Hoofddoelstelling van de VN is het'voorkomen van conflicten

tussen staten, met name het voorkomen van gewapende conflicten.

Artikel 2(3) legt dan ook een verplichting op staten om hun

geschillen zonder gebruik van geweld op te lossen, terwiH

artikel 2(4) staten het gebruik van geweld verbiedt. In een

uitzondering op deze artikelen is voorzien middels artikel 51,

dat het 'natuurlijke recht' tot zelfverdediging van staten in

stand laat. Geweld mag dus worden gebruikt als zelfverdediging,

maar niet langer dan totdat de Veiligheidsraad maatregelen heeft

genomen die de noodzaak tot zelfverdediging wegnemen. Als een

staat geweld gebruikt in zelfverdediging, dan is deze verplicht

dat zo spoedig mogelijk te melden bij de Veiligheidsraad zodat

deze maatregelen kan nemen1.

Dit stelsel van de Verenigde Naties kan op twee manieren worden

geinterpreteerd. Er is een ruime interpretatie, en een enge. In

de ruime interpretatie is het recht tot zelfverdediging zoals dat

voor 1945 in het gewoonterecht bestond niet beperkt door artikel

Artikel 2(3) HVN luidt: 'All members shall settle their international disputes by peaceful

means in such a manner that international peace and security. and justice. are not

endangered.'

Artikel 2(4) HVN luidt: 'All members shall refrain in their international relations from

the threat or use of force against the territorial integrity or political independence of

any State. or in any other manner inconsistent with the Purposes of the United Nations.'

Artikel 51 luidt: 'Nothing in the present Charter shall impair the inherent right of

individual or collective self-defence if an armed attack occurs against a Member of the

United Nations. until the Security Council has taken the measures necessary to maintain

international peace and security. Measures taken by Members in the exercise of this right

of self-defence shall be immediately reported to the Security Council and shall not in any

way affect the authority and responsibility of the Security Council under the present

Charter to take at any time such action as it deems necessary in order to maintain or

restore international peace and security.'

51 van het Handvest. In de meest ruime interpretatie omvat het

recht tot zelfverdediging bUna aIle vormen van eigenrichting die

een directe reactie zUn OP een handelwUze van een andere staaC

zelfs zonder dat een voorafgaande overtreding van het volkenrecht

heeft plaatsgevonden. In deze interpretatie past het handelen van

de Verenigde Staten in de Cuba-crisis (met name de blokkade in

vredestijd) voIledig binnen het kader van het recht tot zelfver-

dediging2•

Belangrijkste reden voor het verwerpen van een enge interpretatie

van het recht tot zelfverdediging -door aanhangers van een ruime

interpretatie- is het gebrekkig functioneren van hel slelsel van

de Verenigde Naties3• Dit niet functioneren van het stelsel wordt

voor een belangrijk deel veroorzaakt door het feit dat de

Veiligheidsraad vooral een politiek orgaan is, waardoor veelal

consensus tussen de permanente leden ontbreekt. Doordal de

Veiligheidsraad niet in slaat blijkt dwang toe te passen als dat

nodig is, zUn staten aangewezen op eigenrichting. Een strikte

interprelatie van hel geweldsverbod moel volgens Reisman dan ook

worden verworpen, omdat dit op gespannen voet kan komen le staan

met het recht op zelfbeschikking van staten4•

In de enge interpretatie is zelfverdediging alleen toegestaan als

een staal zich moet verdedigen tegen een gewapende aanval van een

andere staat die een bedreiging vormt voor de territoriale

integriteit of de politieke onafhankelijkheid van de bewuste

staats. Een punt dat veel discussie heeft veroorzaakl is de

toelaatbaarheid van preventieve zelfverdediging. In het geval van

preventieve zelfverdediging gaat de zich verdedigende staat over

2 Tucker p587 -588.

3 Tucker p594. Ook Rostow haalt de Cuba crisis aan om te illustreren dat het recht tot

zelfverdediging ruim moet worden ge'interpreteerd (p286-287).

4 Reisman p279-281/284

5 Aanhangers van de enge interpretatie zijn het Internationaal Gerechtshof, de auteurs van

'The Beirut Retaliation', v.d. Bos. Bowett (1972). Gordon, Nawaz. Schachter en Wildhaber.

tot het gebruik van geweld. voordat een feiteIijke aanval door

een andere staat heeft plaatsgevonden. In de meest strikte vorm

is bij een enge interpretatie van he,t recht tot zelfverdediging

preventieve zelfverdediging in het geheel niet toegestaan. In dat

geval wordt de term 'if an armed attack occurs' uit artikel 51

van het Handvest van de Verenigde Staten letterIijk genomen6•

\"

In de enge interpretatie wordt onderscheid gemaakt tU5sen de

doctrines van zelfbehoud en die van het recht tot zelfverdedi-

ging. De doctrine van het recht van zelfbehoud rechtvaardigt

gewelddadig ingrijpen. ook als er alleen maar belangen van een

staat op het spel staan. Het recht tot zelfverdediging rechtvaar-

digt aIle en: 'safeguarding interests so vital that the very

existence of the 'preserving' state is in peril.· en 'to protect

the exi ,tence of a state against invasions. subjugation. destruc-

tion or threats of similar gravity'7. In de enge interpretatie is

zelfverdediging ter verdediging van economische belangen niet

toegestaan. Zelfverdediging kan uit haar aard nooit gericht ziin

tegen een niet-militair doel8•

Ook de aanhangers van de enge interpretatie hebben oog voor het

gebrekkig functioneren van de Veiligheidsraad bij het afdwingen

van het stelsel van het Handvest. Dat komt echter omdat vaak

politieke overwegingen de doorslag geven bij het stemgedrag.

waardoor het recht niet wordt toegepast. Daarom blijfl het echter

nog wel recht! De inhoud van dat recht komt naar voren door het

voortdurend streven van de meerderheid van de leden van de

Veiligheidsraad het recht tot zelfverdediging in enge zin uit te

leggen. Verschillende aanhangers van de enge interpretatie zijn

6 'The Beirut Retaliation' p127

7 'The Beirut Retaliation' p117, NB: Volgens Jennings is zelfbehoud een instinct van staten

en zelfverdediging een juridisch begrip (p91l,\1110h' 'The Beirut Retaliation' p118-121

van mening dat het geweldsverbod deel uitmaakt van het gewoonte-

recht9.

Het recht tot zelfverdediging wordt door de Verenigde Staten ruim

ge'interpreteerd: Slonim verdedigt dit door aan te geven dat

binnen de grondwet van de Verenigde Staten alleen een ruime

interpretatie van toepassing kan ziin, omdat deze uitdrukkelijk

het recht van preventieve zelfverdediging van staten van de

Verenigde Staten erkent en de federale regering de staten in deze

geen beperkingen kan opleggen1O•

9 ICJ Rep. 1986 nrs 188. 191 en 194; resp pp 99. 101 en 1031 Gordon p275.

Oat het Internationaal Gerechtshof van mening is dat het geweldsverbod deel uit maakt van

het gewoonterecht. blijkt duidelijk uit de Nicargua zaak. ook Brownlie (1963) is een

aanhanger van deze opvatting (zie p280)

10 Sionim 1975

x

§2 Criteria waaraan een daad van gerechtvaardigde

zelfverdediging moet voldoen

Door aile auteurs genoemde vereisten voor een geldig beroep op

zelfverdediging zUn noodzaak en proportionaliteit. Deze ziin

verwoord r het Carol i ne-criterium. Ten aanzien van de noodzaak

beteken?! dit dat het gevaar moet zijn .... instant, overwhelming,

leaving no choice of means, and no moment for deliberation'. Wat

betreft de proportionaliteit betekent dit dat het defensieve

geweldsgebruik .... must be limited by that necessity, and kept

clearly within it. '11. De noodzaak vereist een feitelijke drei-

ging, maar kan volgens sommigen ook voortkomen uit accumulatie12•

De aanhangers van de enge interpretatie van het recht tot

zelfverdediging passen dit criterium altijd toe, aanhangers van

een ruimere interpretatie zetten daar vraagtekens bU. 20 wi!

Tucker het Caroline-criterium alleen hanteren als de verhouding

tussen twee staten verder volstrekt normaal is en niet als er

sprake is van een conflict 'short of war·13• Ook in de Virgin ius-

zaak speelde het noodzaak vereiste een rol: daar slaagde een

beroep op het recht tot zelfverdediging door Spanje niet, omdat

de noodzaak niet was aangetoond14•

11 Oit criterium wordt ontleent aan de afwikkelin van een incident met het Amerikaanse schip

de Caroline (1838-1842). Oit schip werd in 12l~38 op een van de grote meren door Britse(

militairen lol zinken gebracht omdal het een bedreiging vormde voor Canada. Deze zaak

wordt aangehaald in 'The Beirut Retaliation' (p11B) en door v.d. Bos (p115l.

Beide citalen zijn ontleend aan Jennings. pS9.

12 'The Beirut Relalialion' p11S-121. De Veiligheidsraad heeft echter een beroep op

accumulalie allijd verworpen; zie Bowett (1972) p7

13 Tucker p593

14 Colombos p314-315

Verder moet aan de volgende voorwaarden worden voldaan wi!eenberoep op zelfverdediging rechtmatig zUn:1. De doelstaat moet schuldig zUn aan een eerdere. tegen de

reagerende staat gerichte. inbreuk op het volkenrecht. 'Thetarget state must be guilty of a prior internationaldelinquency against the claimant state. '15. De reagerende

staat moet het doelwit zijn van een gewapende aanval door de

doelstaat. of dat overduidelijk zuBen worden16•

2. De reagerende staat moet pogingen hebben gedaan genoegdoe-

ning of bescherming langs andere wegen te verkrijgen en

daarin niet geslaagd zijn. of dit moet (gezien de omstandig-heden) ongepast of onmogelijk zUn. 'An attempt by the

claimant state to obtain redress or protection by other

means must be known to have been made. and failed. or to beinappropriate or impossible in the circumstances. '17. Dit

criterium kan ook rechtstreeks worden afgeleid uit artikel2(3) HVN.

3. Het geweldsgebruik door de reagerende staat moet beperkt

blijven tot de noodzaak van de omstandigheden en in verhou-ding staan tot de inbreuk van de doelstaat. 'The claimant's

use of force must be limited to the necessities of the caseand proportionate to the wrong done by the target state. '18.

Dit betekent tevens dat de zelfverdediging binnen zeer kortetUd moet volgen op de daad van agressie19•

4. Preventieve zelfverdediging is in beginsel niet toegestaan.maar in grote uitzondering: 'it makes sense to recognise anorm that opposes the preemptive resort to force and acknow-

15 Bowell (1972) p3 V16 Schachter p291. maar ook aile ander aanhangers van de strikte interpretatie. foor ruime

interpretatie zie §1

17 Bowell (1972) p3

18 Bowell (1972) p3

19 Schachter p292

ledges the necessity of self-defense when attack is clearly

imminent '20.

5. Als formeel vereiste geldt nog dat het geweldsgebruik dat

voortkomt uit zelfverdediging direct aan de Veiligheidsraad

moet worden gerapporteerdl zodat deze maatregelen kan

nemen21•

20 Schachter p293. Ook Wildhaber acht in grote uitzondering preventieve zelfverdediging

toelaatbaar. maar dan moet we! aan het Caroline-criterium zijn vo!daan (p154 en p164). Zo

ook Taulbee e.a. p316

21 artikel 51 Handvest VN

§3 Onderscheid tussen gerechtvaardigde zelfverdediging

en gewapende represaille(s) door een staat die niet in

oorlog verkeert

Wat zelfverdediging inhoudt, is hierboven al voldoende aan bod

gekomen, een gewapende represaille echter kan het beste worden

gedefinieerd als een vergeldingsmaatregel door een staat die het

slachtoffer is geworden van een rechtsschending door een andere

staat met als doel genoegdoening te verkijgen voor de geleden

schade en als secundair doel de staat die het recht heeft

geschonden te do en afzien van verdere schendingen van het

volkenrecht22.

De gewapende represaille en zelfverdediging ziin juridisch nauw

verwante begrippen. Het ziin twee vormen van gewapende eigenrich-

ting. In de praktiik is het bovendien vaak moeilijk deze beide

van elkaar te onderscheiden. Het belangrijkste verschil ligt

echter in het doel: 'Self-defence is permissible for the purpose

of protecting the security of the state and the essential rights

-in particular the rights of territorial integrity and political

independence- upon which that security depends.'. Represailles

daarentegen ziin als straf bedoeld: 'they seek to impose repara-

tion for the harm done, or to compel a satisfactory settlement of

the dispute crea ted by the initial illegal act, or to compel the

delinquent state to abide by the law in the future.' Een

represaille voIgt na een gebeurtenis, als het kwaad al is

geschied, en kan dus niet worden beschouwd als een beschermende

actie23.

Opgemerkt moet worden dat deze grens minder duidelijk is dan het

schiint: de represaille kan bedoeld ziin om latere rechtsschen-

dingen door de doelstaat te voorkomen. Juist deze beoogde

preventieve werking van represailles is de belangrijkste reden

22 Tomuschat p18D en 186/ Telders p237

23 Bowett (1972) p2-3. Taulbee geeft hetzelfde onderscheid aan (p316)

waarom aanhangers van een ruime interpretatie van het recht tot

zelfverdediging in represailles een vorm van zelfverdediging

zien. Volgens Tucker heeft een represaille zelfs altijd ook

afschrikking tot doe!. Het bovenomschreven onderscheid vindt hij

niet bruikbaar, aangezien hij het niet aan de reagerende staat

wi! overlaten om de represaille als sanctie te kwalificeren24• In

de visie van Tucker is er sprake van zelfverdediging als er

onmiddellUk gevaar voor een staat dreigt en er geen andere

mogelijkheden voor zelfbescherming ziin terwiH bij een repre-

saille er geen mogelijkheid is voor een staat om langs vreedzame

weg genoegdoening te verkrijgen25•

Samenvattend: er is sprake van zelfverdediging als een staat zich

verdedigt tegen een gewapende aanval, terwijI van een gewapende

represaille moet worden gesproken als een staat met militaire

middelen reageert op een onrechtmatige actie van een andere staat

die geen aanval inhoudt.

24 Tucker p587-590

,.'25 Tucker-;5"92 )

§4 Rechtmatige gewapende represaille(s) door een staat

die niet in oorlog verkeert

De algemene mening van de meeste volkenrechtelijke juristen is

dat onder het stelsel van de artikelen 2(3), 2(4) en 51 van het

Handvest van de Verenigde Naties gewelddadige represailles niet

langer zijn toegestaan. Met name die juristen die een ruime

interpretatie van artikel 51 voorstaan achten represailles onder

bepaalde omstandigheden echter (ook buiten oorlogstijd) toch

toegestaan. Bowett spreekt hierbij van represailles die waar-

schijnlijk niet door de Veiligheidsraad zullen worden veroor-

deeld26•

Falk acht een represaille rechtmatig (niet alleen de facto, maar

ook de jure) als de Veiligheidsraad het heeft nagelaten om

effectief op te treden tegen de rechtsschendig waar de repre-

saille op reageert. Hij erkent dat onder het stelsel van de VN

represailles niet ziin toegestaan, maar als de Veiligheidsraad

het nalaat om handelend op te treden als het volkenrecht wordt

geschonden, dan treedt het traditionele volkenrecht weer in

werking en herleeft het recht op represailles zoals dat van

toepassing was v66r 194527•

Voor de rechtmatigheid van represailles geeft Falk twaalf crite-

ria aan. Vele auteurs verwiizen naar deze criteria en zij worden

gezien als een bruikbare handleiding ter beoordeling van repre-

sailles. Deze criteria van Falk omvatten meer dan alleen repre-

sailles, maar eigenlijk alle toelaatbare gevallen van gewapende

eigenrichting, dus ook zelfverdediging. De door Falk geformu-

26 Bowell (1972) p21-22

27 Falk p430-431

{"7

u(

leerde criteria zijn de volgende28:

'1) That the burden of persuasion is upon the government that

initiates an official use of forces across international

boundaries;

That the governmental user of force will demonstrate its

defensive character convincingly by connecting the use of

force to the protection of territorial integrity, national

security, or political independence;

That a genuine and substantial link exists between the prior

commission of provocative acts and the resultant claim to be

acting in retaliation;

That a diligent effort be made to obtain satisfaction by

persuasion and pacific means over a reasonable period of

time, including recourse to international organizations;

5) That the use of force is proportional to the provocation and

calculated to avoid its repetition in the future, and that

every precaution be taken to avoid excessive damage and

unnecessary loss of life, especially with respect to inno-

cent civilians;

6) That the retaliatory force is directed against military and

para-military targets and against military personnel;

7) That the user of force make a prompt and serious explanation

of its conduct before the relevant organ(s) of community

review and seek vindication therefrom of its course of

action;

B) That the use of force amounts to a clear message of

communication to the target government so that the contours

of what constituted the unacceptable provocation are clearly

conveyed;

9) That the user of force cannot achieve its reliatary purposes

by acting within its own territorial domain and thus cannot

avoid interference with the sovereign prerogatives of a

foreign state;

10) That the user of force seek a pacific settlement to the

underlying dispute on terms th~t appear to be just and

sensitive to lhe interests of its adversary;

11) That the pattern of conduct of which the retaliatory use of

force is an ins lance exhibits deference to considerations

(1)-(10), and that a disposition to accord respect to the

will of the inlerantional community be evident;

12) That lhe appraisal of the retaliatory use of force take

account of the duration and quality of support, if any, that

the target government has given to terroristic enterprises.'

Het tweede punt van Falk lijkt erg op een criterium voor

zelfverdediging, maar dat is gezien het karakter van deze

criteria niet zo verwonderlijk. Ten aanzien van represailles is

het te veeleisend. Ook het tiende punt lijkt erg veeleisend.

Enige vorm van zoeken naar een vreedzame oplossing mag echter wel

worden verwacht, maar om te eisen van het slachtoffer van een

door een andere staat verrichte onrechtmatige daad dat deze

actief zoekt naar een oplossing die voor de andere staat

rechtvaardig is, lijkt iets te veel van staten te verwachten. In

het derde en achtste punt wordt gesproken van 'provocative',

Bowell acht het beter daar te spreken van 'illegal'29. Dat lijkt

inderdaad beter in overeenstemming te zijn met de doeistelling

van represailles, en met een beperktere interpretatie van het

recht tot zelfverdediging.

Bowell bespreekt een aantal voorvallen dat niet heeft geleid tot

een veroordeling in de Veiligheidsraad, ondanks het feit dat het

geweldsverbod van artikel 2(4) werd overtreden, en evenmin een

beroep op artikel 51 kon worden gehonoreerd. Omniet te worden

veroordeeld moet een staat de volgende richtlijnen in acht nemen:

1. er moet een redelijke verhouding zUn tussen de schending

van het recht en de reactie daarop

2. er moet worden voorkomen dat burgerdoelen worden getroffen

3. er moet worden voorkomen dat er (burger) slachtoffers vallen

4. er mag geen collectieve schuld worden aangenomen: actieve

betrokkenheid van de doelstaat moet worden bewezen

5. er mag geen sprake zijn van medeverantwoordelijkheid aan de

oorspronkelijke schending door de reagerende staat

5. de timing moet zodanig zijn dat een vreedzame oplossing niet

onmogelijk wordt gemaakPO

Beide auteurs zijn het er over eens dat represaiIles in principe

verboden zijn onder het stelsel van het Handvest. Falk gaat

verder in de goedkeuring van geweld buiten oorlogstijd door aan

te nemen dat bij het nalaten door de Veiligheidsraad effectieve

sancties te ondernemen, het traditionele volkenrecht weer van

kracht wordt. Bowett is voorzichtiger. Volgens hem blijft de

regel van het Handvest gewoon in stand en is het alIeen zo dat

deze niet wordt toegepast als aan bepaalde voorwaarden wordt

voldaan.

-------~30 Bowett (1972) p13-15----

Zoals in de voorgaande paragrafen is beschreven zijn er twee

visies op het recht tot zelfverdediging: een ruime en een enge.

De ruime interpretatie gaat echter te ver. Deze interpretatie is

feitelijk een legitimatie van aIle gewelddadige eigenrichting.

Ais dat zou worden toegestaan, dan zou het geweldsverbod van de

artikelen 2(3) en 2(4) HVN een loze bepaling worden. Het enige

steekhoudende argument tegen een enge interpretatie is de prak-

tijk van staten. Dit geldt met name voor het recht van preven-

tieve zelfverdediging. Ais de bewiizen onontkoombaar ziin dat er

een aanval zal volgen, en er geen mogelijkheid is langs diploma-

tieke weg (bijvoorbeeld een klacht bij de Veiligheidsraad) te

voorkomen dat de aanval zal plaatsvinden, dan is er ondanks de

letterlijke tekst van het Handvest genoeg reden omeen beroep op

het recht van zelfverdediging toe te staan.

Dat in de praktijk vele staten een ruimer begrip van zelfverdedi-

ging hanteren dan het Handvest toelaat, en dat dit ook regelmatig

door de Veiligheidsraad is toegelaten, betekent echter nog niet

dat daarmee dit tevens de stand van het recht is. Met name de

Verenigde Staten, maar ook Groot Brittannie en Israel hanteren

een ruimer begrip van zelfverdediging. Desondanks is in de

Veiligheidsraad een streven te herkennen het recht tot zelfverde-

diging eng te interpreteren. Dat dit niet leidt tot scherpe

afkeuring van overtreders ligt aan het feit dat de Veiligheids-

raad, doordat zij bestaat uit statenvertegenwoordigers, vooral

een politiek orgaan is. Bovendien is bij vriiwel aIle conflicten

een lid van de Veilgheidsraad betrokken, waardoor resoluties

voorzichtiger worden geformuleerd om hen niet te doen stranden op

een vela van een van de permanente leden van de Veiligheidsraad.

lets anders is het als het Internationaal Gerechtshof de kans

krijgt zich over het recht tot zelfverdediging uit te spreken.

Dit hanleert zonder enige twijfel een enge interpretatie van het

recht tot zelfverdediging. Dit blijkt zowel uit de uitspraak in

de Corfu Channel-zaak31, als uit het vernietigende oordeel van

het Internationaal Gerechtshof over de rechtmatigheid van het

handelen van de Verenigde Staten ten aanzien van Nicaragua32•

Deze uitspraak van het Internationaal Gerechtshof sluit bovendien

goed aan bij uitspraken van internationale juridische hoven,

zoals in de Caroline-zaak en de Virginius-zaak. Oak in die

gevallen werd een enge interpretatie van het recht tot zelfverde-

diging toegepast. De opvatting van het Internationaal Gerechthof

dat een enge interpretatie van het recht tot zelfverdediging deel

uitmaakt van het gewoonterecht is dan oak goed te verdedigen.

Het belangriikste nadeel van een enge interpretatie van het recht

tot zelfverdediging is dat de statenpraktijk er niet geheel mee

overeenstemt. Een ruimere interpretatie van het recht tot zelf-

verdediging ondervangt dat, maar is in strUd met het stelsel van

het VN-Handvest. Dat een enge interpretatie van het recht tot

zelfverdediging niet geheel overeenstemt met het feiteIijke

gedrag van staten, is op zich nag geen reden am het formele recht

te wiizigen. Net als in het nationale recht, is het in het

internationale recht zo dat regels overtreden worden. Een wereld

waarin iedereen zich aan aIle regels houdt is een utopie. Dat

enkele feit doet nag niet af aan de rechtsgeldigheid van de

bestaande regels. Welis het zo dat de formele regels niet te ver

mogen afwijken van de praktijk, omdat het anders laze regels

worden die door niemand meer serieus genomen worden.

Er zUn bovendien goede redenen zijn am een enge visie van het

recht van zelfverdediging te hanteren. Het belangrUkste voordeel

van een enge interpretatie van het recht tot zelfverdediging is

dat het stelsel van h~t VN-Handvest, en de daarbU behorende

uitgangspunten, wordt gehandhaafd. Dit is belangrijk omdat zo een

duideIijk onderscheid tussen gewapende represailles en zelfverde-

diging blijft bestaan. Dat is vooral van belang omdat represaiI-

31 ICJ Rep. (1949) p34176

32 ICJ Rep. (1986) p146

les in dit stelsel niet zUn toegestaan, en zelfverdediging weI.

Juist gewapende represailles vergroten het risico op ongewilde

escalatie. Het verbieden van gewapende represailles voorkomt dat

staten over dit middel hanteren, en zo afglijden naar een ernstig

gewapend conflict.

Het belangrijkste nadeel van een enge interpretatie van het recht

tot zelfverdediging is het feit dat gewapende represailles

ondanks het feit dat deze formeel niet zijn toegestaan, toch

zuBen worden toegepast. Dit weegt mUns inziens niet op tegen de

voordelen van een enge interpretatie van het recht tot zelfverde-

diging. Vooral niet, omdat het verschil tussen formele regels en

praktijk in deze deels kan worden ondervangen door gewapende

represailles -hoewel deze in principe onrechtmatig zijn- niet

altUd te veroordelen. Dat kan zolang duidelijk bIijft dat het

gaat om een getolereerde uitzondering. Voordeel van het niet

altijd veroordelen van represailles is, het feit dat op die

manier grenzen kunnen worden opgelegd aan staten die tot de

uitvoering van een gewapende represaille-actie overgaan. Wat dit

betreft kies ik dan ook voor de benadering van Bowett.