prze-ciwczo�gowe, które zachowa�y si� dot�d na znacznych odcinkach.

Najwi�kszy zakres mia�y jednak przekszta�cenia dokonane w wy-niku budowy i funkcjonowania elektrowni szczytowo-pompowej w �y-dowie. S� to znacz�ce zmiany w geosystemach litoralnych jezior Ka-mienne i Kwiecko, skutek systemu pracy elektrowni polegaj�cej na spuszczaniu wody z jeziora Kamiennego do jeziora Kwiecko przy prze-p�ywie maksymalnym oko�o 300 m3/m � s–1, a nast�pnie przepompowy-waniu jej z powrotem z wydajno�ci� do 100 m3/m � s–1. Doprowadzi�o to nast�puj�cych zmian w strefie brzegowej Jeziora Kamienne:

– utworzenia klifu na wschodnim brzegu jeziora (Tabl. VI: B) (w po-cz�tkach istnienia elektrowni cofn�� si� on o 5–8 m) na wprost ka-na�u derywacyjnego, a na jego przed�u�eniu – platformy abrazyjnej,

– aktywizacji procesów stokowych na klifie, – akumulacji pochodz�cego z abrazji materia�u skalnego na dnie

jeziora,


– powstaniu formacji quasi-mangrowych (wymytych korzeni drzew) na brzegach jeziora,

– wskutek pracy elektrowni szczytowo-pompowej i mieszania wód obu zbiorników Jezioro Kamienne straci�o walory jeziora lobelio-wego (nast�pi� ca�kowity zanik zespo�u Isoëto-Lobelietum (pie-wakowski 1979),

– po roku 2001 wskutek zmniejszenia cz�sto�ci pracy elektrowni, nast�pi�a stabilizacja klifu i platformy abrazyjnej (Malinowski 1975; Bilewicz 2003).

W tym samym czasie w jeziorze Kwiecko wskutek pracy wody wyp�y-waj�cej z turbin elektrowni (z maksymalnym nat��eniem 300 m3/m � s–1) dosz�o do:

– erozji brzegów jeziora w pobli�u elektrowni (w kolejnych latach zabezpieczonych betonem, narzutem kamiennym b�d faszyn�),

– erozji torfowo-namu�owych brzegów wyspy znajduj�cej si� na wprost wylotu z turbin (Tabl. VII: A),

– zniszczenia b�d przebudowy gatunkowej wielu zbiorowisk ro�-linnych wyst�puj�cych na brzegu jeziora, na jego dnie b�d w toni wskutek popi�trzenia wody w jeziorze, jej mechanicznego mieszania i cz�stych znacz�cych zmian jej rz�dnej (piewakow-ski 1979) (Tabl. VII: B),

– po 30 latach pracy elektrowni w jeziorze Kwiecko wytworzy� si� nowy stan równowagi hydrologicznej, geomorfologicznej i biolo-gicznej dostosowany do zmienionych wskutek pracy urz�dze� energetycznych warunków �rodowiskowych (Tryba�a 2003).

6. Surowce mineralne

Pod wzgl�dem zasobno�ci w surowce mineralne teren gminy Polanów nie nale�y do uprzywilejowanych, mimo i� wielokrotnie pro-wadzono tu poszukiwania kruszywa, mioce�skich piasków szklar-skich, mioce�skiego w�gla brunatnego (Piotrowski, Schiewe 2010b; Petelski 2010b). Istniej� udokumentowane z�o�a surowców ilastych, gliny oraz torfów. Z�o�a kruszywa s� niewielkie i mog� mie� jedynie znaczenie lokalne. Znaczna cz�� obszaru ich potencjalnego wyst�po-wania znajduje si� na terenach le�nych, w po�udniowo-wschodniej cz��ci gminy, dodatkowo obj�tej ochron� w obr�bie Obszaru Chronio-nego Krajobrazu „Okolice �ydowa – Bia�y Bór”.

30 Wac�aw Florek

Wi�ksze z�o�a torfów wyst�puj� w dolinach rzek, na obrze�ach je-zior oraz w licznych zag��bieniach na obszarach pagórków moreno-wych i wysoczyzn morenowych, na dnach rynien subglacjalnych. Domi-nuj� torfy wysokie, mszarne, które zajmuj� 75% powierzchni wszystkich torfowisk na terenie gminy, co jest ewenementem w skali kraju (Paw-laczyk 2002). Pozosta�e to torfy niskie (trzcinowo-drzewne, trzcinowe, turzycowo-trzcinowe, turzycowe, turzycowo-mszyste, turzycowo-drzew-ne), typu przej�ciowego (mszarne, mszarno-turzycowe) lub typu mie-szanego z dominacj� torfu sfagnowo-drzewnego (Pawlaczyk 2002). ��czna obj�to�� zbadanych z�ó� torfu wynosi 21,9 mln m³. W sp�gu torfów zwykle le�� gytie drobno- i grubodetrytusowe, detrytusowo-wa-pienne i ilaste.

Spo�ród pozosta�ych z�ó� za najwa�niejsze nale�y uzna� eksplo-atowane intensywnie w przesz�o�ci pok�ady i�ów warwowych (zasto-iskowych) i glin, które cegielnia w Polanowie wykorzystywa�a do pro-dukcji ceramiki budowlanej.

7. G�azy, g�azowiska i odkrywki geologiczne

Na terenie gminy Polanów znajduje si� tylko dziewi�� g�azów, których opis znalaz� si� w Katalogu g�azów narzutowych na terenie Polski (Czernicka-Chodkowska 1997), z których najatrakcyjniej przed-stawiaj� si� ciemnoszary, gruboziarnisty tonalit znaleziony w lasach Le�nictwa Wietrzno w Nadle�nictwie �ydowo1 (Czernicka-Chodkow-ska 1997: poz. 59/G) i szaro-ró�owy, skaleniowo-biotytowy kataklazyt w Le�nictwie Chocimino, równie� w Nadle�nictwie �ydowo (Czernic-ka-Chodkowska 1997: poz. 64/G). Opis i lokalizacja cz��ci spo�ród nich jest do�� nieprecyzyjna; brak ustale� petrograficznych, a lokalizacja oparta jest na podzia�ach administracyjnych z lat 60. XX wieku, w zwi�zku z tym trudno jest je zidentyfikowa� w terenie. To by�o za-pewne jedn� z przyczyn, dla których w trakcie inwentaryzacji przy-rodniczej P. Pawlaczyk (2002) nie móg� si� ich doliczy�. D. Czernicka-Chodkowska (1997) na terenie gminy Polanów odnotowa�a jeszcze obecno�� sze�ciu g�azów o obwodzie mniejszym od 7 m (Tabela). Nale-�y postulowa�, aby lokalizacja obiektów przyrodniczych by�a podawana zawsze w uj�ciu matematyczno-geograficznym, dzi�ki czemu unikni�to __________________

1 Nadle�nictwo �ydowo istnia�o do 1975 roku. Obecnie wspomniany teren nale�y do Nadle�nictwa Polanów.


by wielu nieporozumie�; u�atwi�oby to równie� weryfikacj� wcze�niej-szych danych.

Zgodnie z zaleceniami cytowanymi przez D. Czernick�-Chodkow-sk� (1997: 5):

[…] na terenach pó�nocnych, ochronie winny podlega� przede wszystkim te z nich, których obwody wynosz� oko�o 8,0 m i powy�ej. [...] G�azy o mniejszych rozmiarach powinny by� obejmowane ochron� równie� z uwagi na: interesuj�ce kszta�ty, charakterystyczne i szczególnie ciekawe cechy budowy petrograficznej lub te� ze wzgl�du na zachowane na ich po-wierzchni wyg�ady i rysy lodowcowe. Cz�sto zwi�zane z g�azami legendy i zdarzenia historyczne, jak i ró�nego typu znaki i ornamenty wyryte na powierzchni bloków kwalifikuj� g�azy do ochrony, niezale�nie od ich wiel-ko�ci. Niektóre g�azy narzutowe winny by� zachowane g�ównie ze wzgl�du na swoje usytuowanie w terenie i okre�lon� funkcj� krajobrazotwórcz�.

W trakcie inwentaryzacji przyrodniczej gminy przeprowadzonej

przez zespó� pracuj�cy po kierownictwem P. Pawlaczyka (2002) na terenie gminy zlokalizowano dwa g�azowiska i 22 pojedyncze g�azy narzutowe o obwodzie przekraczaj�cym 4 m.

Nale�y stwierdzi�, i� po�udniowa cz�� gminy obfituje w g�azy na-rzutowe, lecz wi�kszo�� z nich ma �rednic� nieprzekraczaj�c� 0,5 m (Tabl. VIII: A). Od wieków by�y one wykorzystywane w lokalnym bu-downictwie sakralnym (Tabl. VIII: B), a tak�e w budownictwie gospo-darczym. Z punktu widzenia petrograficznego, dzi�ki czytelnym, �wie-�ym prze�amom mog� by� one wykorzystywane w dydaktyce geologii, tak�e na poziomie szkolnym, pod warunkiem przygotowania dla na-uczycieli odpowiednich materia�ów dydaktycznych (w Polsce nie wy-dano atlasu narzutniaków).

Na terenie gminy Polanów w przesz�o�ci wyst�powa�y liczne natu-ralne i sztuczne ods�oni�cia. Obecnie, ze wzgl�du na wyczerpanie si� cz��ci z�ó� oraz znaczne ograniczenie nielegalnego poboru kruszywa, liczba czynnych ods�oni�� wyranie zmala�a, cho� nadal jest ich kilka-dziesi�t. Do najwi�kszych z nich nale�� wirownie na po�udnie od Warblewa, ko�o Polanowa oraz nieczynna ko�o Garbna (Pawlaczyk 2002). Te najwi�ksze �wirownie, a tak�e po�o�one na zachód od Pola-nowa wyrobiska i�ów warwowych eksploatowanych na potrzeby ce-gielni w Polanowie maj� walory merytoryczne i dydaktyczne. W �wi-rowniach do�� licznie ods�aniane s� te� g�azy, którym po opracowaniu petrograficznym i przeniesieniu w jedno miejsce mo�na by nada� rang�

32

Wac

�aw

Flo

rek

Tab

ela.

Zes

taw

ieni

e g�

azów

i g�

azow

isk

– po

mni

ków

prz

yrod

y (i

prop

onow

anyc

h do

obj

�cia

och

ron�

) na

tere

nie

gmin

y Po

lanó

w

(Cze

rnic

ka-C

hodk

owsk

a 19

97; P

awla

czyk

200

2)

Lp.

Obw

ód

[m]

Wys

oko�

� [m

] C

zern

icka

-Cho

d-ko

wsk

a 19

97,

Pola

czyk

200

2

Loka

lizac

ja

Petr

ogra

fia

Form

a oc

hron

y Pr

opon

owan

a fo

rma

ochr

ony

Pozy

cja

w k

atal

ogu

Cze

rnic

kiej

-Cho

d-ko

wsk

iej/n

r po

zycj

i w

kat

alog

u i D

z.U

.

Odn

oto-

wan

y pr

zez

Pola

czyk

a (2

002)

1 9,

0 1,

4 G

o�og

óra,

w o

dleg

�o�c

i 70

m o

d st

awku

, 1 k

m

od w

si d

rog�

buk

owan

�

gnej

s sz

aro-

ró�o

wy,

ró

�noz

iarn

isty

z k

rysz

-ta

�am

i ró�

oweg

o sk

a-le

nia

pom

nik

przy

rody

67

/G

Dz.

U. W

RN

w K

osza

-lin

ie 1

972,

nr

6, p

oz.

38/1

97

tak

2 13

,8

1,4/

2,5

Wie

trzn

o, o

ddz.

235

d,

Ndl

. �yd

owo/

Pola

nów

(w

g da

nych

Nad

le�n

ic-

twa:

odd

z. 5

17a)

tona

lit c

iem

nosz

ary,

gr

uboz

iarn

isty

, ska

-ta

klaz

owan

y

pom

nik

przy

rody

59

/G

Dz.

U. W

RN

w K

osza

-lin

ie 1

972,

nr

6, p

oz.

38/2

11

tak

3 7,

9 1,

1

Kar

czyn

, odd

z. 43

b,

Obr

�b K

urow

o, N

dl.

Bob

olic

e (o

becn

ie: o

ddz.

43

f)

X po

mni

k pr

zyro

dy

x/x

tak

4 7,

0 X

k. s

zkó�

ki le

�nej

, Ndl

. M

anow

o gn

ejs

po

mni

k pr

zy-

rody

P8

5 ta

k

5 8,

0 X

Odd

z. K

arni

esze

wic

e 59

6a

X

pom

nik

przy

-ro

dy

P86

tak

6 8,

6 0,

9; z

ag��

bion

y Le

�n. W

ietr

zno,

Nad

l. �y

dow

o; o

ddz.

275

d gn

ejs

ró�o

wy,

dro

bno-

ziar

nist

y po

mni

k pr

zyro

dy

60

/G

Dz.

U. W

RN

w K

osza

-lin

ie 1

972,

nr 6

, poz

. 38

nie

7 7,

4 0,

8 Le

�n. C

hoci

min

o, N

adl.

�ydo

wo,

odd

z. 2

80

ska�

a kr

ysta

liczn

a po

mni

k pr

zyro

dy

61/G

ni

e

8 7,

8 0,

9 Le

�n. C

hoci

min

o, N

adl.

�ydo

wo,

odd

z. 2

81

ska�

a kr

ysta

liczn

a po

mni

k pr

zyro

dy

62/G

ni

e

9 7,

9 1,

5 Le

�n. C

hoci

min

o, N

adl.

�ydo

wo,

odd

z. 2

81

ska�

a kr

ysta

liczn

a po

mni

k pr

zyro

dy

63/G

ni

e

R

ze�b

a te

renu

gm

iny

Pola

nów

na

tle b

udow

y ge

olog

iczn

ej i

mor

foge

nezy

kra

jobr

azu

33

10

10,6

1,

6 Le

�n. C

hoci

min

o, N

adl.

�ydo

wo,

odd

z. 2

72g

kata

klaz

yt s

kale

nio-

wo-

biot

ytow

y, s

zaro

-ró

�ow

y, �

redn

iozi

ar-

nist

y

pom

nik

przy

rody

64

/G

Dz.

U. W

RN

w K

osza

-lin

ie 1

971,

nr

8, p

oz.

80

nie

11

7,0

0,4

Le�n

. K�p

iny,

Nad

l. �y

dow

o, o

ddz.

288

a sk

a�a

krys

talic

zna

pom

nik

przy

rody

65

/G

nie

12

7,6

0,5

Le�n

. w

iers

zcze

wo,

N

adl.

�ydo

wo,

odd

z.

168c

sk

a�a

krys

talic

zna

pom

nik

przy

rody

66

/G

nie

13

6,7

0,4

Le�n

. Cho

cim

ino,

Nad

l. �y

dow

o, o

ddz.

280

X

162

nie

14

6,8

0,7

Le�n

. Cho

cim

ino,

Nad

l. �y

dow

o, o

ddz.

281

X

163

nie

15

6,3

0,6

Le�n

. Cho

cim

ino,

Nad

l. �y

dow

o, o

ddz.

281

X

164

nie

14

6,0

0,8

Le�n

. Cho

cim

ino,

Nad

l. �y

dow

o, o

ddz.

283

(w

idoc

zne

sp�k

ania

)

16

5 ni

e

15

5,6

0,9

Le�n

. Cho

cim

ino,

Nad

l. �y

dow

o, o

ddz.

284

166

nie

16

6,1

0,6

Le�n

. Cho

cim

ino,

Nad

l. �y

dow

o, o

ddz.

284

167

nie

17

G�a

zow

isko

od

dz. 5

16a

X

pom

nik

przy

-ro

dy

P87

tak

34 Wac�aw Florek

parku g�azowego (na wzór kolekcji istniej�cej przy Muzeum Ziemi w Warszawie czy licznych kolekcji na Litwie i w Niemczech, ale te� powstaj�cych ostatnio w Polsce). Wspomniane odkrywki, a przede wszystkim g�azy, cho�by pobie�nie opracowane, mog�yby odegra� istotn� rol� w edukacji przyrodniczej uczniów szkó� po�o�onych na obszarze gminy. P. Pawlaczyk (2002) zaproponowa� obj�cie starej �wi-rowni ko�o Warblewa ochron� w formie stanowiska dokumentacyjne-go. Wi�kszego znaczenia nie maj� natomiast liczne niewielkie ods�o-ni�cia, w których doranie i „na dziko” eksploatuje si� piasek, glin� czy mu�ek, poniewa� nie pokazuj� one szerszego geologicznego „kontek-stu”.

Podsumowanie

Historia formowania si� abiotycznych i biotycznych elemen-tów krajobrazu naturalnego dzisiejszej gminy Polanów jest d�uga, ale �lady procesów je kszta�tuj�cych dotycz� tego, co wydarzy�o si� w ci�-gu ostatnich kilkunastu tysi�cy lat. Elementy rzeby terenu i buduj�-cych je osadów mog� i powinny by� traktowane na równi z zabytkami kultury materialnej i wykorzystywane w procesie wychowywania ko-lejnych pokole� mieszka�ców tych ziem w jak najlepiej rozumianym lokalnym patriotyzmie i do promowania okolic Polanowa jako obszaru wartego bli�szego poznania. Tre�� przedstawionej pracy przynosi wiele przydatnych w tych zakresach informacji.

Bibliografia

AUGUSTOWSKI B. 1977. Pomorze, Warszawa: PWN. BARTKOWSKI T. 1969. Deglacjacja strefowa deglacjacj� normaln� na obszarach ni�o-

wych (na wybranych przyk�adach z Polski Zachodniej), Badania Fizjograficzne nad Polsk� Zachodni� 23A: 7–60.

BARTKOWSKI T. 1972. Strefa marginalna stadia�u pomorskiego w aspekcie deglacjacji strefowej na wybranych przyk�adach z Pojezierzy Drawskiego i Miastkowskiego na Pomorzu, Badania Fizjograficzne nad Polsk� Zachodni� 25A: 7–60.

BILEWICZ B. 2003. Zmiany strefy brzegowej jeziora Kamienno jako efekt oddzia�ywania elektrowni w �ydowie, S�upsk: AP [praca magisterska, maszynopis w Instytucie Geografii Akademii Pomorskiej w S�upsku].

BUTRYMOWICZ N., MAKSIAK S., UNIEJEWSKA M. 1978. Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 200 000, Arkusz Koszalin, wyd. A, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne.


CZERNICKA-CHODKOWSKA D. 1997. Zabytkowe g�azy narzutowe na obszarze Polski, cz. I–II, Warszawa: Muzeum Ziemi PAN.

ELLWART J. 2006. Polanów i okolice, Gdynia: Wydawnictwo „Region”. FLOREK W. 1991. Postglacjalny rozwój dolin rzek �rodkowej cz��ci pó�nocnego sk�onu

Pomorza, S�upsk: Wydawnictwo WSP. FLOREK W. 2009. Rzeba i zasoby �rodowiska abiotycznego gminy S�awno, [w:] Histo-

ria i kultura Ziemi S�awie�skiej, t. IX: Krajobrazy okolic S�awna, W. R�czkowski, J. Sroka (red.). S�awno: Fundacja „Dziedzictwo”, 17–34.

GALON R., ROSZKÓWNA L. 1967. Zasi�gi zlodowace� skandynawskich i ich stadiów recesyjnych na obszarze Polski, [w:] Czwartorz�d Polski: studium zbiorowe, R. Ga-lon, J. Dylik (red.). Warszawa: PWN, 18–38.

KEILHACK K. 1898. Die Stillstandslagen des letzten inlandeises und die hydrographi-sche Entwicklung des Pommerschen Küstengebietes, Jahrbuch der Preuss. Geolo-gische Landesanstalt 19: 90–152.

KEILHACK K. 1901. Geologisch-morphologische übersichtskarte der Provinz Pommern, 1 : 500 000, Berlin: Königl. Preuss. Geol. Landesanstalt und Bergakademie.

KEILHACK K. 1930. Geologische Karte der Provinz Pommern, 1 : 500 000, Berlin: Preuss. Geologische Landesanstalt.

KONDRACKI J. 1994. Geografia Polski. Mezoregiony fizycznogeograficzne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

KONDRACKI J. 1998. Geografia regionalna Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

KOZARSKI S. 1986. Skale czasu a rytm zdarze� geomorfologicznych vistulianu na Ni�u Polskim, Czasopismo Geograficzne 57(2): 247–270.

LUBIENIECKI R. 2007. Obszar Chronionego Krajobrazu „okolice Polanowa” jako pod-stawa do rozwoju turystyki, S�upsk: AP [praca magisterska, maszynopis w Instytu-cie Geografii Akademii Pomorskiej w S�upsku].

MADEJA J., LATOWSKI D. 2009. Too old AMS radiocarbon dates obtained from moss remains from Lake Kwiecko bottom sediments (N Poland), Geochronometria 32: 13–19.

MALINOWSKI B. 1975. O�ywienie procesów denudacyjnych w strefie brzegowej jeziora Kamienno, Koszali�skie Studia i Materia�y 1: 41–46.

MOJSKI J.E. (red.) 1975. Obja�nienia do mapy geologicznej Polski 1 : 200 000, Arkusz Koszalin, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne.

OSADOWSKI Z. 2004. Materia�y do flory naczyniowej kompleksu ródliskowego dorzecza Pars�ty. Cz. I. ródliska górnej zlewni rzeki Radwi, S�upskie Prace Przyrodnicze, seria Botanika 1: 7–48.

PAWLACZYK P. 2002. Inwentaryzacja przyrodnicza Gminy Polanów, Szczecin: Biuro Konserwacji Przyrody [maszynopis].

PETELSKI K. 2010a. Szczegó�owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Miastko (84), Warszawa: Ministerstwo rodowiska.

PETELSKI K. 2010b. Obja�nienia do Szczegó�owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000. Arkusz Miastko (84), Warszawa: Ministerstwo rodowiska.

PIOTROWSKI A., SCHIEWE M. 2010a. Szczegó�owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Polanów (83), Warszawa: Ministerstwo rodowiska.

PIOTROWSKI A., SCHIEWE M. 2010b. Obja�nienia do Szczegó�owej mapy geologicznej Polski 1 : 50 000. Arkusz Polanów (83), Warszawa: Ministerstwo rodowiska.

36 Wac�aw Florek

ROSZKÓWNA L. 1968. Recesja ostatniego l�dolodu z terenu Polski, [w:] Ostatnie zlodo-wacenie skandynawskie w Polsce, R. Galon (red.). Warszawa: Instytut Geografii PAN, Prace Geograficzne 74, 65–96.

SKOMPSKI S. 1971. Orzeczenie o wieku kredy jeziornej ze stanowiska Polanów, Warsza-wa: Archiwum Pa�stwowego Instytutu Geologicznego.

STARKEL L. (red.) 1980. Przegl�dowa Mapa Geomorfologiczna Polski w skali 1 : 50 000, Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.

SYLWESTRZAK J. 1978. Rozwój sieci dolinnej na Pomorzu pod koniec plejstocenu, Gda�sk: Gda�skie Towarzystwo Naukowe, Wydzia� Nauk o Ziemi.

PIEWAKOWSKI E.R. 1979. Zmiany szaty ro�linnej okolic �ydowa jako wynik antropo-presji, S�upsk: Wy�sza Szko�a Pedagogiczna w S�upsku.

TRYBA�A K. 2003. Zmiany strefy brzegowej jeziora Kwiecko jako efekt oddzia�ywania elektrowni w �ydowie, S�upsk: AP [praca magisterska, maszynopis w Instytucie Geografii Akademii Pomorskiej w S�upsku].

WI�CKOWSKI K. 1993. Procesy sedymentacji i tempo akumulacji osadów dennych w wybranych jeziorach, [w:] Przemiany stosunków wodnych w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych, I. Dynowska (red.). Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiello�skiego, 88–97.

Die Geländebeschaffenheit in der Gemeinde Polanów anhand des geologischen Aufbaus und der landschaftlichen Morphogenese

Z u s a m m e n f a s s u n g

Die Gemeinde Polanów liegt im östlichen Teil des Landkreises Kos-zalin, der den nordöstlichen Teil des westpommerschen Bezirksumfaßt. In der Mitte der Gemeinde befindet sich die größte Stadt des westpommerschen Bezirkes Polanów. Sie ist 393,1 km groß. Davon sind 52% Wälder, 12% sind landwirtschaftliche Nutzgebiete. Im Süden liegt ein Teil der Gemeinde in der Bütower Seenplatte (314.7), fast der ganze Norden auf der Pollnower Hügel-ebene 314.46), die wieder ein Teil der Makroregion der westpommerschen Seenplatte ist (314.4), die wiederum fragmentarisch zur Unterprovinz der südbaltischen Seenplatte (314/315) gehört. Nur ein kleiner Teil des Gra-bowtals nördlich von Pollnow liegt in der Mezzoregion Schlawer Ebene (313.42), dagegen das nordwestliche Gebiet in der Belgarder Ebene (313.42). Beide Mezzoregione bilden die Makroregion des Kösliner Küstengebietes (313.4).

Die Oberflächengestaltung des Belgarder und Schlawer Ebenen sind nicht abwechslungsreich. Sie erheben sich nur 40–60 m ü.d.M. der tiefste


Punkt im Grabowtal nur 31 m ü.d.M. Die Vielfältigkeit der Landschaft wächst nach Süden hin. Die Hügellandschaft wird von den Flusstälern der Radew und Grabowa durchschnitten. Vielfältiger ist die Hügellandschaft der Bütower Seenplatte, über 200 m ü.d.M. Hier sind zahlreiche tiefe posteiszeit-liche Rinnen mit Seen und Tälern, die teilweise zum System des pommer-schen Urtales gehören.

Die verschiedenen Landschaftsformen (Hügel der Stirnmoränen, Kames, nacheiszeitliche Rinnen) sind das Ergebnis der letzten Vereisung ca. 18–16 000 Jahre vor unserer Zeit. Die späte Vereisung ist die Phase der Intensiven Formung des Talnetzes. Die Flußläufe der Radew und der Grabowa mitirren Zuflüßen bilden Flußtäler, an ihren Rändern entstanden Erosionen und De-nudationen der Oberfläche. Im Holozän entwickelten sich durch viele über-fließende Flußmäander und Tiefenüberschwemmungen Torfansammlungen.

In den letzten Jahrhunderten hatte auch der Mensch großen Einfluß auf die Gestaltung der Erdoberfläche, ab frühen Mittelalter sogar dokumentiert. Durch wirtschaftliche Tätigkeiten, Aufschüttung von Erdmassen, Anlegen von Straßen- und Eisenbahnnetzen, Abbau von Erzen und Mineralien, Schutthalden, ingeriert der Mensch weiterhin in das Geländerelief. In der Nähe von Polanów war der größte Eingriff der Bau des Elektro-Pumpwerkes in Sydow. Das Arbeitssystem dieses Pumpwerkes besteht auf dem Ablassen des Wassers aus dem See Kamienne in den See Kwiecko bei einer Kapazität von ca. 300 m � h–1. das Hinaufpumpen nur mit 100 m3 � h–1. Das führte zu einer erheblichen Veränderung in der Geomorphologie der Seebecken beider Seen, in den chemischen Eigenart des Wassers, ebenso wie in der Pflanzen-welt an den Ufern, am Seegrund und in der Wassertiefe.

38 Wac�aw Florek

40 Wac�aw Florek

42 Wac�aw Florek

44 Wac�aw Florek

46 Wac�aw Florek

historia i kultura ziemi sŁawieŃskiej - archeo.edu.plarcheo.edu.pl/dziedzictwo/02_florek_w_rzezba...

Documents