historija austro ugarska

8/10/2019 Historija Austro Ugarska

1/18

1

1. UVOD

Godine1878. su velike evropske sile naBerlinskom kongresu nastojale izbjei velik

rat izazvan nezadovoljstvom Velike Britanije injenicom da jeRusija Sanstefanskim

mirovnim ugovorom stekla ogroman utjecaj na Balkanu. Na kongresu je odlueno da se

Sanstefanski ugovor stavi van snage, a jedna od odluka se ticala iBosne i Hercegovine, koja

je po Sanstefanskom ugovoru trebala dobiti iroku autonomiju u okviru Otomanskog

Imperija. Berlinski Kongres okonan 13. jula 1878. godine (zakljukom broj 25) je, ipak,

ostavio Bosnu i Hercegovinu formalno u sastavu Otomanskog Imperija, ali je zato odlueno

da na teritoriju Bosne i Hercegovine i Sandakauuaustro-ugarske trupe kako bi zavele red

i mir.

Odluka Berlinskog kongresa je izazvala veliko nezadovoljstvo meu muslimanskim

stanovnitvomBosne i Hercegovine, posebno meu feudalcima koji su se zabrinuli za svoje

privilegije, kao i ponadali i autonomiji po odredbama Sanstefanskog ugovora. Zbog toga je

veliki broj njih odluio austro-ugarskim okupacijskim snagama pruiti oruani otpor, a

prikljuio im se dio regularnih turskih trupa.Iako je otpor u nekim sluajevima bio estok, i

iako su austro-ugarske snage trpjele poraze i neoekivane gubitke, nejedinstvo, slabo

naoruanje i organizacija ustanika je vrlo brzo dovela do poraza. Austro-ugarske snage su za

dva mjeseca uspjele okupirati Bosnu i Hercegovinu.

Austro-Ugarski period u historiji je okarakterisan kao period industrijalizacije,

razvoja, prilagoavanja zapadnoj kulturi i drutvenim promjenama. Izgradnjom eljezniki

pruga zemlja je povezana sa Europom (1882. godine otvorena pruga Sarajevo-Brod, a 1992.

Sarajevo-Konjic), a to je bilo preduslov za razvoj industrije (fabrika duhana, pivara,

klaonica, tamparije). Odmah, u roku od nekoliko godina, organizovana je potpuno nova

administrativna uprava zemlje (Zemaljska vlada, sistem sudova, zemljinji uredi, policija,pota, banke), intenzivno se grade novi vojni kompleksi, bolnice, kole, hoteli, gradska

infrastruktura. Svakako najznaajnije promjene su vidljive uSarajevu koji je ostao u funkciji

glavnog grada pokrajine i u kojeg je nova uprava ulagala najvie.1

1Amir Pai: (2010), Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, Arhitektonski fakultet Sarajevo, 1str.
http://sh.wikipedia.org/wiki/1878http://sh.wikipedia.org/wiki/Berlinski_kongreshttp://sh.wikipedia.org/wiki/UKhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Rusijahttp://sh.wikipedia.org/wiki/Rusijahttp://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanstefanski_mirovni_ugovor&action=edit&redlink=1http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanstefanski_mirovni_ugovor&action=edit&redlink=1http://sh.wikipedia.org/wiki/Balkanhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Bosna_i_Hercegovinahttp://sh.wikipedia.org/wiki/Otomanski_Imperijhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Otomanski_Imperijhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Sand%C5%BEakhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Sand%C5%BEakhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Sand%C5%BEakhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Austro-Ugarskahttp://sh.wikipedia.org/wiki/Austro-Ugarskahttp://sh.wikipedia.org/wiki/Austro-Ugarskahttp://sh.wikipedia.org/wiki/Sand%C5%BEakhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Sand%C5%BEakhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Otomanski_Imperijhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Otomanski_Imperijhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Bosna_i_Hercegovinahttp://sh.wikipedia.org/wiki/Balkanhttp://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanstefanski_mirovni_ugovor&action=edit&redlink=1http://sh.wikipedia.org/w/index.php?title=Sanstefanski_mirovni_ugovor&action=edit&redlink=1http://sh.wikipedia.org/wiki/Rusijahttp://sh.wikipedia.org/wiki/Rusijahttp://sh.wikipedia.org/wiki/UKhttp://sh.wikipedia.org/wiki/Berlinski_kongreshttp://sh.wikipedia.org/wiki/1878


2/18

2

Kao posljedica velikog poara 8. augusta 1879.godine (u poaru su izgorile 304 kue,

434 duanai 136 drugih zgrada, izmeu kojih 4 damije, katolika crkva, njemaki konzulat,

Talihan, ulov han i sinagoga) otvoren je veliki prostor za novu izgradnju po novim

urbanistikim i arhitektonskim pravilima i stilovima novegradske kulturne i obrazovne

institucije (Gimnazija, Uiteljska kola, Zanatska kola, Muzej, kulturna drutva, pozorite,

muzike i operne predstave).

Izuzetno se mnogo ulagalo u infrastrukturu: novi sistem ulica prilagoen automobilu,

uveden je i tramvaj. Korito Miljacke je regulisano a uz njega su izgraene sa obje strane nove

ulice koje su bolje povezane izgradnjom nekoliko novih mostova i rekonstrukcijom

postojeih. Takoe su izgraeni vodovod, kanalizacija, javni zahodi ulina rasvjeta, elektrina

centrala. Treba pomenuti i meteroloku stanicu i geoloki zavod. Do 1878 grad je sezao nazapadu do dananjeg Marindvora a izgradnjom fabrike duhana i eljezniki stanica poinje

irenje prema zapadu. Istono odstanice,proirenje stare kasarne na 30 hektara

predstavljalo je znatnu smetnju razvoju. Grad se takoer irio ka Koevu iKovaiima.2

2Amir Pai: (2010), Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918, Arhitektonski fakultet Sarajevo, 2 str.


3/18

3

2. KULTURNO PROSVJETNE PRILIKE

Austro-Ugarska je u Bosni i Hercegovini zatekla svega 3% pismenog stanovnitva

koje je znalo itati i pisati latinicom i irilicom. Pismenim se nisu smatrali oni koji su znali

arapski jezik i arapsko pismo. O stanju pismenosti najbolje govore podatci o kolama iz

1879 g., kada je u BiH bilo: 535 mekteba sa 23.603 uenika, 56 pravoslavnih kola sa 3. 523

djece u 75 uitelja i 54 katolike kole sa 2.295 djece i 56 uitelja. Austro- Ugarska je

zakonom uvela iz 1880. Interkonfesionalnu osnovnu kolu, koja se zvala komunalnom,

potom opom osnovnom i na kraju narodnom osnovnom kolom.

Vremenom se stanje pismenosti znatno popravilo. Tako je 1910 u BiH znalo itati i

pisati (latinicu i irilicu) oko 12% stanovnitva (starijeg od 7 godina). Procenat nepismenosti

je i dalje bio veoma visok i iznosio je 87,84 %. Nepismenost je vladala i na selu i u

gradovima. Stanovnitvo BiH naslijedilo je iz osmanskog perioda zatvorenost kulture i

prosvete u okviru vjerskih zajednica, to je nastavljeno i u vrijeme Ausro-Ugarske

vladevine. Naime, nedostatak osnovnih graanskih sloboda (koje su uvedene tek Ustavom iz

1910), i demokratskih politikih ustanova , stavljalo je kulturne, vjerske, prosvjetne i druge

institucije u poseban poloaj.

Poetne kole za muslimane su bile sibijan-mektebi, u kojima se uilo uz arapsko

pismo i arebica. Potom su postojale i rudije kao nie srednje kole, te medrese kao srednjekole za naobrazbu uleme: hoda i imama. Pravoslavne i katolike kole su radile u okviru

svojih crkveno-kolskih opina,bile su vezane za crkve i manastire. U toku 1914. godine u

90 gradskih i 283 seoska naselja postojale su 373 kole sa 804 uitelja. Ovi padaci govore da

se Bosna i Hercegovina nalazila na evropskom zaelju kada je u pitanju obuhvatnost djece

kao i po drugim pitanjima kada se mjeri pismenost stanovnika jedne zemlje.

U vrijeme Austro-Ugarske uprave u BiH je osnovan Zemaljski muzej 1889. Koji je

istovremeno bio i kulturna i nauna ustanova. Potom je 1904 osnovan institut za istraivanje

Balkana. Obje ove ustanove a posebno muzej dale su znaajne rezultate na podruju kulture

i nauke, ali to nije ono to je bila stvarna potreba bosansko-hercegovakog drutva. to se

kulturne politike tie, treba rei da su postojala dva usmjerenja: jedno od strane

austrougarskih vlasti a drugo od domaeg stanovnitva u okvirima njihovi vjerskih

zajednica. 3

3Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 170 -171 str.


4/18

4

Vlasti su nastojale da zadovolje potrebe stranaca, pa tako kultura nije koristila

narodu. Zato su u narodu poele nicati kulturne potrebe u okvirima koje je vlast

dozvoljavala. Poelo se sa pjevakim drutvima i itaonicama, da bi se kasnije prelo na

osnivanje kulturno-prosvjetnih, humanitarnih i sportskih drutava. Meu njima se posebno

istiu: Prosvjeta , osnovana 1902. godine muslimanski Gajret, osnovan 1903. godine i

hrvatski Napredak, osnovan 1904. godine. Njihovi osnovni zadaci su bili da pomau i

koluju siromane ake i studente i da stvaraju nacionalnu inteligenciju. Srbi su imali 396

udruenja, Hrvati 233, a muslimani 187. Osim ovih postojala su i interkonfesionalna drutva

iji je broj iznosio 391, te drutva doseljenika (stranaca). Ukupno je u BiH za vrijeme

austrougarske uprave bilo 1.256 raznih drutava.4

Slika 1. Zemaljski muzej

4Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 170-171 str.


5/18

5

3. ORGANIZACIJA VJERSKIH ZAJEDNICA

Ubrzo po okupaciji Austro-Ugarska preduzima mjere da uspostavi svoju kontrolu i

jurisdikciju nad vjerskim zajednicama u BiH, Pravoslavnoj i Katolikoj crkvi, te Islamskoj

zajednici. Pravoslavna crkva jo od prvih dana okupacije, nova vlast se poela mijeati u

poslove Pravoslavne crke i kriti njenu dotadanju autonomiju. U instrukcijama koje je

general Filipovi dobio pred poetak okupacije, naglaeno je da je nuno pravoslavno

stanovnitvo u BiH odvojiti od Vaseljenske patrijarije u Carigradu i staviti ga pod duhovnu

vlastpekog patrijarha, sa sjeditem u Sremskim Karlovcima.

U tom je smislu, po instrukcijama vlasti, sarajevski mitropolit Grk Antim odmah po

okupacij i uputio molbu i karlovakom patrijarhu da se Dabrobosanska mitropolija pripoji

njihovoj patrijariji. Izgledalo je da e vlast lahko ostvariti svoj plan, posto je srpskograanstvo u Bosni i Hercegovini bilo veoma nezadovoljno radom fanariotskih, grkih

vladika. Prikljuenje Karlovakoj patrijarsiji zahtijevala je i Pravoslavna o optinau Sarajevu

na svom "sobraniju" 13. septembar 1878. Ovome se odmah usprotivio arhimandrit Sava

Kosanovi, a zatim i sve crkvene optine u zemlji.

Vodei krugovi srpskog graanstva Bosne i Hercegovine su shvatili da bi pripajanjem

Karlovakoj patrijarijibili jako vezani za Monarhiju, to bi u krajnjoj liniji utrlo put aneksiji.

Zato su se iz politikih razloga drali Carigrada. U tim okolnostima Austro-Ugarska mijenjaplan, tako to nastoji Dabrobosansku mitropoliju odvojiti bar od Veseljenske patrijarije, kad

je ve ne moe pripojiti onoj u Karlovcima. Nakon due diplomatske akcije uspjela je

austrougarska vlada 28. marta 1880. zakljuiti konkordat sa Carigradskompatrijarijom. Po

ovom konkordatu priznato je austrijskom caru da sam imenuje episkope i mitropolita i

predlae ih Patrijariji samo radi ispunjenja kanonskih formalnosti i da na isti nain uklanja

episkope sa njihovih eparhija.

Tako je Pravoslavna crkva u BiH dola u zavisnost od vlade. Carigradskom patrijarhu

isplaivano je za to 58.000 zlatnih groa godinje, episkopi su dobijali stalnuplau od drave,

a pravo ubiranja crkvenih doprinosa prelo je na dravu. Za novog mitropolita postavljen je

pvri put Srbin Sava Kosanovi, carevim rjeenjem od 20. decembra 1880, poto je prethodno

poloio u careve ruke izjavu o lojalnosti. Sveanost ustolienja odrana je u Sarajevu 10.

Aprila 1881.Tokom 1882. osnovani su u Sarajevu konzhistorija i bogoslovija. 5

5 Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski

kulturni centar, Sarajevo, 252 str.


6/18

6

Nakon svega etiri godine slube Kosanovi je 1885. podnio ostavku, sa

obrazloenjem da se vlasti bezobzirno mijeaju u upravu pravoslavne mitropolije,

konzhistorije i bogoslovije, te da se rimokatolika propaganda, pomagana od vlade svom

silom okomila na pravoslavlje. Katolika crkva, nezadovoljna franjevcima i njihovim

nacionalno-politikim miljenjem i ponaanjem, Austro-Ugarska odmah po okupaciji nastoji

preurediti katoliku crkvenu hijerarhiju u zaposjednutoj zemlji. Poetkom decembra 1878.

premjeten je general Filipovi iz Bosne, a na njegovo mjesto zemaljskog poglavara

postavljen herzog Wilhelm Wurttemberg koji preduzima akciju da se u Bosni i Hercegovini

smanji utjecaj franjevaca i da se u nju uvede svjetovna katolika hijerarhija.

Ova je akcija iznenadila i razoarala franjevce koji su jo od vremena Josipa II, u

veini privreno sluili katolikoj Austriji, posebno do 1840, kada je Porta javno priznala

habsburki protektorat nad bosanskim katolicima. Odnosi sa vladom su se zaotrili kada je

sarajevski biskup Vuiidemonstrativno prekinuo veze sa vlastima, poto je herzog Wurttem-

berg preoteo, krajem 1878, zemljite za gradnju oficirske kasine (danas Dom ljiljana) koje su

franjevci kupili za crkvu. Austrougarske zahtjeve Svetoj stolici, da se radi "poboljanja"

prilika katolike crkve u okupiranoj zemlji, izvri njeno preureenje, rimske su kongreacije

odbile na sjednici 23. Juna 1879.

To nije pokolebalo Austro-Ugarsku u nastojanjima da franjevce zamijeni energinim

svetovnim sveenstvom, iji bi izbor zavisio od vladara. Austro-Ugarska je nastavila sa

diplomatskim pritiskom na Vatikan, a za svoju je akciju uspjela pridobiti akovakog biskupa

Josipa J. trosmavera i zagrabakog nadbiskupa kardinala Mihalovia. Uz njihovu pomo i

dugom diplomatskom borbom te upornou uspjela je Austro-Ugarska zakljuiti 8.juna 1881.

konkordat sa Svetom stolicom. Franjevci su izgubili ranije privilegije, prije svega

iskljuivopravo na duhovnu pastvu, pravo da predlau kandidate za bosanske biskupe.

Povremeno je uspostavljena svjetovna ili "redovita" katolika hijerarhija sa nadbiskupijom i

katedralnim kaptolom u Sarajevu. Za prvog sarajevskog (vrhbosanskog) nadbiskupa, car je

18. Augusta 1881. imenovao dr. Josipa Stadlera, profesora Teolokog fakulteta u Zagrebu.

Stadler je stigao u Sarajevo 14. Januara 1882. i tu ostao do smrti 1918. 6

6 Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski



7/18

7

Islamska zajednica, pitanje pravnog poloaja i unutranje organizacije Islamske

zajednice postavlja se tek nakon okupacije Bosne i Hercegovine 1878. godine. Do

austrougarske okupacije nije u Bosni postojala posebna vjerska organizacija,poto je i sama

osmanska drava bila islamska. Jedinstvo pripadnika islama seodravalo na osnovu

konfesionalne solidarnosti i obaveze potivanja erijata,a ne putem neke strogo formalne

hijerarhijske vjerske organizacije. Pripadnost islamskoj zajednici izraavala se priznanjem

vrhovne vlasti osmanskog sultana kao halife, tj. vjerskog poglavara svih muslimana. U

stvarnosti sve vjerskeposlove je vodio istanbulski muftija, sa zvanejm ejh-ul-islama. Njegov

ured u Istanbulu, zvani mesihat, smatran je najviom vlau za autoritativno tumaenje

vjerske doktrine.7

7Enver Imamovi: (1998), Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena, do kraja II Svjetskog rata, Bosanski



8/18

8

4. BOSANSKOHERCEGOVAKO KOLSTVO U PERIODU OD 1878 DO 1918

GODINE

Odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine Austro-Ugarska monarhija je dobila

mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu. Tako je Bosna i Hercegovina doivjela jo jednuokupaciju etrdeset godina vlasti Austro-Ugarske monarhije. Okupacijom 1878. godine

Bosna i Hercegovina se nala na znaajnom kulturnom raskru. Austrougarska uprava je

uinila mnogo u podizanju materijalne kulture u Bosni i Hercegovini nego to je uinila u

oblasti duhovne kulture. Takva orijentacija se na odreen nain ogledala u kolstvu. kola je

sluila kao instrument razvijanja kulta prema Monarhiji. Svako jutro nastava je poinjala

pjevanjem himne carevke, a dravni praznici, jubileji lanova dinastije i njihove posjete

Bosni i Hercegovini u kolama su predstavljani tako da bi uenici mogli da ih doive kaopatriotski dogaaj. Do uspostave austrougarske uprave osnovni vid obrazovanja u Bosni i

Hercegovini je predstavljalo konfesionalno kolstvo. Njegovu osnovu su inili mektebi,

pravoslavne i katolike kole. Uredbom iz 1879. godine u zemlji su bile predviene tri vrste

osnovnih kola: ope narodne osnovne kole, privatne kole i konfesionalne kole. U prvoj

deceniji nakon okupacije u Bosni i Hercegovini su otvorene 104 osnovne kole, koje su

nazvane komunalnim8.

Slika 2. mekteb

8Mitar Papi: (1972), kolstvo u Bosni i Hercegovini, Veselin Maslea, Sarajevo 67 str.


9/18

9

Bonjako stanovnitvo je nakon okupacije uvalo svoj sistem kolstva i odgoja u

tradicionalnoj vjerskoj koli sibjan mektebu. U ovim vjerski kolama nije izuavana ni

latinica ni irilica, nego tzv. tursko pismo, arebica. Broj sibjan mekteba je stalno rastao.

Njihov broj od 499 sa 23.300 polaznika koliko ih je bilo 1879. godine poveao, pa je 1915.

godine bilo 1.233 mekteba sa 53.069 djece. Poetkom XX stoljea mektebi su reformisani,

uvedenje maternji jezik i raun i drugi svjetovni predmeti, sa namjerom da se bonjaka djeca

postepeno uvode u savremeno obrazovanje. Meutim, otvoren je samo 171 reformisani

mekteb koje je posjeivalo ukupno 5.455 polaznika, to je predstavljalo desetinu od broja

djece u sibjanmektebima. 9

Pravoslavne i katolike kole radile su u okviru svojih crkveno -kolskih opina i bile

su direktno povezane sa crkvama i manastirima. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine,

pravoslavne kole vodili su popovi i uitelji, a katolike kole uglavnom su osnivali franjevci

i milosrdne sestre svetog Vinka iz Zagreba. Nakon okupacije Bosne i Hercegovine jo

nekoliko godina su radili franjevci, ali su te kole postepeno ukidane i pretvarane u dravne.

Godine 1882. zadraano je jo samo 35 kola od toga 15 djeakih, 15 mjeovitih i 5 kola za

ensku djecu.10

Nakon okupacije BiH nastalo je novo razdoblje u razvoju srednjih kola. Kao prva

srednja kola osnovana je u Sarajevu 1879. realna gimnazija koja je 1883. pretvorena u

klasinu gimnaziju. Godine 1893. otvorena je dravna klasina gimnazija u Mostaru, a 1899.

godine u Tuzli. Prva realka je otvorena u Banjoj Luci 1895. godine, a deset godina kasnije u

Sarajevu. Kasnije su osnovane gimnazije i u Bihau i Derventi.11

Pred kraj osmanske uprave uz neke franjevake samostane su radile kole sa

programom opeg obrazovanja koje su odgovarale nioj gimnaziji. One su predstavljale

pripremne kole za nastavak kolovanja na bogoslovskim kolama. Godine 1882. otvorena

je Nadbiskupska klasina gimnazija u Travniku. Nia franjevaka gimnazija je iz Gue Gore

preseljena 1900. godine u Visoko, a Franjevaka gimnazija je djelovala i u irokom Brijegu.

Nastavni planovi i programi u ovim kolama su se neznatno razlikovali od programa u

dravnim klasinih gimnazijama. U njima se kolovao i manji broj pripadnika drugih

konfesija. U doba austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini su djelovala i tri duhovna

zavoda: Pravoslavna bogoslovija, Katolika bogoslovija i erijatsko sudaka kola.

9

Devad Jahi: (1999), Bonjaki narod i njegov jezik, Ljiljan, Sarajevo, 21-17 str.10Mitar Papi: (1972), kolstvo u Bosni i Hercegovini, Vaselin Maslea, Sarajevo, 70 str.

11Mitar Papi: (1982), Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini, Vaselin Maslea, Sarajevo, 45 str.


10/18

10

Za pripremanje uiteljskog kadra u Sarajevu je 1882. godine osnovano Obrazovalite

za pomone uitelje koje je 1886. godine preraslo u Uiteljsku kolu. Godine 1911. je

otvorena Dravna enska uiteljska kola u Sarajevu, a 1913. Dravna muka uiteljska

kola u Mostaru. U isto vrijeme su djelovale i privatne uiteljske kole: pri Zavodu sv.

Josipa u Sarajevu (1894.), odjeljenja za pripremu uiteljica za srpske kole pri Mis Irbinom

zavodu i Vakufove kole za pripremu za mektebe (1892. godine).12

Specifian tip kola za kolovanje enske djece su bile vie djevojake kole. Prva

via djevojaka kola je otvorena u Sarajevu 1889. godine, a nastala je otvaranjem pojedinih

viih razreda u enskoj osnovnoj koli u Sarajevu. Od 1893. godine izdvojila seu posebnu

kolu. Takva kola se otvorila i u Mostaru kolske 1893./94. godine, 1898. U Banjoj Luci.

Sa neto izmjenjenih planom otvorena je kola u Tuzli, a u toku Prvog svjetskog rata 1917.

godine u Derventi. Za kolovanje trgovakog podmlatka u Bosni i Hercegovini je otvoreno

deset trgovakih kola. U Tuzli, Sarajevu, Mostaru, Banjoj Luci, Brkom, Livnu, Bihau,

Bijeljini Travniku i Trebinju.

U Sarajevu je 1912. godine otvorena Trgovaka akademija, u koju su se upisivali

uenici koji su zavrili trgovaku kolu ili etiri razreda gimnazije. Nakon zavretka

kolovanja uenici su stupali u slubu u bankama, industrijskim preduzeima dok je dio

nastavljao kolovanje na visokim kolama u Monarhiji. Od ukupno 31 srednje kole u zemlji

13 ih je bilo smjeteno u Sarajevu, 5 u Mostaru, po 2 u Tuzli, Travniku i Banjoj Luci, a po

jedna u Bihau, Bijeljini, Brkom, Derventi, Livnu, Reljevu i Trebinju. Iako su broj kola i

uenika postepeno rasli, 1910. godine u zemlji je bilo po tadanjim kriterijima, 87%

nepismene djece i omladine starosti od 7 do 20 godina.13

12Devad Jahi: (1999), Bonjaki narod i njegov jezik, Ljuljan, Sarajevo, 28 str.

13Vojislav Bogievi: (1975), Pismenost u Bosni i Hercegovini, Vaselin Maslea, 295 str.


11/18

11

Slika 3. Gramatika

Do okupacije 1878. godine u Bosni i Hercegovini nije bilo naunih ustanova. Preteno

nakon 1878. godine su poeli stizati prvi strani naunici, uglavnom arheolozi i geolozi, zatim

medicinski radnici i biolozi. Da bi se sprijeilo odnoenje spomenika kulture iz Bosne i

Hercegovine, te da bi poelo sistematsko prouavanje prirodne i drutvene osnove zemlje,

osnovano je u Sarajevu 1885. godine Muzejsko drutvo, a 1888. godine Zemaljski muzej za

Bosnu i Hercegovinu.14

14Grupa autora: (1980), Bosna i Hercegovina-fotomonografija Historijski arhiv Sarajevo, 124 str.


12/18

12

5.KULTURNO PROSVJETNA DRUTVENA MATICA NACIONALNIH POKRETA

U BIH

Poslije austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, u oblasti kulture i prosvjete u

irem smislu postojala su dva usmjerenja. Jedno je slijedila austrougarska vlast, a drugo

domae stanovnitvo u okviru svojih vjerskih i nacionalnih zajednica. Pod okriljem Zemaljske

vlade poeli su se njegovati odreeni oblici kulturne i umjetnike djelatnosti, s ciljem da se

naglasi kulturna misija Austro-Ugarske i da se bar donekle zadovolje kulturne potrebe jednog

broja doseljenika.

Takva kultura, otuena od naroda, bila je pristupana malom broju domaih ljudi, pa

otuda iri narodni slojevi za nju nisu pokazivali interesovanje. Zbog toga je kulturno-

prosvjetna aktivnost domaeg stanovnitva poela nicati iz naroda, inicijativom pojedinaca i

grupa i u oblicima koje je dozvoljavala austrougarska vlast. Poelo je s pjevakim drutvima i

itaonicama, a kasnije se prelona osnivanje kul-turno-prosvjetnih, humanitarnih i sportskih

drutava. Poseban znaaj ima srpska Prosvjeta (1902), muslimanski Gajret (1903) i

hrvatski Napredak (1904). Njihovi osnovni zadaci bili su pomaganje siromanih aka i

studenata, odnosno stvaranje nacionalne inteligencije i obrazovanje modernih zanatlija i

trgovaca. Vremenom su ova drutva postala prave matice nacionalnih pokreta u Bosni i

Hercegovini.

Jaanje domaeg graanstva, prije svega trgovakog, zemljoposjednickog i

inteligencije, sve vie mu je osiguravalo ulogu vodeeg faktora u drutvenom i nacionalno -

politikom ivotu pokrajine. Ovakva funkcija domaeg graanstva zahtijevala je

prevazilaenje dotadanjeg uskog, dravi lojalnog inovnikogprofila i uspostavljanje

irokog programa narodnog prosvjeivanja. U okviru ostvarivanja ovog programa srpska

"Prosvjeta" je za prvih deset godina (1902-1912) prosjeno kolovala 121 uenika, a zatim za

kruna za stipendije i 107.542,27 kruna za potpore. 15


kulturni centar, Sarajevo, 259-261 str.


13/18

13

Godinje se kolovalo prosjeno 38 studenata, tako da je do 1912. godine studij

zavrilo 92 lica ( pravo 39, filozofiju 17, medicinu 5, tehniku 12, poljoprivredu 5, farmaciju 3,

trgovaku akademiju 1, slikarsku akademiju u geodeziju 2, pedagogiju 1). Za kolovanje

srednjokolaca "Prosvjeta"je prosjeno godinje davala 83 stipendije, tako da je od osnivanja

do 1914. godine kolovala oko 1000 uenika. Najvie stipendija dobivali su gimnazijalci,

uenici realki i uiteljskih i trgovakih kola. Za prvih deset godina "Prosvjeta"je kolovala

23 uitelja i 48 uiteljica. Osim ovih stipendija, pomo je pruana egrtima u zanatstvu i

trgovini. Prednost su imali zanati: krojaki, pekarski, stolarski, bravarski, cipelarski i dr.

U okviru "Prosvjete" bile su znaajne iroke akcije opismenjavanja naroda. Od 1906.

Do 1914. odrano je ukupno 213 analfabetskih teajeva na kojima je opismenjeno 5.060

osoba. Muslimansko stanovnitvo u gradovima se najtee ukljuivalo u krupnepromjene koje

su ruile njegov tradicionalni drutveni ivot i navike. To se odnosilo, prije svega, na kole

novog tipa koje su bile najpogodnije institucije da se, umjesto mekteba, stekne zapadna

pismenost, a preko nje zapadna kultura i civilizacija. Negativan stav muslimana prema

tekovinama nove civilizacije odraavao se i u odbojnom stavu prema dravnim kolama. U

dravnoj gimnaziji u Sarajevu 1879.godine, od 42 uenika bio je samo 1 musliman, a u

mostarskoj gimnaziji 1893. od 65 uenika bilo je 8 muslimana. Do 1900. takoer je broj

muslimanske omladine bio neznatan i na univerzitetima, tako da je do 1910. Bilo svega 10

fakultetski obrazovanih muslimana na modernim univerzitetima

Zbog svega ovoga osnivanje Kulturno-prosvjetnog drutva Gajret u Sarajevu sa

zadatkom da pomae kolovanje i propagiranje novih ideja meu muslimanima imalo je veliki

drutveno historijski znaaj, jer je za ovo drutvobilo nerazdvojno vezano srednjokolskoj

univerzitetsko obrazovanje muslimanske omladine i u budunosti. Drutvo je davalo

stipendije, potpore izajmove, a od 1908 godine pomoje proirena i na uenike i egrte

modernih zanimanja.16




14/18

14

itavim radom ovog drutva trebalo je stimulisati muslimansku omladinu da u veem

broju pohaa i zavrava srednje kole i univerzitete, te moderne zanate, kako bi se lake

ukljuila u privredni i kulturno-prosvjetni ivot zemlje. U prvoj deceniji XX stoljea

postepeno se poveava broj studenata 1900. ima ih 4, a 1908/09. godine 15, a poveava se i

broj srednjokolaca. Angaovanjem "Gajreta"do 1914. kolovalo se 545 uenika, od kojih 30

na fakultetima, 223 na gimnazijama, 87 narealkama, 80 na trgovakim kolama, 53 na drugim

strunim kolama i 52 na zanatima. Zbog slabe materijalne podloge drutva, vie od polovine

interesanata nije moglo biti stipendirano, to pokazuje novu duhovnu klimu medu

muslimanskim stanovnitvom i njegovo okretanje modernom obrazovanju. I kod muslimana

najvei broj opredijelio se za studij prava (12), filozofije (6), medicine (5), veterine (4) itd. Osim

stvaranja inteligencije zasvjetovna zanimanja,"Gajret"je pomogao i studij teolokog pravca.

Stipendirano je po tri studenta u Carigradu i Kairu i 6 u Sarajevu. Znaajno jebilo

stipendiranje i potpomaganje egrta na modernim zanatima kako bi se zaustavilo dugotrajno

propadanje muslimanskih sitnih zanatlija, koje je sve vie unitavala konkurencija industrijske

robe i promjena ukusa u drutvu.

I pored angaovanja "Gajreta" i drugih dravnih institucija u pridobijanju muslimana

za moderno obrazovanje, teko se dolazilo do znaajnijih rezultata o emu govore podaci da

je u Bosni i Hercegovini 1914. godine meu Ijekarima bilo 8 muslimana, u srednjim kolama

u nastavi je radilo 17 profesora i strunih uitelja (osim vjerouitelja), a u opim narodnim

osnovnim kolama radilo je 98 uitelja i 3 strune uiteljice od ukupno 804. Od 44 advokata u

pokrajini bila su samo 2 muslimana.

Hrvatsko kulturno prosvjetno drutvo " Napredak " nastalo je spajanjem dva slina

potporna drutva: "Hrvatskog potpornog drtva za potrebe aka srednjih i visokih kola iz

Bosne i Hercegovine osnovanog 1902. godine u Mostaru i "Hrvatskog drutva za namjetanje

djece u zanate i trgovinu" Napredak "jeprosjeno godinje kolovao 72 srednjokolca, 21

studenta i 70 egrta. I kod Hrvata prednjae gimnazije, realke, uiteljske, trgovake i drugekole, a na univerzitetima je vladalo najvee interesovanje za studij prava, tehnike,filozofije,

medicine itd.17




15/18

15

6. BORBA SRBA ZA CRKVENO-KOLSKU I MUSLIMANA ZA VJERSKU I

VAKUFSKO-MEARIFSKU AUTONOMIJU

Nastojanje austrougarski vlasti da se mijeaju u sva pitanja obrazovanja, kulture i

vjere dovela su do otpora meu pravoslavnim i muslimanskim stanovnitvom. Borba srba za

crkveno-kolsku autonomiju zapoela je 7.12.1896.. godine predajom memoranduma

dvorskoj kancelariji u kojem su iznijeti zahtjevi za veu slobodu srpskih vjerskih i kolskih

institucija: slobodan izbor svetenika i uitelja, slobodno osnivanje fondova, uee u

postavljanju mitropolita, otvaranje itaonica, pjevakih i dr. drutava i td.

Voe tog pokreta su bili Gligorije Jeftanovi iz Sarajeva, Vojislav ola i Vladimir

Radovi iz Mostara, Lazo Jovanovi iz Tuzle, Pero Drljaa iz Novog, Kosta Kujundi iz

Livna i td. Oni su 1898 u Sremskim Karlovcima izradili Nacrt ustava crkvene i kolske

samouprave srpskog pravoslavnog naroda i BiH i uruile ga Kalaju 7.07. iste godine.

Meutim, Veseljenska, patrijarija se nije sloila sa odredbama ovog dokumenta. Ipak,

borba za autonomiju je nastavljena, od 1899, zajedno sa borbom koju su zapoeli muslimani

na istim pitanjima. Konano je februara 1904 postignuta saglasnost sa austrougarskim

vlastima i sa Patrijarijom u Carigradu. Statut je 13.08.1905. potvrdio car Franjo Josip ime

je crkveno kolska uredba postala zakon. Time je ova borba srba uspjeno zavrena.

Nesporazumi muslimana sa austrougarskim vlastima nastali su prvo na vakufskim

pitanjima. Naime, privremena vakufska komislija ustupila je 1885. godine na traenje

Zemaljske vlade, groblje ehitluke i ekrekinicu za javne parkove, emu su semuslimani

usprotivili. Obratili su se jednom predstavkom caru 1886. kojom su traili vakufsku

samoupravu. Ovim je zapoela borba muslimana za vjersku i vakufsko-mearifsku

autonomiju.

Drugi razlog za nezadovoljstvo muslimana bili su odnosi u agraru, jer su

veloposjednici smatrali da su osteeni agrarnim propisima, te zbog toga trpi IVZ. Treirazlog, nezadovoljstva bile su prozelitistike akcije Katolike crkve na pokrtavanju

muslimana. Ovo je posebno dobilo na znaaju nakon otmice maloljetne muslimanke od

strane nekih asnih sestra au Mostaru (1899). Akcijama i protestima rukovodio je energini

mostarski muftija Dabi pa se cijeli ovaj pokret naziva po njemu. Formiran je odbor koji je

oktobra 1899. izradio nacrt autonomnog statuta za vakufsko-mearifsku autonomiju za

podruje Hercegovine, to je kasnije proireno na cijeli prostor Bosne i Hercegovine. 18

18Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 171 -172 str.


16/18

16

Nakon neuspjelih programa u toku 1900-1901, vlada je iskoristivi boravak Dabia

u Carigradu zabranila mu povratak. Nakon toga na elo pokreta dolaze A li-beg Firdus i

Bakir-beg Tuzli.Dabievim progonom pokret za autonomiju je pozivizirao. Tek je 1906

jedna grupa zemljoposjednika uspjela preuzeti od Dabia iz Carigrada dokumenta i

punomoja za nastavak borbe za autonomiju. Meutim, usljed brojnih nesporazuma krajem

1906. Na sastanku muslimanskih prvaka u Slavonskom brodu , osnovan je Egzekutivni

odbor od 18 predstavnika koji je bio ovlaten da nastavi autonomnu borbu pisanjem

memoranduma i pregovorima sa Zemaljskom vladom.

Sve je to okonano tek 15.04.1909. godine nakon Aneksije BiH, prihvatanjem

Statuta za autonomnu upravu islamsko vjerskih vakufsko-mearifskih poslova u Bosni i

Hercegovini. Za upravljanje vjerskim poslovima postojao je Ulema medlis od 4 lana

kojima je predsjedavao reisul-ulema. Za novog reisa je izabran Mehmed Demaludin ef.

auevi, to je car potvrdio 27.10. 1913. Borbu srba i muslimana za sutonomiom u

vjerskim i kolskim poslovima je ustvari bila borba za politiku autonomiju BiH, s tim dok

je to za srbe bilo samo prolazno rjeenje a za muslimane trajni cilj.19

19Koar Azem: (2007), Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla, 171 -172.


17/18

17

ZAKLJUAK

Austro-Ugarska je dakle, nastojala da kulturni razvitak Bosne i Hercegovine usmjeri

ka onim politikim ciljevima koji su joj najbolje odgovarali na ovom dijelu Balkanskog

poluostrva. Okupacijom 1878. godine Bosna i Hercegovina se nala na znaajnom kulturnomraskru. Austrougarska upravaje uinila mnogo u podizanju materijalne kulture u Bosni i

Hercegovini nego to je uinila u oblasti duhovne kulture.

Takva orijentacija se na odreen nain ogledala u kolstvu. Poetne kole za

muslimane su bile sibijan-mektebi, u kojima se uilo uz arapsko pismo i arebica. Potom su

postojale i rudije kao nie srednje kole, te medrese kao srednje kole za naobrazbu uleme:

hoda i imama. Pravoslavne i katolike kole su radile u okviru svojih crkveno-kolskih

opina,bile su vezane za crkve i manastire.

Uredbom iz 1879. godine u zemlji su bile predviene tri vrste osnovnih kola: ope

narodne osnovne kole, privatne kole i konfesionalne kole. U prvoj deceniji nakon

okupacije u Bosni i Hercegovini su otvorene 104 osnovne kole, koje su nazvane

komunalnim. U vrijeme Austro-Ugarske uprave u BiH je osnovan Zemaljski muzej 1889.

Koji je istovremeno bio i kulturna i nauna ustanova. Potom je 1904 osnovan institut za

istraivanje Balkana.

Obje ove ustanove a posebno muzej dale su znaajne rezultate na podruju kulture i

nauke, ali to nije ono to je bila stvarna potreba bosansko -hercegovakog drutva. Vlasti su

nastojale da zadovolje potrebe stranaca, pa tako kultura nije koristila narodu. Zato su u narodu

poele nicati kulturne potrebe u okvirima koje je vlast dozvoljavala. Poelo se sa pjevakim

drutvima i itaonicama, da bi se kasnije prelo na osnivanje kulturno -prosvjetnih,

humanitarnih i sportskih drutava. Meu njima se posebno istiu: Prosvjeta , osnovana

1902. godine muslimanski Gajret, osnovan 1903. godine i hrvatski Napredak, osnovan1904. godine.

Nastojanje austrougarski vlasti da se mijeaju u sva pitanja obrazovanja, kulture i vjere

dovela su do otpora meu pravoslavnim i muslimanskim stanovnitvom. Borbu srba i

muslimana za autonomiom u vjerskim i kolskim poslovima je ustvari bila borba za politiku

autonomiju BiH, s tim dok je to za srbe bilo samo prolazno rjeenje a za muslimane trajni cilj.


18/18

18

LITERATURA

Bogievi, V., (1975): Pismenost u Bosni i Hercegovini Veselin Maslea, Sarajevo.

Grupa autora, (1980): Bosna i Hercegovina-fotomonografijaHistorijski arhiv, Sarajevo.

Imamovi, E., (1998): Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja II Svjetskog

rata Bosanski kulturni centar, Sarajevo.

Jahi, D., (1999): Bonjaki narod i njegov jezikLjiljan, Sarajevo.

Koar, A., (2007): Historija Bosne i Hercegovine, Arhiv Tuzlanskog kantona, Tuzla.

Pai, A., (2010): Arhitektura Bosne i Hercegovine 1878-1918 Arhitektonski fakultet,

Sarajevo.

Papi, M., (1972):kolstvo u Bosni i Hercegovini Vaselin Maslea, Sarajevo.

Papi, M., (1982): Hrvatsko kolstvo u Bosni i Hercegovini Vaselin Maslea, Sarajevo.

historija austro ugarska

Documents