Hnattvæðing og þekkingarþjóðfélagMálþing Stofnunar stjórnmála og stjórnsýslu

í Norræna húsinu 18. september 2005

Stefáns Ólafssonar og Kolbeins Stefánssonar

Efnisyfirlit

• Efni bókarinnar • Stóru nýmælin: Hnattvæðing og þekkingarþjóðfélag• Breyting grundvallarþátta þjóðfélagsins• Ójöfnuður: Ólíkar leiðir – ólíkar útkomur• Bandaríska eða skandinavíska leiðin?• Ályktanir

Efnisyfirlit   1. hluti: Grundvallarbreytingar í umhverfi þjóðfélaga  I. Inngangur: Nýr heimur – ný þjóðfélagsgerðII. Hvað er hnattvæðingIII. Hnattvæðing fyrr og núIV. Frá iðnríki til þekkingarþjóðfélags  2. hluti: Einkenni og afleiðingar breytinganna

V. Markaðsvæðing mannlífsinsVI. Ólíkar leiðir nútímaþjóðaVII. Yfirburðir skandinavísku leiðarinnarVIII. Hvað verður um velferðarríkið?IX. Eykur hnattvæðing ójöfnuð? X. Vinnumarkaður og launþegahreyfingXI. Menning án landamæra XII. Borgir í breyttu umhverfiXIII. Um borgarlandslag heimsborgaXIV. Þróun þekkingarþyrpinga  3. hluti: Ísland í breyttu þjóðfélagsumhverfi XV. Ísland í umhverfi hnattvæðingarXVI. Ísland í þekkingarhagkerfinuXVII. Framþróun Reykjavíkur  4. hluti: Niðurlag

XVIII. Hvert liggur íslenska leiðin?

Hnattvæðing

Tilkoma hnattvædda þekkingarþjóðfélagsins

1970+

Stefán Ólafsson 2005

Tækninýjungar

Þjóðmálastefna

Hnattvæðing+Þekkingarhagkerfi

Breytt þjóðfélagsgerð:

AtvinnulífStjórnmálFélagsgerðMenningLífshættirHugarfar

=Nýir gerendur

Nýir hættir

HefðHagsmunir

Völd=

Gamlaskipulagið

Hnattvæðing fyrr og nú

4,6

7,9

5,5

17,2

10,5

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

1870 1913 1950 1973 1998

Milliríkjaverslun sem % heimsframleiðslu 1870-1998

Hnattvæðing fyrr og nú:Innflutningstollar – Frjáls viðskipti

0

10

20

30

40

50

60

1875 1913 1935 1950 1989 1995

Frakkland

Þýskaland

Ítalía

Bretland

Bandaríkin

Frá innflutningstollum til frjálsra viðskiptaInnflutningstollar í helstu löndum sem %

Einkenni hnattvæðingar 1830-2000:

Fjármunaeign erlendis

6,9

18,6

8,44,9 6,4

17,7

56,8

17,5

0

10

20

30

40

50

60

70

1870 1900 1914 1930 1945 1960 1980 1995

Fjármunaeign erlendis,% heimsframleiðslu

0

1000000

2000000

3000000

4000000

5000000

6000000

7000000

8000000

9000000

10000000

Búferlaflutningar tilBandaríkjanna-fjöldi

Einkenni hnattvæðingar 1830-2000:

Flæði fólks milli landa >USA

Hnattvæðing fyrr og nú: Flutningskostnaður

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

1001830

1850

1880

1910

1920

1930

1940

1950

1960

1970

1980

1990

2000

Hveiti

Fragt á sjóFlugfargjöld

London-NY 3 mín. símtal

Tölvukostn.Járnstengur

Internet tengsl árið 1991

• Stefán Ólafsson 2001

Internet tengsl árið 1997

Stefán Ólafsson 2001

Internet tengsl árið 1997

Stefán Ólafsson 2001

Notkun Internetsins í september 2004

Þekkingarbúskapur

Frá landbúnaði til þjónustuþjóðfélags - USA

Stefán Ólafsson 2005

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Frumvinnsla

Iðnaður

Þjónusta

Landbúnaðarhagkerf i Iðnaðarhagkerfi Þjónustuhagkerfi

Frá iðnríki til þekkingarþjóðfélags - USA

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Þjónustustörf

Upplýsingastörf

Breytingar grundvallarþátta

Helstu þróunareinkenni 20. aldar og nýmæliNýmæli nútímans eru í bláu

• Hagvöxtur > Mikill, en þó minni en 1950-75• Fólksfjölgun, Þéttbýlismyndun > Svipuð þróun• Launavinna, iðnaðarframleiðsla, fjöldaframleiðsla > Færist í heimi• Launþegafélög, hagsmunasamtök > Veikjast• Vöxtur markaða – aukin viðskipti > Eflist• Blandaða hagkerfið > Færist til hægri/markaðar• Vöxtur fulltrúalýðræðis > Veikist• Öld velferðarríkisins > Er ógnað með markaðsvæðingu• Aukinn jöfnuður (á mörgum sviðum – tekjur, starf, kyn, búseta, aldur) > Ójöfnuður tekur aftur að aukast• Minni fátækt, minni stéttaskipting > Stéttaskipting eykst• Þjóðríkið grundvöllurinn (hagur, menning, sjálfsmynd) > Einn heimur, landamæri rofna, menningarflæði, hnattræn miðlun

ÓjöfnuðurBandaríska og skandinavíska leiðin

0,33

0,35

0,37

0,39

0,41

0,43

0,45

1947 1953 1959 1965 1971 1977 1983 1989 1995 2001

Gin

i-stu

ðla

r

Hnattvæðing og ójöfnuðurReynslan í USA-aukinn ójöfnuður frá 1980

116

100111 114

99

86

6 1017

85

157

-1

-20

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

Lægstu 20% Næstu 20% Miðju 20% Fjórðu 20% Hæstu 20% Hæstu 5%

% b

reyt

ing

rá

ðst

öfu

na

rte

kna

fjö

lsky

ldn

a 1947-79

1979-97

Hnattvæðing og ójöfnuðurReynslan í USA-aukinn ójöfnuður

1500

1550

1600

1650

1700

1750

1800

1850

1900

1967

1973

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Meðalv

innustu

ndir á

ári

0

1

2

3

4

5

6

7

Lágm

ark

sla

un í

US

$ á

verð

lagi 1999

Vinnustundir á ári

Lágmarkslaun

Hnattvæðing og ójöfnuðurReynslan í USA-aukinn ójöfnuður

Vikukaup verkafólks í einkageiranum í USA1947-2001. Fast verðlag 2001.

$0,00

$100,00

$200,00

$300,00

$400,00

$500,00

$600,00

1947

1950

1953

1956

1959

1962

1965

1968

1971

1974

1977

1980

1983

1986

1989

1992

1995

1998

2001

Rauntekjur á viku (verðlag 2001)

26 31 28 37

72

128

102

256

310

245

301

0

50

100

150

200

250

300

350

1965 1968 1973 1978 1989 1992 1995 1999 2000 2001 2003

Hversu margir verkamennfást fyrir ein forstjóralaun?USA 1965-2001

Aukinn ójöfnuður í USALaunamunur forstjóra og verkamanna

Skýringar á auknum ójöfnuði í USABernstein, Mishel o.fl… (2003)

Veiking launþegahreyfingar, með fækkun meðlima og erfiðari samningsstöðuHnattvæðing atvinnulífs sem hefur styrkt samningsstöðu fyrirtækjaLækkun lögboðinna lágmarkslaunaÞennsla á hlutabréfamarkaði sem hefur bætt hag stóreigna- og hátekjufólksLækkanir á sköttum hátekjufólksLækkanir á sköttum fyrirtækjaMinni stuðningur almannatrygginga til lágtekjufólksAukin tækifæri til eignamyndunar fyrir efnafólk> hækkun fjármagnsteknaAtvinnuleysi sem hefur skert samningsstöðu launþegaRíkjandi hugarfar sem sættir sig við ofurlaun stjórnenda og umber mikinn

ójöfnuð í þjóðfélaginu

0,00

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

0,40

0,45

0,50

Fin

nla

nd

Svíþ

jóð

Nore

gur

Lúxem

borg

Þýskala

nd

Danm

örk

Kanada

Ástr

alía

Fra

kkla

nd

Bre

tland

US

A

Rússla

nd

Gin

i-stu

ðla

r

1984-1987

1989-1992

1994-1997

1998-2000

Hnattvæðing og ójöfnuður

Þróun tekjuskiptingar í 12 löndum

Ólíkar leiðir – ólíkar útkomur

• Bandaríska leiðin•Hagvöxtur með vaxandi ójöfnuði

• Meginlandsleiðin (þýska leiðin)•Atvinnuvandi og óhentug skipan velferðarkerfis

• Skandinavíska leiðin•Hagvöxtur og jöfnuður

Hvert skal stefna?

Yfirburðir skandinavísku leiðarinnar Samanburður skandinavísku, evrópsku og bandarísku leiðanna

Stefnur: Skandinavísk Evrópsk BandarískAtvinnuþátttaka: Mjög mikil Of lítil All mikilVinnutími: Stuttur Stuttur LangurKjör almennings: Mjög góð All góð All góðJöfnuður kjara: Mikill Meðallag LítillFátækt: Mjög lítil Meðallag MikilKynjamunur: Lítill Mikill NokkurÖryggi: Mikið Mikið LítiðHagvöxtur: Góður Þokkalegur GóðurNýsköpun: Mikil Nokkur MikilSamkeppnishæfni: Mjög mikil Nokkur Mjög mikil

Grunngerð þekkingarhagkerfisinsNetwork readiness index 2000

4,67

4,69

4,7

4,83

4,89

4,95

4,97

4,99

5

5,01

5,04

5,1

5,18

5,22

5,26

5,29

5,31

5,33

5,35

5,44

5,51

5,58

5,74

5,79

5,92

0 1 2 3 4 5 6 7

Spánn

Eistland

Nýja Sjáland

Belgía

Írland

J apan

Frakkland

Hong Kong

Noregur

Austurríki

Ástralía

Kórea

Sviss

Ísrael

Holland

Þýskaland

Taiwan

Danmörk

Bretland

Kanada

Ísland

Svíþjóð

Singapore

USA

Finnland

Niðurstaða• Þjóðfélagsbreytingar nútímans (1970+) eru bæði óvenju víðtækar og örar• Skapa nýtt umhverfi fyrir lýðræði, ríkisvald, blandaða hagkerfið, velferðarríkið,vinnumarkaðina, menninguna, ójöfnuð, stéttaskiptinguna og lífshætti almennings• Hvernig stjórnvöld og samfélagið bregðast við aðstæðum skiptir öllu máli fyrir þróunina• Skandinavíska leiðin hefur mikla yfirburði

•Samþættir lýðræði, velferðarríki og þekkingarhagkerfi

Takk fyrir!

Stefán ÓlafssonKolbeinn Stefánsson

2005

Gamla hagkerfiðNýja hagkerfið

Grundvallað á þjóðríki Hnattrænn heimsmarkaður Iðnaður og þjónusta Þjónusta, þekkingarbúskapur Fjöldaframleiðsla Sveigjanleg sérhæfing Vélvæðing Tölvuvæðing (digitalization) Lækkun kostnaðar Nýsköpun, gæði, hraði Viðskiptamenning Viðskiptamenning samstarfs

og einstaklingshyggju samvinnu-nettengsl-samráð Menntun mikilvæg Menntun enn mikilvægari Átök á vinnumarkaði Launþegar veikari Stýrðir vinnumarkaðir Sveigjanlegri vinnumarkaðir Þokkalegt öryggi á vinnumark. Minna öryggi í vinnu Fjármagn og vinna Nýsköpun, þekking og

fjármagnmikilvægustu drif mikilvægustu drif

Gamla og nýja hagkerfið – SamanburðurÚ

r N

ew E

con

omy

Ind

ex 2

000/

Cas

tell

s 20

00

Dæmi um þróunareinkenni 20. aldarinnar

• Hagvöxtur• Fólksfjölgun, Þéttbýlismyndun• Launavinna, iðnaðarframleiðsla, fjöldaframleiðsla • Launþegafélög, hagsmunasamtök• Vöxtur fulltrúalýðræðis• Vöxtur markaða – aukin viðskipti• Blandaða hagkerfið• Öld velferðarríkisins• Aukinn jöfnuður (á mörgum sviðum – tekjur, starf, kyn, búseta, aldur)• Minni fátækt, minni stéttaskipting• Þjóðríkið grundvöllurinn (hagur, menning, sjálfsmynd)

Kynning á bókinni Ísland í breyttu þjóðfélagsumhverfi I:Hnattvæðing og þekkingarþjóðfélag