3

Ko god želi odgovoriti na Kantovo pitanje Šta je čovjek, moraće pro-učavati dizajn, smatra teoretičar Norbert Bolz. Dizajn predstavlja jednu od najznačajnijih metoda masovne komunikacije, stav je Đila Dorflesa. Grafički dizajn podrazumijeva, između ostalog, grafičko oblikovanje knjige i plakat čiji formalni aspekti su podjednako važni kao i „kulturna, sociološka i komunikacijska vrijednost“ koju imaju. Dizajn postaje umjetnost onda kada vam djelo privlači pažnju. Kada vam ne privlači pažnju, to nije umjetnost. To mi u velikoj mjeri pojednostavljuje problem. To znači da sva djela koja

sam stvorio nehotice, kao crtež stolice za stolara da je napravi, mogu ustvari biti umjetnost ukoliko su stvarani na određeni način, kaže Milton Glejzer, jedan od najznačajnijih svjetskih savremenih dizajnera.

Izložba Pogled crnogorskih dizajnera fokusirana je na grafičko oblikovanje knjige inicirana nasljeđem, jer je prva štampana knjiga kod Južnih Slovena nastala u Crnoj Gori, Oktoih prvoglasnik 1494. godine, a plakati imaju vizuelnu, kulturnu, sociološku i komunikacijsku vrijednost. Pomjeranje tradicionalnih rješenja u ove dvije discipline grafičkog dizajna prezentovaće se na izložbi Pogled, a postavka je inicirana i činjenicom da uspješne firme sve više angažuju dizajnere u kreiranju identi-teta, o čemu se nije moglo govoriti prije dvije decenije. Slobodan crtež, upotreba boje, istorijski citati, humor i ironija su samo neki od elemenata plakata, uvijek s primjesom nepredvidljivosti, neočeki-vanosti, ili da se poslužim Glejzerovim riječima „oni bude pažnju“ i zato jesu umjetnost.

Na izložbi Pogled koja i naslovom sugeriše da su selektirani radovi umjetnika za koje je umjetnost proces, i to onaj koji remeti red, pravila, kako to kaže Julija Kristeva, ipak se mogu izvršiti neka gru-pisanja s obzirom na tipološke razlike plakata. Jedna od mogućih je podjela na plakate bez teksta i one u kojima je tekst važan, na one koji su rađeni namjenski kao pozorišni plakat, do onih koji su sredstvo izraza dizajnera.

Ikonografski sloj plakata Srđe Dragovića Hunger (Glad), čini zrno pasulja na minimalističko urađenom tanjiru sa dijagonalno postavljenom viljuškom. Naravno, ovaj plakat nije bukvalno predstavljanje gladi, već ima čitav niz simboličkih značenja. Vizuelni sloj plakata provocira i pored strukturalne jednostavnosti. Mišo Joskić u radovima Crumb (Mrvica) i A Pretty Ugly Room (Pri-lično ružna soba) koristi, vrlo uspješno, ornament i svijetlo da bi apostrofirao trodimenzionalnost. Lik djevojke na plakatu Crumb je naglašeno trodimenzionalan i asocira na neke tajne, dok u dru-gom pomenutom radu prazna soba nagovještava metafizičko odsustvo čovjeka.

Izdvajaju se i plakati, takođe bez teksta, koji su omaži. Jedan od takvih je onaj Ane Knežević, Homage to Brock Davis koji koristi i zlatnu boju i na vrlo duhovit način upotrebljava hranu da pri-kaže neke druge dimenzije. Ana Knežević prizor struktuira od zlatne ribe, i to pastrmke, aludiraju-ći na mit da zlatna ribica ispunjava tri želje, i zelene salate, u Dejvisovom duhu. Zlato u različitim civilizacijama je simbol vrijednosti, ali ima i religioznu auru, bilo je česta podloga za slike. Plakat je i brendiranje Crne Gore. Snežana Pupović radi omaž Leonardu, njegovoj slici Dama s hermeli-nom, u kojoj izmješta obojenost lica, dijeleći ga na pola, a umjesto hermelina je srce. Pozadina su oblaci iz kojih pada kiša stapajući se s kapljicama krvi i suza. Intencija rada je da ukaže na podjelu čovjeka, udvajanje i patnju. Njegoš kao velika inspiracija crnogorskih umjetnika je i u plakatima Adele Zejnilović. Na radovima je i specijalno rađen font inspirisan Njegoševim rukopisom, kao i

4

njegovi tekstovi. Na jednom od njih je orah i slovo O, da bi ilustrovala Njegoševe riječi „Tvrd je orah voćka čudnovata, ne slomi ga al’ zube polomi“. Na drugom je mjesec različitog intenziteta svjetla koji se pamti i Njegošev zapis. Adela Zejnilović koristi vrlo uspješno i tipografiju kao bitan elemenat vlastitog dizajna.

I iz ovog dijela teksta o dizajnu uočava se da su podjele samo metodološke prirode. Nikola Bada Radonjić problematizuje dizajnom plakata Flag (Zastava) nacionalne identitete, redizajni-rajući ih i uvažavajući postojeće kolorističke odnose. Tipografija se bavi izborom i organizacijom slova i drugih grafičkih karakteristika što se uočava na plakatima Typo I i Typo II Branke Vujović i Nevene Matijević, koja stvara neku vrstu ornamenata od slova u radovima Typo vez I i Typo vez II. Ovi plakati, jedan do drugog, upućuju na različit ritam u građenju tekstura od slovnih znakova (sa manjim i većim slovima).

Distinkcija na one plakate sa riječima gdje je bitan i font, razmaci, dozvoljava grupisanje u dru-gu cjelinu. Dejan Batrićević u op-artističkom maniru, u plakatu Snailmeat (Pužetina) dobro koristi apstraktnu glavu puža koja se radijalno širi i ironično duhoviti podtekst u ispisanom dijelu crve-nim slovima Ovo iluzija nije meso od puža se ije. Slađana Bajić Bogdanović radi angažovane plakate propitujući mjesto kulture u Crnoj Gori koja je simbolički prikazana malim krugom, i obrnutim slovima dok je namjenski rađen plakat za Sarajevo Dok dišem nadam se. urađen od crvenih kockica, praznine i fonta koji čini organski dio cjeline izveden crnim puzlama. Srđa Dragović u pozorišnom plakatu Farmagonija koristi rješenja koja su bliska ruskom konstruktivizmu i naglašava odsustvo čovjeka, slijedeći Orvelovu Životinjsku farmu po kojoj je rađena predstava. Zdravko Delibašić Beli u radu Balkans Perception of European Identity (Kako Balkan gleda na Evropu) upotrebljava mini-malističko i inventivno rješenje ključaonice na crnoj podlozi dok u plakatu Dan Fakulteta Cetinje elementima oka, usta i uha označava angažovanje svih čula. Ikonografski sloj plakata rađenog za FIAT Romana Đuranovića čini njegov prepoznatljiv čovjek, sada Supermen u osvajanju grada. U sumraku Mjesec je jasan, a oko njega je prizor napada avionima. Metajezičko i imaginarno, identitet su osnovna trijada ovog plakata stripovski riješenog. Ana Knežević u generisanju rada Dematerialisation of Porcelain Plate (Dematerijalizacija porcelana) koristi jednostavan bijeli ta-njir na kojem je etiketa koja se nalazi na odjeći, 100% pamuk iz kojeg se jasno iščitava humor i ironija. Istraživačko, i u svakom radu umjetnice određeni oblik kritičkog angažmana, rad sa jezikom i tekstom su amblematični signifikati opusa Ane Matić kao i u plakatima 3 u 1 i vizuelnom identitetu festivala kratke priče Odakle zovem. U radu Odakle zovem znake interpunkcije, preciznije, zareze pretvara kreativno u telefonske slušalice, formirajući i kvadrat u kojemu su telefonske tipke. Darko Mijušković u angažovanom radu čije polazište su poplave u regionu animira i alarmira javnost za pomoć potvrđujući komunikacijsku vrijednost plakata. Teško je plakat rađen na temu “teško”. U samom radu je geometrijskom tipografijom i napisano “Hard to read” (Teško za pročitati) tako da sadrži riječ “teško” i u vizuelnom i u koncepcijskom dijelu. Na crnoj pozadini je napravljen lavirint od geometrijskih oblika koji kao da ponegdje prelamaju svjetlost čime sugeriše da je rad zagonetka koju je teško pročitati. Snežana Pupović u plakatu Another Migrations Party (Još jedan migracijski parti) naglašava plesni pokret gradeći uspješno prizor od figura čija se lica naslućuju. Crveni akvarel trag i svedene ptice u simboličkoj ravni upućuju na lakoću pokreta, a ovo rješenje u kompozicijskom kontekstu dinamizira prizor. Inspirisan grčkim skulpturama Atlasa, Nikola Bada Radonjić u radu ecoLOGIC predstavlja nagog čovjeka koji nosi ogroman teret od otpadaka, iro-nično komentarišući svijet u kojem živimo. Još jedan angažovan rad su plakati Radoja Rakočevića Umjetnik nije cicvara i Umjetnik nije dinstana kobasica, skrećući pažnju na poziciju umjetnika u Crnoj Gori, na duhovit i ironičan način. Eksperimentišući tipografijom koja gotovo da ima organsku

5

formu autor kreira plakate koji bude pažnju. Kombinuje tipografska rješenja u riječima: umjetnik nije heftalica, izduvani balon, državni simbol, keleraba, cicvara, dinstana kobasica. Oči na plaka-tima posmatraču uzvraćaju pogled i tako uspostavljaju kontakt, ne dozvoljavajući da pobjegnemo od onog što umjetnik nije.

Art book je umjetničko djelo izvedeno u obliku knjige ukrštanjem različitih tehnika, tehnolo-gija, izraza i medija. Brigiti Antoni crtež je medij u vrlo duhovitoj umjetničkoj knjizi Learning and Discovering (Učenje i otkrivanje), koji namjerno podsjeća na dječiji ili one Paula Klea iz Bilježnica. Selektirani listovi su prizori baleta, malog princa i Kako da nacrtaš ribu u pet koraka, što potvrđuje ove karakteristike. Art knjiga Sandre Đurović Introduction to Illusions (Uvod u iluzije) namjenski je rađena za internacionalni konkurs Artist book on tour i selektirana je (od 650 radova u 50 najboljih) za izložbe u Muzeju primjenjene umjetnosti u Beču (MAK), Međunarodnom likovnom grafičkom centru u Ljubljani i Nacionalnoj tehnološkoj biblioteci u Pragu. Knjigu je otkupio MAK i nalazi se u njihovoj artist book kolekciji. Materijal koji je korišćen za izradu knjige je ogledalo i papir sa štampom. Sandra Đurović problematizuje odnos između stvarnosti i iluzije, između slike i njenog odraza. Knjižna stranica i njen odraz u ogledalu postaju i ostaju istovremeno stvarnost i iluzija, a sam čin čitanja moguć je jedino uz pomoć ogledala. Tema druge art knjige je Narodna lirska poezija Crne Gore, a materijal koji je korišćen je staklo sa laserskom štampom i papir sa štampom. Linije valerskom igrom i ritmom prenose jedan od suštinskih elemenata ove poezije.

Monografije i katalozi su posebno zahtjevni, jer se u obliku knjige, odnosno kataloga predsta- vlja umjetnikov opus. To podrazumijeva dizajnerovo dobro poznavanje djela likovnih umjetnika. Jedan od takvih autora je Nikola Latković, koji je dizajnirao, između ostalih monografije Milije Pa-vićevića i Aleksandra Aca Prijića. Za Miliju Pavićevića odabrao je žuto i crno, jer su te boje esenci-jalne u njegovom opusu. Stranice su inventivno složene, a dobro je izabran i font što ovu knjigu čini vrlo reprezentativnom i u dizajnerskom kontekstu. Naslovnica monografije Aleksandra Aca Prijića je reprodukcija njegove poznate slike Crno sunce, iz 1973. godine na kojoj dominira crno sunce na crvenom nebu. Posebno dobro riješen je font na naslovnici, paradigmatičan primjer je slovo Ć sa dvije crte gore i dolje koje tako asocira na krug, odnosno sunce. Taj simbol kruga ponavlja se i na prvoj unutrašnjoj strani, jer je monografija izdata povodom pedeset godina postojanja Moderne galerije, čiji je Prijić bio osnivač i jedan od direktora. Izložbom Romana Đuranovića prošle godine otvoren je DEUS. Na naslovnoj strani kataloga koji je uradio slikar, nalazi se jedan od novih crteža muškarca, a na zadnjoj crtež žene, kružnih formi koji u simboličkoj ravni izgledaju kao da su ispred ogromnog mjeseca. Dizajnersko poigravanje riječima TO(DAY) RO(MAN) upućuje na njegove slikarske žanr scene, koje su neka vrsta vizuelnog rebusa. Monografija Irene Lagator The Society of Unlimited Responsibility. Art as Social Strategy. 2001-2011. (Društvo neograničene odgovornosti: Umjetnost kao socijalna strategija. 2001-2011.), koju je uradila umjetnica, riješena je iz dva dijela. Na naslovnoj strani nalazi se džep u kojem je njena bilježnica sa piktogramima čovjeka, što čini koherentnu cjelinu s.drugim dijelom. Unutrašnje strane su vrlo pregledno riješene sa korišćenjem praznina koje olakšavaju čitanje tekstova. Drugi reprezentativan rad je katalog za izložbu Lice Anke Burić. Na naslovnoj strani je ubačen kvadrat na kojem je naziv izložbe, a na prvoj unutrašnjoj stra-ni je označena galerija tankim linijama na čijim krajevima su minijaturni kvadrati. Irena Lagator Pejović, kao što je već pomenuto, kreativno računa na prazne prostore, koje u ovom katalogu pri-mjenjuje u svrhu što preglednijeg prezentovanja minimalističkih radova Anke Burić. Dizajn Petra Vujovića u monografiji Church and culture (Crkva i kultura) prati fotografski dio, a tekst raspore-đuje odvajajući ih elegantnim, neupadljivim linearnim sklopom. Pozadina je ponegdje tonirana u toploj bež gami, što podsjeća na stare knjige. U katalogu Art exchange interveniše i slovno: Art

6

exčange primjenjujući oblik poštanskih markica kako bi naglasio da je izložba umjetnička razmje-na bečke i cetinjske akademije.

Dejan Batrićević u rješavanju naslovnice Žila Verna 20000 Leagues under the Sea (20.000 milja pod morem) koristi pikselizovane elemente prvih kompjuterskih igara, koji je prilagođen djeci kojima je knjiga u odnosu na kompjuter postala strani medij. Šematizovane geometrijske oblike dizajner slaže oblikujući morske životinje čime postiže koherentnu cjelinu naslovnice i sa-držaja. Omot Bojane Bogavac za knjigu Iz minimalnog dnevnika Umberta Eka podsjeti na one za video kasete. Na naslovnoj strani je ekspresivan crtež Umberta Eka, a na zadnjoj kao da se gleda pod lupom naslov knjige. Na prvim unutrašnjim stranama je trodimenzionalni sugestivni crtež Umberta Eka sa raširenim rukama, jednog od najznačajnih teoretičara i književnika dvadesetog stoljeća. Svečujuća školjka Dušana Đurišića, namijenjena djeci i mladima, drugi je rad Bojane Bogavac, sa odgovarajućim ilustracijama koje su akvarelski nježne, sanjalačke i vješto slikane, iako to nije čitljivo na prvi pogled. Apstrakni ekspresionizam je polazište u rješavanju knjiga Alek-sandra Bloka Izabrane pjesme i Tomaža Šalamuna Riječ je temelj svijeta Suzane Pajović. U prvom pomenutom rješenju suprotstavlja crvenu i crnu boju, dok u drugom postoji čitav spektar različitih bojenih odnosa. U naslovnici knjige Paranoja u Podgorici Balše Brkovića, Irena Rakčević Vuković upotrebljava igru svjetlosti i sjenke, ističući mističnost noći. Pod na kojem su zgrade je ekspresivno riješen kao šahovska tabla da bi sugerisala važnost svakog poteza, u simboličkoj ravni. U drugom rješenju, naslovnici Milana Popovića Oklop, dominiraju crvena i crna boja koje svjedoče o Priči o jednom neobičnom samoubistvu. Revolver koji presjeca naslovnicu i zadnju stranu je apstraktan, ali i pored toga simbol smrti.

Različiti modaliteti i diskursi crnogorskih dizajnera u grafičkom oblikovanju knjige i plakata koji su samo dio grafičkog dizajna (namjerno su izostavljeni plakati ideološke konotacije) prezentovani na izložbi Pogled otvaraju pitanja šta je i kakva je uloga grafičkog dizajna danas u Crnoj Gori. Sve veći broj angažmana dizajnera i u izradi vizuelnog identiteta, logotipa je ono što podvlači ulogu dizajna sada u Crnoj Gori čime se uvezujemo sa kretanjima, značenjem i ulogom dizajna u svijetu.

Nataša Nikčević

7

The theorist Norbert Bolz considers that whoever wants to answer Kant’s question “What is man” will have to study design. Design is one of the most important methods of mass communication, says Gillo Dorfles. Graphic design implies, among other things, the graphic design of books and posters whose formal aspects are equally important as is the “cultural, sociological and communication value” they have. When the artwork attracts your attention then design becomes art. When it does not attract your attention, it is not art. This greatly simplifies the problem for me. It means that all the works that I created unintentionally, as is the drawing of a chair for the carpenter who is to make it, could actually be art if they were created in a certain manner, says Milton Glaser, one of the world’s most prominent contemporary designers.

The exhibition “A View” by Montenegrin designers is focused on the graphic design of books and is initiated through heritage since the first printed book among the South Slavs Oktoih appeared in Montenegro in 1494 while posters have visual, cultural, sociological and communicative value. The shift of traditional solutions in these two disciplines of graphic design will be presented at the exhibition “A View”. The display was initiated by the fact that successful companies are increasingly more engaging designers in the creation of their identity, a fact we could not speak about two decades ago. Free drawing, use of colour, historical quotes, humour and irony are just some of the elements of the poster; there is always a touch of unpredictability, unexpectedness, or to use Glaser’s words - “they arouse attention” and that is why they are art.

At the exhibition “A View”, the title of which suggests that the selected works are by artists who perceive art as a process, a process that disturbs order and rules, as says Julia Kristeva, some groupings can be performed with respect to typological differences of posters. One of the possible divisions is on posters without text and the ones in which the text is important; on those that are created as theatre posters and those that are the designer’s means of expression.

The iconographic layer of the poster by Srdja Dragovic Hunger consists of a kidney bean placed on a minimalist plate with a fork set diagonally. Of course, this is not literally a poster presentation of hunger but it has a series of symbolic meanings. The visual layer of the poster provokes beyond its structural simplicity. Miso Joskic in his works Crumb and A Pretty Ugly Room uses, quite successfully, ornament and light so as to emphasize the three-dimensionality. The figure of a girl on the poster Crumb is emphatically three-dimensional and evokes some secrets, while in the second work an empty room suggests the metaphysical absence of man.

Posters without text which present homage stand out. Such is Ana Knezevic’s Homage to Brock Davis who uses golden colour and food in a very humorous way so as to present some other dimensions. Ana Knezevic structures the scene with a golden fish - a trout, referring to the myth that the goldfish fulfils three wishes and lettuce, in Davis’ spirit. In different civilizations gold is a symbol of value, but it also has a religious aura and was often a basis for paintings. The poster is also a means for branding Montenegro. Snezana Pupovic made homage to Leonardo, to his painting Lady with an Ermine, where she displaces the colouring of the face, splitting it in half and instead of the ermine there is a heart. The background consists of clouds from which falling rain merges with drops of blood and tears. The intention of this work is to point to the division

8

in man, doubling-up and suffering. Njegos, a great inspiration to Montenegrin artists, is in the posters created by Adela Zejnilovic. The works show a specially designed font inspired by Njegos’ handwriting as well as his texts. One of them presents a walnut and the letter O so as to illustrate Njegos’ words “A tough walnut (orah) is a strange fruit, you did not break it but you broke your teeth”. The other one presents a moon of different light intensity that is remembered and Njegos’ inscription. Adela Zejnilovic is also very successful in using typography as an essential element of her personal design.

In this part of the text on design we can notice that the divisions are only methodological. Through the design of the poster Flag Nikola Bada Radonjic problematizes national identities by redesigning them and respecting the existing colouristic relationships. Typography deals with the selection and organization of letters and other graphic features which can be seen on posters Typo I and Typo II by Branka Vujovic and the ones by Nevena Matijevic, who creates a kind of ornament made of letters in the works Typo Embroidery I and Typo Embroidery II. These posters, placed one besides another, point to a different rhythm in building up textures made of characters (with smaller and larger letters).

The division into posters with words where the font and spacing is also significant allows grouping into another entity. In the poster Snail meat, in op-artistic manner Dejan Batricevic makes good use of the abstract head of a snail that is radially expanding and the ironically witty subtext printed in red letters illusion this is not the meat of snail is eaten. Sladjana Bajic Bogdanovic makes engaged posters thus questioning the place of culture in Montenegro, symbolized by a small circle and reverse letters while the poster made on purpose for Sarajevo While I breathe I hope. consists of red cubes, gaps and font that make an organic part of the entirety carried out with black puzzles. Srdja Dragovic in the theatre poster Farmagonija uses solutions that are close to Russian constructivism and emphasizes the absence of man, following Orwell’s Animal Farm by which the play was made. Zdravko Delibasic Beli in his work Balkans Perception of European Identity uses a minimalist and inventive solution for a keyhole on a black background, while in the poster The Faculty Day Cetinje by using elements of the eye, mouth and ear he marks the involvement of all senses. The iconographic layer of the posters made for the FIAT (Festival of International Alternative Theatre) by Roman Djuranovic shows his distinctive man, now as the Superman conquering the city. In the twilight the moon is clear and around it is the scene of planes attacking. The metalinguistic, the imaginary and the identity are the basic triad of this poster carried out in a comic book manner. In generating the work Dematerialisation of Porcelain Plate Ana Knezevic uses a simple white plate on which there is a clothing label - 100% cotton that clearly reads out humour and irony. Investigative and including a certain form of critical engagement in each work, language and text are emblematic significations of the opus of Ana Matic as well as in her posters 3 in 1 and in creating the visual identity of the Short Story Festival Where I’m Calling From. In the work Where I’m Calling From she creatively transforms punctuation marks, more precisely - commas into telephone handsets, forming thus a square in which there are phone keys. In his engaged work, the starting point of which are the floods in the region, Darko Mijuskovic animates and alerts the public to help thus verifying the communication value of posters. Hard is a poster created on a “hard” theme. In the work itself “Hard to read” is written in a geometric typography so that the word “hard” is present both in the visual and conceptual part. On a black background there is a labyrinth of geometric shapes that sometimes seem to refract light which suggests that the work is an enigma difficult to read. In the poster Another Migrations Party Snezana Pupovic emphasizes dance movements thus successfully creating a scene made of figures whose faces are just hinted.

9

A red watercolours trace and simplified birds point to the ease of movement on a symbolic level and in the compositional context this solution gives dynamics to the scene. Inspired by the Greek sculptures of Atlas, Nikola Bada Radonjic in his work Ecologic represents a naked man carrying a huge load of waste, ironically commenting on the world in which we live. Another engaged work are the posters by Radoje Rakocevic The Artist is not a Gruel and The Artist is not a Braised Sausage where he draws attention to the position of the artist in Montenegro in an amusing and ironic way. Experimenting with typography, which has a nearly organic form, the author creates posters that arouse attention. He combines typographic solutions in words: the artist is not a stapler, a blown balloon, a state symbol, a kohlrabi, gruel, a braised sausage. The eyes on posters look back at the observer thus establishing a contact and not allowing us to escape from what the artist is not.

Art book is a work of art carried out in the form of a book by crossing different techniques, technologies, expressions and media. For Brigita Antoni drawing is a medium in a very witty art book named Learning and Discovering, where the drawing intentionally reminds of a child’s drawing or of those of Paul Klee in the Notebook. Selected sheets are scenes of ballet, the little prince and How to draw a fish in five steps, which confirms these characteristics. The art book by Sandra Djurovic Introduction to Illusions was purposefully made for the international competition Artist Book on Tour and was selected (out of 650 papers in the top 50) for the exhibition at the Museum of Applied Arts in Vienna (MAK), the International Art Graphics Centre in Ljubljana and the National Technological Library in Prague. The book was bought by MAK and can be found in their artist book collection. The material used for the production of the book is a mirror and paper with print. Sandra Djurovic problematizes the relationship between reality and illusion, between the image and its reflection. The page of the book and its reflection in the mirror at the same time become and remain a reality and illusion while the act of reading is only possible with the help of mirrors. The topic of the other art book is National Lyrical Poetry of Montenegro and the material used is glass with laser printing and paper with print. By means of tonal play and rhythm lines they convey one of the essential elements of this poetry.

Monographs and catalogues are particularly challenging because, in the form of books or catalogues, they represent the artist’s opus. This implies the designer’s good knowledge of the visual artists’ works. One such author is Nikola Latkovic, who designed, among others, monographs of Milija Pavicevic and Aleksandar Aco Prijic. For Milija Pavicevic he chose yellow and black, because these colours are essential in his opus. The pages are inventively arranged and the font is well chosen which makes this monograph very representative in the context of design. The front page of the monograph of Aleksandar Aco Prijic is a reproduction of his famous painting Black Sun from 1973 where the black sun dominates on the red sky. Especially well resolved is the font on the front page; a paradigmatic example is the letter Ć with two lines above and below which then resembles a circle, that is the sun. The symbol of the circle is also repeated on the first inside page, as the monograph was issued on the occasion of the fifty years anniversary of the Modern Gallery, whose founder and one of the directors was Prijic. The exhibition by Roman Djuranovic opened DEUS last year. On the cover of the catalogue, designed by the painter, is one of his new drawings of a man; on the back cover is the drawing of a woman, in circular forms; on a symbolic level they look as if they were in front of a huge moon. The designer’s playing with the words TO(DAY) RO(MAN) refers to his painting genre scenes, which are a kind of visual puzzles. The monograph of Irena Lagator The Society of Unlimited Responsibility. Art as Social Strategy. 2001-2011 which was created by the artist herself, was solved in two parts. On the front side there is a pocket with her notebook with pictographs of a man - this forms a coherent entirety with the second part. The

10

inside pages are very clearly resolved with the use of gaps to facilitate the reading of texts. Another representative work is the catalogue for the exhibition Face by Anka Buric. On the front page a square is inserted in which the title of the exhibition is written while on the first inside page the gallery is marked by thin lines and at the end of each one there are tiny squares. Irena Lagator Pejovic, as already mentioned, creatively counts on free spaces; she applies them in this catalogue so as to ensure a more clear presentation of the minimalist works by Anka Buric. The design by Petar Vujovic in the monograph Church and Culture follows the photographic section while he distributes the text by separating it with an elegant, unobtrusive linear set. The background is sometimes toned in a warm beige gamut which reminds us of old books. In the catalogue Art exchange he makes an alphabetic character intervention: Art Exčange applying the form of post stamps so as to emphasize that the exhibition is the result of an artistic exchange between the Art Academies of Vienna and Cetinje.

While solving the front page of Jules Verne’s 20 000 Leagues Under the Sea Dejan Batricevic uses pixelated elements of the first computer games, which is adapted for children for whom the book has become a strange media in relation to the computer. The designer arranges schematic geometric forms of sea animals, achieving thus a coherent entirety of the front page and the content. The book cover for From the Minimal Diary by Umberto Eco created by Bojana Bogavac reminds of video tapes covers. On the front page there is an expressive drawing of Umberto Eco while on the last page it appears as if we are looking at the book’s title under a magnifying glass. On the first inner pages there is a three-dimensional suggestive drawing of Umberto Eco, one of the most important theorists and writers of the twentieth century, with his arms outstretched. The All-Listening Shell by Dusan Djurisic, intended for children and young people, is the second work by Bojana Bogavac, with corresponding illustrations that are watercolour gentle, dreamy and skilfully painted, although this is not comprehensible at first sight. Abstract expressionism is the starting point for Suzana Pajovic when solving Alexander Blok’s book Selected Poems and Tomaz Salamun’s The Word is the Basis of the World. In the first-mentioned solution she opposes red and black colour while in the second one there exists a whole range of different coloured relations. On the front page of Balsa Brkovic’s book Paranoia in Podgorica Irena Rakcevic Vukovic uses the play of light and shadow, highlighting the mystique of the night. The buildings are placed on the ground which is expressively solved as a chessboard suggesting thus the importance of each move on a symbolic level. The other graphic solution, the front page of Milan Popovic’s book Armour, is dominated by red and black colours which testify to A Story of an Unusual Suicide. The revolver which intersects the front page and the last page is abstract but, nevertheless, it is a symbol of death.

Different modalities and discourses of Montenegrin designers in the graphic design of books and posters are just a part of graphic design (posters with ideological connotations have been deliberately omitted). Presented at the exhibition “A View” they open up questions on graphic design and its role in Montenegro today. An increasing number of designer engagements in developing the visual identity and logos underline the role of design in Montenegro today - this connects us with the trends, importance and role of design worldwide.

Natasa Nikcevic

11

Brigita Antoni

Brigita Antoni rođena je u Baru 1987. Završlila je osnovnu i srednju školu u Ulcinju. Diplomirala je grafi čki dizajn na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju 2010. Dobitnica je nagrade za slobodan crtež na Fakultetu likovnih umje- tnosti na Cetinju, i nagrade za plakate “Osvajanje grada” FIAT, i Evropska noć istraživača - Podgorica 2010. Grupno i samostalno je izlagala. Živi i voli u Podgorici.

brigg3@gmail.com

Brigita Antoni was born in 1987 in Bar. She completed elementary and secondary school in Ulcinj. She graduated in Graphic Design at the Faculty of Fine Arts in Cetinje in 2010. She was awarded the Prize for Free Drawing at the Faculty of Fine Arts in Cetinje and prizes for posters “Conquering the City” FIAT and “European Researchers’ Night - Podgorica 2010”. She participated at solo and group exhibitions. She lives and loves in Podgorica.

Art book | Learning and Discovering

12

Dejan Batrićević

*Нови црногорски производ фирме Спуж комерц Пужетина на сто начина!puzetina.me

Poster | Snailmeat

Dejan Batrićević rođen je na Cetinju 1990. Završio je Fakultet likovnih umjetnosti u rodnom mjestu, Studijski program: Grafički dizajn. Studijski je boravio na Akade-miji umetnosti u Novom Sadu (1 semestar) i korisnik je “Mevlana” stipendije, vlade Turske na Ondokuz Mayis Univerzitetu u Samsunu (2 semestra). Pobjednik je više konkursa i dobitnik nagrada iz oblasti dizajna. Učestvovao je na više kolektivnih izložbi u zemlji i inostranstvu. Posvećen je ilustraciji, plakatu i grafičkom oblikovanju knjige.

batric.mne@gmail.com

Dejan Batricevic was born in Cetinje in 1990. He graduated in graphic design at the Faculty of Fine Arts in his hometown. He was on study stay at the Academy of Arts in Novi Sad (1 semester) and was on the Government of Turkey “Mevlana” scholarship, at the Ondokuz Mayis University in Samsun (2 semestres). He was winner at several contests and winner of several awards in the field of design. He has participated in several group exhibitions at home and abroad. He is dedicated to illustration, poster and graphic design of books.

13

Bojana Bogavac

Knjiga / Book design | Iz minimalnog dnevnika Umberta Eka / From the Minimal Diary by Umberto Eco

Bojana Bogavac, grafi čki dizajner i ilustrator rođena je 1986.godine u Beranama. Osnovne i specijalističke stu-dije grafi čkog dizajna završila je u klasi profesora Mileta Grozdanića na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju. Od 2010.godine angažovana je na poslovima grafi čkog di-zajna u Zavodu za udžbenike i nastavna sredstva u Podgo-rici. Pored toga, bavi se slikarstvom, digitalnim kolažom i stripom. Član je Udruženja likovnih umjetnika Crne Gore.

bbbojanabogavac@gmail.com

Bojana Bogavac, graphic designer and illustrator, was born in 1986 in Berane. She completed Bachelor’s and Specialization studies in Graphic Design in the class of professor Mile Grozdanic at the Faculty of Fine Arts in Cetinje. Since 2010 she has been engaged in graphic design at the Institute for textbooks and teaching aids in Podgorica. In addition, she is in painting, collage and digital comics. She is member of the Association of Fine Artists of Montenegro.

14

Slađana Bajić Bogdanović

Dum spiro, spero. While I breathe, I hope.

Poster | Dok dišem, nadam se. / While I breathe I hope.

Slađana Bajić Bogdanović, grafi čka dizajnerka, rođena je u Podgorici 1984. godine. Diplomirala je na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju, studijski program Grafi čki dizajn, u klasi profesora Mileta Grozdanića. Pored ljubavi prema knjizi i ilustraciji, posljednjih godina većinu svog profesionalnog rada posvećuje grafi čkim komunikacijama i komercijalnom dizajnu. Učestvovala je na Bijenalu mladih umjetnika Evrope i Mediterana - Skoplje 2009, kao jedna od predstavnica Crne Gore u oblasti konceptualne umjetnosti. Učesnica je dizajnerskih radionica i kolektivnih izložbi grafi čkog dizajna u zemlji i regionu.

sladjanabajicbogdanovic@gmail.com

Sladjana Bajic Bogdanovic, graphic designer was born in Podgorica in 1984. She graduated at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Graphic Design program, in the class of Professor Mile Grozdanic. Despite of her love for books and illustrations, during the past years the major part of her professional work has been devoted to graphic communications and commercial design. She participated at the Biennale of Young Artists of Europe and the Mediterranean - Skopje 2009 as one of the representatives of Montenegro in the fi eld of conceptual art. She participated in design workshops and group exhibitions of graphic design at home and in the region.

15

Zdravko Delibašić Beli

Poster | Balkans Perception of European Identity

Zdravko Delibašić Beli rodjen je u Nikšiću, 1985. godi-ne. Završio je osnovne studije na FLU Cetinje, kao i ma-gistarske studije na istom fakultetu. U sklopu studentske razmjene poslednji semestar magistarskih studija završio je u Francuskoj na Ecole Nationale Superieure d’Art de Nancy. Zaposlen je na Fakultetu likovnih umjetnosti, Cetinje kao saradnik u nastavi na predmetima Ilustracija, Grafičko oblikovanje knjige i Grafički dizajn sa tehnologijom. Izla-gao je na više internacionalnih izložbi.

belibasic@gmail.com

Zdravko Delibasic Beli was born in Niksic in 1985. He completed Bachelor’s studies at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, as well as MA studies at the same Faculty. As part of a student exchange program he spent the last semester of his MA studies in France, at the Ecole Nationale Superieure d’Art de Nancy. He is employed at the Faculty of Fine Arts in Cetinje as teaching associate for the subjects of Illustration, Graphic design of books and Graphic design with technology. He has participated at several international exhibitions.

16

Srđa Dragović

Poster | Farmagonija

Srđa Dragović rođen je1990. Apsolvent je na Fakultetu li-kovnih umjetnosti Cetinje, smjer grafički dizajn, oblast: grafičko oblikovanje knjige, u klasi Suzane Pajović. Bavi se ilustracijom, plakatom, infografikom, slobodnim crtežom, stripom, istraživanjem u oblasti istorije i teorije dizajna, amaterski glumom, po potrebi i plesom. Živi u Kolašinu, na Cetinju, u Podgorici, i Sutomoru. Studijski je boravio na državnom univerzitetu u Minesoti, SAD. Izlagao je samo-stalno i kolektivno. ‘’Nagrađivan i nagrđivan’’.

srdjadragovic@gmail.com

Srdja Dragovic (1990) is a graduate student at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Graphic Design department, Program: graphic design of books, in the class of Suzana Pajovic. His fields of interests: illustration, poster, info graphics, free drawing, cartoon, research in the field of history and theory of design, amateur acting and, occasionally, dance. He lives in Kolasin, Cetinje, Podgorica and Sutomore. He was on study stay at the State University of Minnesota, USA. He participated at solo and group exhibitions. “He has been honoured and dishonoured”.

17

Roman Đuranović

OSVAJANJE GRADAfestival internacionalnog alternativnog teatra

festival of international alternative theatre

podgorica, montenegro 26. 05. - 02. 06. 2008.

ROMAN

Poster | Supermen FIAT

Roman Đuranović rođen je 1969. godine. Studirao je na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu, a diplomirao na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju. Izlagao je sa-mostalno u Podgorici, Vankuveru, Ankari, Schwalmtal-u, Cetinju. Važnije grupne izložbe na kojima je učestvovao su Salon Petra Lubarde, Cetinje, Tag, Collegium Artisticum, Sarajevo, Savremeno crnogorsko slikarstvo u Beču, Naci-onalna galerija u Ljubljani, Montenegrin Beauty Njema-čka i Srbija, IV Internacionalno bijenale Cetinje, Orhideja, Nedjelja crnogorske kulture Barselona… Dobitnik je više nagrada.

roman.djuranovic@gmail.com

Roman Djuranovic was born in 1969. He studied at the Academy of Fine Arts in Sarajevo and graduated at the Faculty of Fine Arts in Cetinje. He had solo exhibitions in Podgorica, Vancouver, Ankara, Schwalmtal, Cetinje. Important group exhibitions in which he participated were the Petar Lubarda Salon, Cetinje; Tag Collegium Artisticum, Sarajevo; Contemporary Montenegrin Painting, Vienna; the National Gallery, Ljubljana; Montenegrin Beauty, Germany and Serbia; IV International Biennial Orchid, Cetinje; Week of Montenegrin Culture, Barcelona... He has won several awards.

18

Sandra Đurović

Art book | Narodna lirska poezija Crne Gore / National Lyrical Poetry of Montenegro

Sandra Đurović, rođena je 1988. na Cetinju. Osnovne i spe-cijalističke studije grafičkog dizajna završila je na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju dok je trenutno student ma-ster studija Fakulteta za medije i komunikacije u Beogradu na studijskom smjeru Digitalne umetnosti i novi mediji. Trenutno radi kao stručni saradnik na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju. Izlagala je na više kolektivnih diza-jnerskih i umjetničkih izložbi u zemlji i inostranstvu. Član je Udruženja likovnih umjetnika Crne Gore (ULUCG) od 2012 godine.

sandraaa.djurovic@gmail.com

Sandra Djurovic was born in 1988 in Cetinje. She completed Bachelor and Specialization studies in Graphic Design at the Faculty of Fine Arts in Cetinje.Currently she is attending Master studies at the Faculty of Media and Communications in Belgrade, Study programme Digital Arts and New Media. Currently employed as an associate at the Faculty of Fine Arts in Cetinje.She participated in several group designer and art exhibitions at home and abroad. She has been member of the Association of Fine Artists of Montenegro (ULUCG) since 2012.

19

Mišo Joskić

Ilustracija / Illustration | Crumb

Mišo Joskić rođen je 1985. u Doboju. Diplomirao je na FLU Cetinje 2011. Interesuju ga ilustracija i strip i na tim poljima najviše istražuje. Radi kao freelancer. Imao je sa-mostalnu izložbu u Novom Sadu – nagrada studentskog Start Festa za video rad i animaciju, kao i samostalnu izložbu crteža u Art galeriji Podgorica septembar 2012. Na prvoj godini studija dobio je nagradu Fakulteta za najbo-lji crtež i pohvalu za ilustraciju “Sjenica”. Izlagao je na Be-ogradskom bijenalu crteža. Učetvovao je na festivalima i likovnim kolonijama u zemlji i regionu. Član je Udruženja likovnih umjetnika Crne Gore.

miso@t-com.me

Miso Joskic was born in 1985 in Doboj. He graduated at the Faculty of Fine Arts Cetinje in 2011. He is mainly interested in illustration and comic books and his research is focused on this field. He works as a freelancer. He had solo exhibitions in Novi Sad – the Start Festa Student Award for video and animation work and in Podgorica and an exhibition of drawings at the Podgorica Art Gallery in September 2012. In the first year of his studies he received the Award for the Best Drawing at the Faculty and commendation for the illustration “Sjenica”. He exhibited at the Belgrade Biennial of Drawings. He participated at festivals and art colonies at home and throughout the region. He is member of the Association of Fine Artists of Montenegro.

20

Ana Knežević

Poster | Homage to Brock Davis

Ana Knežević, grafi čka dizajnerka i ilustratorka sa Cetinja, rođena je 1988. Osnovne i specijalističke studije završila je na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju, odsjek Gra-fi čki dizajn. Profesorica je dizajnerske grupe predmeta u Srednjoj likovnoj školi „Petar Lubarda”. Izlagala je na više samostalnih izložbi u Crnoj Gori, a segment diplomskog rada predstavila je italijanskoj publici u muzeju Pino Pa- scali, Polignano a Mare. Dobitnica je Godišnje nagrade za grafi čki dizajn, FLU Cetinje 2011. Živi u Podgorici.

anapejovic88@gmail.com

Ana Knezevic, graphic designer and illustrator from Cetinje, born in 1988. She completed Bachelor’s and Specialization studies at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Department of Graphic Design. She is Professor for subjects on design at the Secondary Art School “Petar Lubarda” in Cetinje. She exhibited at several solo exhibitions in Montenegro and presented a segment of her diploma thesis to the Italian public at the Pino Pascali museum, Polignano a Mare. She was awarded the Annual Prize for Graphic Design, Faculty of Fine Arts in Cetinje, 2011. She lives in Podgorica.

21

Nikola Latković

SAMOSTALNE IZLOŽBE/SOLO SHOWS

1982. Titograd, Moderna galerij a1984. Titograd, Galerij a doma omladine1987. Titograd, Moderna galerij a1988. Sveti Stefan, Galerij a „Sveti Stefan“1989. Titograd, Umjetnički paviljon ULUCG-a1991. Zagreb, PM galerij a1992. Cetinje, Umjetnički muzej Crne Gore, Plavi dvorac Podgorica, Muzej i galerij e Podgorice, Moderna

galerij a1994. Podgorica, Galerja Doma omladine Beograd, Galerij a SKC-a Podgorica, Umjetnički paviljon ULUCG-a Podgorica, Galerij a Doma omladine1996. Podgorica, Galerij a Doma omladine, Program „Zenit

M“1999. Podgorica, Galerij a Doma omladine 2000. Budva, Crkva Santa Marij a2001. Venecij a, House &Windows, 49.Venecij anski bij e-

nale (sa Olegom Kulikom), Jugoslovenski paviljon (komesar Petar Ćuković)

2003. Podgorica, Umjetnički paviljon ULUCG-a, Dvij e go-dine poslij e (sa Olegom Kulikom),

2006. Podgorica, Umjetnički paviljon ULUCG-a, M.P.A.Č2008. Podgorica, u okviru projekta Umjetnost u pokretu2010. Cetinje, Atelje Dado, Narodni muzej Crne Gore,

A.P.D.M. Podgorica, Galerij a UDG, A bout de souffl e

KOLEKTIVNE IZLOŽBE/SELECTED GROUP SHOWS

1989. Sarajevo, Jugoslovenska dokumenta '89, (kome-sar crnogorske selekcij e Petar Ćuković)

Cetinje, Salon „13 novembar“, Plavi dvorac1990. Beograd, Umjetnički paviljon „Cvij eta Zuzorić“,

Izbor iz '90 II (komesar crnogorske selekcij e Bogdan Musović)

Čačak, 16. Memorij al Nadežda Petrović (selektori Zdenka Badovinac, Đorđe Kadij ević, Tomko Marojević, Petar Ćuković, Meliha Hiseinović, Zoran Petrovski)

Toronto, Savremeno crnogorsko slikarstvo, (kome-sar Milan Marović)

1991. Cetinje, I Cetinjski bij enale (komesari Petar Ćuković, Irina Subotić, Lidij a Merenik)

1992. Titograd, stan Dušana Todorovića, Privatno-javno Herceg Novi, galerija „Josip Bepo Benković“,

Hercegnovski zimski salon Podgorica, Republički centar za kulturu, Crnogorski

pogled na svij et (komesar Ognjen Radulović)1993. Pančevo, Bij enale skulpture Novi Sad, Galerij a savremene likovne umetnosti,

SPC „Vojvodina“, Podgorica, Dvorac Petrovića, Rane devedesete - jugoslovenska umetnička scena, Novi Sad (komesar crnogorske selekcij e Petar Ćuković)

1994. Beograd, Galerij a „12+“, Slikari sunčane strane (komesar Ognjen Radulović)

Ksanti, Grčka, Dani crnogorske kulture (komesar Petar Ćuković)

Cetinje, II Cetinjski bij enale (komesari Andrej Jerofejev, Evgenij a Kikodze, Jean Hubert Martin, Mladen Lompar, Petar Ćuković)

Podgorica, Dom omladine, 20 godina Dodest-a (sa Vesnom Bošković)

1996. Bari, Italij a, Crnogorsko savremeno slikarstvo (komesar Dragan Radovanović)

Rim, Palazzo delle espozicioni, Rouf Garden, Savremena crnogorska umjetnost (komesar Dragan Radovanović)

Čačak, 19 Memorij al Nadežda Petrović, Čačak, (se-lektori Jerko Denegri, Jasmina Čubrilo, Svetlana Racanović, Katarina Radulović, Stevan Vuković)

1999. Podgorica, Moderna galerij a, Autoportret u crnogor-skoj umjetnosti (selektor Milan Marović)

2001. Beograd, Umjetnički paviljon „Cvij eta Zuzorić“, 42 Oktobarski salon (po pozivu Ere Milivojevića)

Crna Goraz, Lanac otkrivanja (autorski projekat Svetlane Racanović)

2002. Cetinje, IV Cetinjski bij enale (komesari Svetlana Racanović, Ranko Radović, Jara Bubnova)

Vršac, V Internacionalni bij enale mladih umet-nika, Time Code (kustosi Nenad Radić, Ivan Jović, Svetlana Racanović, Jovan Čekić)

Kraljevo, Galerij a narodnog muzeja u Kraljevu, Ogledalo balkana/lice-identitet (po pozivu savjeta galerij e: Darka Radosavljević, Danij ela Purešević, Stevan Vuković, Zoran Erić, Ljubiša Simović)

2002/03. Beograd, Cetinje, Sofi ja, Tirana, Zagreb, Ljubljana, Bukurešt, Kasel, Bound/Less bordres, prvi putujući balkanski projekat na otvorenom (komesar crnogor-ske selekcij e Petar Ćuković)

2003. Sarajevo, Galerij a BiH Sarajevo, Urbanci (selektor Petar Ćuković)

Beograd, Paviljon Veljković, Budva, Montenegrin Beauty (autor projekta Svetlana Racanović)

Beograd, Kalemegdan, BELEF 03, Logično (selek-tor vizuelne umjetnosti BELEF-a Jovan Čekić)

2004. Dubrovnik, Mostar, Cetinje, Susjedstva na daljinu-Nova približavanja (komesar crnogorske selekcij e Svetlana Racanović)

Cetinje, zatvor Bogdanov kraj, Orhideja, u sklopu V Cetinjskog bij enala (komesar Petar Ćuković)

Beograd, Muzej savremene umetnosti, 10 godina Konkordij e (izbor Jerko Denegri i Živko Grozdanić)

2005. Drezden, Motorenhalle, Berlin, Kunstlerhaus Bethanien, Montenegrin Beauty (autor projekta Svetlana Racanović)

2006. Pišče, Crna Gora, Do Nothing (komesar Petar Ćuković)

2008. Zagreb, Galerij a „Karas“, Pogled na suvremenu crnogorsku umjetnost (selektor Nataša Nikčević)

2010. Beč, Galerie ArtPoint, Sweet, Small, Dirty Things (kustos Svetlana Racanović)

Beč, MUMOC Museum, Varšava, Zacheta National Gallery of Art, Gender Check (kustos Bojana Pejić)

2011. Konjic, Bosna i Hercegovina, Atomski bunker, No Network (selektori Petar Ćuković i Branislav Dimitrij ević)

2012. Sarajevo, Umjetnička galerij a Bosne i Hercegovine, Kolekcij a Podgorica za muzej Ars Aevi, Fluidentiteti (umjetnički direktor Petar Ćuković)

Izložbe / Exhibitions

Nagrade / Awards1983. Nagrada “13 Novembar“ Cetinje, Crna Gora1984. Nagrada „Lubarada - Stij ović – Milunović“

ULUCG Titograd, Crna Gora1989. Nagrada „13 Novembar“ Cetinje, Crna Gora1989. Nagrada „Lubarada - Stij ović – Milunović“

ULUCG, Titograd, Crna Gora1991. Nagrada „13 Novembar“ Cetinje, Crna Gora1993. Crnogorska nacionalna nagrada „13 Jul“

Podgorica, Crna Gora2004. Nagrada „Lubarada - Stij ović – Milunović“,

ULUCG, Podgorica, Crna Gora2006. Nagrada za scenografi ju CNP, Podgorica, Crna

Gora

milija pavićević292

1 Moderna galerija, Titograd, 1986.2 Prvi cetinjski bijenale, Cetinje, 19913 Pred postavljanje izložbe u Domu omladine 1995,

fotografisano u Plavom dvorcu na Cetinju, 1995 / Foto: Lazar Pejović4 Sa izložbe u okviru belefa 2002, umjetnički direktor J. Čekić, tvrđava Kalemegdan, Beograd5 Pogled na radove M. Pavićevića, na Trgu Republike u Podgorici, 2008

Projekat Crnogorskog Telekoma ‘’Umjetnost u pokretu’’, selektor S. Racanović

1

2

3

milija pavićević293

Izdavač / PublisherCentar savremene umjetnosti Crne GoreContemporary Art Centre of Montenegro

Za izdavača / For the PublisherMilenko Damjanović

Suizdavač / Co-publisherNarodni muzej Crne GoreNational Museum of Montenegro

Za suizdavača / For the co-publisherPavle Pejović

Kustos izložbe i urednik kataloga /Curator of the exhibition and editor of the cataloguePetar Ćuković

Tekstovi / TextsPetar ĆukovićJeša DenegriJovan ČekićSvetlana Racanović

Bibliografi ja / BibliographyMarina Čelebić, Brankica Nedović, Nada Baković

Prevodioci / TranslatorsSrđan Vujica, Žarko Cvejić, Jelena Stanovnik

Fotografi ja / PhotoLazar PejovićDuško MiljanićDejan Martinović (London)Milij a Pavićević

Digitalna obrada radova / Digital editing of worksIvan Živković, Nikola Simanić, Jovan Čekić

Grafi čko oblikovanje / DesignNikola Latković

Štampa / PrintDPC, Podgorica – Grafotisak

Tiraž / Circulation1000

Slog: MetaPro (Erik Spiekermann),u naslovima kombinovanosa Neoplanta BG (Stjepan Fileki)

Izložbu su finansijski pomogli /Exhibition is financialy supported by:

Ministarstvo kulture Crne Gore

DPC - Podgorica

Agencija za elektronske komunikacijei poštansku djelatnost Crne Gore

milija pavićević4

Methexis u tmini

Sublimna i metafi zička geometrija Milije Pavićevića

geometrija

Melanholični objekti

M.P. – A Time Odyssey

reprodukcije

O jednom radu m.p.

Iz arhivâ umjetnika

Biografi ja

Izložbe i nagrade

Fotoarhiva

Izabrana bibliografi ja

Ostali radovi

8

58

64

80

96

153

278

288

291

292

293

298

301

petarćuković

ješadenegri

jovančekić

svetlanaracanović

vladimirđurišić

methexis in darkness

the sublime and metaphysical geometry of milija pavićević

geometry

melancholy objects

m.p. – a time odyssey

reproductions

about a work of m.p.

from the artist's archives

biography

exhibitions and awards

photoarchive

selected bibliography

other works

Sadržaj / Contents→

milija pavićević5

[→]

A-portret (1995)S-portrait

kombinovana tehnika / mixed media40 × 30 × 9 cm

U cij elom Pavićevićevom opusu, fotografi ja kao instrument sjećanja, otjelovljenje sjećanja, postaje su-periorni saveznik, saučesnik i izvršitelj dejstava njegove memorij e. Na serij i autoportreta iz 1995., uze-ta je crno-bij ela fotografi ja umjetnika, ofi cij elni portret namij enjen „javnoj upotrebi“. To je slika iz ličnog dokumenta koja institucionalno situira fotografi sanog. To je standardizovana predstava pojedinca ko-jom se on locira unutar društvenog konteksta, hladna i „nemušta“ slika u kojoj individua „oblači“ svo-ju ulogu registrovanog građanina. Međutim, zvaničnost i kanoničnost, urednost i „pravovjernost“ i time javnu upotrebljivost crno-bij ele fotografi je sabotiraju, diskredituju i očuđuju u-bačeni realni predmeti. Na jednoj situacij i iz serij ala, to je čelični okrugli nož zabij en u čelo fotografi sanog.

To kružno sječivo, međutim, nij e nasilje koje dolij eće i udara iz spoljašnjosti već kristalizacij a, opred-mećenje umjetnikovog čulnog sjećanja, materij alizacij a ili metalizacij a zvuka iz prošlosti. To je ubodni zvuk koji se urezivao u umjetnikovo odrastanje.⁴⁷ Ovdje je na djelu brušenje njegove ubojitosti koja po-gađa unutra i iznutra i koja, konačno, izbij a na površinu, u vidljivost, ne kao strano tij elo već umjetnikov novi ek-stremitet, i odmetnuti i pripadajući entitet. Naime, nešto lično, intimno prošlo, vremenom izrasta, izbij a iz tij ela prezasićenog sjećanjem, zvucima iz prošlosti, i stasava u nešto čvrsto, oštro, precizno i trajno. Ono prorasta i nadrasta umjetnikovu privatnost i postaje biljeg-obilježje umjetnikovog lica/lika/ličnosti koji se ne može i ne želi sakriti od pogleda, od svij eta, i koji postaje „zvanični“ Portret umjetnika u dobu zrelosti.

„Hladna“ slika umjetnika i hladno oružje zariveno u njegovo lice ne emanira toplinu sjećanja već su-rovu pregrij anost tij ela koja tešku, imobilnu, zaglavljenu memorij u izbacuje ali ne odbacuje, koja prepo-znaje njenu ubojitost ali ne prihvata njenu ubistvenost. Naime, njegov privatno-javni portret postaje oli-čenje tvrde, oštre, precizne, nemilosrdne upornosti sjećanja. A ta stamenost sjećanja nij e egzekutivna, ona koja će se okončati, koja će zatvoriti krug, nego ona koja zaglavljena u vremenu kao trajnost i neu-moljivost, kao prisustvo čij i ubod ne popušta, postaje čudno umjetničko podvižništvo. Direktni udar u glavu, to što se čini kao fraktura ličnosti, kao fatalni, dramatični svršetak jeste, u stvari, objektifi kacij a i spacij alizacij a memorij e, eksteritorij alizacij a bola kao njegovo iznošenje i pokazivanje i kao pod-noše-nje i prihvatanje svega svog, sa dignitetom stoika i mirom ravnodušnosti onoga ko je iskusio a nij e pod-legao. Taj udar u glavu „dovodi lik do one lude tačke u kojoj je čuvstvo (ljubav, sažaljenje, žalost, zanos, želja) jemstvo bića. Tada se on, doista, približava ludilu, doseže ‘ludu istinu’”.⁴⁸

Tek nož zabij en u čelo jeste ono što ofi cij elnoj, neutralnoj fotografi ji umjetnika daje pečat memora-bilnosti (prolaznog) i monumentalnosti (intimnog). Na djelu je smrtno ozbiljna ali i gorko dobitna igra prevođenja zvuka u materij alnost, slike u prostornost, tij ela u predmetnost, prošlog u prisutno, memorij e u materij u, organskog u neorgansko čime ovaj portret umjetnika postaje više od slike: ne zakivanje i fi k-siranje tij ela, nego njegovo „iskakanje“ iz plošnosti, neprobojnosti, nij emosti. Tako je i na drugoj situacij i (instalacij i) iz ovog serij ala autoportreta, naopačke ili naglavačke okrenut foto portret umjetnika probij en, izboden metalnim kvakama, razbacanim, nepravilno izokrenutim, nenaručnim, dakle, disfunkcionalizo-vanim. One ne služe uobičajenom „otvaranju“ ili „zatvaranju“ već rotiranju, preokretanju, izvrtanju, de-stabilizovanju, postajući neočekivano i neočekivano djelotvorno oruđe neposlušnosti samoga umjetnika.

Instalacij om „Milčik“ (2003), Pavićević „promoviše“ sopstveni jestivi proizvod: čokoladu „Milčik“. Iz de-klaracij e proizvoda saznajemo da obična slatko-gorka čokolada za kuvanje „sadrži“ neuobičajene sastojke: spermu od daždevnjaka, kamilje stidne dlačice, Kafkinu priču „Djeca na putu“. Umjetnik brine o „reklami“ proizvoda: dizajnira vedri žuti omot koji krase i dvij e fotografi je, dva dječij a portreta u raskoškom drvenom ramu, portret umjetnika i njegovog prij atelja (Milij a + Čilikov = Milčik). Umjetnik se pobrinuo i za njegov „pla-sman“: čokolade nudi slažući ih u kružne redove, jedan iznad drugog, na višestranom drvenom postamentu.

U prvi mah bi se reklo da je u pitanju jedna uozbiljena privatna priča, koja dođe kad se „biva u go-dinama“, kad se ima iskustvo svakojakih ukusa prošlosti, kad su oni poznati, dostupni, osjetni, kad se njima vlada. Tada mogu da se znalački „prerađuju“, „pakuju“ i uredno slažu u pravilne forme kao re-fl eks želje da se lične stvari dovedu u red, da se uspostavi njihova čvrsta struktura koja ih štiti i koja ih čak monumentalizuje u prostoru: vaja poput spomenika.

47 Zvuk cirkulara iz očeve stolarske radionice je, kako svjedoči sam umjetnik, bio uznemiruju-će obilježje njegove porodične svakodnevice i proganjajuće sjećanje na njegovo odrastanje.

48 Rolan Bart, Svetla komora, Beograd: Rad, 1993, 101

milija pavićević114 milija pavićević115

K ojim putem udariti u razumij evanju i tumačenju sada već velikog opusa Milij e Pavićevića? Jer pute-vi kojima smo se do sada kretali u susretu sa njegovim djelom bili su ipak prirodno omeđeni par-tikularnim karakterom njegovih dosadašnjih izložbenih nastupa, uglavnom povezanih sa nekom od njegovih povij esno-umjetničkih „faza“, ili sasvim specifi čnih projekata. Utoliko prij e ovo zapitkivanje postaje smisleno ukoliko pred očima imamo barem elementarni uvid, osnovnu informacij u o mnogim licima ovoga opusa. Nema sumnje, Pavićevićevo umjetničko zdanje sazdano je od mnoštva materij a-la i strukturirano kao otvoreni, rizomatični lavirint sa mnogo ulaza. U osnovi ovog lavirinta pak usađe-na je micelična mapa iskustva: životnog, socij alnog, psihološkog, umjetničkog. Da li u njemu, u ovom Pavićevićevom lavirintu, poput mitskog lavirinta do čij eg središta se dopire samo uz pomoć Arij adnine niti, postoji takođe jedini, pravi put koji vodi do zaiskanog središta, put koji bi mamio rastezanje neke spasonosne hermeneutičke niti na inicij acij skom kritičarskom putovanju? Ili se, zapravo, na ovom puto-vanju mora, i može, uspješno putovati samo slij edeći mnogostruke niti, i same micelično uvezane, po-put miceličnih niti sa mape cjelovitog iskustva što leži u osnovi ovog umjetnikovog lavirinta?

U potrazi za ovim središtem započnimo spolja, znajući da se u ovo pretpostavljeno središte lavirin-ta dospij eva tek nakon što se u njega najprij e uđe, to jest nakon što se odabere neki početni prolaz.

Dakle, Milij a Pavićević je neobična pojava u našem umjetničkom životu, u povij esti crnogorske mo-derne i savremene umjetnosti. No, šta znači reći da je neko neobična pojava u kontekstu povij esti mo-derne umjetnosti uopšte? Nij e li to jalovo zaplitanje u banalnost: nij e li bezmalo baš ova povij est naj-češće ispunjena neobičnim likovima što tragaju za originalnošću, izvornošću, za otkrivanjem nekog nesvodivog i neponovljivog jastva, koje bi onda, u simboličkoj ravni, trebalo da zaposjedne netom upražnjeni tron umrlog/ubij enog Boga („Bog je mrtav! Bog ostaje mrtav! i mi smo ga ubili!“²)? Tačno je: Pavićević u ovom pogledu nij e usamljen, ima veliko, raznorodno i skoro nepregledno svjetsko društvo.

Udari li se dalje, putevima koji ocrtavaju mapu umjetnikovog lavirinta, kroz prolaze koji na njego-vo djelo bacaju sjenke što ga ušivaju u gusto tkanje opšte povij esti moderne umjetnosti, vidjećemo da to djelo, kako u cjelini, tako i u mnogim pojedinostima, otkriva svoga tvorca kao izrazitog nomada, vitalnog zagovornika i praktikanta „seljenja duše“, premještanja iz jednog medij a u drugi, „nestrpljiv-ca“ i „neurotičara“ spremnog da u odabranom trenutku prepozna razlog da se izmjesti iz dotad prak-tikovanog medij a, i da se, bez kajanja, „izdajnički“ preda nekom sasvim drugom i drugačij em. Dakako, ni u ovom pogledu Pavićević nij e usamljen, i ovdje je u dobrom i nepreglednom, svjetskom društvu. Naime, mogli bismo reći kako u povij esti Moderne, pojednostavljeno govoreći, postoje dva modela umjetnika, koji leže u osnovi dvij e mitske fi gure. Prvi od ovih modela podrazumij eva umjetnika koji je pronašao i svoj medij , i svoj „stil“, koji je pronašao neki relativno konstantni, konzistentni, „objektiv-ni“ plastički korelat za istinu o svij etu, bilo da se ovaj plastički objektivizam vezuje za neki objektivi-zam samoga svij eta (optički, naučni, idealni, metafi zički),³ bilo da umjetnik pronalazi plastički izraz za ono što Kandinski imenuje kao mističku „unutrašnju nužnost“.⁴ Ova vrsta stilsko-jezičke koheren-cij e, to jest objektivacij e umjetničkog iskustva bez sumnje je u korelacij i sa Kantovim objektivizmom i Velfl inovskim formalizmom. Ona je i u osnovi različitih vidova mistifi kacij a, kao i u osnovi ne tako ri-jetkih tradicionalističkih kritičkih udara i prigovora u vezi sa jezičkim „nedoslednostima“ svih onih

Methexis u tmini*„Precizirati, kakav užas.“¹

Ž. Delez, F. Gatari

petar ćuković

* Naslov je preuzet od Adorna. Tako naime gla-si jedan od podnaslova u 7. poglavlju nje-gove Estetičke teorije. Grčki izraz methexis (μέθεξις) označava učešće, participaciju. U kontekstu filosofije obuhvata dinamiku od-nosa između imanentne univerzalnosti i par-tikularne materijalnosti.

1 Žil Delez, Feliks Gatari, Rizom, Književna kri-tika, br 1/90, januar-februar 1990, Beograd, 1990, str, 7

2 Vidi, Fridrih Niče, Vesela nauka, § 125, Grafos, Beograd, 1984, st. 147

3 Ovakve figure pronalazimo posebno u doba „ve-likih otaca“ Moderne, sa kraja XIX, i početkom XX vijeka: Sezan, Gogen, Van Gog, Sera, itd.

4 Kandinski, ekspresionisti, itd.

milija pavićević8

A-portret (2010-11)S-portraitkombinovana tehnika / mixed mediaintervencij a na fotografi ji /photo intervention45 × 30 cm

milija pavićević9

autoportreti 1995 – 2013 →self-portraits

milija pavićević188 milija pavićević189

monografijaMilij a PavićevićIzdavač: Centar savremene umjetnosti Crne Gore Suizdavač: Narodni Muzej Crne Gorecetinje – podgorica 2013

urednik: Petar Ćuković

fotografija: Lazar Pejović, Duško MiljanićDejan Martinović (London), Milija Pavićević

grafičko oblikovanje: Nikola Latković

format/obim: 240 × 300 mm/320 str.

slog: Meta, Neoplanta

štampa: DPC, Podgorica – Grafotisak, Grude (bih)

tiraž: 1000

isbn 978-86-85797-30-9/8cobiss.cg-id 22168336

Monografija Milije Pavićevića /Milija Pavicevic monograph

Никола Латковић, MFA, podgorički grafički dizajner i tipofil, rođen je 1981. u Titogradu. Osnovne i magistarske studije grafičkog dizajna završio je na katedri za vizuelne komunikacije Akademije likovnih umjetnosti i dizajna u Bratislavi (SVK). Od povratka u Crnu Goru 2007. bavi se pedagoškim radom na Fakultetu vizuelnih umjetnosti u Podgorici, kao i stručnim umjetničkim radom u obla-sti reklame, identiteta, tipografije i izdavaštva. Više puta je angažovan u zemlji i inostranstvu u svojstvu eksperta za vizuelne komunikacije i infografiku. Sve se manje bavi horskim pjevanjem, a sve više prevođenjem stručne litera-ture sa slovačkog, češkog, italijanskog i engleskog jezika.

latkovic@gmail.com

Nikola Latkovic, MFA, Podgorica-based graphic designer and typophile, born in 1981 in Titograd. He completed Bachelor’s and Master studies in Graphic Design at the Academy of Fine Arts and Design in Bratislava (Slovakia), Department of Visual Communications. Since his return to Montenegro in 2007 he has been involved in teaching at the Faculty of Visual Arts in Podgorica as well as in professional artistic work in the fields of advertising, identity, typography and publishing. He has been repeatedly engaged at home and abroad as an expert in visual communications and info graphic. He is increasingly less concerned with choral singing and increasingly more with translating specialized literature from Slovak, Czech, Italian and English.

22

Ana Matić

Oto Tolnai

Ivan Čolović

Aleksandar Čilikov

Enver Kazaz

Miraš Martinović

Jurica Pavičić

Goran Vojnović

Teofil Pančić

Šerbo Rastoder

Božo Koprivica

Dragan Radulović

Jurij Hudolin

Tanja Mravak

Kruno Lokotar

Aleksandar Bečanović

Vuk Perović

PROGRAM

KARADAG YOLUNDA

Hayriye Ünal

Omer Erdem

Haydar Ergulen

FILMOVI

Semih Kaplanoğlu

KONCERT

Ümit Atalay

Selim Güler

Osman Ziẏagi

Yavuz Akalin

Bülent Okan

Bülent Erci

KONCERT

TVOJE NJEŽNE GODINE

Arsen DEDIĆ

POZORIŠNA PREDSTAVA

po djelima Danila Kiša

POST SCRIPTUM

Varja Đukić

foto Lazar Pejović dizajn

anamatić

partneripokrovitelji programa KARADAG YOLUNDA

Ambasada Republike Slovenije

sponzoripokrovitelji

Crna GoraMinistarstvo kulture

www.karver.orgwww.odaklezovem.uni.me27-29.jun[2013]

|Knjižara KARVER|CNP|Ministarstvo kulture|Šipčanik|organizator

odak

le

festival kratke priče

podgori

ca20

13zovem

glavni medijski pokrovitelji

|Knjižara KARVER|

Pozivamo Vas na svečano otvaranje Festivala

23. jun, 2010. godine u 20h

Knjižara „Karver” Banja, Obala Ribnice

podgorica2010

odak

le

festival kratke priče

podg

oric

a2010zovem

knjižarakarverwww.karverkarver.orgkarver.orgkarver23-27. jun 2010.

2 0 1 02 0 1 0

nagrada

Vlada Crne GoreMinistarstvo kulture

„13. jul - Plantaže“ AD Podgorica

pokrovitelji generalni sponzor

zlatni sponzori

partnerisponzori medijski pokrovitelji

odakle

festival kratke priče

podgorica2

010zovem

www.karver.orgwww.odaklezovem.uni.me od

akle

festival kratke priče

podgori

ca20

12zovem2-5.jul[2012]

„13. jul - Plantaže“ AD Podgorica

generalni sponzor

Crna GoraMinistarstvo kulture

pokrovitelji

organizator

zlatni sponzor

srebrni sponzor

medijski sponzori

partneri

HORSTANKO

DRAGOJEVIĆ

27-29. jun

odak

le

festival kratke priče

podg

oric

a2013zovem

GUEST

2013

odak

le

festival kratke priče

podgori

ca20

14zovem

|www.karver.org|

www.odaklezovem.com

o r g a n i z a t o r

partnerisponzoripokrovitelji

Crna GoraMinistarstvo kulture

generalni medijski pokrovitelji

23-27. jun

odak

le

festival kratke priče

podg

oric

a2010zovem

GUEST

Les nouvelles

Les nouvelles

S H O R T

S T O R I E S

odak

le

festival kratke priče

podg

oric

a2010zovem

SH

OR

T

ST

OR

IE

S

odak

le

festival kratke priče

podg

oric

a2010zovem

Sreten Asanović

PLAYING WITH FIRE

.................................................................................

Ognjen Spahić

CUT, COPY, PASTE

.................................................................................

Vladimir Vojinović

TRANSITION

.................................................................................

Andrej Nikolaidis

THE BODY, A Story

.................................................................................

Lena Ruth Stefanović

TESHUVA

.................................................................................

Balša Brković

AN OCCURRENCE IN THE LIFE

OF PARMENID PEJANOVIĆ, 1958

.................................................................................

Zuvdija Hodžić

THE DANCE

.................................................................................

Bosiljka Pušić

LUDI ŽIVAN

.................................................................................

Dragan Radulović

THE RAFT OF THE MEDUSA

.................................................................................

Aleksandar Bečanović

AT THE STROKE OF MIDNIGHT

.................................................................................

Jovan Nikolaidis

THE CIRCLE

SH

OR

T

ST

OR

IE

S

odak

le

festival kratke priče

podg

oric

a2010zovem

Con

tem

pora

ry M

onte

negr

in S

hort

Sto

ries

Sreten Asanović

Ognjen Spahić

Vladimir Vojinović

Andrej Nikolaidis

Lena Ruth Stefanović

Balša Brković

Zuvdija Hodžić

Bosiljka Pušić

Dragan Radulović

Aleksandar Bečanović

Jovan Nikolaidis

9HSTJOA

*jcbfdi*

ISBN 978-9940-9215-3-8

Sreten Asanović

Ognjen Spahić

Vladimir Vojinović

Andrej Nikolaidis

Lena Ruth Stefanović

Balša Brković

Zuvdija Hodžić

Bosiljka Pušić

Dragan Radulović

Aleksandar Bečanović

Jovan Nikolaidis

Odakle zovem - Podgorica / Where am I calling from - Podgorica 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014 - Festival kratke priče / Festival of Short Story klijent / client Karver, Podgorica / DESIGN by anamatić - visual identity / logo / promo / print ads / outdoor signage / books / billboards / posters...

Odakle zovem / Where I’m Calling From

Ana Matić, rođena je 1972. godine u Nišu. Diplomirala je na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju, odsjek grafi -ka, smjer grafi čki dizajn. Magistrirala je na Fakultetu pri-menjenih umetnosti i dizajna u Beogradu, na katedri za plakat. Član je ULUCG-a. Vanredni je profesor na Faku- ltetu likovnih umjetnosti na Cetinju, na predmetu Grafi čke komunikacije i predmetu Interaktivni dizajn. Ima bogatu stručno-umjetničku izlagačku biografi ju i dizajn portfolio. Oraganizator je i učesnik mnogih izložbi, konferencija, ra-dionica i tribina u zemlji i inostranstvu.

anamatic@t-com.me

Ana Matic was born in 1972 in Nis. She graduated at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Department of Graphic, Graphic Design programme. She obtained her MA at the Faculty of Applied Arts and Design in Belgrade, Department for Poster. She is member of the Association of Fine Artists of Montenegro. She is Associate Professor at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, for the subjects Graphic Communications and Interactive Design. She has a rich professional and artistic exhibiting biography and design portfolio. She organized and participated in many exhibitions, conferences, workshops and forums at home and abroad.

23

Nevena Matijević

Poster | Typo vez I / Typo Embroidery I

Nevena Matijević, grafički dizajner i ilustrator rođena je u Gornjem Milanovcu. Osnovne studije grafičkog dizajna završila je na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju. Učestvovala je na međunarodnim konkursima iz oblasti grafičkog dizajna i grafičkih komunikacija. Dizajnirala je i ilustrovala nekoliko udžbenika za osnovce i srednjoškolce. Bavi se dizajnerskim radom sa pozicije agencijskog grafi- čkog dizajnera. Živi i radi u Podgorici.

newidljiva@gmail.com

Nevena Matijevic, graphic designer and illustrator, was born in Gornji Milanovac. She completed Bachelor graphic design studies at the Faculty of Fine Arts in Cetinje. She has participated in international competitions in the field of graphic design and graphic communications. She designed and illustrated several books for elementary and secondary school. She is engaged in designer work from the position of an agency graphic designer. She lives and works in Podgorica.

24

Darko Mijušković

Poster | Teško / Hard

Darko Mijušković rođen je 1983. u Podgorici, gdje je za-vršio osnovne i specijalističke studije grafi čkog dizajna na Fakultetu vizuelnih umjetnosti u Podgorici. Trenutno je stručno angažovan od strane nekoliko klijenata za bre- nding, vizuelne komunikacije, dizajna ambalaže i izdava- štva. Fotografi ja mu je druga ljubav. Učestvovao je na više crnogorskih i inostranih izložbi. Neopisiva pasija prema snijegu, tačnije snowboardingu. Vječiti je buntovnik.

darko.mijuskovic@fvu.me

Darko Mijuskovic was born in 1983 in Podgorica, where he completed Bachelor’s and Specialist studies in graphic design at the Faculty of Visual Arts in Podgorica. Currently he is hired by several clients for branding, visual communications, design of packaging and publishing. Photography is his second love.He participated at several domestic and international exhibitions. Has an indescribable passion for snow, specifi cally for snowboarding. Is an eternal rebel.

25

Suzana Pajović

I Z B O R, 1 9 8 7 – 2 0 1 1

IZB

OR,

19

87

–2

01

1

RIJEČ JE TEMELJ SVIJETA

RIJEČ JE TEMELJ SVIJETA

To m a ž Š a l a m u n

To m a ž Š a l a m u n

To

maž

Šal

amu

nRI

JEČ J

E TEM

ELJ S

VIJE

TA

146|

Pod krovom sam lizao venecijanskoogledalo i pio PTT. Imao sam

veliku vilu s žutim prozorima. Naručio sam knjigu.

Udario sam o rebro. PotomSediški. A kada sam ugasio svjetlo,

ugasilo se svjetlo, a kada sam upaliosvjetlo, upalilo se svjetlo. Bijele

breze? Od same su kore.Rembrandt se dotiče usana iglom,

sjenči ih. Most odvede u kolibu.Lavi su purpurni brisači

nožica. Utapljaju se. Topli su.Važno ulazim u grad s cvijetom u ustima.

AZRA, GDJE ŽIVIŠ, GDJE SPAVAŠ?

|147

Mase su namirisale rupu u kišti.Otvorili su sebi rezervu.

Upotrijebili su ljepilo.Mase su uspoređivale vrtešku s

bubnjem, horizontalni luks ventilator-propelerom.

Pticu svrbi koža koju ne pojede.Čovjek se znoji, jede uz kompjuter,

jede juhu. Mladi slikari spuštajucijene, ljubit ću te pred

publikom. Ljubit ću te u muzeju i gledati tvoje sfingaste

mrvice. Našu žalost, moju žalost,tvoju žalost. Bijelo, strašno obzorje.

UMRIJET ĆEŠ?

Knjiga / Book design | Tomaž Šalamun Riječ je temelj svijeta / Tomaž Šalamun Th e Word is the Basis of the World

Suzana Pajović rođena je 1970. godine u Nikšiću. Osno- vne i magistarske studije Grafi čkog dizajna završila je na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju u klasi profesora Mileta Grozdanića. Na istom fakultetu završila je osnovne i magistarske studije Vajanja u klasi profesora Pavla Pejovi-ća. Na Ekonomskom fakultetu u Podgorici završila je studije ekonomije. Docent je na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju na studijskom programu Grafi čki dizajn. Živi u Podgorici.

suzanapajovic.sp@gmail.com

Suzana Pajovic was born in 1970 in Niksic. She completed Bachelor and Master studies of Graphic Design at the Faculty of Fine Arts in Cetinje in the class of Professor Mile Grozdanic. At the same Faculty she completed the Bachelor and Master studies of Sculpture in the class of Professor Pavle Pejovic. She has a degree in Economics from the Faculty of Economics in Podgorica. She is Assistant Professor at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Study program Graphic Design. She lives in Podgorica.

26

Irena Lagator Pejović

Irena Lagator Pejović The Society of Unlimited Responsibility. Art as Social Strategy. 2001-2011. (Društvo neograničene odgovornosti: Umjetnost kao socijalna strategija. 2001-2011.)

Irena Lagator Pejović rođena je na Cetinju, 1976. godine. Živi i radi na relaciji Cetinje, Podgorica, Beograd.Diplomirala je na Fakultetu likovnih umjetnosti, Univerzi-tet Crne Gore. Specijalističku godinu studija provela je na ENSBA/École Nationale Supérieure des Beaux-Arts, Le Mans, Francuska. Magistrirala je grafički dizajn i grafiku na Fakultetu likovnih umjetnosti, Univerzitet Crne Gore. Doktorirala je na Centru za interdisciplinarne studije, Univerzitet Umetnosti, Beograd.

studio@irenalagator.net

Born in Cetinje, Montenegro, 1976. Lives&works: Cetinje, Podgorica, Belgrade. Graduated at Faculty of Fine Arts, Cetinje, University of Montenegro. Specialisation studies at ENSBA/École Nationale Supérieure des Beaux-Arts du Mans, France.MA in graphic design and graphic art at Faculty of Fine Arts, Cetinje, University of Montenegro.PhD in interdisciplinary and multimedia art at Center for Interdisciplinary Studies/University of Arts in Belgrade. 

27

Snežana Pupović KAROVIĆ

Ilustracija / Illustration | Lady

Snežana Pupović Karović, rođena je u Podgorici 1989. go-dine gdje je završila osnovno obrazovanje. Nakon završetka SLŠ “Petar Lubarda” na Cetinju upisuje Fakultet likovnih umjetnosti gdje je završila osnovne i specijalističke studije na odsjeku za grafički dizajn u klasi mr Ane Matić Dobi- tnica je više nagrada, između ostalih Nagrade Univerziteta Crne Gore za najboljeg studenta FLU-a. Izlagala je na više zajedničkih izložbi u Crnoj Gori i inostranstvu. Učestvovala je u mnogobrojnim umjetničkim projektima.

snezapupovic@yahoo.com

Snezana Pupovic Karovic was born in Podgorica in 1989 where she completed elementary education. After completing the Secondary Art School “Petar Lubarda” in Cetinje she entered the Faculty of Fine Arts in Cetinje, where she completed Bachelor and Specialization studies at the Graphic Design department in the class of Professor Ana Matic. She won several awards, among others the University of Montenegro Award for the Best Student of the Faculty of Fine Arts. She has participated in several group exhibitions in Montenegro and abroad. She has participated in numerous art projects.

28

Nikola Bada Radonjić

ecoLOGIC

Poster | ecoLOGIC

Nikola Radonjić – Bada, grafi čki dizajner iz Podgorice, rođen je 1988. na Cetinju gdje je i završio osnovne studije na Fakultetu likovnih umjetnosti. Bavi se plakatom, ra-zvojem vizuelnih identiteta, web dizajnom i oglašavanjem. Učesnik je i izlagač na brojnim radionicama, izložbama i konferencijama u zemlji i inostranstvu. Trenutno radi kao Kreativni direktor u DAA Montenegro agenciji za ogla-šavanje.

nikola.radonjic@daa.co.me

Nikola Radonjic - Bada, graphic designer from Podgorica, was born in November 1988 in Cetinje, where he completed Bachelor studies at the Faculty of Fine Arts. Th e area of his interest is creating posters, development of visual identity, web design and advertising. He participated in numerous workshops, exhibitions and conferences at home and abroad. He is currently Creative Director at DAA Montenegro Advertising Agency.

29

Irena Rakčević VUKOVIĆ

Knjiga / Book design | Balša Brković Paranoja u Podgorici / Balsa Brkovic Paranoia in Podgorica

Irena Rakčević Vuković, rođena je 1975. u Podgorici. Stu-dije grafičkog dizajna završila je na FLU Cetinje gdje je trenutno i magistrant. Pretežno se bavi ljepotom knjige za šta je više puta bila i nagrađivana . Interesovanja su me-đutim, ravnomjerno usmjerena i na sve ostale segmente grafičkog dizajna i umjetnosti uopšte.

dizajn.art@t-com.me

Irena Rakcevic Vukovic was born in May 1975 in Podgorica. She graduated at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Department of Graphic Design where she is currently a postgraduate student. She is mainly interested in the beauty of books for which she was awarded several times. However, her interests are equally focused on all other aspects of graphic design and art in general.

30

Radoje Rakočević

Poster | Umjetnik nije cicvara / The Artist is not a Gruel

Radoje Rakočević rođen je 1987. godine u Podgorici. Di-plomirao je na Fakultetu vizuelnih umjetnosti u Podgo- rici, smjer Dizajn vizuelnih komunikacija. Trenutno je angažovan kao saradnik u nastavi - pripravnik na Fakulte-tu vizuelnih umjetnosti. Učestvovao je na više kolektivnih izložbi.

radoje.rakocevic@fvu.me

Radoje Rakocevic was born in 1987 in Podgorica. He graduated at the Faculty of Visual Arts in Podgorica, Department for Design of Visual Communications. He is currently engaged as a teaching assistant - trainee at the Faculty of Visual Arts. He has participated in several group exhibitions.

31

Branka Vujović

Poster | Typo I

Branka Vujović, grafički dizajner, rođena je 1986. godine na Cetinju. Završila je Srednju likovnu školu Petar Luba- rda, a zatim osnovne i specijalističke akademske studije na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju, odsjek grafički dizajn, klasa Prof. Mileta Grozdanića. Upisala magistarske studije 2014. na Fakultetu likovnih umjetnosti na Cetinju, odsjek grafički dizajn, predmet grafičke komunikacije, Prof. Ana Matić.Od 2009. godine radi kao saradnik za gra-fički dizajn u Narodnom muzeju Crne Gore na Cetinju.

bjankav@gmail.com

Branka Vujovic, graphic designer, was born in 1986 in Cetinje. She completed the Secondary Art School “Petar Lubarda” in Cetinje. She graduated and completed Specialization studies at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Department of Graphic Design, in the class of Professor Mile Grozdanic. Currently she is attending MA studies at the Faculty of Fine Arts in Cetinje, Department of Graphic Design, Subject Graphic Communications, with Professor Ana Matic. Since 2009 she has been engaged as associate for graphic design at the National Museum of Montenegro in Cetinje.

32

Petar Vujović

99

Мојковац

Граб

Недакуси

Бијело Поље

јевинаааа

ДобриловинаОбод

Потрк

Томашево

Стожер

Блишково

Коврен

БистрицаСлатина Лепенац

Доње Поље

Горње Поље

Блелојевиће

Јабучно

Церово

Ракоње

ЗатонРавнаРијека

Брзава

Пода

Савино Поље

Скакавац

БСавино ПољеБСавино Пољеистрица

Тара

Ли

м

Тара

П а м ћ е њ е с в и ј е т аПут кроз средње Полимље и Потарје Журимо да притекнемо у помоћ ономе путописцу који се запутио према

Лимској долини. Посјетио је светиње све од Милешеве, у којој су почивале

мошти Светога Саве, до Давидовице и Куманице. Он граби овим путем

листајући Водич − Листу свјетске културне баштине Унеска, у којој је у

регистар „Памћење свијета” уписана богослужбена књига данас знана као

Мирослављево јеванђељe. Жури да дође до цркве Светога Петра која се усред

Бијелога Поља издиже са својим обновљеним звоницима и подсјећа на славу

коју јој је кнез Мирослав задобио, и која ће у писаној историји човјечанства,

у мноштву вавилонских језика, зрачити као једно од чуда свијета…

1. Цр к ва Св. Пе т ра

2. Мост на Бистрици3. Манастир Вољавац - Богородица Бистричка

4. Ма н аС т и р По д в рх

5. Завичајни музеј6. Kућа Риста Ратковића

11. Ма н аС т и р до б р и л о в и н а

7. Ма н аС т и р ни ко ља Ц

8. Манастир Мајсторовина9. Црква Св. Василија Острошког10. Споменик Мојковачке битке

Манастири Цркве Остало

6968

Храм жупана Првослава

Црква Св. Ђорђа је подигнута у седмој или осмој деценији 12. вијека, у непосредној близини данашњих Берана. Њен ктитор је био Стефан Првослав, син жупана Тихомира, брата Немањиног. Св. Сава оснива Будимљанску епископију 1219. године са сједиштем у Ђурђевим Ступовима, која добија статус митрополије у првој половини 15. вијека. Убрзо након тога, 1455. године, цијело подручје пада под турску власт. Током следећих вјекова манастир Ђурђеви Ступови постаје центар националног окупљања и отпора Турцима, због чега је чак пет пута био паљен и обнављан, што је имало за последицу да у њему није сачувано ништа од покретних добара. Послије гушења покушаја побуне против Турака 1653. године, у коју је било укључено монаштво манастира, архијереј за ову катедру више није постављан што је значило укидање Будимљанске митрополије. Манастир Ђурђеви Ступови

Ступови православља

Запис каже: „Четвртога владику постави Свети Саво у Будимљу у храм Светога Георгија...” Тако је први архиепископ српски утемељио црквено устројство на овим просторима. У познатим рукописима, Светотројичком требнику и Шудиковском поменику набрајају се имена епископа и митрополита будимљанских чија је столица била под заштитом Светог Ђорђа.

Детаљ надгробне плоче Стефана Првослава

“Поклоњење крсту”, плоча из 12-13. вијека, уграђена

на западној фасади цркве

Звоник и купола цркве Св. Ђорђа

ПАМЋЕЊЕ СВИЈЕТАПут кроз средње Полимље и Потарје 8

ОД ЛИМА ДО ТАРЕ 10

Црква Св. Петра 16 Бистрички мост 26 Манастир Вољавац - Богородица Бистричка 27

Манастир Подврх 28 Завичајни музеј у Бијелом Пољу 36 Кућа Риста Раткови�