huquqshunoslik. o’zbekiston respublikasi...

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

O’quv-uslubiy boshqarma tomonidan

ro’yxatga olindi

№ ________

2014 yil 20 iyun.

Rektorning _____ – sonli buyrug’i bilan

TASDIQLANGAN

2014 yil 21 iyun.

HUQUQSHUNOSLIK. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

KONSTITUTSIYASINI O’RGANISH

fani bo’yicha

ISHCHI O’QUV DASTURI

Oliy ta’limning

Bilim sohasi: 300000-“Ijtimoiy fanlar, iqtisod va huquq”.

Ta’lim sohasi: 340000-“Iqtisod va biznes”.

Ta’lim yo’nalishi: Institutda tayyorlanayotgan barcha bakalavr

yo’nalishlari uchun.

Toshkent – 2014

3

Fanning ishchi o‘quv dasturi o‘quv va ishchi o‘quv reja hamdа o‘quv

dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.

Tuzuvchi:

Ro’ziqulov S. - Falsafa va O`DJQNA kafedrasi katta o‘qituvchisi.

Qodirova M. - Falsafa va O`DJQNA kafedrasi katta o‘qituvchisi, y.f.n.

Taqrizchilar:

Oqyulov O. - TDYU ―Fuqarolik huquqi‖ kafedrasi mudiri, y.f.d., prof.

Ergashev X. - ―Falsafa va O`DJQNA‖ kafedrasi dotsenti, y.f.n.

Fanning ishchi o‘quv dasturi kafedraning 2014 yil 12 iyundagi _____- sonli

yig‘ilish muhokamasidan o‘tkazilgan va fakultet Kengashida ko‘rib chiqish

uchun tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri I.Masharipov

Fanning ishchi o‘quv dasturi ―Sug‘urta‖ fakulteti Кеngashida muhokamadan

o‘tkazilgan va tavsiya etilgan (2014 yil 14 iyundagi _____- sonli qarori).

Fakultet dekani D. Rustamov

Кеlishildi:

O’quv ishlari bo’yicha

рrorektor А.Каrimov

4

KIRISH

1.1. Fanning maqsadi va vazifalari ―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fanining

asosiy maqsadi – talabalarda davlat va huquqni inson hamda jamiyatga xizmatining

mohiyati, ijtimoiy ahamiyati haqidagi ilmiy tushunchalarni shakllantirishdan iborat.

Fanning vazifasi – talabalarga huquqshunoslik va O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganish fanining predmeti, maqsad va vazifalari, davlat va huquq

nazariyasi asoslari, ma‘muriy huquq, moliya huquqi, fuq‘arolik huquqi, tadbirkorlik

huquqi, mehnat huquqi, oila huquqi, ekologiya huquqi, jinoyat huquqi, xalqaro huquq

asoslarini va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining tuzilishi, asosiy tamoyillari va

o‘ziga xos xususiyatlarini, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va

burchlari, milliy davlat va ma‘muriy-hududiy tuzilishi, qonun chiqaruvchi hokimiyat va

uning konstitutsiyaviy asoslari, Prezidentlik instituti va uning ahamiyati, Vazirlar

Mahkamasi, Mahalliy davlat hokimiyati organlari, ularning konstitutsiyaviy vakolatlari va

sud hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslari bo‘yicha nazariy-amaliy bilimlarni

o‘rgatishdan iborat. Har bir mavzu yakunida ta’lim texnologiyalari keltirilgan va ularni qo’llash

yuzasidan aniq tavsiyalar mazkur fandan ishlab chiqilgan o’quv-uslubiy majmua (O’UM)da bayon etilgan.

1.2. Fanni o’zlashtirgan talabaning malakaviy darajasi - inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari haqidagi; - ma‘muriy huquq, fuq‘arolik huquqi, moliya huquqi, tadbirkorlik huquqi, mehnat

huquqi, oila huquqi, ekologiya huquqi, jinoyat huquqi, xalqaro huquqqa oid me‘yoriy hujjatlar haqidagi;

- davlat hokimiyatining bo‘linish tamoyili va hokimiyatlarning konstitutsiyaviy vakolatlari haqidagi;

- O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat, bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlari, valyuta va qimmatli qog‘ozlar, O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari haqidagi tasavvur va malakaga ega bo‘ladi.

1.3. Fanning o’quv rejasidagi fanlar bilan bog’liqligi Mazkur fanni o‘rganish uchun bakalavr-iqtisodchi davlat ta‘lim standartlarida ko‘zda

tutilgan fanlar bilan bevosita aloqada bo‘ladi. 1.3. Fanni o’qitishda qo’llaniladigan yangi pedagogik texnologiyalar va ularning mazmun-mohiyati

―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fanining

ma‘ruza mashg‘ulotlarida ma‘lumotlarni ko‘rgazmali taqdim etish usullari va vositalari: insert jadvali: - Mustaqil o‘qish, ma‘ruza tinglash jarayonida olinadigan ma‘lumotlarni yaxlit bir

tizimga keltirishga imkoniyat yaratadi.

5

- Oldindan olingan ma‘lumotni yangisi bilan o‘zaro bog‘lash qobiliyatini shakllantirishga imkon beradi.

Кlaster (Кlaster - tutam, bog‘lash): Ma‘lumot xaritasini tuzish vositasi – barcha fikr konstitutsiyasini aniqlash uchun asosiy omil atrofida g‘oyalarni yig‘ish.

Toifali jadval: Тoifa – mavjud holat va munosabatlarni aks ettiradigan belgi (umumiy). - Ajratilgan belgilarga ko‘ra olingan ma‘lumotlarni birlashtirishni ta‘minlaydi; - Tizimli mushohada qilish, ma‘lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish

ko‘nikmasini rivojlantiradi. Кontseptual jadval: O‘rganilayotgan hodisa tushuncha, qarash, mavzu va shu kabilarni ikki va undan ortiq

jihat bo‘yicha taqqoslash imkonini beradi. Тizimli mushohada qilish, ma‘lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish ko‘nikmasini rivojlantiradi.

BBB jadvali: Bilaman, Bilishni xohlayman, Bildim - matn (mavzu) bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borish imkonini beradi; - tizimli mulohaza qilish, tarkibga ajratish ko‘nikmalarini beradi. Т – jadval: Bitta kontseptsiya (ma‘lumot)ning jihati o‘zaro solishtirish (ha/yo‘q, ha/qarshi).

Tanqidiy mushohada rivojlantiradi. BLOT-tahlil jadvali: Tashkilot resurslari holatini tahlil qilish va baholash vositasi. Bu kabi tahlilni

tashkilot bo‘yicha umumiy tarzda yoki alohida muammo yoki loyiha bo‘yicha ham amalga oshirish mumkin. Tizimli mushohada qilish, taqqoslash, solishtirish, tahlil va sintezni amalga oshirish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.

Loyihalash metodi: Kelajakda amalga oshiriladigan ishlarni rejalashtirish bo‘lib, loyiha, ma‘lum bir

hisob-kitob, chizma va boshqalarga asoslangan holda tavsiflash, ,ayon qilish shaklida mujassamlashgan g‘oya, fikr.

―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fanining amaliyot mashg‘ulotlarida muammoni jamoali tarzda hal etishning usullari va vositalari:

Aqliy hujum: Bu uslubda qo‘yilgan savol, muammo, masalani butun guruh bilan birgalikda

muhokama qilinadi. U talabalarni o‘quv jarayonida mashg‘ulotlar faol qatnashchilarini toppish va bayon qilish chog‘ida boshqalarni ham fikrini jalb qilish, o‘z fikrlarini aytishga yo‘naltiruvchi metoddir.

Bahs: O‘z fikrini ifoda etishni xohlovchilar orasida biron bir munozarali masalani

muhokama qilish, haqiqatni aniqlash va to‘g‘ri qarorni qabul qilish. Muzokaralar: Eshitish aniq tashkil etilgan ikki tomon fikrlari almashinuvi. Pinbord texnikasi: Muammoni hal etish bo‘yicha g‘oyalarni tizimlashtirish va guruhlashtirish va yagona

nuqtai nazarni ishlab chiqish imkonini beradi. Delfi texnikasi: Muammoni hal etishning jamoali baholash va tanlash imkonini beradi. 6-6 texnikasi: Qo‘yilgan muammoni hal etishning jamoa tomonidan ifodalangan variantlardan eng

yaxshisi baholanadi va tanlanadi, keyin quyidagi harakatlar algoritmga muvofiq ma‘lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi.

Keys stadi:

6

Talabalarni qaror qabul qilishga o‘rgatishda muammoli vaziyat hosil qilib, uni yechishni o‘rganish metodi.

Shuningdek ―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fanining amaliyot mashg‘ulotlarida kompyuter dasturlaridan (Micrasoft Excel, Micrasoft PowerPoint, Wеb Trust, SYS Trust), slaydlardan, multimediya ta‘lim vositalaridan, INTERNET sahifalari va tizimlaridan foydalanish tavsiya etiladi.

Talabalarga ushbu fanni o‘zlashtirishda mavjud o‘quv adabiyotlaridan, electron darslik, testlar majmuasi va boshqa manbalardan foydalanish tavsiya etiladi.

7

I.“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish”

fanidan o’tiladigan mavzular va ular bo’yicha mashg’ulot turlariga ajratilgan soatlar

hajmining taqsimoti

1.Bakalavriatning barcha ta’lim yo’nalishlari uchun

T/r

Fan mavzularining nomi

Jami

soat

lar

Shu jumladan

Ma’

ruza

Ama

liy

mash

g’ulot

Mus

taqil

ta’lim

1. Davlat va huquq nazariyasi asoslari. 6 2 2 2

2. Ma‘muriy huquq asoslari. 6 2 2 2

3. Moliya huquqi asoslari. 6 2 2 2

4. Fuqarolik huquqi asoslari 6 2 2 2

5. Tadbirkorlik huquqi asoslari. 6 2 2 2

6. Mehnat huquqi asoslari. 6 2 2 2

7. Oila huquqi asoslari. 6 2 2 2

8. Ekologiya huquq asoslari. 6 2 2 2

9. Jinoyat huquqi asoslari. 6 2 2 2

10. Xalqaro huquq asoslari. 6 2 2 2

11. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish

o‘quv kursi va uning maqsadi, vazifalari, uslublari. 6 2 2 2

12. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy

prinsiplari. 8 2 2 4

13. O‘zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning asosiy

huquqlari, erkinliklari va burchlari. 6 2 2 2

14. O‘zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining

konstitutsiyaviy asoslari. 8 2 2 4

15. Saylov tizimi, Oliy Majlis – O‘zbekiston Respublikasining

oliy vakillik organi. 6 2 2 2

16. Sud hokimiyatining tashkil etilishi va funksiyalarining

umumiy tasnifi. 6 2 2 2

17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-

huquqiy maqomi. 8 2 2 4

18. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi. 8 2 2 4

1-oraliq nazorat

2-oraliq nazorat

Yakuniy nazorat

Jami: 116 36 36 44

8

Ta’lim yo’nalishlari: 5230200 – Menejment (tarmoqlar va sohalar bo’yicha),

5230800 – soliqlar va soliqqa tortish, 5230300 – g’azna

T/r

Fan mavzularining nomi

Jami

soat

lar

Shu jumladan

Ma’

ruza

Ama

liy

mash

g’ulot

Mus

taqil

ta’lim

1. Davlat va huquq nazariyasi asoslari. 6 2 2 2

2. Ma‘muriy huquq asoslari. 6 2 2 2

3. Moliya huquqi asoslari. 6 2 2 2

4. Fuqarolik huquqi asoslari 6 2 2 4/2

5. Tadbirkorlik huquqi asoslari. 6 2 2 2

6. Mehnat huquqi asoslari. 6 2 2 4/2

7. Oila huquqi asoslari. 6 2 2 4/2

8. Ekologiya huquq asoslari. 6 2 2 2

9. Jinoyat huquqi asoslari. 6 2 2 4/2

10. Xalqaro huquq asoslari. 6

2/4 2/4

2

11. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish o‘quv

kursi va uning maqsadi, vazifalari, uslublari. 6 2

12. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy

prinsiplari. 8

2/4 2/4

4

13. O‘zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning asosiy

huquqlari, erkinliklari va burchlari. 6 4/2

14. O‘zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining

konstitutsiyaviy asoslari. 8 2/4 2/4 4

15. Saylov tizimi, Oliy Majlis – O‘zbekiston Respublikasining

oliy vakillik organi. 6

2/4 2/4

4/2

16. Sud hokimiyatining tashkil etilishi va funksiyalarining

umumiy tasnifi. 6 4/2

17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-

huquqiy maqomi. 8

2/4

2 4/2

18. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi. 8 2 4/2

1-oraliq nazorat

2-oraliq nazorat

Yakuniy nazorat

Jami: 116 28/

38

30/

38

58/

40

9

2. O’QUV MATERIALLARI MAZMUNI

2.1. MA’RUZA MASHG’ULOTLARI

2.1.1. Davlat va huquq nazariyasi asoslari

Davlat va huquq nazariyasi fani va uning vazifasi. Davlat va huquqning vujudga

kelishi to‘g‘risidagi nazariyalar. Davlat tushunchasi va uning belgilari. Davlat

funktsiyalari. Davlatning boshqaruv shakllari: respublika va monarxiya. Davlatning

tuzilish shakllari: unitar, federativ va konfederativ. Siyosiy rejim tushunchasi. Huquq

tushunchasi, belgilari, manbalari va vazifasi. Huquq tizimi. Huquqiy davlat va uning

belgilari. Fuqarolik jamiyati tarkibi va institutlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: insert jadvali, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А4, А5, А8, Q9, Q21, Q22, Q23, Q27, Q28, Q29, Q30]

2.1.2. Ma’muriy huquq asoslari

Ma‘muriy huquq tushunchasi, davlat boshqaruvidagi ahamiyati va uning

tamoyillari. Ma‘muriy huquq tizimi. Ma‘muriy huquq manbalari. Ma‘muriy-huquqiy

munosabatlar. Davlat boshqaruv organlari. Fuqarolar – ma‘muriy huquq sub‘yekti.

Ma‘muriy javobgarlik sub‘yektlari. Ma‘muriy huquqbuzarlik tushunchasi. Ma‘muriy jazo

choralari, turlari va ularni qo‘llash tartibi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А24, А25, А26, А28, А29, Q7, Q9, Q12, Q26]

2.1.3. Moliya huquqi asoslari

Moliya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. Moliyaviy-huquqiy munosabatlar.

O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat. Bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet

munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari. Valyuta va qimmatli qog‘ozlar.

O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari. Xalqaro moliyaviy

hamkorlik va investitsiya. O‘zbekiston va jahon moliyaviy inqirozi. O‘zbekistonning

moliyaviy siyosatida huquqiy asoslarning ta‘minlanishi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А11, А12, А28, А29, Q9, Q10, Q17, Q12]

2.1.4. Fuqarolik huquqi asoslari

Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi. Fuqarolik huquqi manbalari.

Fuqarolik-huquqiy munosabatlar. Fuqarolik huquqi sub‘yektlari va ob‘yektlari.

Fuqarolarning huquq va muomala layoqati. Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar.

Fuqarolik huquqida bitimlar va shartnomalar. Majburiyat tushunchasi va

majburiyatlarning bekor bo‘lish asoslari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А6, А21, A26, А28, А29, Q12, Q26]

2.1.5. Tadbirkorlik huquqi asoslari

Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari. Tadbirkorlik faoliyati

sub‘yektlarining huquq va majburiyatlari. Tadbirkorlik shartnomalari, shartnoma asoslari.

Tadbirkorlik munosabatlarida javobgarlik. Bankrotlik tushunchasi. Tadbirkorlik

faoliyatining huquqiy muhofazasi kafolatlari. O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlikka

oid qonunchilik va uni takomillashtirish muammolari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А14, А15, А16, А17, А28, А29, Q12, Q32, Q33, Q34]

10

2.1.6. Mehnat huquqi asoslari

Mehnat huquqi tushunchasi, predmeti, vazifasi, tizimi va tamoyillari. Mehnat

huquqi manbalari. Mehnat huquqining sub‘yektlari. Mehnat shartnomasi tushunchasi.

Mehnat shartnomasini tuzish va bekor qilish asoslari. Jamoa shartnomasi va jamoa

kelishuvlari. Aholini ish bilan ta‘minlash. Ish vaqti va dam olish vaqti tushunchasi.

Mehnatga haq to‘lash tartibi. Mehnat intizomi. Mehnat staji tushunchasi va uning turlari.

Mehnat nizolari va ularni hal etish tartibi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А26, А28, А29, Q2, Q9, Q12, Q26]

2.1.7. Oila huquqi asoslari

Oila huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi. Oila huquqining manbalari. Oila

huquqida nikoh. Nikoh tuzish shartlari. Nikoh shartnomasi, nikoh yoshi va nikoh tuzishga

monelik qiluvchi holatlar. Oila huquqida shaxsiy va mulkiy munosabatlar. Oila huquqida

taraflar va boshqa shaxslarning majburiyatlari. Nikohni bekor qilish tartibi va tugatish

asoslari. Aliment majburiyatlari. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish asolari va uning

huquqiy oqibatlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А10, А13, А26, А28, А29, Q9, Q12, Q26]

2.1.8. Ekologiya huquqi asoslari

Ekologiya huquqi tushunchasi, tamoyillari va vazifalari. Ekologiya huquqi

manbalari. Tabiat ob‘yektlarining huquqiy maqomi. Ekologik huquqiy javobgarlik.

Ekologik nazorat va ekologik ekspertiza. Yer va yer osti boyliklaridan foydalanish va

ularni huquqiy muhofaza qilish. Suvdan foydalanish va suvlarni huquqiy muhofaza qilish.

O‘rmonlardan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish. Hayvonot dunyosidan

foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining turlari

va ularning huquqiy holati. Qishloq xo‘jaligida shartnoma munosabatlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, BBB jadvali.

[А7, А9, А22, А23, А28, А29, Q7, Q12, Q23]

2.1.9. Jinoyat huquqi asoslari

Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari va tamoyillari. Jinoyat qonuni. Jinoyat

tushunchasi, belgilari va turlari. Jinoyat tarkibi. Tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmagan

jinoyatlar. Jinoiy javobgarlik va uning asoslari. Aybsizlik prezumptsiyasi. Jinoiy jazo

tushunchasi, maqsadi va turlari. Jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod qilish.

Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi. Sudlanganlik. Voyaga yetmaganlar javobgarligining

o‘ziga xos xususiyatlari. Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqi ekanligi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, BBB jadvali.

[А20, А26, А28, А29, Q12, Q13, Q23, Q26]

2.1.10. Xalqaro huquq asoslari

Xalqaro huquqning paydo bo‘lishi. Xalqaro huquq tushunchasi va manbalari.

Xalqaro huquq tamoyilari. Xalqaro huquq funktsiyalari. Xalqaro huquq sub‘yektlari.

Xalqaro huquq va milliy huquq. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va

diplomatiyasi. Xalqaro huquqiy javobgarlik. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, insert jadvali, T- jadval.

[А26, А28, А29, А30, Q8, Q12, Q23, Q26]

11

2.1.11. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv kursining

maqsadi, vazifalari va uslublari

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish o‘quv kursining tushunchasi va

predmeti. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishning metodologik asoslari.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishning jamiyat va davlat qurilishi

sohasidagi ahamiyati. Konstitutsiya to‘g‘risidagi ta‘limotlar. Konstitutsiyaning mohiyati

va belgilari. Konstitutsiya shakllari. Konstitutsiya turlari. O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

ishlab chiqish tarixi va uni qabul qilishdagi ijtimoiy zarurat. Konstitutsiya loyihasining

tayyorlanishi, qabul qilinishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: insert jadvali, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А18, А19, А26, Q17, Q19, Q21, Q31]

2.1.12. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy printsiplari

Suverenitet tushunchasi. O‘zbekiston Respublikasi davlat ramzlari: bayroq, gimn va

gerb. Xalq hokimiyatchiligi tushunchasi va mazmuni. Xalq hokimiyatchiligi. Xalq

hokimiyatchiligini amalga oshirishning asosiy shakllari. Referendum tushunchasi va uning

huquqiy asoslari. Davlat hokimiyatining bo‘linishi tamoyili. O‘zbekiston Respublikasida

Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligi. Konstitutsiya normalarining amal qilishi.

Qonunchilik va huquq tartibot. Tashqi siyosat tushunchasi va uning huquqiy asoslari.

O‘zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy printsiplari. O‘zbekiston Respublikasi

bilan xalqaro tashkilotlar o‘zaro munosabatlarining tartibga solinishi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: insert jadvali, toifali jadval, kontseptual jadval.

[A18, A19, А26, А27, Q17, Q19, Q31]

2.1.13. O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning asosiy huquqlari,

erkinliklari va burchlari

Fuqarolik tushunchasi. O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligining huquqiy asoslari.

Fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar va chet el fuqarolarining huquqiy holati. Shaxsiy huquq va

erkinliklar tushunchasi va turlari. Siyosiy huquq va erkinliklar tushunchasi va turlari.

Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar hamda erkinliklar tushunchasi va turlari. Inson va fuqaro

huquqlari, erkinliklari va burchlariga oid qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi

Prezidentining farmonlari hamda boshqa normativ hujjatlar. Inson huquqlari umumjahon

deklaratsiyasi, inson va fuqarolar huquqlarining tavsifi. O‘zbekiston Respublikasida inson

va fuqarolar huquqlari, erkinliklari va burchlariga oid qonunlarning umuminsoniy va

demokratik tabiati. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[A18, A19, А26, Q5, Q13, Q14, Q15, Q16, Q31]

2.1.14. O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining

konstitutsiyaviy asoslari

O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumining iqtisodiy negizlari. Mulk

shakllari. O‘zbekiston Respublikasida fuqarolik jamiyatining konstitutsiyaviy asoslari.

Jamoat birlashmalari tushunchasi, tashkil etilish tamoyillari va tizimi. Jamoat

birlashmalarining huquqiy holati va davlat idoralari bilan munosabatlari. Oila va jamiyat.

12

O‘zbekiston Respublikasida oilaning muhofaza qilinishi. Ota-ona va farzandlarning

huquqiy holati. O‘zbekiston Respublikasida ommaviy axborot vositalarining jamiyatdagi

roli va konstitutsiyaviy maqomi. Ma‘muriy-hududiy tuzilish tushunchasi va tamoyillari.

O‘zbekiston Respublikasi ma‘muriy-hududiy tuzilishining huquqiy asoslari. O‘zbekiston

Respublikasi tarkibida suveren Qoraqalpog‘iston Respublikasining huquqiy holati. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[A18, A19, А26, Q21, Q23, Q31]

2.1.15. Saylov tizimi. Oliy Majlis – O’zbekiston Respublikasining

oliy vakillik organi

Saylov huquqi – fuqarolarning siyosiy huquqi sifatida. Saylov huquqi tamoyillari.

Saylov tsenzi. O‘zbekiston Respublikasida saylov institutining rivojlanish tendentsiyasi.

Saylov organlari tushunchasi va ularning tizimi. Saylovlarni o‘tkazish muddati va tartibi.

Ekologik harakat vakillarining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi

deputatligiga saylanish tartibi. Oliy Majlisning davlat organlari tizimidagi o‘rni va uning

ijtimoiy vazifalari. Parlament va parlamentarizm tushunchalari. Oliy Majlisning yuqori

palatasi – Senatning huquqiy maqomi. Oliy Majlis Senatining shakllanish tartibi va uning

tarkibi. Senatning vakolatlari. Oliy Majlisning quyi palatasi – Qonunchilik palatasining

huquqiy maqomi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasining shakllanish tartibi va uning tarkibi.

Qonunchilik palatasining vakolatlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А18, А19, Q1, Q11, Q20, Q24, Q25, Q31]

2.1.16. Sud hokimiyatining tashkil etilishi va funksiyalarining

umumiy tavsifi

O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlari tizimida sud hokimiyatining

tutgan o‘rni. Sudlov hokimiyatini amalga oshirishning konstitutsiyaviy-huquqiy

tamoyillari. Sud-huquq islohotlari: sudlar mustaqilligini ta‘minlash, ularni ixtisoslashtirish

va faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan g‘oyalar. Prezident I.A.Karimov asarlarida

jazolarni liberallashtirish va sud-huquq tizimini takomillashtirish masalalari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, insert jadvali, T- jadval.

[A18, A19, А26, Q18, Q20, Q31]

2.1.17. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy huquqiy

maqomi

O‘zbekiston Respublikasida Prezidentlik boshqaruv shaklining joriy etilishi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-huquqiy holati. O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentligiga saylovlar o‘tkazish tartibi va asosiy tamoyillari. O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining vakolatlari. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan

chiqariladigan normativ-huquqiy hujjatlar. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

Konstitutsiya va qonunlar, inson huquq va erkinliklariga rioya etilishining kafili. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, BBB jadvali.

[A18, A19, А26, A28, A29, А30, Q20, Q31]

13

2.1.18. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy

huquqiy maqomi

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi – O‘zbekiston Respublikasining

hukumati. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining shakllanish tartibi.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining asosiy funktsiyalari. Bosh vazir va

hukumat a‘zolarining huquqiy maqomi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

tomonidan chiqariladigan normativ-huquqiy hujjatlar. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining tuzilmalari. O‘zbekistonda mahalliy vakillik va ijro organlari tizimi

shakllanishining asoslari. Xalq deputatlari kengashlari – mahalliy vakillik organi sifatida.

Hokim – mahalliy ijroiya va vakillik organlarining rahbari. Hokim va mahalliy Kengash

hujjatlari. Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tushunchasi. Fuqarolar o‘zini o‘zi

oshqarish organlarining shakllanish tartibi. Fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlarining

vakolatlari. O‘zini o‘zi boshqarish organlari faoliyatining moliyaviy-iqtisodiy asoslari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: klaster, toifali jadval, BBB jadvali.

[A18, A19, А26, Q4, Q6, Q20, Q31]

2.2. AMALIY MASHG’ULOTLARNI TASHKIL ETISH BO’YICHA

KO’RSATMALAR

2.2.1. Davlat va huquq nazariyasi asoslari

1. Davlat va huquqning vujudga kelishi to‘g‘risidagi nazariyalar.

2. Davlatning belgilari, shakllari va funktsiyalari.

3. Huquqning mohiyati, belgilari va funktsiyalari.

4. Huquq manbalari va huquq tizimi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: insert jadvali, toifali jadval, kontseptual jadval.

[А1, А2, А4, А5, А8, Q9, Q21, Q22, Q23, Q27, Q28, Q29, Q30]

2.2.2. Ma’muriy huquq asoslari

1. Ma‘muriy huquq tushunchasi, tamoyillari va manbalari.

2. Ma‘muriy-huquqiy normalar va munosabatlar.

3. Davlat boshqaruv organlari tushunchasi, turlari va tizimi.

4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va ma‘muriy jazo. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А24, А25, А26, А28, А29, Q7, Q9, Q12, Q26]

2.2.3. Moliya huquqi asoslari

1. Moliya huquqi tushunchasi, tamoyillari va tizimi.

2. Moliyaviy-huquqiy munosabatlar.

3. Bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari.

4. O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А11, А12, А28, А29, Q9, Q10, Q17, Q12]

14

2.2.4. Fuqarolik huquqi asoslari

1. Fuqarolik huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari.

2. Fuqarolik huquqining sub‘yektlari.

3. Fuqarolik huquqining ob‘yektlari.

4. Mulk huquqi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А6, А21, A26, А28, А29, Q12, Q26]

2.2.5. Tadbirkorlik huquqi asoslari

1. Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari.

2. Tadbirkorlik faoliyatining sub‘yektlari.

3. Tadbirkorlik faoliyatining turlari.

4. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А14, А15, А16, А17, А28, А29, Q12, Q32, Q33, Q34]

2.2.6. Mehnat huquqi asoslari

1. Mehnat huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari.

2. Mehnat shartnomasi va uni tuzishga doir talablar.

3. Ish vaqti, dam olish vaqti va mehnat haqi miqdori.

4. Mehnat intizomi va mehnat muhofazasi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, keys stadi.

[А26, А28, А29, Q2, Q9, Q12, Q26]

2.2.7. Oila huquqi asoslari

1. Oila huquqi tushunchasi va predmeti.

2. Nikoh tushunchasi va nikoh tuzish shartlari.

3. Nikoh shartnomasi.

4. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, keys stadi.

[А10, А13, А26, А28, А29, Q9, Q12, Q26]

2.2.8. Ekologiya huquqi asoslari

1. Ekologiya huquqi predmeti, manbalari, tamoyillari.

2. Ekologik nazorat va ekologik ekspertiza.

3. Ekologik javobgarlik tushunchasi.

4. Qishloq xo‘jaligi korxonalari huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, keys stadi.

[А7, А9, А22, А23, А28, А29, Q7, Q12, Q23]

2.2.9. Jinoyat huquqi asoslari

15

1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifasi va tamoyillari.

2. Jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari.

3. Jinoyat tarkibi va jinoiy jazo.

4. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, uning turlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А20, А26, А28, А29, Q12, Q13, Q23, Q26]

2.2.10. Xalqaro huquq asoslari

1. Xalqaro huquqning paydo bo‘lish asoslari.

2. Xalqaro huquq tushunchasi, tamoyillari, manbalari.

3. Xalqaro huquq va milliy huquq.

4. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va diplomatiyasi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А26, А28, А29, А30, Q8, Q12, Q23, Q26]

2.2.11. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv kursining


1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi 2001-yil 4-yanvardagi farmoyishi.

2. Prezident I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ijodkori.

3. Konstitutsiyaning mohiyati, belgilari va funktsiyalari.

4. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А18, А19, А26, Q17, Q19, Q21, Q31]

2.2.12. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy printsiplari

1. Davlat suvereniteti.

2. Xalq hokimiyatchiligi.

3. Konstitutsiya va qonunning ustunligi.

4. Tashqi siyosat. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[A18, A19, А26, А27, Q17, Q19, Q31]

2.2.13. O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning asosiy huquqlari,


1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari.

2. Fuqarolarning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari.

3. Fuqarolarning siyosiy huquqlari.

4. Fuqarolik va fuqarolarning burchlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[A18, A19, А26, Q5, Q13, Q14, Q15, Q16, Q31]

2.2.14. O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy asoslari

16

1. Jamiyatning iqtisodiy negizlari.

2. Jamoat birlashmalari hamda nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni.

3. Oila jamiyatning asosiy negizi.

4. Ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi va jamiyatdagi ahamiyati. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[A18, A19, А26, Q21, Q23, Q31]

2.2.15. Saylov tizimi. Oliy Majlis – O’zbekiston Respublikasining oliy vakillik organi

1. O‘zbekiston Respublikasida saylov tizimi.

2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati tarkibiy tuzilishi.

3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati vakolatlari.

4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida qonunchilik jarayoni. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[А1, А18, А19, Q1, Q11, Q20, Q24, Q25, Q31]

2.2.16. Sud hokimiyatining tashkil etilishi va funksiyalarining umumiy tavsifi

1. O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlari tizimida sud hokimiyatining o‘rni.

2. Sudlarni tashkil etish tartibi va ularning faoliyati.

3. Sudlov hokimiyatini amalga oshirishning konstitutsiyaviy-huquqiy tamoyillari.

4. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, keys stadi.

[A18, A19, А26, Q18, Q20, Q31]

2.2.17. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy

huquqiy maqomi

1. O‘zbekiston Respublikasida Prezidentlik lavozimining joriy etilishi.

2. Prezidentlik saylovini o‘tkazish tartibi va asosiy tamoyillari.

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti shaxsi daxlsizligi.

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolatlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, muzokaralar.

[A18, A19, А26, A28, A29, А30, Q20, Q31]

2.2.18. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy

huquqiy maqomi

1. Vazirlar Mahkamasi – O‘zbekiston Respublikasining hukumati.

2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasininng tuzilmalari.

3. Bosh vazir va hukumat a‘zolarining huquqiy maqomi.

4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy vakolatlari. Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: aqliy hujum, bahs, keys stadi.

[A18, A19, А26, Q4, Q6, Q20, Q31]

3.1. MUSTAQIL TA’LIMNI TASHKIL ETISHNING

17

SHAKLI VA MAZMUNI

Mustaqil ta‘lim talabaning bajaradigan ilmiy izlanishi bo‘lib, huquqshunoslikni o‘rganishda

fanning biror bir mavzusini to‘laroq o‘zlashtiradi va mavzu belgilangan shaklda bajariladi.

Mustaqil ishni bajarishdan maqsad, talabaning o‘qishi davomida olgan bilimini mustahkamlash,

chuqurlashtirish va umumlashtirishdan iboratdir.

Mustaqil ta‘limni tashkil etishning mazmuni: talabalar mustaqil ishlari mavzulari kelgusida

bajariladigan kurs ishlari va bitiruv malakaviy ishlari mavzulari bilan uzviylikda bajariladi.

“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish” fani

bo’yicha mustaqil ta’limining mazmuni Bakalavriatning barcha ta’lim yo’nalishlari uchun

Fan bo’yicha mazmuni

Mustaqil ta’limga

oid bo’lim va

mavzulari

Mustaqil ta’limga

oid topshiriq va

tavsiyalar

Bajarish

muddatlari

Davlat va huquq nazariyasi asoslari.

Huquq va axloq

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Amaliy

mashg‘ulot

davomida

Ma‘muriy huquq asoslari. Ma‘muriy

huquqbuzarlik va

jazo

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

jarayonida

Moliya huquqi asoslari. O‘zbekiston

Respublikasida

moliyaviy nazorat

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Amaliy

mashg‘ulot

davomida

Fuqarolik huquqi asoslari Fuqarolik

huquqida bitimlar

va shartnomalar

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Amaliy

mashg‘ulot

davomida

Tadbirkorlik huquqi asoslari. Bankrotlik

tushunchasi

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Oraliq

baholashda

Mehnat huquqi asoslari. Mehnat nizolari va

ularni hal etish

tartibi

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

jarayonida

Oila huquqi asoslari. Oila huquqida

mulkiy

munosabatlar va

aliment

majburiyatlari

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar Mavzu

yakunida

Ekologiya huquq asoslari. Ekologik

javobgarlik

tushunchasi

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

yakunida

Jinoyat huquqi asoslari. Iqtisodiyot

sohasidagi

jinoyatlar

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Amaliy

mashg‘ulot

davomida

Xalqaro huquq asoslari. Xalqaro huquqiy

javobgarlik

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Oraliq

baholashda

18

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganish o‘quv kursi va uning maqsadi,

vazifalari, uslublari.

O‘zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyasi

shakllanishi

istiqbollari

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar Oraliq

baholashda

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

asosiy prinsiplari. Referendum

tushunchasi va

uning huquqiy

asoslari

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Oraliq

baholashda

O‘zbekiston Respublikasida inson va

fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va

burchlari.

Inson huquqlari

umumjahon

deklaratsiyasi

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

jarayonida

O‘zbekistonda jamiyat va shaxs

munosabatlarining konstitutsiyaviy asoslari. Oila jamiyatning

asosiy negizi

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

jarayonida

Saylov tizimi, Oliy Majlis – O‘zbekiston

Respublikasining oliy vakillik organi. Bikameralizm

tushunchasi

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

yakunida

Sud hokimiyatining tashkil etilishi va

funksiyalarining umumiy tasnifi. Hokimiyatlar

tizimida sudning

o‘rni va ahamiyati

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

yakunida

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi. O‘zbekiston

Respublikasi

Prezidentining

konstitutsiyaviy

vakolatlari

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar Mavzu

yakunida

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining konstitutsiyaviy-huquqiy

maqomi.

O‘zbekiston

Respublikasi Bosh

vaziri vakolatlari

Referat tayorlash,

taqdimot va

slaydlar

Mavzu

yakunida

4. REYTING BAHOLASH TIZIMI

4.1. Reyting nazorati jadvali

Reyting

nazorati

turlari

Semestr haftalari 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

18

Ta’

til

19

Ta’

til 20

Att

esta

tsiy

a

21

-23

Ba

lla

r

Sa

rala

sh

ba

lla

ri

JN 0-5 0-6 0-6 0-6 0-6 0-6 0-35 3

9 ON 0-17 0-18 0-35

(JN+ON) 0-70 0-70

YN 0-

30

0-30 0

Jami 0-70 0-30

0-100

5

6

Izoh: Semestr haftalari soni ta’lim yo’nalishi (mutaxassislik)ning o’quv rejasi va o’quv jarayoni

grafigiga muvofiq belgilanadi va farqlanishi mumkin (18-19 haftalar qishki ta’til davri hisoblanadi).

JN bo’yicha baholash mezonlari

19

JNda amaliy mashg‘ulotlar o‘zlashtirilishi bo‘yicha yuqoridagi jadvalda keltirilgan

semester haftalari kesimida har bir mashg‘ulotda talabaning o‘zlashtirishiga mos ravishda

mezon asosida 0-5 (0-6) ballgacha jami 0-35 ballgacha jamlanishi belgilangan.

4.2. ON bo’yicha baholash mezonlari

ON ma‘ruza mashg‘ulotlari materiallari asosida bir semester davomida 2 marta

o‘tkaziladi. ON bo‘yicha talaba jami 0-35 (har birida 0-17 /0-18) ballgacha jamlashi

mumkin.

Fanning o‘qitilgan mavzulari bo‘yicha o‘zlashtirish nazorati turli shakllarda

o‘tkazilishi mumkin. Mazkur fandan ОN test sinovi shaklida o‘tkazilganda testlar soni va

ularga mos ravishdagi mezon 0-17 /0-18 ball kesimida kafedra tomonidan alohida

belgilanadi.

4.3. (JN+ОN) bo’yicha baholash mezonlari

(JN+ОN) 0-70 gacha bo‘lgan reyting ballari quyidagi mezonlarga muvofiq

umumlashtirilishi belgilangan:

Baholash mezonlari

Reyting

ballari

(JN+ОN) JN ОN

Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganish fani mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha har tomonlama

chuqur va mukammal bilimga ega. Nazariy va amaliy

mashg‘ulotlarda «Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganish» faoliyati bilan bog‘liq masalalar

bo‘yicha xulosa va qaror qabul qila oladi, mustaqil mushohada

yurita oladi, amalda qo‘llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib

beradi, tasavvurga ega.

30-35 30-35 60-70

Fan mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha to‘la bilimga ega.

Mashg‘ulotlarda «Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi


bo‘yicha mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo‘llay oladi,

mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

25-29 25-29 50-59

Fan mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha qoniqarli bilimga ega.

Amaliy mashg‘ulotda «Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi


bo‘yicha mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega .

20(19)-

24 20-24 39-49

Fan mashg‘ulotlari mavzulari bo‘yicha qoniqarsiz bilimga ega.

Amaliy mashg‘ulotda «Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi


bo‘yicha aniq tasavvurga ega emas, bilmaydi.

0-19 0-19 0-38

4.4. YN ni baholash mezonlari

20

YN ―Yozma ish‖ yoki ―Test sinovi‖ shaklida (0-30) ballgacha belgilangan mezon asosida yoki

majmuali shaklda Yozma ish + test sinovi shaklida (6/24) ballik tizim asosida o‘tkaziladi. YN og‘zaki

shaklda o‘tkazilganda 0-30 bo‘lgan reyting ballari quyidagi mezonlarga muvofiq belgilangan:

YN bo’yicha baholash mezonlari YN

―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fani mashg‘ulotlari

jami mavzulari bo‘yicha har tomonlama chuqur va mukammal bilimga ega. Nazariy va

amaliy mashg‘ulotlarda «Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganish» faoliyati bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha xulosa va qaror qabul qila oladi,

mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo‘llay oladi, mohiyatini tushuntira oladi, aytib

beradi, tasavvurga ega.

26-30

Fan mashg‘ulotlari jami mavzulari bo‘yicha to‘la bilimga ega. Mashg‘ulotlarda

«Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish» faoliyati bilan

bog‘liq masalalar bo‘yicha mustaqil mushohada yurita oladi, amalda qo‘llay oladi,

mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

21-25

Fan mashg‘ulotlari jami mavzulari bo‘yicha qoniqarli bilimga ega. Amaliy mashg‘ulotda


bog‘liq masalalar bo‘yicha mohiyatini tushuntira oladi, aytib beradi, tasavvurga ega.

17-20

Fan mashg‘ulotlari jami mavzulari bo‘yicha qoniqarsiz bilimga ega. Amaliy mashg‘ulotda


bog‘liq masalalar bo‘yicha aniq tasavvurga ega emas, bilmaydi.

0-16

4.5. DASTURNING INFORMATSION-KOMMUNIKATSION VA USLUBIY TA’MINOTI

Tavsiya etilayotgan mavzular bo‘yicha ta‘limning zamonaviy, xususan, interfaol metodlari,

pedagogic va informatsion-kommunikatsion (mediata‘lim, amaliy dastur paketlari, taqdimot, elektron-

didaktik) texnologiyalari majmuali tarzda qo‘llanilishi nazarda tutilgan. Jumladan, kompyuter dasturlari

yordamida Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish fani mashg‘ulotlar

o‘tkazish uchun talab etiladigan manbalar nazariy-amaliy jihatdan shakllantiriladi va ma‘lumotlar olinadi.

Shuningdek, ЕХCЕL jadval protsessori kabilardan foydalaniladi.

5. Dasturning informatsion-uslubiy ta’minoti

―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fanini o‘qitishda

multimedia jihozlaridan foydalanib, mavzular bo‘yicha ishlab chiqilgan Power Point formatidagi

jadvallardan, kompyuterdan, audio va video jihozlardan, dioproektor va kodoskoplardan foydalaniladi.

Shuningdek, ma‘ruza va amaliy mashg‘ulotlar davomida turli xil falsafiy tushunchalar va ularning

xarakteristikalarini tavsiflovchi tarqatma materiallar, tahliliy jadvallar, slaydlar hamda ko‘rgazmali qurollar

qo‘llaniladi.

Bundan tashqari quyidagilar ham qo‘llaniladi:

didaktik materiallar tayyorlash;

delfa metodini qo‘llash orqali ko‘nikmalar shakllantirish;

verbal ifodalash;

―B/B/B‖ metodi;

insert metodi;

kontseptual metod;

―CASE STUDY (keys)‖ metodi va boshqalar.

―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fanini o‘rganishda

talabalar dasturiy axborot tizimlari orqali falsafaning dolzarb yangiliklaridan xabardor bo‘lishlari va

o‘qish jarayonida ulardan foydalanishlari mumkin.

5.1.1. Rahbariy adabiyotlar

21

1. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.:

O‘zbekiston, 1996. – 364 b.

2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O‘zbekiston, 1996. –

380 b.

3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O‘zbekiston, 1996. –

366 b.

4. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo‘lidan. T. 4. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 349 b.

5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.: O‘zbekiston,

1997. – 384 b.

6. Karimov I. A. Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. T. 6. – T.: O‘zbekiston,

1998. – 429 b.

7. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T. 7. – T.:

―O‘zbekiston‖, 1999. – 410 b.

8. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz.

T. 8. – T.: O‘zbekiston, 2000. – 528 b.

9. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‘ulmiz. T. 9. – T.:

―O‘zbekiston‖, 2001. – 432 b.

10. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 10. – T.:

―O‘zbekiston‖, 2002. – 432 b.

11. Karimov I.A. Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va ma‘rifiy dunyo bilan

hamkorlik yo‘li. T. 11. – T.: ―O‘zbekiston‖, 2003. – 320 b.

12. Karimov I.A. Tinchlik va havfsizlik o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va

qat‘iy irodamizga bog‘liq. T.12. -T.: ―O‘zbekiston‖, 2004. – 400 b.

13. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. T.13.-T.:

―O‘zbekiston‖, 2005. – 448 b.

14. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. T.14.-T.:

―O‘zbekiston‖, 2006. – 280 b.

15. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,

ma‘naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha

ishlarimizning mezoni va maqsadidir. T.15. –Toshkent.: O‘zbekiston, 2007. - 318 b.

16. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror

rivojlantirish yo‘lida. T.16.-Toshkent.: O‘zbekiston, 2007. -366 b.

17. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini

ta‘minlash – bizning oliy maqsadimiz. -T.17.-T.: O‘zbekiston, 2009. -280 b.

18. Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni

modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‘tarish sari. – T.:

«O‘zbekiston», 2010. – T.18. -264 b.

19. Karimov I.A. O‘zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot

yo‘lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir: O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 17 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi

ma‘ruza / 2009 yil 5 dek./ – Toshkent: O‘zbekiston, 2009. – 32 b.

20. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini

yanada yuksaltirishdir. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖, 2010. – 80 b.

21. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va

Senatining qo‘shma majlisidagi ―Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli

fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir‖ mavzusidagi ma‘ruzasi //

―Xalq so‘zi‖ gazetasi, 2010 yil 28 yanvar, №19 (4934).

22

22. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 12 noyabrdagi

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma

majlisidagi ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi‖ to‘g‘risidagi ma‘ruzasi // Xalq

so‘zi 2010 yil 13 noyabr soni.

23. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 7 dekabrdagi

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 18 yilligiga

bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ―Mamlakatimizni modernizatsiya qilish

yo‘lini izchil davom ettirish-taraqqiyotimizning muhim omilidir‖ deb nomlangan

ma‘ruzasi // ―Xalq so‘zi‖ gazetasi. 2010 yil 8 dekabr, №236 (5151).

24. Karimov I.A. 2010 yilda Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari

va 2011 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlarga bag‘ishlangan 2011

yil 21 yanvarda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

majlisidagi ―Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish,

xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi‖ deya nomlangan ma‘ruzasi //

―O‘zbekiston ovozi‖ gazetasi. 2011 yil 22 yanvar, №10 (31.286)

25. Karimov I.A. ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ –T. Ma‘naviyat. 2010. – 25 b.

26. Karimov I.A. ―O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida‖ – T, 2011. – 439 b.

27. Karimov I.A. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari

hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor

yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. Xalq

so`zi 2013 y.

28. Karimov I.A. 2013 yil 7 dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul

qilinganligining 21 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ―Amalga

oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish –

yorug‘ kelajagimizning asosiy omilidir‖ deb nomlangan ma‘ruzasi // O‘quv-uslubiy

qo‘llanma. –T.: O‘qituvchi. 2014 yil. 103-b.

5.1.2. Konstitutsiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar

29. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: ―O‘zbekiston‖. 2012. – 40 b.

30. Jahon Konstitutsiyalari. -T. Adolat. 2001 yil.

31. O‘zbekiston Respublikasi Kodekslari. (2009 yil 1 iyulgacha bo‘lgan o‘zgartish va

qo‘shimchalar bilan) To‘plam: 1-qism. Ikkinchi nashri. –Toshkent: Yurist media

markazi, 2009. -832 b.

32. O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi. 2013 yil 26 dekabr.

33. O‘zbekiston Respublikasining ―Davlat mustaqillik asoslari to‘g‘risida‖gi 1991 yil

31 avgust Qonuni.

34. O‘zbekiston Respublikasining ―Davlat bayrog‘i to‘g‘risida‖gi 1991 yil 18 noyabr

Qonuni.

35. O‘zbekiston Respublikasining ―Davlat gerbi to‘g‘risida‖gi 1992 yil 2 iyul Qonuni.

36. O‘zbekiston Respublikasining ―Davlat madhiyasi to‘g‘risida‖gi 1992 yil 10 dekabr

Qonuni.

23

37. O‘zbekiston Respublikasining ―Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida‖gi 2003 yil 29

avgust Qonuni.

38. O‘zbekiston Respublikasining ―Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida‖gi 1993 yil

2 sentyabr Qonuni.

39. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi ―O‘zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi

Farmoyishi // Xalq so‘zi. 2001 yil 5 yanvar.

40. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Inson

huquqlari Milliy Markazi va BMT. -T., 2008 yil.

41. O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonuni

(yangi taxriri) 2002.

42. O‘zbekiston Respublikasi «Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‘g‘risida»gi 1996 yil 26 aprel qonuni. -T.: «Xega –Print» bosmaxonasi. 2010.

43. O‘zbekiston Respublikasi ―Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‘g‘risida‖ gi Qonuniga sharh // Mualliflar tarkibi: I.B.Zokirov, M.X.Rustamboev,

O.Oqyulov va boshq. –T.: O‘zbekiston nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2005.

44. O‘zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati erkinliklarining kafolatlari

to‘g‘risida‖gi 2000 yil 25 may Qonuni.

45. O‘zbekiston Respublikasining «Sudlar to‘g‘risida»gi 2001 yil 13 fevral Qonuni.

46. O‘zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‘g‘risida»gi 2001 yil 29 avgust

Qonuni.

47. O‘zbekiston Respublikasining ―Ta`lim to‘g‘risida‖gi qonuni. 1997.

48. ―Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida‖gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari

to‘g‘risidagi xalqaro shartnomalar. -T. 2004.

49. ―Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida‖gi Xalqaro Pakt. Inson

huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro shartnomalar. -T. 2004.

50. «Ayollar huquqi to‘g‘risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro

shartnomalar. -T. 2004.

51. «Bola huquqlari to‘g‘risida»gi Konventsiya. Inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro


52. O‘zbekiston Respublikasining ―Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida‖gi

qonuni. // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 2004. -

№5.

53. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ―2002 yil 27 yanvardagi O‘zbekiston

Respublikasi referendumi yakunlari bo‘yicha qonunchilik faoliyatini asosiy

yo‘nalishlari to‘g‘risida‖gi qarori. // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Axborotnomasi. – 2002. -№4-5.

54. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘lim jazosini bekor qilish

to‘g‘risida‖gi Farmoni. Xalq so‘zi. 2005 yil 2 avgust.

55. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Qamoqqa olishga sanktsiya berish

huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida‖gi Farmoni. Xalq so‘zi. 2005 yil 9 avgust.

56. O‘zbekiston Respublikasining ―Davlat boshqaruvini yangilash va yanada

demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy

partiyalarning rolini kuchaytirish to‘g‘risida‖gi 2007 yil 11 aprel Konstitutsiyaviy

qonuni.

57. O‘zbekiston Respublikasining ―Arxiv ishi to‘g‘risida‖gi 2010 yil 15 iyun qonuni.

58. O‘zbekiston Respublikasining ―Raqobat to‘g‘risida‖gi 2012 yil 6 yanvar qonuni.

24

59. O‘zbekiston Respublikasining ―Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida‖gi 2012 yil 26

aprel qonuni.

60. O‘zbekiston Respublikasining ―Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida‖gi 2012 yil 25

dekabr qonuni.

61. O‘zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi ruxsat berish

tartib-taomillari to‘g‘risida‖gi 2012 yil 20 dekabr qonuni.

62. O‘zbekiston Respublikasining ―Xususiy bank va moliya institutlari hamda ular

faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida‖gi 2012 yil 17 dekabr qonuni.

63. O‘zbekiston Respublikasining ―Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar

huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida‖gi 2012 yil 24 sentyabr qonuni.

64. O‘zbekiston Respublikasining ―Ekologik nazorat to‘g‘risida‖gi 2013 yil 27 dekabr

qonuni.

65. O‘zbekiston Respublikasining ―Muvofiqlikni baholash to‘g‘risida‖gi 2013 yil 4

oktyabr qonuni.

66. O‘zbekiston Respublikasining ―Odamning immunitet tanqisligi virusi keltirib

chiqaradigan kasallik (OIV infektsiyasi) tarqalishiga qarshi kurashish

to‘g‘risida‖gi 2013 yil 23 sentyabr qonuni.

67. O‘zbekiston Respublikasining ―Vasiylik va homiylik to‘g‘risida‖gi 2014 yil 2

yanvar qonuni.

68. ―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ayrim moddalariga o‘zgartish va

qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (32, 78, 93, 98, 103 va 117-moddalariga)‖gi

O‘zbekiston Respublikasi Qonuni. 2014 yil aprel.

69. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish

va davlat xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq tartibotlarni yanada takomillashtirish

chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi 2014 yil 16 aprel qarori.

5.1.3. Asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar

70. Axmedshayeva M.A. Davlat mexanizmi va hokimiyatlar bo‘linishi. O‘quv

qo‘llanma. –T.: TDYuI, 2005. -70 b.

71. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. X.T.Odilqoriyev, I.T.Tulteyev va boshq.;

X.T.Odilqoriyev tahriri ostida. –T.: Sharq, 2009. -592 b.

72. Davlat va huquq nazariyasi. Mas‘ul muharrirlar: H.B.Boboyev, X.T.Odilqoriyev. –

T.: TDYuI, 2005.

73. Islamov Z.M. Yurisprudentsiya. Teoriya gosudarstva. -T.: ―Fan va

Texnologiyalar‖, 2012.

74. Axmedshaeva M.A. Hozirgi zamon davlati va huquqi nazariyasi muammolari.

O‘quv qo‘llanma. Mas‘ul muharrir: Z.M.Islomov. – T.: TDYuI, 2011.

75. Zokirov I.B. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi (1-qism). Darslik. –

T.: TDYuI, 2009. -608 b.

76. Zemelnoye pravo Respubliki Uzbekistan. Uchebnik. –T.: TGYuI, 2007. 278 s.

77. Islomov Z.M. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. –T.: Adolat, 2007. -916 b.

78. Ikramov R.A. Fuqarolarning ekologik huquqlari va ularni ta‘minlash. O‘quv

qo‘llanma. –T.: Universitet, 2008. – 80 b.

79. Karaxodjaeva D.M., Sharaxmetova U.Sh., Kochergina T.V. Semeynoe pravo. -T.,

2010. -388 b.

80. Li. A.A. Finansovoye pravo. Uchebnik. –T.: Chulpana, 2008. -236 s.

25

81. Li. A.A. O‘zbekiston Respublikasining moliya huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2004.

-398 b.

82. Otaxo‘jayev F.M., Yuldasheva Sh.R. Oila huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2009. -

396 b.

83. Rahmonqulov H.R., Ro‘zinazarov Sh. va b. Tadbirkorlik huquqi. T.1. Darslik. –T.:

Konsauditinform, 2002. -664 b.



85. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi (lotin alifbosida). Mualliflar jamoasi.

F.X.Otaxonovning umumiy tahriri ostida –T.: Adolat, 2007. – 466 b.

86. Xozyaystvennoe (predprinimatelskoe) pravo: Uchebnik / pod. red. O.Okyulova. -

T.: TGYuI, 2010. 560 s.

87. Rustamboyev M.X. va b. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini

o‘rganish. –T.: Yangi asr avlodi, 2005. – 456 b.

88. Rustamboyev M.X. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Umumiy va

maxsus qism. I-V tom. –T.: Ilm ziyo, 2011.

89. Rustamboyev M.X. Jinoyat huquqi (maxsus qism). Darslik. –T.: TDYuI, 2007. -

655 b.

90. Fuqarolik huquqi. Maxsus qism. Darslik. –T.: Ilm ziyo, 2007. -926 b.

91. Qishloq xo‘jalik huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2009. -280 b.

92. Ekologiya huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2006. -192 b.

93. Xojiyev E.T., Xojiyev T.T. Ma‘muriy huquq. Darslik. –T.: Fan va texnologiyalar

markazi, 2008. -608 b.

94. Hakimov G‘., Samig‘jonov F. Ma‘muriy huquq. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDYuI,

2009. -284 b.

95. Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi / O.Karimovaning

umumiy tahriri ostida. –T.: TDIU, 2009. -141 b.

96. Jalilov Sh.I., Ganiyeva G.Y. Konstitutsiyaviy huquq. O‘quv qo‘llanma. –T.:

O‘zMU, 2008.

97. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ―Mamlakatimizni

modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor

maqsadimizdir‖ hamda ―Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz

farovonligini yanada yuksaldirishdir‖ nomli ma‘ruzalarini o‘rganish bo‘yicha

o‘quv-uslubiy majmua. –T.: Iqtisodiyot. – 2010.

98. Bu muqaddas Vatanda azizdir inson. O‘zbekistonning 19 yil mustaqil taraqqiyot

yo‘lida jamiyatni modernizatsiyalash va iqtisodiyotni innovatsion

rivojlantirishning dadil odimlari va muvaffaqiyatlari: talaba yoshlar va keng

jamoatchilik bilan uchrashuvlarda foydalanish uchun ijtimoiy-iqtisodiy va

ma‘naviy-ma‘rifiy mavzuda ilmiy-ommabop risola. –T.: Iqtisodiyot, 2010. -148 b.

99. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning BMT sammitining

Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini

o‘rganish bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. –T.: Iqtisodiyot. – 2010. -146 b.

5.1.4. Qo’chimcha adabiyotlar

100. Axmedshayeva M., Amirov Z. Saylov huquqining printsiplari. –T.: TDYuI. 2010.

26

101. Atajanova D. Mehnat qilish huquqi: bozor munosabatlari sharoitida amalga

oshirish va himoyalash muammolari. –T.: TDYuI. 2010.

102. Azizxo‘jaev A.A. Chin o‘zbek ishi. -T.: Xalq so‘zi, 2003 yil 22 iyul.

103. Boltayev A.R. Ispolnitelnaya vlast v Respublike Uzbekistan. Monografiya. –T.:

TDYuI, 2006. -268 s.

104. Jalilov Sh.I. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan o dostoinstve i chesti lichnosti.

–T.: O‘zMU. 2003.

105. Jalilov Sh.I. O‘zbekiston Respublikasining o‘zini o‘zi boshqarish huquqi. –T.:

Voris. 2007.

106. Islomov Z.M. O‘zbekiston modernizatsiyalash va demokratik taraqqiyot sari. –T.:

O‘zbekiston. 2005. -262 b.

107. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va O‘zbekistonda inson huquqlarini

himoya qilish milliy tizimi. –T.: O‘zbekiston. 2010.

108. Mustafoyev B. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining mustahkam

asosi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6.

2-5 betlar.

109. Mahkamov O. Soliq yoki boshqa majburiy to‘lovlar. O‘zbekiston Respublikasi

Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6. 42-44 betlar.

110. Odilqoriyev X.T., Tulteyev I.T. Ikki palatali parlament. –T.: O‘zR.IIV

Akademiyasi, 2005.

111. Respublika Uzbekistan: Entsiklopedicheskiy spravochnik // Avt.-sost.:

N.Tuxliyev, A.Krementsova / -T.: Gos.nauch.izd-vo ―O‘zbekiston milliy

entsiklopediyasi‖, 2001. -448 s.

112. Rustamboyev M.X., Saidov A.X. ―Yashash huquqi va O‘zbekistonda o‘lim

jazosining bekor qilinishi‖. –T.: TDYuI. 2009.

113. Rahmonov S., Nuriddinov B. Siyosiy huquq va erkinliklar. O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №5. -40 b.

114. Rajabova M. Vatan taraqqiyoti yo‘lidagi yana bir muhim qadam. O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6. 6-9 betlar.

115. Saidov A.X. ―O‘zbekistonda ayollar huquqlari‖. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha

O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi. 2010.

116. Turdiboyev X. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – mustaqillik tayanchi.

O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining Oliy o‘quv kurslari

Axborotnomasi. №4 2010 yil. 29-31 betlar.

117. Tuxtasheva U., Abduraxmonxo‘jayev J. ―O‘zbekiston Respublikasida sudyalar

maqomi‖. –T.: TDYuI. 2010.

118. To‘laganov J., G‘oziyev K. Konstitutsiya – yoshlar nigohida. –T.: TDYuI. 2010.

119. Xamedov I.A. Organizatsionno-pravoviye problemi sovershenstvovaniya sistemi

gosudarstvennogo upravleniya v Respublike Uzbekistan: Avtoref…d-

ra.yurid.nauk. –T. 2004. -46 s.

120. Qirg‘izboyev M. Fuqarolik jamiyati: genezisi, shakllanishi va rivojlanishi. –T.:

O‘zbekiston. 2010.

121. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. –T., 2004. – B. 70.

122. Mamatov X. Huquqiy madaniyat va O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining

shakllanish muammolari. –T., 2009. – B. 85.

123. Odilqoriyev X.T., Tulteyev I.T. Ikki palatali parlament. –T., 2005. – B. 79.

27

124. Odilqoriyev X.X. O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik tizimi. -T., 2008. -

B. 11.

125. Tadjixanov B.U. Huquqiy siyosat va huquqiy tizimni modernizatsiyalash. –T.,

2007. – B. 4.

126. Fayziyev M.M., Odilqoriyev X.T., Rahimov F. va b. O‘zbekiston milliy

davlatchilik nazariyasining huquqiy asoslari. –T., 2006.

127. Javliyev N.B. Hozirgi zamon huquqni tushunish muammolari. –T., 2008. – B. 87-

88.

128. Najimov M., Saydullayev Sh. Davlat funktsiyalari. –T.: TDYuI, 2004. -36 b.

129. Lazarev V.V., Lipen S.V., Saidov A.X. Teoriya gosudarstva i prava: Uchebnik.

Pod. red. akad. Abduraxmanova K.X. –M.: Ros.ekon.akad., 2008. -620 s.

130. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharh / Mas‘ul muharrir

A.A.Azizxo‘jayev. –T.: O‘zbekiston, 2008. -495 b.

131. Xodjaev.B. Reklama xizmati va reklama xizmati ko‘rsatishning fuqarolik

huquqiy tavsifi//TDYuI Axborotnomasi. 2008. 4.

132. Shukurullaev.A. Bankrotlikka oid Qonunchilik mazmun-mohiyati// Oliy xo‘jalik

sudi axborotnomasi. 2009. 9.

133. Okyulov O. Soxta bankrotlikka oid qonunchilikni takomillashtirishning ayrim

masalalari // O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Axborotnomasi. 2012.

№4. B.43-46. http://www.lex.uz http://www.juristlib.uz

http://www.kodeks.uz

http://www.gov.uz

http://www.lawbook.ru http://www.lawlibrary.ru

http://www.lex.uz/

http://www.juristlib.uz/

http://www.kodeks.uz/

http://www.gov.uz/

http://www.lawbook.ru/

http://www.lawlibrary.ru/

28

Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o’rganish

Fanidan ta’lim texnologiyasi

Toshkent – 2014

29

1-MAVZU. DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI ASOSLARI.

1.1.1 Kirish - mavzu bo‟yicha ma‟ruza, reja, topshiriq va o‟quv-uslubiy

hujjatlari

Ma’ruza rejasi:




4. Huquq manbalari va huquq tizimi.

5. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini

barpo etish hozirgi kunning muhim vazifalaridan biridir.

Ma‘lumki, huquqiy ma‘rifat – savodxonlik, avvalo, davlat va huquq asoslarini

shuningdek, amaldagi Konstitutsiya, uning maqsadi va qabul qilingan qonunlarni

o‘rganishdan, ularni teran o‘zlashtirishdan boshlanadi. Shu nuqtai nazardan yalpi huquqiy,

jumladan, konstitutsiyaviy ma‘rifatni tizimli yo‘lga qo‘yish davr talabidir. Zotan, huquqiy

yetuk konstitutsiyaviy-huquqiy ma‘rifatgina inson va fuqarolarning, jumladan,

talabalarning huquqiy ongi, madaniyatini yuksaltirish imkonini beradi.

O’quv faoliyatining natijasi:

kursning maqsadi va vazifalarini aytib bera oladilar;

kursning tuzilmasi, o’quv faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari va baholash shakllarini aytib bera oladilar;

Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining boshqa fanlar tizimida tutgan o’rnini

yoritib bera oladilar;

hozirgi davrda Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish fanini o’qitishning zarurligi,

yutuqlarini ko’rsata oladilar.

Mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar:

Topshiriq 1. Ma’ruza matnlari bilan tanishish.

Eslatma: II.1. ga qarang.

Topshiriq 2. Ma’ruza bo’yicha slaydlar bilan tanishing.

Eslatma: I.1. ga qarang.

Topshiriq 3. Baholash mezonlari bilan tanishish.

Eslatma: II.2,3 ga qarang.

Topshiriq 4. Mustaqil ta’lim vazifalari bilan tanishish.

Eslatma:: III.1 ga qarang.

Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq

Mavzu bo’yicha maksimal

ball :-

1 ball

Talabaga qo’yilgan ball:

O’qituvc

hi

imzosi:

30

O’QUV – USLUBIY MATERIALLAR

I. O’quv materiallari

I.1. Ma’ruza bo’yicha ko’rgazmali slaydlar

1-slayd

2-slayd

II.1. TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2012.

2. Karimov I.A. O‘zbekiston milliy istiqlol iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. –T., 1996 y.

3. Karimov. I.A Yuksak ma‘naviyat – engilmas kuch. Toshkent 2008 yil.

4. Davlat va huquq asoslari: Izohli lug‘at. -T., 1996 y.


X.T.Odilqoriyev tahriri ostida. –T.: Sharq, 2009.

6. Davlat va huquq nazariyasi. Mas‘ul muharrirlar: H.B.Boboyev, X.T.Odilqoriyev. –T.:

TDYuI, 2005.

7. Axmedshaeva M.A. Hozirgi zamon davlati va huquqi nazariyasi muammolari. O‘quv

qo‘llanma. Mas‘ul muharrir: Z.M.Islomov. – T.: TDYuI, 2011.

8. Islamov Z.M. Yurisprudentsiya. Teoriya gosudarstva. -T.: ―Fan va Texnologiyalar‖,

2012.

“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish” fanini o‘qitishdan maqsad va vazifalar: noyuridik ta‘lim yo‘nalishlari talabalarining

muqaddam olgan bilimlarini chuqur umumlashtirib, demokratik huquqiy davlat va

fuqarolik jamiyati qurish jarayonida huquq va konstitutsiyaning mazmun mohiyatini

tushuntirish, huquq ijodkorligi, huquqni qo‘llash mexanizmi va amaliyoti, huquq

tarmoqlarining tarixi va bugungi holatini huquqiy qiyosiy tahlil qilish, huquqiy-

me‘yoriy hujjatlar mazmuni bilan tanishtirish, huquqiy islohotlar mohiyatini va

konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlarning mazmuni, yuridik mohiyati va

xususiyatlari, Konstitutsiyamizning davlat hayotida, jamiyat taraqqiyotida, huquqiy-

demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishdagi o‘rni, roli va

ahamiyatini ochib berish orqali talabalarning huquqiy savodxonligini oshirish, huquqiy

ongi va madaniyatini yanada yuksaltirishdan iborat.

1-MAVZU. DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI ASOSLARI

Rеjа:






31

Pinbord texnikasi

III. O’Z – O’ZINI NAZORAT QILISH UCHUN O’QUV MATERIALLAR

III.1. Nazorat savollari

1. Davlat va huquqning paydo bo‘lishiga doir nazariyalar.

2. Davlatning belgilari, shakllari va funksiyalari.

3. Huquq me‘yorlari va huquq tizimi.


1.2. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy

mashg‟ulot bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Amaliy mashg’ulot rejasi:






O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mavzu bo’yicha bilimlarni

chuqur o’zlashtirishni ta’minlash


- Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish fanining

predmeti va tadqiqot ob‘ektini o‘rganish;

- Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish to‘g‘risidagi

davlat va huquqning vujudga kelishi haqidagi nazariy bilimlarni o‘rganish;

Pinbоrd tехnikasi (inglizchаdаn: pin – mаhkаmlаsh, board – dоskа) muаmmоni hаl

qilishgа оid fikrlаrni tizimlаshtirish vа guruhlаshni аmаlgа оshirishgа, kоllеktiv

tаrzdа yagоnа yoki аksinchа qаrаmа-qаrshi pоzitsiyani shаkllаntirishgа imkоn беrаdi

O‗qituvchi tаklif etilgаn мuаммо bo‗yichа o‗z nuqtаi nаzаrlаrini bаyon qilishni

so‗rаydi. To‗g‗ridаn-to‗g‗ri yoki оmmaviy аqliy хujumning bоshlаnishini tаshkil

qilаdi (rаg‗bаtlаntirаdi).

Fikrlarni taklifa qiladilar, muhokama qiladilar, baholaydilar va eng optimal (samarali)

firni tanlaydilar. Ularni tayanch xulosaviy fikr (2 ta so‗zdan ko‗p bo‗lmagan) sifatida

alohida qog‗ozlarga yozadilar va doskaga mahkamlaydilar.

Guruh namoyondalari doskaga chiqadilar va maslahatlashgan holda:

(1) - yaqqol xato bo‗lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;

- bahsli bo‗lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

- fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‗lgan belgilarini aniqlaydilar;

- shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‗oz varaqalaridagi) guruhlarga

ajratadilar;

- ularning o‗zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida

ko‗rsatadilar:

- kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishkab chiqiladi.

32

- Mazkur fanning vujudga kelishi, rivojlanishi, belgilari

va funksiyalari to’g’risida chuqur bilim berish.


Topshiriq 1. Savollarga javob berish. Eslatma: I.1. – ga qarang.

Topshiriq 2. Baholash mezonlari bilan tanishish

Eslatma: II.1. - ga qarang.

Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5 ball

Talabaga qo’yilgan

ball:

O’qituvc

hi

imzosi:

I.O’QUV TOPSHIRIQLAR

I.1. Mavzuni jonlantirish uchun savollar

1. Davlat va huquqning paydo bo‘lish asoslari.


3. Davlat va huquq nazariyasi, vujudga kelishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari.

4. Davlat va huquqning o‘zaro aloqadorligi, munosabatlari.

2–MAVZU. MA’MURIY HUQUQ ASOSLARI.

Ma’ruza rejasi:

1. Ma‘muriy huquq tushunchasi va manbalari.



4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va javobgarlik.

5. Ma‘muriy jazo va uning turlari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ma’muriy huquq asoslari

fanining predmeti, maqsad va vazifalari haqida talabalarga

bilim berish


- Ma’muriy huquq tushunchasi, vazifasi va manbalari haqida

tushuntirib bera oladilar, misol keltira oladilar;

- Ma’muriy huquqiy normalar va ularning turlari, ma’muriy

huquqiy munosabatlar, huquq manbalari. Ma’muriy

huquqbuzarlikning vujudga kelishi va jazo choralari

to’g’risida talabalarni o’qitish.


Topshiriq 1. Ma’ruza matni bilan tanishish.

Eslatma: I.1.ga qarang.

33

Topshiriq 2. Ma’ruzani nazariy usulda tahlil qilish


Topshiriq 3. Mustaqil ta’lim topshiriqlari bilan tanishish.

Eslatma:: III.1.ga qarang.

Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:


P A R A D O K S L A R U S U L

O‘qituvchi sаvоllаr tizimini kеtmа-kеt bеrib tinglоvchilаrning

fikrlаrini o‘rgаnаdi

Diаgnоstikа nаtijаlаrigа ko‘rа, mа‘ruzаni оlib bоrish jаrаyonidа tinglоvchilаrning

qаrаmа-qаrshilikkа (tushunchаlаrdаgi, bilimlаrdаgi) kеlishlаrini tа‘minlаydi.

Bundаy vаziyat аsоsаn tinglоvchining tushunchаlаridаgi аdаshishlаr vа хаtоliklаr

bilаn bоg‘liq. Dеmаk, bu muаmmоviy vаziyat tinglоvchilаrning оldingi фikr,

tushunchаlаri vа хulоsаlаrigа qаrаmа-qаrshi, pаrаdоksаl bo‘lgаn vаziyatdir.

Tinglоvchilаr muаmmоviy vаziyatni yuzаgа kеltirgаn аmаllаrdаgi

хаtоlikni izlаydilаr (lеkin аmаllаrdа хatоlik yo‘q)

Ijоdiy fikrlаy оlаdigаn tinglоvchi аmаllаrning bаjаrilishi jаrаyoni emаs,

bаlki mаzkur аmаlning o‘zi хаtо ekаnligini аniqlаy оlаdi (bundаy

tinglоvchi tоpilmаsа, o‘qituvchining o‘zi buni оshkоr qilishigа to‘g‘ri

kеlаdi).

34


III.1. Mustaqil ishlash uchun nazorat savollari

1. Ma‘muriy huquqiy munosabatlar.

2. Davlat boshqaruv organlari.

3. Fuqarolar – ma‘muriy huquq sub‘ekti.

4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va uning turlari.

5. Ma‘muriy jazo choralari, turlari va ularni qo‘llash tartibi.

I.2. Mavzu bo’yicha savollar


2. Ma‘muriy huquqiy normalar va ma‘muriy huquqiy munosabatlar.

3. Davlat boshqaruv organlari va ular faoliyatining shakl va usullari.

4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va ma‘muriy jazo turlari.

2.2.1. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy


Pаrаdоkslаr usulini qo’llаsh qоidаlаri

Tinglоvchilаr bilimlаrini fаоllаshtirib оlish zаrur.

Tinglоvchilаr pаrаdоks оb‘еkti sifаtidа оlinаyotgаn jаrаyon hаqidа o‘z fikrlаrini

(qаysiki хаtо bo‘lgаn) to‘g‘ri dеgаn хulоsаgа kеlgаn bo‘lishlаri kеrаk.

Tinglоvchilаr muаmmоviy vаziyatgа o‘zlаri duch kеlishlаri kеrаk vа to‘g‘ri dеb

bilgаn nаrsаlаrining хаtо bo‘lib chiqqаnidаn tushunmоvchilikdа qоlishlаri (хаyrоn

bo‘lishlаri) kеrаk. Bu o‘tа muhim, chunki аynаn shu sаbаb ulаr аktiv fikrlаy

bоshlаydilаr, хаtоlikni tоpishgа hаrаkаt qilаdilаr.

Pаrаdоksni, qаrаmа-qаrshilikni qаndаydir bir qiyinchiliklаr bilаn аdаshtirmаslik

lоzim.

Pаrаdоkslаr usuli – bu аvvаldаn bilgаnlаri bilаn yangi bilimlаr o‘rtаsidаgi

ko‘prikdir. Shu tаrzdа yangi bilimning аvvаldаn mа‘lum bilim bilаn o‘zаrо

bоg‘lаnishi vа bu jаrаyonni хis qilishgа tinglоvchini «mаjbur» qilinishi uni

хоtirаdа mustаxkаmlаnib qоlishigа yordаm bеrаdi.

35










Ma’muriy huquq asoslari haqida mustaqil fikrlay oladilar, misol keltira oladilar;

O’zbekiston Respublikasining ma’muriy huquq asoslariga oid

qonunlari va qonun osti hujjatlari haqida ijobiy bilimga

ega bo’lib, tegishli xulosalar chiqara oladilar;

Ma’muriy huquqqa oid huquqiy manbalar va olimlarning bu

boradagi fikrlariga o’z mulohazalarini bildira oladilr.


Topshiriq 1. Mavzuga doir topshiriqlarni bajarish. Eslatma: I.1. – ga qarang.

Topshiriq 2. Vaziyatlarni o’rganish

Eslatma: I.1 - ga qarang.



Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5 ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


I.1. Topshiriq

Davlat boshqaruv organlari va ularning yuqori va quyi tizimlari faoliyatini huquqiy tarzda asoslab bering

Davlat boshqaruv ijroya organlarining

yuqori tizim faoliyati


quyi tizim faoliyati

II.1. Amaliy mashg’ulotni tahlil qilish varag’i

36

Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

mazmuni

Tahlil

natija

si

Baholash ko‘rsatkichlari va

mezoni

Ko‘rsatkichi Mezoni

1.Savollarga

javob berish.

Berilgan savollarga javob

berish.

Aniq va lo‘nda 25%

2. Kazusni

echish.

Imkoniyatdan foydalangan

holda amalga oshirish.

To‘g‘ri va aniq 25%

3.Natijalar

tahlili.

Olingan natijalarni huquqiy

tahlil qilish, shu asosda

xulosa va tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.

Topshiriqni mustaqil

bajarish

25%

3– MAVZU. MOLIYA HUQUQI ASOSLARI.

3.1.1. Informatsion – ko‟rgazmali ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va

o‟quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:

1. Moliya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi.



4. O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Moliya huquqida moliya huquqi tushunchasi, predmeti va

tizimi, moliyaviy-huquqiy munosabatlar, O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat,

bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari,

valyuta va qimmatli qog‘ozlar, O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy

asoslari, xalqaro moliyaviy hamkorlik va investitsiya, O‘zbekiston va jahon moliyaviy

inqirozi, O‘zbekistonning moliyaviy siyosatida huquqiy asoslarning ta‘minlanishini

o‘rganishdan iborat.


- Moliya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi, moliyaviy-huquqiy munosabatlar haqida

aytib bera oladilar;

- moliyaviy nazorat, bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlarini tartibga solishning

huquqiy asoslari to‘g‘risida yetarli tushunchaga ega bo‘ladilar;

- O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari, xalqaro moliyaviy

hamkorlik va investitsiya to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladilar.




Topshiriq 2. Ma’ruza bo’yicha topshiriqlarni bajaring


Topshiriq 3. O’zini-o’zi nazorat qiluvchi savollarga javob

berish.


37

Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

1-slayd



I.1.

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar: 1. Moliya huquqi tushunchasi, moliyaviy-huquqiy munosabatlar sub‘ekti.

2. Moliyaviy-huquqiy munosabatlar. 3. Bank, kridit, g’aznachilik, buydjet munosabatlari.

4. O’zbekiston va jahon moliyaviy inqirozi.

3.2.1. Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga asoslangan

amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy

hujjatlari (1-mashg‟ulot)






O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish

va mustaxkamlash.


- Moliya huquqi fani tushunchasi, predmeti, manbalari, moliya huquqida huquqiy

munosabatlar haqida tushunchaga ega bo‘ladilar.

- Moliyaviy-huquqiy munosabatlar to‘g‘risida atroflicha tushunchaga ega bo‘ladilar;

- Bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlari to‘g‘risida nazariy bilim ko‘nikmalarni

egallaydilar.


Topshiriq O‘zbekistonning moliyaviy siyosatida huquqiy asoslarning ta‘minlanishi. Eslatma: I.1.3 – ga qarang.

Topshiriq 2. Guruhlarda topshiriqni bajarish.

Eslatma: I.2,3. - ga qarang.

Topshiriq 3. Baholash mezonlari va kichik guruhlarda

3- MAVZU. MOLIYA HUQUQI ASOSLARI.

Reja:



3. Bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlarini tartibga solishning huquqiy

asoslari.


38

ishlash qoidalari bilan tanishish.

Eslatma: II.1.2 - ga qarang.

Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5 ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


I.1. “3x3 loyihasi” qoidasi

I.3. FSMU texnologiyasi

Ushbu texnologiya munozarali masalalarni xal etishda xamda o‘quv jarayonini baxs-

munozarali o‘tkazishda qo‘llaniladi, chunki bu texnologiya talabalarni o‘z fikrini ximoya

qilishga, erkin fikrlash va o‘z fikrini boshqalarga o‘tkazishga, ochiq xolda baxslashishga

hamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o‘ratadi.Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy

qog‘ozga o‘z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor

etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi.

F – fikringizni bayon eting

S – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating

M – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring

U – fikringizni umumlashtiring

O‟quv topshiriq:

“Inson xulqiga ta’sir etuvchi omillar (ichki va tashqi ta’sirga

insonning javobi)ni yoritib bering?” savolini yo’naltiruvchi uslubiy

tavsiyalar yordamida jadvalda javob berish

Yo’naltiruvchi uslubiy tavsiyalar:

Iqtisodiy va siyosiy soxalarda; ma’naviy va madaniy jarayonlarda.

Savol Inson xulqiga ta’sir etuvchi

omillar (ichki va tashqi ta’sirga

insonning javobi)

(F) Fikringizni bayon

eting

- Uchta guruh

- Guruhlarga uch xil savol yozilgan vatman qog‗ozlari tarqatiladi.

- Har bir guruh o‗z vatmaniga uchtadan javob yozadi.

- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3 dan 1gа; 1dan 2gа;

2dan 3 gа)

- Har stol almashganda uchtadan javob yoziladi.

- Оxirida jami 9 javob to‗planadi - Mustaqil ravishda har bir gyruh umumiy ta‘rifni keltiradi va

javoblarni taqdim qiladi.

39

(S) Fikringiz

bayoniga sabab

ko’rsating

(M) Ko’rsatgan

sababingizni

isbotlovchi dalil

keltiring

(U) Fikringizni

umumlashtiring

4 - MAVZU. FUQAROLIK HUQUQI ASOSLARI

4.1.1. Informatsion - tematik ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va


Ma’ruza rejasi:

1. Fuqarolik huquqi tushunchasi, printsiplari, tizimi va manbalari.



4. Mulk huquqi.

5. Majburiyat huquqi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Fuqarolik huquqida

fuqarolik-huquqiy munosabatlar, fuqarolik huquqi

sub’yektlari va ob’yektlari, fuqarolarning huquq va muomala

layoqati, mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar,

fuqarolik huquqida bitimlar va shartnomalar, majburiyat

tushunchasi va majburiyatlarning bekor bo’lish asoslarini

o’rganadilar.


fuqarolik-huquqiy munosabatlar, fuqarolik huquqi sub‘yektlari va ob‘yektlari haqida

bilimga ega bo‘ladilar;

fuqarolarning huquq va muomala layoqati, mulk huquqi va boshqa ashyoviy

huquqlarni o‘rganadilar;

fuqarolik huquqida bitimlar va shartnomalar, majburiyat tushunchasi va

majburiyatlarning bekor bo‘lish asoslarini muhokama qiladilar.




Topshiriq 3. Baholash mezoni bilan tanishish.

Eslatma: III.1. ga qarang.

Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

Nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:


40


I.1.Vizual materiallar

1 Fuqarolik huquqida bitimlar 4 Fuqarolik huquqida ishonchnoma

2 Fuqarolik huquqida shartnomalar 5 Shartnomaviy majburiyat

3 Fuqarolik huquqida vakillik 6 Huquqiy javobgarlik

1-slayd 4.2.1. Muzokaraga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja

topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari (2-soat)





4. Mulk huquqi.


O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarda mavzu bo’yicha

fuqarolik huquqida shartnoma, bitimlar, vakillik va

ishonchnoma haqida nazariy bilimlarga ega bo’ladilar.


shartnoma tuzish qoidalarini huquqiy jihatdan amaldagi qonunlarga asoslangan holda

o‘rganadilar;

dars jarayonida shartnoma, bitim va ishonchnoma turlari va shakllari bilan tayyorlangan

slaydlar orqali tanishadilar;

fuqarolik huquqiy munosabatlariga kirishish jarayonida shartnomalar bitimlar, vakillik va

ishonchnoma kabi huquqiy hujjatlarni tayyorlashda yetarli ko‘nikmalar hosil qiladilar.


Topshiriq 1. Shartnoma tuzish, ishonchnoma yozish. Eslatma: I.1. – ga qarang.

Topshiriq 2. O’zini-o’zi nazorat qilish uchun nazorat

savollariga javob berish.

Eslatma: I.2. - ga qarang.



Topshiriq 4. Mustaqil ta’lim topshirig’ini bajarish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5 ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:

I.2. Bilimlarni jonlantirish uchun savollar

41

1. Fuqarolik huquqida bitimlar va uning ahamiyati.

2. Fuqarolik huquqida vakilning huquqlari va uning mohiyati.

3. Bitimning shartnomadan farqli jihatlarini aytib bering.

4. Ishonchnomani huquqiy tartibda rasmiylashtirish tartibi.

5. Shartnomada taraflarning huquq va majburiyatlari.

6. Shartnoma majburiyatlarini bajarmaganlik uchun qonuniy javobgarlik.

II. MA’LUMOT AXBOROT MATERIALLAR

II.1. Baholash mezoni va ko’rsatkichlari

Guruhlar Savolning to‘liq va

aniq yoritili-shi 0-4

ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball

Guruh a‘zolarining

faolligini

0-4 ball

Jami ball

12 – 10.3 ball – «a‘lo».

10.2 – 9 ball – «yaxshi».

8.9 – 6.7 ball – «qoniqarli».

III.MUSTAQIL NAZORAT UCHUN O‟QUV TOPSHIRIQLAR

II.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: Fuqarolik huquqida shartnoma tuzish tartibi, mazmuni va uni buzganlik uchun javobgarlik

Shartnoma tuzish

Shartnoma mazmuni Shartnomani buzganlik uchun

javobgarlik

I.2. Blits - so’rov O‘qituvchi «Blits-so‘rov» savollarini beradi, jadval

so‘rov vaqtida to‘ldiriladi

№ Savollar Javoblar

1. Fuqarolik huquqida bitimlar va shartnomalar tushunchasiga

ta‘rif bering.

2. Fuqarolik huquqida vakillik qilishning huquqiy asoslarini

ta‘riflang.


4. Shartnomada javobgarlik tushunchasi.

III. O’Z – O’ZINI NAZORAT QILISH UCHUN MATERIALLAR

III.1. Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar 1. Vasiylik va homiylik munosabatlari.

2. Bitimlarning muddatlari, haqiqiy sanalmaydigan bitimlar tushunchasi.

42

3. Fuqarolik huquqida vakilning huquq va majburiyatlari.

4. Shartnomalarni huquqiy holati, ularning mohiyati va maqsadi.

5. Shartnoma shartlarini buzganlik uchun taraflarning javobgarligi.



II.1. Kichik guruhlarda ishlash qoidasi

1. Talabalar dars jarayonida ushbu mavzu savollariga javob berishi uchun zarur bilim va

ko‘nikmalarga ega bo‘lmog‘i lozim.

2. Talabalar mavzu savollariga aniq va lo‘nda huquqiy manbalarga asoslangan holda javob

berishlari talab etiladi.

3. Savollar variantlar asosida berilgan savollarga asosan o‘z yechimini topmog‘I zarur.

4. Talabalar mazkur mavzuga oid o‘z fikr va mulohazalarini mukammal ifoda etishlari lozim.

5. Dars jarayonida ishtirok etayotgan barcha talabalar mavzu hususida erkin fikrlay olishlari va

asosli xulosa chiqarishlari shart.

II.2. Guruhlarning bilim va ko’nikmalarini baholash mezonlari

Topshiriqlar, baholash ko’rsatkichlari va mezonlari I guruh II guruh

1-topshiriq: (1,5 ball)

- savol yoritib berildi (0,5 ball)

- reglamentga e‘tibor qaratildi (0,5 ball)

- guruh talabalari faol qatnashdi (0,5 ball)



- mantiqan to‘g‘ri xulosa chiqarildi (0,5 ball)

- misollar bilan umumlashtirildi (0,5 ball)

Jami: (3 ball)

5– MAVZU. TADBIRKORLIK HUQUQI ASOSLARI.

5.1.1. Informatsion – ko‟rgazmali ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va


Ma’ruza rejasi:




4. Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalar.

5. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Tadbirkorlik huquqida

printsip tushunchasi, tadbirkorlik faoliyati kafolatlari,

tadbirkorlik faoliyati turlari, yuridik shaxslar va ularning

tashkil etilishi, xo’jalik jamiyatlari, shirkatlari va

birlashmalari, tadbirkorlik asoslarining huquqiy jihatlarini

o’rganishdan iborat.


- Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, tadbirkorlik huquqiy munosabatlar va ularning

sub‘ektlari haqida aytib bera oladilar;

- Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalar to‘g‘risida yetarli tushunchaga ega

bo‘ladilar;

43

- Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladilar.




Topshiriq 2. Ma’ruza bo’yicha topshiriqlarni bajaring



berish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

1-slayd



I.1.

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar: 1. Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, tadbirkorlik huquqiy munosabatlar sub‘ekti sifatida - jismoniy

shaxslar.

2. Tadbirkorlik faoliyatining qanday turlari mavjud?

3. Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalarni izohlang? 4. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun qanday javobgarlik

belgilangan?


amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy



1 Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, tamoyillari va manbalari.



4. Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalar. 5. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik.


va mustaxkamlash.

5–MAVZU. TADBIRKORLIK HUQUQI ASOSLARI.

Reja:




4. Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalar. 5. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun

javobgarlik.

44


- Tadbirkorlik huquqi fani tushunchasining predmeti, manbalari, Tadbirkorlik huquqida

huquqiy munosabatlar haqida tushunchaga ega bo‘ladilar.


bo‘ladilar;

- Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida nazariy bilim

ko‘nikmalarni egallaydilar.


Topshiriq Bankrotlik tushunchasini o‘rganish. Eslatma: I.1.3 – ga qarang.






Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


I.1. “3x3 loyixasi” qoidasi





xamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o‘ratadi.Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy

qog‘ozga o‘z fikrlarini aniq va qisqa xolatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor





- Uchta guruh



- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3 dan 1gа; 1dan 2gа; 2dan

3 gа)


- Оxirida jami 9 javob to‗planadi - Mustaqil ravishda har bir gyruh umumiy ta‘rifni keltiradi va javoblarni

taqdim qiladi

45


O‟quv topshiriq:








insonning javobi)

(F)Fikringizni bayon

eting

(S)Fikringiz bayoniga

sabab ko’rsating

(M)Ko’rsatgan

sababingizni

isbotlovchi dalil

keltiring

(U)Fikringizni

umumlashtiring

6 - MAVZU. MEHNAT HUQUQI ASOSLARI



Ma’ruza rejasi:

1. Mehnat huquqi tushunchasi va ahamiyati.



4. Mehnat intizomi va mehnat muhofazasi.

5. Mehnat nizolari tushunchasi va uning klassifikatsiyasi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mehnat huquqi tushunchasi,

predmeti, vazifasi, tizimi va tamoyillari, mehnat huquqi

manbalari, mehnat huquqining sub’yektlari, mehnat

shartnomasi tushunchasi, mehnat shartnomasini tuzish va

bekor qilish asoslari, jamoa shartnomasi va jamoa

kelishuvlari, aholini ish bilan ta’minlash, ish vaqti va

dam olish vaqti tushunchasi va mehnatga haq to’lash

tartibi, mehnat intizomi, mehnat staji tushunchasi va uning

turlari, mehnat nizolari va ularni hal etish tartibini

o’rganadilar.

46


Mehnat huquqida shartnoma, mehnat shartnomasini tuzish va bekor qilish asoslari,

jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlari haqida bilimga ega bo‘ladilar;

ish vaqti va dam olish vaqti tushunchasi va mehnatga haq to‘lashning huquqiy

tartibotlarini o‘rganadilar;

mehnat intizomi, mehnat staji tushunchasi va uning turlari, mehnat nizolari va

ularni hal etish tartibini muhokama qiladilar.






Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

Nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:




1 Mehnat huquqida shartnomalar 4 Shartnomaviy majburiyat

2 Mehnat huquqida ish vaqti va dam

olish vaqti

5 Mehnatga haq to‘lash

3 Mehnat intizomi 6 Huquqiy javobgarlik

1-slayd

2-slayd

4.2.1. Muzokaraga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja



Mehnat huquqida shartnomalar tushunchasi va turlari.

Mehnat huquqida ish vaqti va dam olish vaqti tushunchasi va mohiyati.

Mehnat intizomi tushunchasi.

Mehnat nizolari va ularni hal etish tartibi.

Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari xodimlar, ish beruvchilar, davlat

manfaatlarini e‘tiborga olg‘an holda, mehnat bozorining samarali amal qilishini

haqqoniy va xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari va

sog‘lig‘i himoya qilinishini ta‘minlaydi, mehnat unimdorligining o‘sishiga, ish

sifati yaxshilanishga, shu asosida barcha aholining moddiy va madaniy turmush

darajasini yo‘qsalishiga ko‘maklashadi.

47

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarda mavzu bo’yicha

mehnat huquqida shartnoma, mehnat intizomi, ish vaqti va

dam olish vaqti haqida nazariy bilimlarga ega bo’ladilar.


mehnat nizolari va ularni hal etish qoidalarini huquqiy jihatdan amaldagi qonunlarga

asoslangan holda o‘rganadilar;

dars jarayonida mehnat huquqi tushunchasi, predmeti, vazifasi, tizimi va tamoyillari,

mehnat huquqi manbalari, mehnat huquqining sub‘yektlari bilan tayyorlangan slaydlar

orqali tanishadilar;

mehnat huquqiy munosabatlariga kirishish jarayonida mehnat shartnomasi, jamoa

shartnomasi va jamoa kelishuvlari kabi huquqiy hujjatlarni tayyorlashda yetarli

ko‘nikmalar hosil qiladilar.


Topshiriq 1. Shartnoma tuzish. Eslatma: I.1. – ga qarang.








Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


7. Mehnat huquqida shartnomalar va uning ahamiyati.

8. Mehnat huquqida xodimning huquqlari va uning mohiyati.

9. Jamoa shartnomasining mehnat shartnomasidan farqli jihatlarini aytib bering.

10. Jamoa kelishuvlarini huquqiy tartibda rasmiylashtirish tartibi.

11. Ish beruvchining vakolatlari.






aniq yoritilishi 0-4

ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball


faolligini

0-4 ball

Jami ball

48

12 – 10.3 ball – «a‘lo».




II.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: Mehnat huquqida shartnoma tuzish tartibi, mazmuni va uni buzganlik uchun javobgarlik

Shartnoma tuzish


javobgarlik




1. Mehnat huquqida shartnomalar tushunchasiga ta‘rif bering.

2. Mehnat shartnomasini bekor qilishning huquqiy asoslarini

ta‘riflang.


4. Mehnat huquqida javobgarlik tushunchasi.


III.1. Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar Mehnat huquqida shartnomalar tushunchasi va turlari.












4. Talabalar mazkur mavzuga oid o‘z fikr va mulohazalarini mukammal ifoda etishlari

lozim.

5. Dars jarayonida ishtirok etayotgan barcha talabalar mavzu hususida erkin fikrlay

olishlari va asosli xulosa chiqarishlari shart.







49





Jami: (3 ball)

7-MAVZU. OILA HUQUQI ASOSLARI.

6.1.1. Muammoli ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy

hujjatlari

Ma’ruza rejasi:




4. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari.

5. Ota-ona va farzandlarning huquq va majburiyatlari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Oila huquqi fani nikoh

munosabatlari va uni tartibga solish, nikohdan o’tish va

uni bekor qilish, oilada er va xotin o’rtasidagi huquq va

majburiyatlarni o’rganuvchi fan.


Oila huquqi fanining o‘zlashtirishda talabalar e‘tiboriga amaldagi oila munosabatlarini

tartibga soluvchi qonunchilik, jumladan nikohdan o‘tish tartibi va uni bekor qilishning

huquqiy asoslari kabi tushunchalarga ega bo‘ladilar;

Shuningdek oilada er va xotin huquqlari va majburiyatlari to‘g‘risida nazariy bilimga

ega bo‘ladilar.

Er bilan xotinning mol-mulkka doir munosabatlarining huquqiy holatlari to‘g‘risida

atroflicha huquqiy bilim oladilar.

Ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarga doir qonuniy harakatlarni

bilib oladilar.




Topshiriq 2. Ma’ruza bo’yicha topshiriqlarni bajarish.


Topshiriq 3. “T-sxema”ni to’ldirish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv


ball:-

1 ball

O’qituvc

hi

imzosi:

50

topshiriq Talabaga qo’yilgan ball:

I.1. T-sxema

Oila huquqi va uning asosiy qoidalari Oila huquqi haqida tushuncha va mulohaza










va mustahkamlash.


Talabalar mazkur mavzu orqali oila huquqi va uning asosiy qoidalari haqida nazariy

bilim olishga erishadilar.

Oilaviy munosabatlarda uning asosini tashkil etuvchi nikohdan o‘tish tartibi va nikohni

bekor qilish huquqiy qoidalarini o‘rganadilar;

Shuningdek er-xotinning shaxsiy va mulkiy huquqlariga oid qonunchilikdan xabardor

bo‘ladilar.

Ota-onalar bilan farzandlar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar to‘g‘risidagi huquqiy

bilimlardan ogoh bo‘ladilar.


Topshiriq 1. Mavzuni jonlantirish uchun savollarga javob bering. Eslatma: I.2. – ga qarang.

Topshiriq 2. Muammoli masalani eching.




Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:

51

I.2. Blits-so’rov savollari

1. Oila huquqi va uning asosiy qoidalari to‘g‘risida fikringiz.

2. Nikoh munosabatlari va uni tartibga solishning huquqiy jihatlari.

3. Nikoh shartnomasini tuzish va uni bekor qilish tartibi.

4. Nikoh shartnomasini tuzishda tibbiy ko‘rikning maqsadi.

5. Shariy nikoh tuzish qonuniymi?

6. Nikoh shartnomasini tuzish va uni bekor qilish muddatlari qonunda qanday belgilangan?

7. Aliment nima va u qanday hollarda undiriladi?

8. Ota-onalik huquqidan mahrum qilishning qonuniy asoslari.


II.1. Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari

Guruh Baho Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari

O’tilgan

mavzuni

bilishadi

Guruh

faol

Muammoni

echish uchun

takliflar

berishdi

Jami

Ball 1,0 0,5 1,5 3

1

2

3

Guruh ishlarini umumlashtiruvchi baho

Guruh 1 2 3 Jami ball Baho

1

2

3

2,2 – 3 ball – a‘lo

1,2 – 2 ball – yaxshi

0,5 – 1,1 ball – qoniqarli

0 – 0,5 ball – qoniqarsiz


1. Talabalar dars jarayonida ushbu mavzu savollariga javob berishi uchun zarur

bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lmog‘i lozim.

2. Talabalar mavzu savollariga aniq va lo‘nda huquqiy manbalarga asoslangan holda

javob berishlari talab etiladi.

3. Savollar variantlar asosida berilgan savollarga asosan o‘z yechimini topmog‘I

zarur.

4. Talabalar mazkur mavzuga oid o‘z fikr va mulohazalarini mukammal ifoda

etishlari lozim.



8-MAVZU. EKOLOGIYA HUQUQI ASOSLARI.

1.1.1 Kirish-mavzu bo‟yicha ma‟ruza, reja, topshiriq va o‟quv-uslubiy

52

hujjatlari

Ma’ruza rejasi:




8. Atrof muhitni xalqaro-huquqiy muhofaza qilish.

9. Qishloq xo‘jaligi korxonalari huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat,

fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayoni davom etayotgan hozirgi davrda ekologiya

huquqi tushunchasi, tamoyillari va vazifalari, ekologiya huquqi manbalari, tabiat

ob‘yektlarining huquqiy maqomi, ekologik huquqiy javobgarlik, ekologik nazorat va

ekologik ekspertiza, yer va yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza

qilish, suvdan foydalanish va suvlarni huquqiy muhofaza qilish, o‘rmonlardan foydalanish

va ularni huquqiy muhofaza qilish, hayvonot dunyosidan foydalanish va ularni huquqiy

muhofaza qilish, qishloq xo‘jaligi korxonalarining turlari va ularning huquqiy holati,

qishloq xo‘jaligida shartnoma munosabatlarini o‘rganish talabalar uchun o‘ta muhimdir.


Mazkur mavzuni o’zlashtirish jarayonida talabalar ekologiya huquqi tushunchasi, tamoyillari va vazifalari, ekologiya

huquqi manbalarini aytib bera oladilar;

Shuningdek talabalar tabiat ob’yektlarining huquqiy maqomi, ekologik huquqiy javobgarlik, ekologik nazorat va ekologik

ekspertiza to’g’risida ham atroflicha bilimga ega

bo’ladilar.

yer va yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish, suvdan foydalanish va suvlarni huquqiy

muhofaza qilish, o’rmonlardan foydalanish va ularni huquqiy

muhofaza qilish, hayvonot dunyosidan foydalanish va ularni

huquqiy muhofaza qilish to’g’risida yetarlicha huquqiy

bilim ko’nikmalariga ega bo’ladilar.

qishloq xo’jaligi korxonalarining turlari va ularning

huquqiy holati, qishloq xo’jaligida shartnoma

munosabatlarga oid hujjatlar bilan ham tanishadilar.




Topshiriq 2. Ma’ruza bo’yicha slaydlar bilan tanishish.






Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv


ball :-

1 ball

O’qituvc

hi

imzosi:

53

topshiriq Talabaga qo’yilgan ball:




1-slayd


Pinbord texnikasi

Pinbоrd tехniksсi

(inglizchаdаn: pin – mаhkаmlаsh, board – dоskа) muаmmоni hаl qilishgа оid fikrlаrni

tizimlаshtirish vа guruhlаshni аmаlgа оshirishgа, kоllеktiv tаrzdа yagоnа yoki

аksinchа qаrаmа-qаrshi pоzitsiyani shаkllаntirishgа imkоn беrаdi








(2) yaqqol xato bo‗lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;

(3) bahsli bo‗lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

(4) fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‗lgan belgilarini aniqlaydilar;

(5) shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‗oz varaqalaridagi) guruhlarga

ajratadilar;

(1) ularning o‗zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida

ko‗rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishkab

chiqiladi.


Rеjа:






54












- Ekologiya huquqi predmeti, manbalari, tamoyillari bilan tanishadilar;

- Talabalar ekologik nazorat va ekologik ekspertiza, ekologik javobgarlik bilan bog‘liq

qonunlarni, ushbu qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik tartibini o‘rganadilar;

- Shuningdek qishloq xo‘jaligi korxonalari huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishi

to‘g‘risida ham tegishli bilimlarni o‘rganadi.


Topshiriq 1. Savollarga javob berish. Eslatma: I.1. – ga qarang.



Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5 ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:



1. Ekologiya huquqi predmeti, manbalari, tamoyillarini izohlang?

2. Ekologik nazorat va ekologik ekspertizaga ta‘rif bering?

3. Ekologik javobgarlik tushunchasi?


5. Qishloq xo‘jaligi korxonalari huquqlari davlat tomonidan qanday himoya qilinadi?

55

9–MAVZU. JINOYAT HUQUQI ASOSLARI.

Ma’ruza rejasi:




8. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, uning turlari.

9. Voyaga yetmaganlar javobgarligi xususiyatlari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari va

tamoyillari, jinoyat qonuni, jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari, jinoyat tarkibi, tamom

bo‘lgan va tamom bo‘lmagan jinoyatlar, jinoiy javobgarlik va uning asoslari, aybsizlik

prezumptsiyasi, jinoiy jazo tushunchasi, maqsadi va turlari, jinoiy javobgarlikdan va jinoiy

jazodan ozod qilish, jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, sudlanganlik, voyaga

yetmaganlar javobgarligining o‘ziga xos xususiyatlari va yashash huquqi har bir insonning

uzviy huquqi ekanligi ahamiyatlidir.


- Talabalar mazkur mavzuni o’zlashtirishidan maqsad,

ularda jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari va

tamoyillari, jinoyat qonuni to’g’risida tegishli bilimga

ega bo’ladilar.

- jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari, jinoyat

tarkibi, tamom bo’lgan va tamom bo’lmagan jinoyatlar haqida

tushuncha hosilv qilishdan iborat.

- jinoiy javobgarlik va uning asoslari, aybsizlik

prezumptsiyasi, jinoiy jazo tushunchasi, maqsadi va

turlari, jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod

qilish, jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, sudlanganlik,

voyaga yetmaganlar javobgarligining o’ziga xos

xususiyatlari to’g’risida tegishli bilim oladilar.




Topshiriq 2. Ma’ruzani slaydlar orqali ko’rib chiqish.




Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

56



1-slayd

II.MA’LUMOT AXBOROT MATERIALLAR II.1.














kеlаdi).

9- MAVZU. JINOYAT HUQUQI ASOSLARI.






57



1. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari va tamoyillari?

2. Jinoyat qonuni tushunchasi?

3. Jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari qaysilar?

4. Jinoyat tarkibi elementlari?

5. Tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmagan jinoyatlarga misol keltiring?

6. Jinoiy javobgarlik va uning asoslari?

7. Aybsizlik prezumptsiyasi nima?

8. Jinoiy jazo tushunchasi, maqsadi va turlari qaysilar?

9. Jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod qilish asoslari?

10. Voyaga yetmaganlar javobgarligining o‘ziga xos xususiyatlari?












lоzim.





58










- Talabalar mazkur mavzuni o’zlashtirishidan maqsad,

ularda jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari va

tamoyillari, jinoyat qonuni to’g’risida tegishli bilimga

ega bo’ladilar.

- jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari, jinoyat

tarkibi, tamom bo’lgan va tamom bo’lmagan jinoyatlar haqida

tushuncha hosilv qilishdan iborat.

- jinoiy javobgarlik va uning asoslari, aybsizlik

prezumptsiyasi, jinoiy jazo tushunchasi, maqsadi va

turlari, jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod

qilish, jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, sudlanganlik,

voyaga yetmaganlar javobgarligining o’ziga xos

xususiyatlari to’g’risida tegishli bilim oladilar.







Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


I.1. Topshiriq

1. Jinoyat tarkibi va jinoiy jazo hususida qiyosiy fikr bildiring.

Jinoyat tarkibi elementlari jinoiy jazo turlari

59


Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

Mazmuni

Tahlil

natija

Si


mezoni

ko‘rsatkichi Mezoni

1.Savollarga

javob berish.


berish.


2. Kazusni

echish.




3.Natijalar

tahlili.

Olingan natijalarni tahlil

qilish, shu asosda xulosa va

tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.

topshiriqni mustaqil

bajarish

25%

10– MAVZU. XALQARO HUQUQ ASOSLARI

Ma’ruza rejasi:


6. Xalqaro huquq tushunchasi, tamoyillari, manbalari va tizimi.


8. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va diplomatiyasi.

5. Xalqaro huquqiy javobgarlik.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Xalqaro huquqning paydo bo‘lishi, xalqaro huquq

tushunchasi va manbalari, xalqaro huquq tamoyilari, xalqaro huquq funktsiyalari, xalqaro

huquq sub‘yektlari, xalqaro huquq va milliy huquq, O‘zbekiston Respublikasining tashqi

siyosati va diplomatiyasi, xalqaro huquqiy javobgarlik asoslarini bilishlari shart.


- Xalqaro huquqning paydo bo‘lish asoslari, xalqaro huquq tushunchasi, tamoyillari,

manbalari va tizimiga nisbatan mehr va sadoqat ruhini shakllantirishdan iboratdir.

- Xalqaro huquq va milliy huquq, O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va

diplomatiyasi haqida tushunchaga ega bo‘lish.







berish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

60

topshiriq


I.1. Topshiriq

1. Xalqaro huquq va milliy huquq hususida qiyosiy fikr bildiring.

Xalqaro huquq Milliy huquq


Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

Mazmuni

Tahlil

natija

Si


mezoni


1.Savollarga

javob berish.


berish.


2. Kazusni

echish.




3.Natijalar

tahlili.



tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.


bajarish

25%

11– MAVZU. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‟rganish o‟quv kursining maqsadi, vazifalari va uslublari

Ma’ruza rejasi:



6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining yaratilish tashabbuskori va ijodkori.


8. Xalqaro huquq normalarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi ifodasi.

9. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganish o‘quv kursining tushunchasi va predmeti, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganishning metodologik asoslari, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganishning jamiyat va davlat qurilishi sohasidagi ahamiyati,

Konstitutsiya to‘g‘risidagi ta‘limotlar, Konstitutsiyaning mohiyati va belgilari,

Konstitutsiya – davlatning asosiy qonuni, Konstitutsiya shakllari, Konstitutsiya turlari,

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi, O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasini ishlab chiqish tarixi va uni qabul qilishdagi ijtimoiy zarurat,

Konstitutsiya loyihasining tayyorlanishi, qabul qilinishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari,

61

Xalqaro huquq normalarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi ifodasini



- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi 2001-yil 4-yanvardagi farmoyishi va O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

yaratilish tashabbuskori va ijodkori to‘g‘risida tushunchani shakllantirishdan iboratdir.

- Konstitutsiyaning mohiyati, belgilari va funktsiyalari, xalqaro huquq normalarining

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi ifodasi va O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi haqida tushunchaga ega bo‘lish.







berish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:



I.1.

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar:

1. Konstitutsiya va uning tarixiy rivojlanishi?

2. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasi tashabbuskori kim?

3. O‘zbekiston Konstitutsiyasi va jahon Konstitutsiyalari?

4. Konstitutsiya, demokratiya va inson huquqlari tushunchasi?

11- MAVZU. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini


Reja:

1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi 2001-yil 4-yanvardagi

farmoyishi.






62

5. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi jarayoni?

6. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining tuzilishi?


amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja topshi riq va o‟quv-uslubiy





farmoyishi.







va mustaxkamlash.


- Talabalar mazkur mavzuni o‘zlashtirish jarayonida O‘zbekiston Respublikasi

Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish

to‘g‘risida‖gi 2001-yil 4-yanvardagi farmoyishiga oid bo‘lgan huquqiy bilimlarga ega

bo‘ladilar.

- O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining yaratilish tashabbuskori va ijodkori asoslarini o‘rganadilar.

- Konstitutsiyaning mohiyati, belgilari va funktsiyalari to‘g‘risida atroflicha bilim oladilar.

- Shuningdek, Xalqaro huquq normalarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi

ifodasiga oid konstitutsiyaviy bilimlarni oladilar.

- O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritishning huquqiy asoslarini

ham mukammal o‘rganadilar.







Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5 ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:



63











U – fikringizni umumlashtiring.

O‟quv topshiriq:








insonning javobi)

(F)Fikringizni bayon

eting

(S)Fikringiz bayoniga

sabab ko’rsating

(M)Ko’rsatgan

sababingizni

isbotlovchi dalil

keltiring

(U)Fikringizni

umumlashtiring

12-MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASINING ASOSIY

PRINTSIPLARI.

- Uchta guruh.




3 gа)



taqdim qiladi.

64

10.1.1. Informatsion - tematik ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq

va o‟quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:




4. Tashqi siyosat.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ushbu mavzuda talabalar

O’zbekiston Respublikasining Davlat suvereniteti

tushunchasi, xalq hokimiyatchiligi asoslari, konstitutsiya

va qonun ustuvorligi, O’zbekiston Respublikasining tashqi

siyosati borasida konstitutsiyada belgilangan

konstitutsiyaviy normalar bilan tanishadilar va

o’rganadilar.


Talabalar mazkur mavzuni chuqur o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng asosiy qonunimiz

to‘g‘risida uning tamoyillari, mazmun va mohiyati bilan atroflicha nazariy ko‘nikmalarga

ega bo‘ladilar.

Shuningdek, Konstitutsiya va qonunning ustuvorligi borasidagi huquqiy bilimlarni

o‘zlashtirib oladilar.

Demokratiya inson huquqlarining konstitsiyaviy kafolatlari to‘g‘risida ham

atroflicha bilim olishga erishadilar.

Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati bilan bog‘liq

bilimlarni o‘zlashtiradilar.




Topshiriq 2. Konstitutsiyaning prinsiplarini slaydlar

orqali tanishish.

Eslatma: II.1.ga qarang.

Topshiriq 3. Mavzuga oid savollarga aniq va lo’nda

javoblar berish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:




1 Davlat suvereniteti. 4 Konstitutsiya – inson, jamiyat, davlat

barqarorligining kafolati.

2 Xalq hokimiyatchiligi. 5 Konstitutsiyada qonun chiqaruvchi, ijro

65

etuvchi, sud hokimiyati tizimlarining

huquqiy holati.

3 Konstitutsiyaning ustuvorligi. 6 Qoraqalpog‘iston Respublikasining

Konstitutsiyasi.


topshiriq va o‟quv-uslubiy hujjatlari





4. Tashqi siyosat.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mazkur mavzuni o’rganishda

talabalar haqida tushuncha O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi va Qoraqalpog’iston Respublikasining

Konstitutsiyasi haqida asosli tarzda huquqiy bilim

ko’nikmalarga ega bo’ladilar.


Konstitutsiya haqida tushuncha, uning maqsad va vazifalari, uning yaratilish tarixiga oid

tuzilishi to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladilar

Shuningdek, Referendum tushunchasi va uning huquqiy asoslari, davlat hokimiyatining

bo‘linishi tamoyili, O‘zbekiston Respublikasida Konstitutsiya va qonunlarning

ustuvorligi, Konstitutsiya normalarining amal qilishi bilan ham tanishadilar;

Tashqi siyosat tushunchasi va uning huquqiy asoslari, jahon hamjamiyati a‘zolari bilan

o‘zaro munosabatlarga kirishishning konstitutsiyaviy asoslari, O‘zbekiston Respublikasi

tashqi siyosatining asosiy printsiplari, O‘zbekiston Respublikasi bilan xalqaro

tashkilotlar o‘zaro munosabatlarining tartibga solinishiga oid masalalarini ham

o‘rganadilar.









Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


66

1. Asosiy qonun to‘g‘risida sizning tushunchangiz.

2. Konstitutsiya va davlat suvereniteti haqida fikringiz.

3. Konstitutsiyamizning yaratilish tarixiga oid fikringiz.

4. Konstitutsiyada xalq hokimiyatchiligi asoslari qanday tartibda belgilangan.

5. Konstitutsiya va qonun ustuvorligini qanday tushunasiz?

6. Konstitutsiyaning tuzilishi va unga o‘zgartirishlar kiritish tartibi to‘g‘risida fikringiz.

7. Konstitutsiyaning davlat va jamiyat rivojidagi roli va ahamiyati.





ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball


faolligini

0-4 ball

Jami ball

12 – 10.3 ball – «a‘lo».




II.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy tamoyillari.

O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasida davlat

suvereniteti

Xakq hokimiyatchiligi

asoslari

Konstitutsiya va qonun

ustuvorligi


so‘rov vaqtida to‘ldiradi


1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - Asosiy qonun.

2. Konstitutsiyada davlat suvereniteti masalasi.

3. Konstitutsiyada xalq hokimiyatchiligi asoslarining belgilanishi.

4. Konstitutsiyada qonun ustuvorligi masalasi.

II.2. “Charxpalak” uslubi qoidasi

3-4 guruhda talabalar ish olib boradi. Har bir guruhga tugallanmagan fikrlardan

iborat savollar yozilgan vatman qog‗ozi va to‗rt xil flamaster yoki marker

beriladi. Savollar aylanib har bir guruhdan o‗tadi, javoblar to‗ldiriladi va savol

o‗z guruhiga kelgach o‗yin to‗xtatiladi. So‗ng javoblar yig‗ib olingach, doskaga

yopishtiriladi va muhokama qilinadi. Har bir gurugdan vakil chiqib

yozganlarining javoblarini o‗qib beradi. Eng asosli javob bergan guruh g‗olib

gisoblanadi.

67

II.3. ―3x3 loyixasi‖ qoidasi


I.1. «Konvert» texnikasi uchun savollar

(Har bir savol konvertlarga alohida solinadi)









lozim.





- Uchta guruh uchta fikr.



- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3dan 1га; 1dan 2gа;

2dan 3 gа)


- Оxirida jami 9 ta javob to‗planadi

- Мustaqil ravishda har bir guruh umumiy ta‘rifni kektiradi va

javoblarni taqdimot qiladi

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risida atroflicha o‘z

fikringizni ishor qiling.

2. Davlat suverenitetining konstitutsiyaviy asoslari.

3. Xalq hokimiyatchiligining huquqiy asoslari qanday tartibda bayon etilgan.

4. Konstitutsiya va qonunning ustuvorligini qanday tushunasiz?

5. Konstitutsiyada demokratiya va inson huquqlarining himoya qilinishi.

68









Jami: (3 ball)

13-MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INSON VA FUQAROLARNING

ASOSIY HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI.



Ma’ruza rejasi:

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning shaxsiy huquq va

erkinliklari.


3. Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari.


5. Fuqarolik va fuqarolarning burchlari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarda O’zbekiston

Respublikasida insonni ulug’lash unung hohish irodasini

kafolatlash, orzu-umidlarini to’la ro’yobga chiqarishni

o’zining bosh maqsadi qilib belgilagan mustaqil

davlatimizning asosiy konstitutsiyaviy tamoyillaridan

biridir. Mamlakatimizda insonning huquqiy holati,

umuminsoniy oliy qadriyat sifatida bosh qomusimizda

mustahkamlangan.


Mazkur mavzuni o‘zlashtirishda talabalar huquqiy demokratik davlat va adolatli

fuqarolik jamiyati qurish jarayonida qonun oldida barchaning tengligi, insonning

islohot uchun emas balki amalga oshirilayotgan islohotlarning inson uchun hizmat

qilishi va kuchli ijtimoiy siyosatini ta‘minlanishining kafolati haqida bilimga ega

bo‘ladilar.

Shuningdek, fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari

to‘g‘risida ham o‘z bilimlarini egallaydilar.

Talabalar fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va burchlarini ham o‘zlashtiradilar.






69





Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

2.1. Muzokaraga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja topshiriq

va o‟quv-uslubiy hujjatlari (2 soat)



erkinliklari.





O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalar mazkur mavzuni

o’zlashtirish jarayonida xalqaro umume’tirof etilgan

normalarda inson huquqlari, shaxsiy huquq va erkinliklar,

siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari va ularning

kafolatlari to’g’risida bilimga ega bo’ladilar.


- Talabalar mazkur mavzuni atroflicha o’rganganlaridan

so’ng O’zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy

qonunimizda belgilangan konstitutsiyaviy huquqlari,

erkinliklari va burchlari haqida tushuncha hosil

qiladilar.

- Fuqarolarning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari to’g’risida ham atroflicha huquqiy bilimga ega bo’ladilar.

- Shuningdek, Konstitutsiyamizda mustahkamlangan inson

huquqlari va erkinliklarining kafolatlari to’g’risidagi

bilimlarni egallashadi.

- Mavzuni o’zlashtirish jarayonida talabalar shu bilan

birga fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari bilan ham

tanishadilar.

II.O‟QUV TOPSHIRIQLAR

70

II.1. Blits-so’rov savollari

№ Savol Javob

1. Xalqaro umume‘tirof etilgan normalarda inson huquqlari.

2. Asosiy qonunimizda fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari.


4. Fuqarolarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlari.



1. O‘zbekiston Respublikasida shaxsning huquqiy holati tushunchasi.

2. Fuqarolik tushunchasi va uning konstitutsiyaviy asoslari.

3. Fuqarolarning shaxsiy huquqlari.

4. Fuqarolarning siyosoy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari.


6. Fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlari.


III.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: O‘zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari.

Umume’tirof etilgan

normalarda inson huquqlari.

Konstitutsiyamizda

fuqarolarning shaxsiy huquq

va erkinliklari

Inson huquqlari va

erkinliklarining kafolatlari.

14-MAVZU. O’ZBEKISTONDA JAMIYAT VA SHAXS MUNOSABATLARINING

KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI.

12.1.1. Muammoli ma‟ruza bo‟yicha reja topshiriq va o‟quv-uslubiy

hujjatlari

Ma’ruza rejasi:


2. Jamoat birlashmalari hamda davlat va nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda

tutgan o‘rni.


4. Ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi va jamiyatdagi ahamiyati.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mazkur mavzuda jamiyatning iqtisodiy negizlari, jamoat

birlashmalari hamda davlat va nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni,

oila jamiyatning asosiy negizi, ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi va

O‘zbekiston Respublikasining milliy-davlat va uning qonuniy asoslarini, milliy davlat

tuzilishi haqida, ma‘muriy-hududiy tuzilish masalalarini qonuniy amalga oshiruvchi

vakolatli davlat organlari faoliyati bilan tanishadilar.

71


Jamiyatning iqtisodiy negizlari, jamoat birlashmalari hamda davlat va nodavlat notijorat

tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni, oila jamiyatning asosiy negizi, ommaviy

axborot vositalarining huquqiy maqomi bilan tanishadilar.

Milliy davlat tuzilishi haqida tuzilish asoslari, ma‘muriy hududiy tuzilishi haqida

tishunchaga ega bo‘ladilar.

O‘zbekiston Respublikasida ma‘muriy-hududiy tizimini qonuniy amalga oshiruvchi


O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasining

konstitutsiyaviy maqomini o‘rganadilar.






Topshiriq 3. “T-sxema”ni to’ldirish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

II. O‟QUV TOPSHIRIQLAR II.1. Mavzu bo’yicha bilimlarni dolzarblashtiruvchi savol

Muammo. O‘zbekistonda Jamiyat va shaxs munosabatlarining Konstitutsiyaviy asoslari.

II.2. T-sxema

Jamiyatning iqtisodiy negizlari O‘zbekistonning milliy davlat va ma‘muriy-

hududiy tuzilishining qonuniy asoslari






tutgan o‘rni.




va mustahkamlash.

72


Mavzu orqali talabalar jamiyatning iqtisodiy negizlari, jamoat birlashmalari hamda

davlat va nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni, oila jamiyatning

asosiy negizi, ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi bilan tanishadilar.

O‘zbekiston Respublikasining milliy davlat tuzilishi asoslarini, bo‘yicha ma‘muriy-

hududiy tuzilishi to‘g‘risida tushunchalarini kengaytiradilar;

O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi mustaqil davlat - Qoraqalpog‘iston Respublikasi va

uning Konstitutsiyasi bilan tanishadilar.

Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati va mahalliy davlat

organlarining huquqiy maqomi bilan ham atroflicha tanishadilar.


Topshiriq 1. Mavzuni jonlantirish uchun savollarga javob berish. Eslatma: I.2. – ga qarang.

Topshiriq 2. Mavzuga oid slaydlar bilan tanishish.




Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:




1. Jamiyatning iqtisodiy negizlarini izohlang?

2. Mulk shakllarini tasniflang?

3. Jamoat birlashmalari tushunchasi?

4. Jamoat birlashmalarining turlarini sanab bering?

5. Nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni qanday?

6. Oilaning konstitutsiyaviy asoslari?

7. Voyaga yetgan farzandlarning ota-ona oldidagi majburiyatlari?

8. Ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi?




O’tilgan

mavzuni

bilishadi

Guruh

faol

Muammoni

echish uchun

takliflar

berishdi

Jami

Ball 1,0 0,5 1,5 3

1

2

3



1

73

2

3

2,2 – 3 ball – a‘lo









3. Savollar variantlar asosida berilgan savollarga asosan o‘z yechimini topmog‘i

zarur.


etishlari lozim.

15–MAVZU. SAYLOV TIZIMI. OLIY MAJLIS – O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING OLIY

VAKILLIK ORGANI.

Ma’ruza rejasi:


2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tarkibiy tuzilishi.

3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining tarkibiy tuzilishi.

4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi mutlaq vakolatlari.

5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining mutlaq vakolatlari.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Oliy Majlis Oliy davlat

vakillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni

amalga oshiradi, hududiy saylov okruglari bo’yicha

ko’ppartiyaviylik asosida 5 yil muddatga 150 nafar deputat

hamda 100 nafar senatorlardan iborat tarkibda saylanishini

o’rganadi.


- Ushbu mavzuni jarayonida parlamentga saylovlar

o’tkazishning huquqiy tartibi, qonun chiqaruvchi oliy

hokimiyat organining konstitutsiyaviy vakolatlari,

palatalari, tarkibi va uning faoliyati bilan tanishadilar.

- O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tiziimi,

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi

va Senatining birgalikdagi vakolatlari, Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasi tarkibiy tuzilishi, Oliy Majlisi

Senatining tarkibiy tuzilishi, Oliy Majlisi Qonunchilik

palatasi mutlaq vakolatlari, Oliy Majlisi Senatining mutlaq

vakolatlariga oid konstitutsiyaviy huquqiy bilimlarga ega

bo’ladilar.




Topshiriq 2. Ma’ruzani slaydlar orqali ko’rib chiqish.


74



Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:




I









хаtоlikni izlаydilаr (lеkin аmаllаrdа хоtоlik yo‘q)




kеlаdi).

75



1. O‘zbekiston Respublikasi saylov tiziimi?

2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining vakillik faoliyati tushunchasi?

3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlat hokimiyati organlari bilan hamkorligi?

4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tuzilishini tushuntiring?

5. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qo‘mitalarining tarkibi, shakllanish tartibi qanday?

6. Qanday hollarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi muddatidan oldin tarqatib yuborilishi

mumkin?

7. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining vakolatlariga nimalar kiradi?

8. Qonunshilik jarayoni tushunchasi?



Amaliy mashg’ulot rejasi: 1. O’zbekiston Respublikasida saylov tizimi.

2. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik

palatasi tarkibiy tuzilishi.

3. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining tarkibiy

tuzilishi.

4. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik

palatasi mutlaq vakolatlari.










lоzim.





76

5. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining mutlaq

vakolatlari.




Talabalar ushbu mavzuni o’zlashtirish natijasida

O’zbekiston Respublikasida qonun chiqaruvchi hokimiyat va

uning konstitutsiyaviy asosi bilan tanishadilar;

Saylov huquqi, saylov tizimi va ularni o’tkazish tartibi,

parlamentning maqomi, vakolatlari oliy va quyi

palatalarning tarkibi va faoliyati bilan mukammal

o’zlashtirib oladilar;

Parlamentning qonunchilik palatasi va Senatining huquqiy

vakolatlarini ham nazariy jihatdan o’rganadilar.






Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


I.1. Topshiriq

Parlamentning Qonunchilik palatasi va Senatining konstitutsiyaviy asoslari

Parlamentning Qonunchilik palatasi

vakolatlari

Parlament Senatining

vakolatlari


Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

Mazmuni

Tahlil

natija

si


mezoni


1.Savollarga

javob berish.


berish.


2. Kazusni

echish.




3.Natijalar

tahlili.



tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.


bajarish

25%

77

16-MAVZU. SUD HOKIMIYATINING TASHKIL ETILISHI VA FUNKSIYALARINING

UMUMIY TAVSIFI.



Ma’ruza rejasi:

1. O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlari tizimida sud hokimiyatining

tutgan o‘rni.



4. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi.

5. O‘zbekiston Respublikasida odil sudlovning amalga oshirilishi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi:O’zbekiston Respublikasining

sud tizimi inson huquqlarini himoya qiluvchi asosiy

hokimiyat bo’g’inidir. Sud odil sulovni amalga oshirishda

yagona davlat hokimiyati organidir. Sudlar tomonidan

chiqarilgan hal qiluv qarorlari va hukmlari O’zbekiston

Respublikasi davlati nomidan chiqarilishi bilan

tasniflanadi. Sudning huquqiy hujjatlari ijrosi davlat

organlari va fuqarolar tomonidan so’zsiz ijro etilishining

ta’minlanishi konstitutsiyaviy kafolatlanadi.


Talabalar bu mavzuni o‘zlashtirish jarayonida O‘zbekistonRespublikasining

sudtizimito‘g‘risida nazariy bilimga ega bo‘ladilar.

Shuningdek, O‘zbekistonRespublikasining Konstitutsiyaviysudi, Oliy sudi, Oliy

xo‘jalik sudi va ularning tarkibiy tizilmalari bilan tanishadilar.

Shu bilan birga sud idoralarining huquq va majburiyatlari, Konstitutsiyada belgilangan

aybsizlik prezumpsiyasi haqida ma‘lumot oladilar.



Eslatma:I.1.ga qarang.


Eslatma:II.1.ga qarang.

Topshiriq 3.Mustaqil ta’lim vazifalari bilan tanishish.

Eslatma:III.1.ga qarang.

Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

2.1.Muzokaraga asoslangan amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja topshiriq

va o‟quv-uslubiy hujjatlari (2 soat)

78



tutgan o‘rni.





O’quv mashg’ulotining maqsadi:Bilimlarni chuqurlashtirish

va mustaxkamlash.


- Mavzuni o’zlashtirish bosqichini tugatgandan so’ng

talabalar mavzuga oid O’zbekiston Respublikasining sud

tizimi, aybsizlik prezumpsiyasi, odil sudlovni amalga

oshirishdagi asosiy talablar, sudyalarning huquq va

majburiyatlari va barcha sud tizimlarining vakolatlari

xususida nazariy bilimlarni oladilar.

II.O‟QUV TOPSHIRIQLAR


№ Savol Javob

1. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi va ularning vakolatlari

2. Odil sudlovni amalga oshirilishi

3. Sudlarni tashkil etish tartibi va ularning faoliyati

4. Aybsizlik prezumpsiyasi

5. Sudlarning huquq va majburiyatlari


1. O‘zbekiston Respublikasi sud hokimiyati haqida tushuncha bering?

2. Odil sudlovning amalga oshirilishi tushunchasi?

3. Sudlarni tashkil etish tartibi qanday?

4. O‘zbekiston Respublikasi sud tizimini tasniflang.

5. Sud tizimining ahamiyati nimada?

6. Odil sudlov tushunchasi?

7. Sud hokimiyatining vazifalari nimalardan iborat?

8. Sud hokimiyatining tuzilishi?

II. O‟QUV TOPSHIRIQLAR II.1. Mavzu bo’yicha bilimlarni dolzarblashtiruvchi savol

Muammo.O‘zbekistonRespublikasining Oliysudi, Oliy xo‘jalik sudi vakolatlari.

II.2.T-sxema

O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudining

fuqarolik, jinoyat va ma‘muriy sud ishlarini

yuritish bo‘yicha vakolatlari

O‘zbekiston Respublikasining Oliy xo‘jalik

sudining iqtisodiyot sohasida vujudga

keladigan xo‘jalik nizolarining hal etishdagi

79

vakolatlari

17–MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING

KONSTITUTSIYAVIY HUQUQIY MAQOMI.

Ma’ruza rejasi:




4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolatlari.

5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan chiqariladigan normativ-huquqiy

hujjatlar.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalar ushbu mavzuni

o’rganish jarayonida O’zbekistonda Prezidentlik

Respublikasi boshqaruvining joriy qilinishi, O’zbekiston

Respublikasi Prezidenti, uning vakolatlari va qabul

qiladigan huquqiy hujjatlari, Prezident saylovining

o’tkazish tartibi haqida bilib oladilar.


- Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti shaxsi daxlsizligiga oid

konstitutsiyaviy huquqiy normalarni ham izchil o‘rganadilar.







berish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:

1-slayd



I.1.

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolatlari?

2. Prezidentni saylash tartibini izohlang?

16-MAVZU. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining

konstitutsiyaviy huquqiy maqomi.

Reja





5. Prezident tomonidan chiqariladigan normativ-huquqiy hujjatlar.

80

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashqi siyosat, mudofaa va xavfsizlik sohasidagi

vakolatlari?

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining shaxs haq-huquqlari (huquqiy holati) masalalaridagi

vakolatlari?


amaliy mashg‟ulot bo‟yicha reja topshi riq va o‟quv-uslubiy




2. Prezidentlik saylovini o‘tkazish tartibi.


4. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti shaxsi

daxlsizligi.


va mustaxkamlash.


- Talabalar ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida O‘zbekistonda Prezidentlik

Respublikasi boshqaruvini joriy qilinishi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti,

uning vakolatlari va qabul qiladigan huquqiy hujjatlari, Prezident saylovining

o‘tkazish tartibi haqida bilib oladilar.



- Shu bilan bir qatorda talabalar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat

hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini

ta‘minlash borasidagi serqirra huquqiy vakolatlarini aniq bilib oladilar.







Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:








F – fikringizni bayon eting; S – fikringiz bayoniga sabab ko‘rsating

81

M – ko‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring; U – fikringizni umumlashtiring

I.MA’LUMOT AXBOROT MATERIALLAR



O’tilgan

mavzuni

bilishadi

Guruh

faol

Muammoni

echish uchun

takliflar

berishdi

Jami

Ball 1,0 0,5 1,5 3

1

2

3



1

2

3

2,2 – 3 ball – a‘lo



0 – 0,5 ball – qoniqarsiz.

II.MA’LUMOT AXBOROT MATERIALLAR








lozim.













Jami: (3 ball)

18-MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING


82



Ma’ruza rejasi:




4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy vakolatlari.

5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqariladigan normativ-

huquqiy hujjatlar.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ushbu mavzuda talabalar

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining ijro

hokimiyatining amalga oshirilishi, tashkil etilish tartibi,

funksiyalari, vakolatlari va faoliyat yuritish mexanizmi

bilan tanishadilar.


Talabalar mazkur mavzuni chuqur o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tashkil etilishi va tarkibi to‘g‘risida bilimga ega

bo‘ladilar.

Vazirlar Mahkamasining funktsiyalari, vakolatlari va faoliyat turlari va tashkiliy

tizimi bilan tanishadilar.

O‘zbekiston Respublikasi mahalliy organlarining tashkil etilishi, tizimi va

konstitutsiyaviy vakolatlari bilan bog‘liq bilimlarni o‘zlashtiradilar.

Mahalliy hokimiyat vakillik va ijroiya organlari munosabatlarining huquqiy tartibga

solinishini konstitutsiyaviy normalar bilan o‘rganadilar.

Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini tuzish tartibi va ularning vazifalari

to‘g‘risida huquqiy bilimga ega bo‘ladilar.






Topshiriq 3. Mavzuga oid savollarga aniq va lo’nda

javoblar berish.


Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:-

1 ball


O’qituvc

hi

imzosi:




1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi vakolatlari

4 Ma‘naviy sohada

2 Iqtisodiyot sohasida 5 O‘zbekiston Respublikasi qonunlari,

Oliy Majlis qarorlari ijrosini

ta‘minlashdagi faoliyat

3 Ijtimoiy sohada 6 Prezident farmonlari, qarorlari va

farmoyishlari ijrosini ta‘minlashdagi

83

faoliyat








5. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqariladigan normativ-

huquqiy hujjatlar.


va mustaxkamlash.


Ushbu mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talabalar O‘zbekiston Respublikasi organlarining

faoliyati to‘g‘risida nazariy bilim, ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tashkil etilishi va tarkibi,

funktsiyalari, vakolatlari va faoliyat turlari bilan ham tanishadilar.









Nazorat shakli:

Kuzatish, og’zaki

nazorat, yozma

nazorat, o’quv

topshiriq


ball:

1,5 ball


ball:

O’qituvc

hi

imzosi:


1. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tashkil etilish tartibi qanday?

2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tarkibiy tuzilishi?

3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

tomonidan shakllantirilishini izohlang?

4. O‘zbekiston Respublikasi Mahalliy hokimiyat organlarining tashkil etilish tartibi

qanday?

5. O‘zbekiston Respublikasi Mahalliy hokimiyat organlarining vazifalari nimalardan

iborat?

6. Mahalliy hokimiyat vakillik va ijro organlarining munosabatlari va ularni huquqiy

tartibga solish?

7. Mahalliy hokimiyat vazifalari nimalardan iborat?

8. Ijro etuvchi hokimiyat vazifalari tushunchasi?

84





ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball


faolligini

0-4 ball

Jami ball

12 – 10.3 ball – «a‘lo».























hisoblanadi.

1. O‘zbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyatni amalga

oshirishda Vazirlar Mahkamasining roli va ahamiyati. 2. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining vakolatlari.

3. Vazirlar Mahkamasi tarkibida o‘z lavozimi bo‘yicha Qoraqalpog‘iston

Respublikasi hukumati boshlig‘i kiritilishining huquqiy asosi.

4. Vazirlar Mahkamasining iqtisodiy sektorni rivojlantirish borasidagi

vakolatlari.

5. Vazirlar Mahkamasining ijtimoiy sohaga rahbarligi.

85











Jami: (3 ball)

86

“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish”

fanidan

Testlar

Mavzu nomi Savol

Javob turi

bir javobli

(0)/ ko`p

javobli (1)

Javob

1

Javob

2

Javob

3

Javob

4

To`g`ri

javoblar

Savolning

qiyinlik

darajasi (1 dan

3 gacha)

1-oson

2-o`rtacha

3-qiyin

Davlat va

huquq

nazariyasi

asoslari

Qanday belgilar

davlatni ijtimoiy

hokimiyatdan

farqlaydi?

0

ommaviy

xokimiyatning

mavjudligi, davlat

fukarolarining

xududiy bulinishi,

ommaviy xokimiyatni

saqlab turish uchun

aholidan soliq va

yig‗imlar to‗plash;

davlat jamiyatning

rasmiy vakili

ekanligi;

qonuniylik va

huquqiy tartibni

ta‘minlash uchun

majburlov

apparatining

mavjudligi;

normativ-huquqiy

hujjatlarni qabul

qiladigan

vakolatli davlat

organlarining

mavjudligi.

3 1

Davlatning tartibga

solish funktsiyalaridan

birini ayting?

0

atrof muhitni

muhofaza qilish;

barcha mulk

shakllarini himoya

qilish;

inson va

fuqarolarning

huquq va

erkinliklarini sud

orqali ximoyalash;

iqtisodiy

funktsiya.

2 1

Davlat sinfiy

ziddiyatlar

murosasizligining

mahsuli va

ko‗rinishidir, deb

hisoblaydigan nazariya

qanday nazariya?

0 teologik nazariya;

shartnoma

nazariyasi;

markscha nazariya;

zo‗rlik nazariyasi.

3 1

«Davlat funktsiyalari»

va «davlat vazifalari»

tushunchalariga

berilgan ta‘rifni

tanlang.

0

davlat xokimiyatini

amalga oshirish

usullari;

jamiyatni davlat

tomonidan

boshqarishning

mohiyati va

ijtimoiy vazi-fasini

ifoda etuvchi davlat

faoliyatining asosiy

yunalishlari;

davlat faoliyatining

turlari;

jamiyat uchun hal

etilishi manfaatli

bo‗lgan va

davlatning

vakolati doirasiga

kiradigan

ob‘ektiv

qiyinchiliklar.

2 2

Davlatning tegishli

rivojlanish

boskichidagi maqsad va

vazifalarni belgilab

olish uchun qanday

omillar hal qiluvchi

hisoblanadi?

0

davlatning mohiyati

va ijtimoiy vazifalari;

ma‘muriy-xududiy

tuzilishi;

siyosiy (davlat)

rejimi;

davlat

tuzilishining

shakllari.

3 2

Davlat funktsiyasi

nima?

0

davlat organlarining

normativ huquqiy

hujjatlar chiqarishga

doir faoliyati;

davlat faoliyatining

asosiy

yunalishlarini

ifodalovchi

vazifalarni amalga

davlatning o‗z

fuqarolari

huquqlarini

kafolatli amalga

oshirishga doir

davlat

organlarining

qonun ustunligini

ta‘minlashga doir

faoliyati.

2 2

87

oshirish va

muayyan maqsadga

erishish;

faoliyati;

Davlatning qaysi

funktsiyalari xalqaro

maydondagi

faoliyatining asosiy

yunalishlarini tashkil

etadi?

0 doimiy; vaktinchalik; ichki; tashqi. 4 1

Davlat funktsiyasini

amalga oshirish usullari

nimalardan iborat?

0 qonun chiqarish

tarbiyalash va

ishontirish;

qonun chiqarish ,

majburlash;

tarbiyalash va

majburlash.

3 3

«Davlat shakli»

tushunchasi qanday

hodisalarni qamrab

oladi?

0 siyosiy rejim;

, davlat tuzumi,

siyosiy rejim;

davlat

boshqaruvining

shakli, davlat

tuzumi, siyosiy

rejim;

barcha javob

to‘g‘ri 4 3

Ko‗rsatilgan

qoidalardan qaysi biri

davlatning boshqaruv

shaklini aks ettiradi?

0 milliy davlat qurilishi;

markaziy va

maxalliy xokimiyat

organlarining

o‗zaro munosabati;

xokimiyatni tashkil

etishning

manbalari va

usullari;

xokimiyatni

amalga oshirish

vositalari va

usullari.

2 3

Ma‘muriy

huquq

asoslari

Monarxiya

respublikadan nimasi

bilan farq qiladi?

0

referendum va

ommaviy saylov e‘lon

kilinishi;

Hukumatning

parlament asosida

tuzilishi;

prezident va

parlament oldida

Hukumatning ikki

yoklama

javobgarligi;

hokimiyatning bir

shaxs qo‗lida

bo‗lib, uning

meros qilib

berilishi.

4 1

Respublika nima?

0

hokimiyat yuridik

jihatdan va amalda

monarx tuzgan

hukumat hamda parla-

ment o‗rtasida

bo‗linadigan davlat;

oliy hokimiyatni

davlat

xokimiyatining

saylov organlari

amalga oshiradigan

boshqaruv shakli;

oliy davlat

xokimiyati

butunicha bir

shaxsga tegishli

bo‗ladigan

boshqaruv shakli;

davlat xayotini

tashkil etishda xal

qiluvchi o‗rin

parlamentga

tegishli

bo‗ladigan

boshqaruv shakli.

2 1

Hukumat parlament

tomonidan tashkil

etilib, parlament oldida

javob beradigan

boshqaruv shaklini

ko‗rsating.

0 konstitutsiyaviy

monarxiya;

parlament

respublikasi;

prezident

respublikasi; monarxiya. 2 1

Davlatning tuzilish

shaklari qanday?

0

parlament

respublikasi,

monarxiya;

demokratiya,

avtokratiya,

totalitarizm;

prezident

respublikasi,

konstitutsiyaviy

monarxiya;

unitar davlat,

federatsiya,

konfederatsiya.

4 1

Unitar davlat belgilarini

ayting.

0 qonun chiqaruvchi,

ijro etuvchi, sud

xokimiyatining ikki

tizimi;

asosiy tashqi

siyosiy faoliyatni

federatsiya

organlari amalga

oshiradi;

bitta konstitutsiya,

davlat xokimiyati

va qonun

chiqaruvchi

organlarning bir

tizimi yagona

moliya va soliq

yagona kurolli

kuchlar, yagona

moliya, soliq va

pul tizimlari.

3

2

88

tizimi, yagona

qurolli kuchlar;

Unitar davlatni

kursating

0 Amerika Qo‗shma

Shtatlari;

Meksika; Xindiston; Yaponiya.

4

2

Konfederatsiya nima?

0 suverenitetga ega

bo‗lgan, ichki va

tashqi ishlarda

mustaqil sub‘ekt

hisoblangan muayyan

maksad uchun

birlashgan, davlatlar

ittifoqi;

boshlig‗i bu amalni

meros qilib olgan

davlat.

muayyan

suverenitetga ega

bo‗lgan, siyosiy

tuzilmalarga

asoslangan davlat

yoki milliy davlat

tuzilishining

shakli;

to‘g‘ri javob

yo‘q.

1

2

Totalitar rejimning

asosiy belgilaridan

birini ajratib kursating.

0 barcha davlat

organlari faoliyatining

huquqiy xususiyati;

ijtimoiy hayotning

keng ko‗lamda

xarbiylashganligi;

shaxsning

o‗zboshimchaliklar

va

qonunsizliklardan

yaxshi

ximoyalanmaganli

gi;

aholining davlat

xokimiyati

tabiatiga bevosiga

ta‘sir etishi uchun

samarali

mexanizmning

mavjudligi.

2 3

Xokimiyatning

bo‗linishi nima?

0 ijro etuvchi,sud

organlari

vakolatlarining ajratib

qo‘yilganligi;

ma‘muriy va

huquqni muxofaza

qilish organlari

funktsiyalarining

ajratib

qo‘yilganligi;

qonun chiqaruvchi,

ijro etuvchi,sud

organlari

vakolatlarining

ajratib

qo‘yilganligi;

1 va 3 javoblar

to‘g‘ri

4

3

Xokimiyatlar bo‗linishi

nazariyasining

asoschilari kimlar?

0 G. Spenser, E.

Dyuring, Sh.

Monteske;

A. N. Radishchev,

J. Lokk, K.

Kautskiy;

Filmer, J. J. Russo.

J. Lokk, J. J.

Russo, Sh.

Monteske;

A. Gumplovich,

Filmer,

J.J.Russo.

3

3

O‗zbekistan

Respublikasida qaysi

organ qonunlarni qabul

qiladi?

0 Prezident devoni; Vazirlar

Maxkamasi;

Oliy Majlis;

Konstitutsiyaviy

sud.

3

1

Moliya

huquqi

asoslari

Moliya huquqi qanday

munosabatlarni tartibga

soladi?

0 Moliya huquqi davlat

xazinasini yaratuvchi

ho‘jalik

subyektlarining

g‘aznachilik bilan

bog‘liq bo‘lgan

munosabatlarni

huquqiy tartibga

soladi.

Moliya huquqi

Respublika va

munitsipal byudjet

masalalariga oid

munosabatlarni

huquqiy jihatdan

tartibga soladi.

Moliya huquqi

faqat moliyaviy

munosabatlarni

tartibga soladi

Moliya huquqi

faqat davlat

byudjetini

shakllantirish

bilan bog‘liq

bo‘lgan

munosabatlarni

tartibga soladi

3 1

Moliya huquqi

predmetini qanday

munosabatlar tashkil

qiladi?

0 Moliya huquqi

predmetini huquqni

muhofaza qiluvchi

organlar bilan olib

boriladigan o‘zaro

hamkorlik

Moliyaviy tizim

tuzilishini

mustahkamlash,

mazkur sohadagi

vazifalarni

taqsimlash,

moliyaviy faoliyati

davomida yuzaga

keladigan

munosabatlarni

tartibga solish

Moliya vazirligi va

soliq qo‘mitasi

o‘rtasidagi

g‘aznachilikka oid

munosabatlar

Moliyaviy siyosat

davlat hayotining

ustuvor holatdagi

ko‘rinishidir

2 3

89

O‘zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyasida

moliya huquqi

normalari o‘z ifodasini

qaysi javobda to‘g‘ri

topgan?

0 O‘z.Respublikasi o‘z

moliya va pul-kredit

tizimiga ega.

O‘zbekistonning

Davlat byudjeti

Respublika

byudjetidan,

Qoraqalpog‘iston

Respublikasi

byudjetidan va

mahalliy

byudjetlardan iborat

Faqat soliqlardan

tashkil topgan

byudjet

yig‘imlaridan

Bojxona

yig‘imlari, sud

yig‘imlaridan

tushgan

mablag‘lardan

Korxona,

tadbirkorlardan

olinadigan

daromad

soliqlaridan

1 4

Moliya huquqi tizimi

necha qismdan iborat?

0 Asosiy Kirish Umumiy va

maxsus

Xulosa 3 1

O‘zbekiston

Respublikasining Soliq

kodeksi qachondan

boshlab kuchga kirdi?

0 1995-yil 15-iyundan 1996-yil 15-

matrdan

1997-yil 1-iyuldan 1998-yil 1-

yanvardan

4 2

Moliyaviy huquqiy

normalar tuzilishiga

ko‘ra qaysi javobda

aniq berilgan?

0 Gipoteza- moliyaviy-

huquqiy normalarning

harakat qilish

sharoitlarini ko‘rsatadi

Dispozitsiya- yurish

turish qoidalarining

mazmunini, ya‘ni

davlat moliyaviy

resurslarini tashkil

etish, taqsimlash va

undan foydalanish

bo‘yicha ma‘lum

bir harakatlarni

boshqarishni

belgilab beradi

Sanksiya-

moliyaviy-huquqiy

normalar

talablarini qasddan

buzadigan

shaxslarga nisbatan

qo‘‘laniladigan

davlat majburlov

choralarini

belgilaydi

Gipoteza,

dispozitsiya va

sanksiya

4 1

Moliyaviy huquqiy

munosabatlar

subyektlariga nisbatan

qanday moliyaviy

sanksiyalar

qo‘llaniladi?

0 Davlat byudjetiga

to‘lanadigan

to‘lovlarni

kechiktirganligi uchun

peniya, undirish, soliq

solishdan

yashiringandan

daromadni davlat

foydasiga o‘tkazish,

miliyalashtirish yuki

kreditlashni to‘xtatish,

subvensiyalarni

majburiy holda

qaytarib olish va

hokazolar

Ma‘muriy jazo Jinoiy jazo Intizomiy jazo 1 3

Moliyaviy huquqning

subyektlari qaysi

javobda aniq berilgan?

0 Individual(yakka)

tartibda faoliyat

yuritayotgan

tadbirkorlar

Ijtimoiy-hududiy

tizilmalar, jamoaviy

subyektlar,

individual(yakka)

subyektlar

Faqat davlat va ijro

hokimiyat

organlari

Moliya vazirligi

tasarrufidagi

byudjet

2 4

Moliyaviy nazorat

shakli qaysi javobda

to‘g‘ri ifodalangan?

0 Moliyaviy nazorat bu

faqat bosh vazir

zimmasiga yuklangan

nazoratdir

Davlatning byudjet

siyosatini amalga

oshiruvchi va

nazorat qiluvchi

nazoratdir

Davlatning pul

birligini

muomalaga kiritib

uni faqat

qadrsizlanib,

inflatsiyaga tushib

qolishiga

qaratilgan

nazoratdir

Davlatning

moliyaviy

faoliyati

jarayonida ishlab

chiqarish ustidan,

milliy daromadni

taqsimlash va

undan

foydalanish

borasida olib

4 2

90

boriladigan

nazoratdir

Moliyaviy nazoratning

asosiy vazifasi nimadan

iborat?

0 Mamlakat xazinasini

to‘ldirish

Moliyaviy faoliyat

jarayonida

qonunchilikka rioya

qilish va

ta‘minlash,

korxona, muassasa

va tashkilotlardagi

moliyaviy

operatsiyalar qonun

asosida olib

borilishi o‘laroq

undan samarali va

maqsadli tarzda

ta‘minlashdan

iboratdir

Davlatning

mudofaa qudratini

ta‘minlashdan

iborat

Mansabdor

shaxslarni

iqtisodiy, ijtimoiy

va ma‘naviy

jihatdan himoya

qilishdan

iboratdir

2 3

Tadbirkorlik

huquqi

asoslari

Tadbirkorlik

faoliyatining iqtisodiy

manbalarini qanday

mulklar tashkil etadi?

0 Xususiy mulk va

ommaviy mulk

Faqat tadbirkor

tomonidan

yaratilgan mulk

Tadbirkorning

daromadidan

olingan mulk

Faqat kreditlar

asosida

o‘zlashtirilgan

mablag‘lar

1

4

Yagona soliq ya‘ni

daromad solig‘i,

yagona yer solig‘ini

to‘lash tartibi va

stavkalari qaysi davlat

organi tomonidan

belgilanadi?

0

O‘zbekiston

Respublikasi

Prezidenti tomonidan

O‘z.Res Vazirlar

mahkamasi

tomonidan

O‘z.Res Soliq

qo‘mitasi

tomonidan

O‘z.Res Moliya

vazirligi

tomonidan

2

1

Soliq bo‘yicha o‘z

majburiyatlarini

bajarmaganlik uchun

tadbirkorlarga nisbatan

qanday javobgarlik

qo‘llanilishi mumkin ?

0 Intizomiy va ma‘muriy

javobgarlik

Ma‘muriy,

fuqarolik-huquqiy

va jinoiy

javobgarlik

Faqat jismoniy

javobgarlik

Moliyaviy

javobgarlik 2

2

Tadbirkorlik qanday

shaxs ? 0

Davlat organlari

tomonidan tayinlangan

yoki saylangan shaxs

Qoidaga itoatkor

shaxs Ishbilarmon shaxs

Tijorat faoliyati

bilan

shug‘ullanuvchi

fuqarolar va

yuridik shaxs

maqomiga ega

bo‘lgan

korxonalar(tashki

lotlar)

hisoblanadi

4

1

O‘zbekistonda

fuqarolarga yollanma

mehnatni qo‘llash

huquqi qachondan

e‘tiboran joriy etildi ?

0

19990-yil

« Mustaqillik

to‘g‘risida »gi qonun

qabul qilinib, amalga

yuritilgandan so‘ng

1991-yil 15-

fevralda

« O‘z.Res.ning

tadbirkorlik

to‘g‘risida »gi

qonunining qabul

qilinishi bilan

Vazirlar

mahkamasining

qarori asosida

O‘z.Res

Prezidentining

farmoni asosida

1

3

91

Tadbirkorlik

munosabatlarining

ob‘yekti qaysi javobda

to‘liq ifodalangan ?

0

Ijtimoiy sohani

qo‘llab-quvvatlash

hisoblanadi

Iqtisodiyotda

tadbirkorlik

faoliyatini amalga

oshirish hisoblanadi

Siyosiy barqarorlik

va huquqiy tartibot

Mamlakat

mudofaa va ichki

ishlar vazirligini

moddiy

ta‘minlash

hisoblanadi

2

2

Yuridik fakt-

tadbirkorlik huquqiy

munosabatlarning

vujudga kelishida

harakatlar

tushuniladi ?

0

Fuqarolik huquq va

majburiyatlarining

vujudga kelishi,

o‘zgarishi va bekor

bo‘lishiga qaratilgan

harakatlar tushuniladi

Har qanday

huquqiy

munosabatlar

doirasidagi harakat

yoki harakatsizlik

Faqat jinoiy

harakat yoki

harakatsizlik

Ma‘muriy

huquqbuzarlik 1

1

Tadbirkorlik

shartnomasi qanday

hujjat?

0 Dasturiy hujjat Qonuniy hujjat Davlat akti

Yuridik fakt

sifatida ho‘jalik

munosabatlari

qatnashchilarinin

g ho‘jalik huquqi

va

majburiyatlarini

belgilash va

bekor qilishga

qaratilgan

kelishuv

4

1

Xususiy korxonalar

xodimlari qanday

tartibda ishga

yollanadi?

0 Mehnat shartnomasi

(kontrakt) asosida

Taraflar kelishuvi

asosida

Mansabdor

shaxslarning

ruxsati asosida

Kadrlar bo‘limi

boshlig‘ining

buyrug‘i asosida

1

2

«Tadbirkorlik faoliyati

erkinligining

kafolatlari

to‘g‘risida»gi qonun

barcha tadbirkorlarga

teng tadbiq qilinadimi?

0 Teng tadbiq qilinmaydi

Ayol tadbirkorlarga

imtiyozli holatda

tadbiq qilinadi

Teng tadbiq

qilinadi

Faqat kredit olish

jarayonida

inobatga olinadi ?

3

1

Mehnat

huquqi

asoslari

Mehnat huquqi

huquqning qaysi

tarmog‗iga kiradi?

0 asosiy tarmoqlariga;

maxsus

tarmoqlariga;

kompleks

tarmoqlariga;

protsessual

tarmoqlariga.

1 1

Mehnat bozori va

samarali bandlik

sohasida huquqiy

tartibga solish

siyosatini ifodalaydigan

asosiy printsiplarni

ta‘riflang.

0 mehnat

funktsiyasining

aniqliligi;

mehnat

sharoitlarining

yagonaligi va

tabaqalashuvi;

.

mehnat

shartnomasi

(kontrakti)ning

erkinligi;

xodimlar mehnati

va sog‗ligini

saqlashning

ta‘minlanishi

3 1

Qaysi shaxslar qonunda

belgilangan «ish bilan

band fuqarolar»

ro‘yxatiga kirmaydi?

0 to‘liqsiz ish kuni

sharoitida yollanib

ishlovchi shaxslar;

tadbirkorlik

faoliyati bilan

shug‗ullanuvchi

shaxslar;

ichki ishlar

organlarida harbiy

xizmat o‗tayotgan

shaxslar;

farzandlari

tarbiyasi bilan

shug‗ullanayotga

n

1 1

Qo‘shimcha vazifada

ishlovchi shaxsning ish

vaqti qancha davom

etadi?

0 kuniga 2 soat bilan

cheklanadi;

kuniga 4 soat bilan

cheklanadi;

kuniga 6 soat bilan

cheklanadi;

umuman

cheklanmaydi.

4 2

Mehnat shartnomasi

xodimning tashabbusi

bilan bekor qilinganda

xodim ish beruvchini

yozma ravishda qachon

0 2 hafta avval;

1 oy avval;

2 oy avval;

to‘g‘ri javob y‘'q..

1 2

92

ogohlantirishi shart?

Tashkilotning

tugatilishi, xodimlar

soni yoki shtatining

qisqartirilishi oqibatida

ishdan bo‗shatiladigan

xodimlarning uzluksiz

ish staji xodim

bo‗shagandan so‗ng

qancha muddat

davomida saqlanadi?

0 2 hafta;

1 oy;

2 oy;

3 oy.

4 2

Ichki ishlar idoralari

xizmatchilari asosiy

ta‘tilining davomiyligi

qancha muddatni

tashkil etadi?

0 24 kalendar kuni;

45 kalendar kuni;

30 kalendar kuni;

45 kalendar kuni;

45 kalendar kuni;

48 kalendar kuni.

48 kalendar kuni.

30 kalendar kuni;

2 3

16 yoshdan 18

yoshgacha bo‗lgan

voyaga etmaganlarning

ish kuni qancha vaqt

davom etadi?

0 xaftasiga 12 soat;

xaftasiga 18 soat;

xaftasiga 36 soat;

xaftasiga 40 soat.

3 3

Mutaxassis xodim bilan

qanday shartonma

tuziladi?

1 nomuayyan muddatga besh yildan ortiq

bo‗lmagan

muayyan muddatga

muayyan ishni

bajarish muddatiga

besh yildangacha

muayyan

muddatga

2,4 3

Qaysi javobda ish

vaqtining muddati

to‗liq ko‗rsatilgan

0 uzaytirilgan,

qisqartirilgan, normal

muddat

qisqartirilgan,

to‗liqsiz, normal

muddat

to‗liqsiz,

uzaytirilgan,

normal muddat

hammasi to‗g‗ri 2 1

Oila huquqi

asoslari

Quyida sanab o‗tilgan

huquq manbalaridan

oilaviy huquqiy

munosabatlarini

tartibga soluvchi

normalar mavjud

bo‗lganlarini toping:

0 Oila kodeksi;

Fukarolik kodeksi;

Jinoyat kodeksi;

Fukarolik-

protsessual

kodeksi;

1 1

Oila huquqida to‗liq

muomala layoqati

necha yoshdan

boshlanadi?

0 16 yoshdan;

18 yoshdan;

21 yoshdan;

25 yoshdan 2 1

Nikoh tuzishga

to‘sqinlik qiluvchi

holatlarni aniqlang?

0 nikohga

kirayotganlarning

o‗zaro roziligi;

bo‗lg‗usi er-

xotinning yaqin

qarindoshligi;

nikohga

kirayotganlarning

nikoh yoshiga

etganligi;

nikohga

kirayotganlardan

birining boshqa

davlat fuqarosi

2 2

Quyida sanalgan

holatlardan qaysi biri

nikohni haqiqiy emas

deb topish uchun asos

bo‗la olmaydi?

0 er-xotinlardan birining

ixtiyoriy roziligi

yo‗qligi;

er-xotinlar o‗rtasida

uzok,

qarindoshlikning

mavjudligi;

er-xotinlardan

birining o‗zida

OITS infektsiyasi

borligini

yashirganligi;

er-xotinlardan

birining muomala

layoqati

cheklanishi.

4 2

93

Noto‘g‗ri fikrni

ko‗rsating?

0 nikoh, FXDYo

organlarida qayd

etiladi;

nikoh faqat nikohga

kiruvchilar shaxsan

bo‗lganlarida qayd

etiladi;

nikohni vakillar

orqali qayd etishga

yo‘l qo‘yilmaydi;

nikohni kayd

etish chog‗ida

guvohlarning

bo‗lishi shart.

4 2

Nikohni to‗xtatish

uchun nima asos

bo‗ladi?

0 er-xotindan birining

o‗limi;

oilaning tuzatib

bo‗lmas darajada

barbod bo‗lishi;

er-xotinning o‗zaro

roziligi;

barcha javob

to‘g‘ri

4 3

Nikoh shartnomasi

qaysi holatda haqiqiy

emas deb hisoblanadi?

0 basharti u qonunga zid

bo‗lsa;

basharti er-xotindan

o‗rtasida ziddiyat

bo‗lsa;

haqiqiy emas deb

umuman tan

olinishi mumkin

emas;

yuqoridagilar

orasida to‘g‘ri

javob yo‘q.

1 3

Quyidagi hollardan

qaysi biri ota-onalik

huquqidan mahrum

etish uchun asos

bo‗ladi

0 ota-onalik

majburiyatini

bajarishdan buyin

tovlashi

ota-onalardan

birining surunkali

ichkilikbozlik yoki

giyohvandlikka

berilganligi;

bolalari bilan

shafqatsiz

muomalada

bo‗lishi;

.

barcha javob

to‘g‘ri

4 3

Yosh bolalarga vasiylik

necha yoshda

to‗xtatiladi?

0 6 yosh;

12 yosh;

14 yosh;

16 yosh.

3 1

Aliment majburiyati

nima?

0 davlat muomala

layoqatiga ega bo‗lgan

fuqarolarni himoya

qilish uchun

foydalanadigan

huquqiy shakl;

davlat muomala

layoqatiga ega

bo‗lmagan

fuqarolarni himoya

qilish uchun

foydalanadigan

huquqiy shakl;

mavjudligi nikohga

kirishga (nikoh

tuzishga) yul

ko‗ymaydigan

holat;

Qonunda

belgilangan

yuridik faktlar

asosida yuzaga

keladigan hamda

shu asosda oila

a‘zolarining

ayrimlari

boshqalarini,boqi

shi shart

bo‗lgan,boshqalar

i esa buni talab

qilishi mumkin

bo‗lgan huquqiy

munosabat.

4 2

Ekologiya

huquqi

asoslari

Yangi ―Ekologiya‖

ta‘minoti qachon va

kim tomonidan fan

sifatida kiritildi?

0 ―Ekologiya‖ fanini

huquqiy jihatdan

―Ekologiya huquqi‖

kursi sifatida 21-

asrdan boshlandi

―Ekologiya‖ fani

sifatida huquqiy

jihatdan 20-asrda

Sovet olimlari

tomonidan kiritildi

Jamiyat va tabiat

o‘rtasidagi

iqtisodiy

munosabat shakli

fanda yangi

ta‘minoti ilk bor

nemis biolog olimi

Ernest Gekkel

tomonidan

14.09.1866 yil

kiritildi

―Ekologiya‖ fani

ilk bor tabiatga

nisbatan inson

hayotini

o‘rganganga

biolog olim

Charlz Darvin

tomonidan

15.12.1860 yilda

kiritildi

3 1

Ekologiya huquqi fani

nimani o‘rganadi?

0 Ekologiya huquqi-

biologik olamni

o‘rganuvchi fan

bo‘lib, u huquqiy

fanlar tizimida eng

nufuzli fandir.

Ekologiya huquqi-

tabiat va jamiyat

o‘rtasida paydo

bo‘ladigan ijtimoiy

munosabatlarni

huquqiy tomondan

tartibga solishni

o‘rganuvchi fandir

Ekologiya huquqi-

moddiy olamni yer

osti boyliklarining

mavjudligini,

ularning xudo

tomonidan

yaratilganligining

huquqiy asoslarini

o‘rgatuvchi fandir

Ekologiya

huquqi- agrar

sohaga oid

huquqiy

munosabatlarni,

yer huquqi, havo

huquqi kabi

fanlarni ekologik

jihatdan tarkibiy

2 1

94

jihatlarini

o‘rganadi

Ekologiya huquqi

ob‘yektlari qaysi

javobda aniq berilgan?

0 Ekologiya huquqi-

ob‘yekti faqat

atmosfera havosi va

samoviy kenglik

hisoblanadi

Ekologiya huquqi-

ob‘yekti yer

yuzidagi barcha

suvlar hisoblanadi

Ekologiya huquqi-

ob‘yekti bo‘lib,

faqat tabiiy

ob‘yektlar

hisoblanadi

Ekologiya

huquqi- ob‘yekti

faqat yer va suv

osti tabiiy

zahiralari

hisoblanadi

3 2

Ekologiya sohasida

davlat boshqaruvini

amalga oshiruvchi

vakolatli organlar

tizimi qaysi javobda

aniq ifodalangan?

0 O‘zbekiston

Respublikasining

Ekologiya qo‘mitasi

Mahalliy hokimiyat

organlari

Farmoyish

beruvchi hokimiyat

organlari

Umumiy va

maxsus vakolatli

organlar

4 3

Ekologiya sohasida

davlat boshqaruvining

maxsus vakolatli

organlari ichida

markaziy o‘rinni qaysi

organ egallaydi?

0 Qishloq va suv

ho‘jaligi vazirligi

O‘zbekiston

Respublikasi

tabiatni muhofaza

qilish davlat

qo‘mitasi

Ekologiya va yer

ishlari vazirligi

Metrologiya va

irrigatsiya

qo‘mitasi

2 2

Ekologik ekspertiza

nima?

0 Ekologik ekspertiza-

bu atrof tabiiy muhitni

barqarorligini saqlash,

tabiatdan samarali

foydalanish va

aholining xavfsizligini

ta‘minlashga

qaratilgan tashkiliy

huquqiy chora

tadbirlardir

Ekologik

ekspertiza- bu

sog‘lom turmush

tarzidir

Ekologik

ekspertiza- bu

ekologik politsiya

va prokuror

nazoratidir

Ekologik

ekspertiza-bu

davlat

organlarining

ob‘yektlarni

kuzatuvidan

iboratdir

1 1

Ekologik

huquqbuzarlikning

subyekti qaysi javobda

aniq ko‘rsatilgan?

0 Ekologik

huquqbuzarlikni

keltirib chiqaruvchi

omillar

Ekologik

huquqbuzarlikni

qasddan yoki

extiyotsizlikdan

sodir etgan kishi

Faqat mansabdor

shaxslardir

Ekologik

huquqbuzarlikni

sodir etuvchi

yuridik va

jismoniy

shaxslardir

4 2

Ekologik

huquqbuzarliklar uchun

qanday javobgarliklar

belgilanadi?

0 Faqat bo‘ysunish

tartibida intizomiy

Intizomiy,

ma‘muriy va jinoiy

Faqat mansabdor

shaxslarga

nisbatan ma‘muriy

yoki jinoiy

Ekologik

qonunchilik

normalariga

asosan faqat

fuqarolarga

nisbatan

ma‘muriy jazo

qo‘llaniladi

2 1

Atmosfera havosini

muhofaza qilishni

huquqiy jihatdan qaysi

qonun tartibga soladi?

0 Faqat davlatimizning

asosiy qonuni bilan

―Atmosfera

havosini muhofaza

qilish to‘g‘risida‖gi

qonun bilan

―Ekologiya va

tabiatni muhofaza

qilish

to‘g‘risida‖gi

qonun bilan

O‘zbekiston

Respublikasining

―Tabiatni

muhofaza qilish


qonuni bilan

2 1

Xalqaro ekologik

tashkilotlar qaysi

javobda aks etgan?

0 Xalqaro ekologik

yuristlar tashkiloti

Xalqaro davlatlar

raxbarlarining

uchrashuvi

EKOSOS,

YUNEP,

YUNESKO, JSST,

FAO, XDK, JMT,

MAGATE, OBSE,

XIK, EKOSAN va

Ekologiya fanini

olam yuziga fan

sifatida kiritgan

buyuk biolog

nemis olimi

E.Gekkelning

3 1

95

boshqalar ―Xalqaro

ekologik

maktabi‖

Qishloq xo‘jalik huquqi

qanday munosabatlarni

tartibga solishi qaysi

javobda to‘g‘ri

ko‘rsatilgan?

0

Qishloq xo‘jalik

huquqi paxtachilik

sohasiga oid mulkiy

va nomulkiy

munosabatlarni

tartibga soladi

Qishloq xo‘jalik

huquqi qishloq

xo‘jaligiga oid yer,

mulkiy, mehnat va

tashkiliy-boshqaruv

sohalaridagi

ijtimoiy

munosabatlarni

tartibga soladi.

Qishloq xo‘jalik

huquqi faqat

g‘allachilik va

chorvachilik

munosabatlari

bilan bog‘liq

holatlarini huquqiy

tartibga soladi

Qishloq xo‘jalik

huquqi-qishloq

xo‘jalik ishlab

chiqarish

jarayonida kelib

chiqadigan agrar

munosabatlarni

tartibga soladi.

4

3

Qishloq xo‘jaligi

huquqining subyektlari

qaysi javobda aniq

ifodalangan?

0 Qishloq xo‘jaligi Faqat fermer va

dehqon xo‘jaliklari

Qishloq xo‘jaligi

ishlab chiqarishi

bilan bog‘liq

bo‘lgan

munosabatlarda

qatnashuvchi

yuridik va jismoniy

shaxslar

hisoblanadi

Faqat shirkat

xo‘jaliklari 3

1

Qishloq xo‘jalik huquqi

manbalari qaysi

javobda izchil

bildirilgan?

0

Agrar munosabatlarni

tartibga soladigan

qonunchilik

hujjatlarining

yig‘indisi

Konstitutsiya va

Yer kodeksi

―Fermer xo‘jaligi

to‘g‘risida‖ gi

qonun

―Dehqon xo‘jaligi


qonun

1

2

Qishloq xo‘jaligini

davlat tomonidan

tartibga solish qaysi

javobda aniq va lo‘nda

belgilangan?

0

O‘zbekiston fermerlar

uyushmasi

Viloyat, tuman,

qishloq va sud

xo‘jaligi

Qishloq va suv

xo‘jaligi vazirligi

Agrosanoat

majmuida

ijtimoiy-iqtisodiy

islohotlarni

amalga

oshiruvchi davlat

boshqaruv

organlari faoliyati

tushuniladi

4

1

Qishloq xo‘jaligini

kooperativi (shirkat

xo‘jaligi)ning

huquqiy holati qaysi

javobda to‘g‘ri

ifodalangan?

0

Dehqonlar uyushmasi

vakillarining

boshqaruv organi

Qishloq xo‘jaligi

kooperativi (qishloq

xo‘jaligi) tovar,

qishloq xo‘jaligi

mahsulot

yetishtirish uchun

paychilik va

asosan,oila (jamoa)

qudratiga,

fuqarolarning

ixtiyoriy ravishda

birlashishiga

asoslangan yuridik

shaxs huquqlariga

ega mustaqil

xo‘jalik yurituvchi

subyektdir

V. Fermerlar

uyushmasi va ular

a‘zolarining yig‘ini

Fermerlar

uyushmasi va ular

a‘zolarining yig‘ini

Tuman fermerlar,

dehqonlar,

agrofirmalar

rahbarlari yig‘ini

2

3

96

Qishloq xo‘jaligi

kooperativiga a‘zolik

qanday tartibda amalga

oshirildi?

0 Shaxsning yozma

arizasiga asosan Meros asosida

Hokimning qarori

asosida

Raisning buyrug‘i

asosida 1

2

Shirkat xo‘jaligining

mustaqil balansini

qanday mulklar tashkil

etadi?

0 Daromad asosida

Mustaqil balansida

aks ettirilgan asosiy

jamg‘armalar,

aylanma mablag‘lar

hamda boshqa

moddiy boyliklar

shirkatning mol-

mulkini tashkil

etadi

Kredit, kadrlar

asosida to‘plangan

moddiy boyliklar

Ishlab chiqarish

asosida vujudga

kelgan

foydalardan

to‘plangan

boyliklar

2

1

Nechi yoshga to‘lgan

shaxslar fermer bo‘lishi

mumkin?

0

Albatta, O‘zbekiston

Respublikasining 16

yoshga to‘lgan fuqarosi

Yoshidan qat‘iy

nazar, aqli raso

shaxs

18 ga to‘lgan,

qishloq xo‘jaligida

tegishli malaka va

ish tajribaga ega

bo‘lgan shaxs

Oliy qishloq

xo‘jaligi sohasida

ma‘lumotga ega

bo‘lgan, 25 yosh

shaxs

3

1

Fermer xo‘jaligi…

0 Fidoiy dehqon farzandi

Qishloq hayotini

mukammal bilgan

shaxs

Unga ijaraga

berilgan yer

uchastkalarida

foydalangan holda

qishloq xo‘jaligi

tovar ishlab

chiqarish bilan

shug‘ullanuvchi,

mustaqil xo‘jalik

yurituvchi

subyektdir

Qishloq ahli 3

2

Chorvachilik

mahsulotlari

yetishtirishga

ixtisoslashgan fermer

xo‘jaligi nechta shartli

chorva moli bo‘lgan

taqdirda tashkil

etiladi?

0 5ta 10ta

20ta

Kamida 30ta

4

1

Jinoyat

huquqi

asoslari

Jinoyat huquqi qanday

ijtimoiy munosabatlarni

taribga soladi?

0

jazoni ijro etish

majburiyati bilan

yuzaga keladigan

ijtimoiy

munosabatlarni

jinoyat sodir etilishi

munosabati bilan

davlat va fuqaro

o‘rtasida yuzaga

keladigan ijtimoiy

munosabatlarni

jinoyat ishi

bo‘yicha ish

yuritish tartibi

bilan bog‘liq

ijtimoiy

munosabatlarni

yuqorida sanab

o‘ilgan barcha

javoblar to‘g‘ri

4

1

Jinoyat huquqida

huquqiy tartibga solish

usulini belgilang.

0

Javobgarlikga sabab

bo‘luvchi jinoyatni va

qilmishning jazoga

loyiqligini aniqlash.

Jinoyat ishini

kuzatish asosi,

tartibi va shart-

sharoitlarini,

surishtiruv yoki

dastlabki tergov

o‘tkazish, ishni

sudda ko‘rish

Jazoni ijro etish va

o‘tash tartibi

hamda shart

sharoitlarini

belgilash

To‘g‘ri javob yo‘q

2

2

O‘z Res. Jinoyat kodeksi

qachon qabul qilingan?

0

1994-yil 29-avgustda

1994-yil 24-sentabrda 1995-yil 1-aprelda

2001-yil 29-

avgustda

2

1

97

O‘z Res. Jinoyat kodeksi

qachon amalga

kiritilgan?

0

1995-yil 1-aprelda 1996-yil 5-iyunda

1996-yil 13-

iyunda

1997-yil 1-

yanvarda

1

1

Jinoyat huquqida

qilmishning jazoga

loyiqligi va boshqa

jinoiy-huquqiy oqibatlari

faqat jinoyat kodeksi

bilan belgilanishini

bildiradigan printsip

nima deb nomlanadi?

0

Adolatlilik printsipi

Qonuniylik printsipi

Fuqarolarning

qonun oldida tenglik

printsipi

Insonparvarlik

printsipi

1

2

Boshqa shaxsni

ko‘ndirish, unga pora

berish, qo‘rqitish va

boshqa yo‘llar bilan

jinoyat sodir etishga

og‘diruvchi shaxs

qanday nomlanadi?

0

Ijrochi

Tashkilotchi

Dalolatchi Yordamchi

3

3

Jinoyat sodir etishdan

ixtiyoriy voz kechish:

Jinoyat sodir etishdan

ixtiyoriy voz kechish:

0

Jinoiy javobgarlikni

og‘irlashtiradi

Jinoiy javobgarlikni

yengillashtiraddi

Jinoiy

javobgarlikni isisno

etadi

Jinoyat huquqida

inobatga

olinmagan

3

3

Quydagilarning qaysilari

qilmishning jinoiyligini

istisno etuvchi holat

hisoblanmaydi?

0

Oxirgi zarurat

Zaruriy mudofaa

Qilmishning kam

ahamiyatliligi

Aybsiz ravishda

zarar yetkzish

3

2

Quyidagilarning

qaysilari O‘ZB Resning

Jinoyat ko‘deksi bo‘yicha

jazo turiga kirmaydi?

0

Xizmat bo‘yicha

cheklash

Axloq tuzatish ishlari

Mol-mulkni

musodara qilish

Ozodlikdan

mahrum etish

1

2

Ozodlikdan mahrum

etish qancha muddatga

belgilanadi?

0

Uch oydan 20 yilgacha

Olti oydan 20

yilgacha

Uch oydan 12

yilgacha

Olti oydan 25

yilgacha 4

1

Xalqaro

huquq

asoslari

Quyidagi xalqaro

huquq manbalaridan

qaysilari asosiy huquq

manbalariga kiradi?

0

xalqaro

tashkilotlarning

qarorlari.

xalqaro

shartnomalar

huquqning

umumiy

printsiplari

sanab

o‘tilganlarning

barchasi

4 2

Xalqaro shartnoma

tuzishning oxirgi

bosqichini ko‘rsating.

0

shartnomaning

imzolanishi

izohlarni e‘lon

qilish

BMTda shartnomni

rasmiy tasdiqlash

va ro‘yxatdan

o‘tkazish

shartnoma matni

bo‘yicha kelishuv

1 1

Xalqaro tartibli

hududlarga nima

kiradi?

0

kontenental shelf

ochiq dengiz

iqtisodiy zona hududiy dengiz

3 2

Ajnabiy fuqarolarga

biron bir soxada

muayan huquqlar

beriladigan,

shuningdek, ularga

ushbu soxada davlat

o‘z fuqorolariga

0

maxsus tartib

milliy tartib

eng qulay tartib

shartli tartib 4 3

98

nazarda tutganidan farq

qiluvchi muayan

majburiyatlar

belgilanadigan huquqiy

0tartib qanday

nomlanadi?

Ajnabiy fuqarolarga

biron bir soxada

muayan huquqlar

beriladigan,

shuningdek, ularga

ushbu soxada davlat

o‘z fuqorolariga

nazarda tutganidan farq

qiluvchi muayan

majburiyatlar

belgilanadigan huquqiy

tartib qanday

nomlanadi?

Qabul qiluvchi davlat

tomonidan xorijiy

davlat konsuliga

tegishli konsullik

okrugida o‘z

vazifalarini bajarish

uchun beriladigan

ruxsat qanday

nomlanadi?

0

Konsullik panteta

Egzekvatura

Kosullik mandata

Konsullik yorlig‘i 4 2

BMT qachon tashkil

topgan?

0

1942 yilda

1945 yilda 1949 yilda

1953 yilda

2 1

Qaysi davlat BMT

kengashining doimiy

a‘zosi emas?

0

Xitoy

Hindiston Frantsiya

Buyuk Britaniya

2 1

BMTning inson

huquqlari bo‘yicha

dekloratsiyasi qachon

qabul qilingan?

0

1945 yilda

1948 yilda 1966 yilda

1984 yilda

2 2

Qaysi xalqaro tashkilot

atom energiyasidan

foydalanish soxasidagi

xalqaro hamkorlikning

markazi hisoblanadi?

0

EKOCOC

MAGATE YUNIDO

IKAO

2

1

Quyidagi berilgan

printsiplardan

qaaysilari xalqaro

huquq printsiplariga

kirmaydi?

0

Tinchlik va xalqaro

havfsizlikni saqlash

printsipi

Xalqaro hamkorlik

printsiplari

Inson ,xalqlar va

millatlar

huquqlarini

himoya qilish

printsiplari

Milliy huquqning

ustunlik

printsiplari 4

3

O‗zbekiston

Respublikasi

konistitutsiya

sini o‘rganish

o‘quv kursi

va uning

Qaysi tarixiy davrda

«Konstitutsiya»

tushunchasi hozirgi

ma‘noga ega bo‗ldi va

davlatning asosiy

qonunini ifodalash

0 Qadimgi dunyo

davrida;

Yangi davrda;

O‗rta asrlar

davrida;

Ikkinchi jaxon

urushidan keyin.

3

1

99

maqsadi,

vazifalari,

uslublari

maqsadida ishlatila

boshladi?

O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyasidagi

qaysi bo‗lim jahonning

bironta

Konstitutsiyasida

uchramaydi?

0 ma‘muriy-hududiy va

davlat tuzilishi;

jamiyat va shaxs;

davlat

hokimiyatining

tashkil etilishi;

hamma javob

to‗g‗ri

3 1

Prezidentining

O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyasini

o‗rganishni tashkil etish

to‗g‗risida»gi

farmoyishi qachon

qabul qilingan?

0 2001 yil 4 mart; 2001 yil

20 fevral;

2001 yil

20 yanvar;

2001 yil

4 yanvar;

4 1

O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyasiga

tuzatishlar parlament

a‘zolarining qancha

mikdordagi ovozi bilan

ma‘qullanishi kerak?

0 a‘zolar umumiy

sonining oddiy

ko‗pchilik ovozi bilan;

a‘zolar umumiy

sonining 2/3 qismi

bilan;

a‘zolar umumiy

sonining 3/4 qismi

bilan;

bir ovozdan 2 2

Konstitutsiyaning

asosiy mantiqiy

yo‗nalishi quyidagicha

0 davlat, qonun,

printsiplar;

inson, jamiyat,

davlat;

shaxs, mulk,

qonun;

qonun,

printsiplar,

jamiyat;

2 2

Davlatchilikning eng

muhim belgilariga

0 huquq normalari;

halq

hokimiyatchiligi

davlat ramzlari;

Konstitutsiya va

qonunlar;

4 2

Davlat suvereniteti

qanday termin?

0 davlatning

mustaqilligini

bildiruvchi termin;

demokratiyani

bildiruvchi termin;

Prizidenlik

boshqaruvini

biliruvchi termin;

Davlat ramzlarini

bildiruvchi

termin;

1 3

Prezident

I.Karimovning

―O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyasini

o‗rganishni tashkil etish

to‗g‗risida»gi

Farmoyishining

maqsadi

0 huquqiy norma va

huquqiy mafkurani

shakillantirish;

fuqoralarning

huquqiy

mafkurasini

rivojlantirishga;

konstitutsiyani

talqin qilish va

unga munosobat;

yosh avlodning

huquqiy ong va

madaniyatini

yuksak

shakillantirish;

4 3

Berilgan huquq

manbalaridan qaysi biri

konstitutsiyaviy huquq

tarmog‗ining manbai

bo‗lmasa ham,


fanining manbai

hisoblanadi?

0 O‗zbekiston

Respublikasi Oliy

Majlisining hujjatlari;

O‗zbekiston

Respublikasi

Prezidentining

farmon va

farmoyishlari;

O‗zbekiston

Respublikasining

normativ-huquqiy

hujjatlari;

Huquqshunos

olimlarning

karashlari,

fikrlari, nuqtai

nazarlari

3 3

100

O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyasini

rasmiy talqin etish

huquqiga ega bo‗lgan

davlat organini

ko‗rsating.

0 O‗zbekistan

Respublikasining Oliy

Majlisi;

O‗zbekistan

Respublikasining

Vazirlar

Maxkamasi;

O‗zbekistan

Respublikasining

Prezidenti;

O‗zbekistan

Respublikasining

Konstitutsiyaviy

sudi.

4 2

O‗zbekiston

Respublikasi

konstitutsiya

sida inson va

fuqoralarning

asosiy

huquqlari,

erkinliklari

va burchlari

O‗zbekiston

Respublikasining

fuqaroligi to‗g‗risida»

qonun qachon qabul

qilindi?

0 1992 yil

2 iyulda; ×

1994 yil

4 martda;

1995 yil 2 iyunda;

1993 yil 4 mayda;

1 1

O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyasida

yashash huquqi

fuqoralarning qanday

huquqiga kiradi?

0 ijtimoiy huquqlariga;

siyosiy

huquqlariga;

shaxsiy huquq va

erkinliklar;

iqtisodiy

huquqlariga;

3 1

Fuqoralarning

Konistitutsion siyosiy

huquqlardan saylash

huquqi necha yoshdan

belgilangan?

0 16 yoshdan; 18 yoshdan; 20 yoshdan;

19 yoshdan;

2 1

O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyasining 41-

moddasiga asosan

0 Har kim ijtimoiy

yordam olish

huquqiga ega;

Har kim bilim olish

huquqiga ega;

Har kim yashash

huquqiga ega;

Har kim dam

olish huquqiga

ega;

2 2

Quyida keltirilgan

fuqarolik holati

hujjatlaridan qaysi biri

fuqarolik hodisasi

hisoblanadi?

0 nikoh tuzish;

nikohni bekor

qilish;

ismni o‗zgartirish;

vafot etish.

4 2

Shartnomani

izohlashda huquqni

talqin etishning qaysi

turidan foydalaniladi?

0 so‗zma-so‗z;

cheklovchi;

.

keng izohlovchi;

yuqoridagilarning

hech qaysisi

1 2

Fuqaro qaysi muddat

davomida noma‘lum

sabablarga ko‗ra vafot

etgan deb e‘lon

qilinishi mumkin?

0 1 yil;

.

3 yil;

5 yil;

10 yil 2 3

Fuqaroning turar joyi

qayer hisoblanadi?

0 o‗z mulkiga ega

bulgan joyi;

ro‘yxatdan o‗tgan

joyi;

.

doimiy ravishda

yoki kup vaqt

yashaydigan joyi;

ota-onasi

istiqomat

qiladigan joy

2 3

O‗zbekiston

Respublikasi

milliy davlat

va ma‘muriy-

hududiy

tuzilishi

O‗zbekiston

Respublikasi

ma‘muriy-hududiy

tuzilishni qaysi organ

qonuniy amalga

oshiradi?

0 Vazirlar Mahkamasi;

Prizident;

Oliy Majlis;

Sud hokimiyati;

3 1

O‗zbekiston

Respublikasi

0 qonunosti hujjatlari;

kodekslashtirilgan

qonunlar;

Konstitutsiyaga

qo‗shimcha va

Qoraqolpog‗iston

Respublikasi

3 1

101

konstitutsiyaviy

qonunlari deb..

o‗zgartirish

kirituvchi; ×

qonunlari;

Qonun chiqarish

jarayoni asosiy

bosqichlarining ketma-

ketligi to‘g‘ri

ko‗rsatilgan javobni

ko‗rsating:

1) qonun loyihasini

Oliy Majlisda ko‗rib

chiqish va qabul qilish;

2)O‗zbekiston

Respublikasi

Prezidentining qonunni

imzolashi va e‘lon

qilishi;

3)qonunchilik

tashabbusi;

4)qonun loyihasining

dastlabki ko‗rib

chiqilishi;

5)Oliy Majlis

qo‗mitasida qonunning

ko‗rib chiqilishi va

ma‘qullanishi.

0 3-4-5-1-2; 3-5-1-4-2; 4-3-1-5-2;

4-3-5-2-1.

1 1

Berilgan huquq

manbalaridan qaysi biri


tarmog‗ining manbai

bo‗lmasa ham,


fanining manbai

hisoblanadi?

0 O‗zbekiston

Respublikasi Oliy

Majlisining hujjatlari;

O‗zbekiston

Respublikasi

Prezidentining

farmon va

farmoyishlari;

O‗zbekiston

Respublikasining

normativ-huquqiy

hujjatlari;

Huquqshunos

olimlarning

karashlari,

fikrlari, nuqtai

nazarlari.

3 2

Huquqning qaysi

sub‘ekti O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyasini qayta

ko‗rib chiqish va unga

tuzatishlar kiritish

tashabbusi bilan chiqa

olmaydi?

0 O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti;

O‗zbekiston

Respublikasining

Oliy Majlisi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyaviy

sudi;

Oliy Majlisning

alohida

deputatlari.

4 2

O‗zbekiston

Respublikasi Davlat

gerbi qachon qabul

qilingan?

0 1992 yil 2

iyulda; ×

1991 yil 2

martda;

1992 yil

2 iyunda;

1991 yil

2 mayda;

1 2

O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyasiga

tuzatishlar parlament

a‘zolarining qancha

mikdordagi ovozi bilan

ma‘qullanishi kerak?

0 a‘zolar umumiy

sonining oddiy

ko‗pchilik ovozi bilan;

a‘zolar umumiy

sonining 2/3 qismi

bilan;

a‘zolar umumiy

sonining 3/4 qismi

bilan;

bir ovozdan. 2 3

102

O‗zbekiston

Respublikasi 1992 yilgi

Konstitutsiyasining I

bobi nimaga

bagishlangan?

0 inson va fuqaroning

xukuq va

erkinliklariga;

O‗zbekiston

Respublikasining

davlat qurilishiga;

konstitutsiyaviy

tuzumning asosiy

printsiplariga;

O‗zbekiston

Respublikasi sud

hokimiyatining

konstitutsiyaviy

asoslariga.

3 3

O‗zbekiston

Respublikasida

referendumni qaysi

organ tayinlaydi?

0 O‗zbekiston


Majlisi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Vazirlar

Maxkamasi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti;

O‗zbekiston

Respublikasining

Markaziy saylov

komissiyasi.

1 3

O‗zbekiston

Respublikasi

Oliy Majlisi

O‗zbekiston

Respublikasi Oliy

Majlisining vakolat

muddati qancha?

0 5 yil; 4 yil; 6 yil;

vakolatlarning

aniq muddati

yo‘q.

1 1

O‗zbekiston

Respublikasi Oliy

Majlisining asosiy

tarkibiy bo‗linmalariga

nimalar kiradi?

0 qumitalar; fraktsiyalar;

inspektsiyalar; to‘g‘ri javob

yo‘q..

1 1

Quyidagi shaxslardan

qaysi biri xal qiluvchi

ovoz huquqi bilan Oliy

Majlis Kengashiga

kiradi?

0 Oliy Majlis raisining

o‗rinbosarlari;

deputatlik

fraktsiyalari va

bloklarining

rahbarlari;

Oliy Majlis

qo‗mitalarining

raislari;

yuqorida sanab

o‗tilgan

shaxslarning

barchasi xal

qiluvchi ovozga

ega.

4 2

Quyida sanab o‗tilgan

organlardan qaysi biri

qonun chiqarish

tashabbusi huquqiga

ega emas?

0 O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti;

O‗zbekiston

Respublikasining

Vazirlar

Maxkamasi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Bosh prokurori;

O‗zbekiston

Respublikasining

davlat

qo‗mitalari.

4 2

O‗zbekiston

Respublikasi Oliy

majlis a‘zolari soni

qancha?

0 150 ta; 175 ta; 220 ta;

250 ta;

4 2

Quyidagi huquqlardan

qaysi biri insonning

siyosiy huquqlari

guruhiga kiradi?

0 ishsizlikdan

himoyalanish huquqi;

shaxsiy va jamoa

murojaatlari

(petitsiyalari)ni

davlat hokimiyati

tashkilotlariga

yuborish huquqi; ×

o‗z mulkiga erkin

egalik qilish,

undan foydalanish

va uni tasarruf

etish huquqi;

erkinlik va

shaxsiy dahlsizlik

huquqi.

2 3

Davlat organi nima?

0 muassasa; davlat apparatining

bug‗ini

davlat mexanizmi;

siyosiy tashkilot.

3 3

O‗zbekistonda qaysi

organ davlat

hokimiyatining oliy

vakillik organi

hisoblandi?

0 a) Prezident;

v) Oliy sud; s) Oliy Majlis;

Vazirlar

Maxkamasi.

3 3

O‗zbekiston

Respublikasi

Prezidentlik

O‗zbekistonda

prezidentlik instituti

kachon joriy etilgan?

0 1990 yil mart oyida;

1992 yil dekabr

oyida;

1991 yil sentyabr

oyida;

to‘g‘ri javob

yo‘q..

2 1

103

instituti O‗zbekiston

Respublikasi

Prezidentining statusiga

oid qaysi javob to‗g‗ri?

0 O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyaviy

sudining rahbari;

ijro etuvchi idora

rahbari;

qonun chiqaruvchi

hokimiyat rahbari;

davlat va ijro

etuvchi xokimiyat

rahbari;

4 1

Qaysi organ

O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti saylovini

tayinlaydi?

0 O‗zbekiston


Majlisi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Vazirlar

Mahkamasi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyaviy

sudi;

to‘g‘ri javob

yo‘q..

1 1

Necha yoshda

O‗zbekiston

Respublikasining

prezidentligiga nomzod

bo‗lish mumkin?

0 30 yoshda; 35 yoshda;

40 yoshda;

25 yoshda. 2 2

Oliy Majlisning inson

huquqlari bo‗yicha

vakili (ombudsman)ni

kim lavozimiga

tayinlaydi va ozod

etadi?

0 O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti; ×

O‗zbekiston

Respublikasining

Oliy Majlisi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Vazirlar

Maxkamasi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyaviy

sudi.

1 2

O‗zbekistonda kim

farmonlar chiqarish

vakolatiga ega?

0 Oliy Majlis; Prezident; Bosh Vazir;

Konstitutsiyaviy

sud.

2 2

O‗zbekistonda qaysi

organlar ijro etuvchi

organlar tizimiga

kiradi?

0 Vazirlar Mahkamasi,

hokimliklar va Oliy

Majlis Kengashi;

Prezident, sudlar;

Vazirlar

Mahkamasi,

Prezident,

hokimliklar;

Oliy Majlis,

Konstitutsiyaviy

sud.

3 3

Qaysi normativ-

huquqiy hujjatni

O‗zbekiston

Respublikasining Pre-

zidenti ham,

O‗zbekiston

Respublikasining

Vazirlar Mahkamasi

ham chiqarishi

mumkin?

0 farmon; qonun; qaror;

farmoyish.

4 3

O‗zbekiston

Respublikasining Pre-

zidenti turli sabablarga

ko‗ra vazifasini bajara

olmaydigan vaziyat

yuzaga kelsa

0 Bosh Vazir Prezident

vazifasini saylovgacha

davom ettiradi

Oliy Majlis a‘zolari

o‗rtasidan saylab

qo‗yilgan deputat

Prezident vazifasini

saylovgacha davom

ettiradi

O‗zbekiston

Respublikasi

Konistitutsiyaviy

sudi raisi Prezident

vazifasini

saylovgacha

davom ettiradi

O‗zbekiston

Respublikasi Oliy

Majlis Senati raisi

Prezident

vazifasini

saylovgacha

davom ettiradi

4 3

O‗zbekiston

Respublikasi

Vazirlar

Mahkamasi

O‗zbekiston

Respublikasining

Vazirlar mahkamasi

0 Oliy organ;

Ijro etuvchi

hokimiyat;

Davlat tashkiloti;

O‗zbekiston

Respublikasi

hukumatining

tarmog‗i.

2 1

O‗zbekiston

Respublikasining Bosh

vaziri qaysi organ

0 O‗zbekiston


sudi oldida;

O‗zbekiston

Respublikasining

Oliy Majlisi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Milliy xavfsizlik

to‘g‘ri javob

yo‘q..

2 1

104

oldida hisobot berib

boradi?

xizmati;

O‗zbekiston

Respublikasi

Hukumatining rahbari

qanday nomlanadi?

0 O‗zbekiston

Respublikasining

Bosh vaziri;

O‗zbekiston

Respublikasi

Vazirlar

Mahkamasining

raisi;

O‗zbekiston

Respublikasi

Vazirlar

Kengashining raisi;

O‗zbekiston

Respublikasi

hukumatining

raisi.

1 1

Vazirlarni kim

lavozimiga tayinlaydi

va undan ozod etadi?

0 O‗zbekiston

Respublikasining

Bosh vaziri;

O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti;

O‗zbekiston

Respublikasining

Oliy Majlisi;

to‘g‘ri javob

yo‘q..

1 2

Quyidagi organlardan

qaysi biri ijro etuvchi

hokimiyat organlari

tizimiga kirmaydi?

0 Adliya vazirligi;

O‗zbekiston

Respublikasi

Hukumati;

Moliya vazirligi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Xavfsizlik

kengashi.

4 2

Qaysi normativ-

huquqiy hujjatni

O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti ham,

O‗zbekiston

Respublikasining

Vazirlar Mahkamasi

ham chiqarishi

mumkin?

0 farmon; qonun; qaror;

farmoyish.

4 3

Davlat boshqaruvi

hujjatini to‗xtatib

qo‘yish va bekor

qilinishi uchun asos

bo‗lishi mumkin?

0 hujjatda ko‗rsatilgan

qoidaning bajarilishi;

uning qonunlarga

zidligi yoki mos

kelmasligi;

prokuror protesti;

yuqorida

keltirilgan

asoslardan

ixtiyoriy bittasi.

2 3

O‗zbekiston

Respublikasi Vazirlar

Mahkamasiga kim

ishonsizlik votumi

qabul qilishi mumkin?

0 O‗zbekiston


Majlisi;

O‗zbekiston

Respublikasi Oliy

Majlisining

Kengashi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Konstitutsiyaviy

sudi;

O‗zbekiston

Respublikasining

Prezidenti;

1 3

O‗zbekiston

Respublikasi

Sud

hokimiyati

Qaysi organ odil

sudlovni amalga

oshiradi?

0 notariat; prokuratura;

sud;

advokatura. 3 1

O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyaviy

sudining sudyalari

necha kishidan iborat?

0 9; 10; 15;

17.

1 1

O‗zbekiston

Respublikasi

Konstitutsiyaviy

sudining sudyalari

qancha muddatga

saylanadilar?

0 5 yil; 10 yil; 4 yil;

bir umrga.

1 1

105

Huquq normasi nima? 0 diniy manbalarda

berilgan ilohiy

tasavvurlardan kelib

chiquvchi qoidalar;

odamlarning

ezgulik va

yovuzlik, adolat,

insonning jamiyat

oldidagi burchi

xaqidagi

tasavvurlariga

muvofiq ravishda

jamiyat hayotida

shakllangan

qoidalar;

davlat tomonidan

belgilangan va

muhofaza

qilinadigan barcha

uchun majburiy

qoidalar;

ko‗p marta

takrorlash

natijasida

shakllangan va

odat tusiga kirgan

xulq-atvor

qoidalari.

3 2

Fuqarolik ishlari

bo‗yicha moddiy va

ma‘naviy zararni qaysi

sud ko‗rib chiqadi

0 Jinoyat ishlari

bo‗yicha sudlar

Xo‗jalik sudlari Fuqoralik sudlari Xamma javoblar

to‗g‗ri

3 2

O‗zbekiston

Respublikasi sudlari

faqat-

0 O‗zbekiston

Respublikasi

Prezidentiga

bo‗ysinadi

O‗zbekiston

Respublikasi Bosh

vaziriga bo‗ysinadi

O‗zbekiston

Respublikasi

qonunlariga

bo‗ysinadi

Xamma javoblar

to‗g‗ri

3 2

O‗zbekiston

Respublikasi sudyalari

siyosiy partiya a‘zosi

bo‗lishi mumkinmi?

0 Bo‗lishi mumkin agar

u 4 yil sudya bo‗lib

ishlagyotgan bo‗lsa

Bo‗lishi mumkin

emas agar u sudya

bo‗lib ishlayotgan

bo‗lsa

Bo‗lishi mumkin

agar u fuqoralik

ishlari bo‗yicha

sudya bo‗lib

ishlagyotgan bo‗lsa

Xamma javoblar

noto‗g‗ri

2 3

O‗zbekiston

Respublikasi Oliy Sudi

qabul qiladigan

hujjatlar

0 Qonunlar, farmoyish,

avf etish

Bo‗yruq, bitimlar,

amnistiya

Qaror,ajrim,hukum Xamma javoblar

to‗g‗ri

3 3

Sudlar to‗g‗risidagi

qonun qachon qabul

qilingan

0 1992 yil 14 dekabr 1996 yil 14 dekabr 1998 yil 14 dekabr 2000 yil 14

dekabr

4 3

106


fanidan

Nazorat uchun savollar

(JN, ON, YaN)

1-variant

1. Davlat va huquqning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi nazariyalar.

2. Huquq va axloq tushunchasi.


2-variant


2. Huquqiy davlatning asosiy belgilari.

3. Bitim tushunchasi. Bitim tuzish shartlari.

3-variant

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi.

2. Inson huquqlari umumjahon Dekloratsiyasi.

3. Davlatning tuzilish shakllari.

4-variant



3. Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqi ekanligi.

5-variant

1. Davlat va huquqning paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi nazariyalar.

2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Konstitutsiyani o‘rganish

haqidagi farmoyishining mazmuni.

3. Tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmagan jinoyatlar.

6-variant

1. Moliyaviy nazorat tushunchasi.

2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining konstitutsiyaviy vakolatlari.

3. Jinoyat huquqi tushunchasi. Jinoyat qonuni.

7-variant

107


2. Fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari.

3. Ekologik nazorat tushunchasi.

8-variant

1. O‘zbekiston Respublikasi qonunlarining aniq va bir xilda bajarilishi ustidan nazorat.

2. O‘zbekiston Respublikasi Parlamentining tuzilishi va vakolatlari.


9-variant

1. O‘zbekiston Respublikasida qabul qilingan kontseptsiyaning ustuvor yo‘nalishlari.



10-variant

1. Hokimiyat vakillik organlari.

2. Avesto – qadimiy huquqiy manba sifatida.

3. Mehnat shartnomasini tuzish tartibi.

11-variant

1. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi.


3. Jinoyat tarkibi.

12-variant

1. Nikohni bekor qilish tartibi va tugatish asoslari.

2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyani qabul qilish tashabbuskori va

ijodkori.

3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonun ijodkorligi jarayoni.

13-variant

1. Ma‘muriy jazo turlari.


3. Aliment majburiyatlari.

14-variant

1. Konstitutsiya va qonun ustuvorligi.

2. Jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlari.

3. O‘zbekiston Respublikasi Bosh Vazirining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi.

108

15-variant

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolik.

2. Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar.

3. Bankrotlik tushunchasi.

16-variant

1. Fuqarolik huquqida majburiyatlar.

2. Xalq hokimiyatchiligi tushunchasi.

3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati tarkibi va faoliyati.

17-variant

1. Huquqiy davlat belgilari.

2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini saylash tartibi.

3. Jinoyat tushunchasi va belgilari.

18-variant

1. Mulk huquqi tushunchasi va turlari.

2. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati.

3. Soliq huquqi printsiplari.

19-variant

1. Fuqarolik jamiyati institutlari.



20-variant

1. Ishga qabul qilish. Ish vaqti va dam olish vaqti.

2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oila.

3. Jinoyat huquqida voyaga yetmaganlar javobgarligi xususiyatlari.

21-variant

1. Fuqarolik jamiyati tushunchasi.


3. Mahalliy davlat hokimiyati asoslari.

22-variant

109


2. Huquq layoqati va muomala layoqati.

3. Unitar davlat va uning o‘ziga xos xususiyatlari.

23-variant


2. O‘zbekiston Respublikasining sud hokimiyati.

3. Jinoyat sub‘yekti.

24-variant

1. Davlatning tuzilish shakli.

2. Nikoh tushunchasi. Nikoh shartnomasi.

3. Qonunchilik tashabbusi huquqi.

25-variant

1. Davlatning siyosiy rejimi.

2. Tadbirkorlik shartnomalari va uni tuzish shartlari.


26-variant

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishning jamiyat va davlat qurilishi

sohasidagi ahamiyati.


asoslari

3. Mehnat huquqida javobgarlik masalalari.

27-variant

1. Davlat byudjeti tizimi.

2. O‘zbekiston Respublikasi ma‘muriy-hududiy tuzilishining huquqiy asoslari.

3. Jinoyatning sub‘yektiv tomoni.

28-variant

1. Ma‘muriy-huquqiy munosabatlar.

2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida moliya va kredit.

3. Jinoiy jazo turlari.

29-variant

1. Atrof-muhitni muhofaza qilish usullari.

2. O‘zbekiston Respublikasida hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili.

110

3. Qilmishning jinoiyligini istisno etadigan holatlar.

30-variant

1. Ekologik huquqbuzarlik va javobgarlik.

2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy printsiplari.


111


fanidan

UMUMIY SAVOLLAR

1. Davlatning paydo bo‘lish nazariyalari.

Tayanch so‘zlari: teologik, shartnomaviy, zo‘ravonlik, irrigatsiya kabilar.

2.Fuqarolik huquqida mulk huquqining vujudga kelish asoslari.

Tayanch so‘zlari: sotib olish, xadya, meros va boshqalar.

3.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy tamoyillari.

Tayanch so‘zlari: suverenitet, halq hokimiyatchiligi, qonun ustuvorligi va

boshqalar.

4. Mehnat huquqida mehnatga haq to‘lash.

Tayanch so‘zlari: ishbay, vaqtbay, qo‘chimcha ish haqi, rag‘batlantirish.

5. Ma`muriy huquq haqida umumiy tushuncha.

Tayanch so‘zlari: predmeti, maqsadi, tamoyillari, vazifasi, manbasi .

6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolatlari.

Tayanch so‘zlari: farmon va qarorlar chiqarish, taqdim etish, tayinlash, unvonlar

berish.

7.Fuqarolik huquqiy munosabatlar tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: subèkt, obèkt, mazmun.

8. Mehnat huquqi munosabatlari.

Tayanch so‘zlari: subèkt, obèkt, mazmun.


Tayanch so‘zlari: hurmat qilish, muhofazalash, to‘lash, o‘tash.

10.Oila huquqida er va xotinning shaxsiy huquq va erkinliklari.

Tayanch so‘zlari: vujudga kelishi, teng huquqlilik, familiya tanlash, bolalar

tarbiyasi, turar joy masalalari.

12.Davlatning boshqaruv shakli haqida tushuncha bering.

Tayanch so‘zlari: monarxiya: mutlаq, сheklangan; respublika: prezidentlik,

parlamentаr.

13. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida moliya va kredit masalalari.

Tayanch so‘zlari: pul-kredit tizimi, respublika va mahalliy byudjet.

14. Nikoh tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: nikohdan o‘tish tartibi va nikohni bekor qilish qoidalari.

15. Halqaro huquq asoslari.

Tayanch so‘zlari: predmeti, vazifasi, maqsadi, manbalari, prinsiplari.

16.O‘zbekiston Respublikasi Prokuraturasining konstitutsiyaviy vakolatlari.

Tayanch so‘zlari: qonunlarning aniq va bir xilda bajarilishi, mustaqillik, qonuniylik.

17. Jinoiy jazo va uning turlari.

Tayanch so‘zlari: jarima, qamoq, ozodlikdan mahrum qilish va boshqalar.

18.Nikoh tuzish shartlari va tartibi.

Tayanch so‘zlari: ariza, rasmiylashtirish, tibbiy ko‘rik, nikoh shartnomasi.

19.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida saylov tizimi.

Tayanch so‘zlari: saylash va saylanish huquqi, ovoz berish, tenglik va erkinlik kafolati.

20. O‘zbekiston Respublikasi oila huquqida vasiylik va homiylik.

Tayanch so‘zlari: maqsadi, belgilovchi organlar, tayinlash, huquq va majburiyatlar.

21.Mehnat huquqida ta`tillar, ularning turlari.

112

Tayanch so‘zlari: yillik mehnat ta`tili, qo‘chimcha, bolani parvarishlash.

22.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining faoliyati, huquqiy asoslari.

Tayanch so‘zlari: ijro etuvchi hokimiyat, bosh vazir, qо‘mitalar, vazirliklar.

23.Mehnat huquqida dam olish va uning turlari.

Tayanch so‘zlari: kundalik, ish vaqtidan keyin, haftadagi, qo‘chimcha, bayram

kunlari.

24. Oila huquqida oila a`zolari va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari.

Tayanch so‘zlari: voyaga yetmaganlar ta`minoti, ota-onalar tengligi, to‘lash tartibi,

miqdori, muddati, farzanddan undiriladigan nafaqa.

25.O‘zbekiston Respublikasi sud hokimiyati.

Tayanch so‘zlari: mustaqil ish yuritish, oliy, xo‘jalik, harbiy, ma`muriy, fuqarolik .

26.Mehnat huquqida mehnat shartnomasi, uning bekor qilinish asoslari.

Tayanch so‘zlari: mehnat shartnomasi shakli, muddati, mazmuni, umumiy

asoslarda, ish beruvchi, xodim tashabbusi bilan.

27. Fuqarolik huquqida mulk huquqi, uning belgilari.

Tayanch so‘zlari: mulk huquqi vujudga kelish asoslari, egalik qilish, foydalanish,

tasarruf etish, mulk huquqi tugatilishi asoslari.

28. Inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari, uning konstitutsiyaviy

asoslari.

Tayanch so‘zlari: yashash huquqi, fuqarolik, aybsizlik prezumptsiyasi, bir joydan

ikkinchi joyga ko‘chish kabilar.

29.Ma`muriy huquqda davlat boshqaruv organlari.

Tayanch so‘zlari: Sub`ektlar, ijro etuvchi, markaziy, mahalliy organlar .

30.Fuqarolik huquqida yuridik shaxslar tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: Nizom, hisob raqam, mulk, ro‘yhatdan o‘tish, xususiy, davlatga

qarashli, tugatilishi, to‘xtatilishi.

31.Fuqarolarning siyosiy huquq va erkinliklarining Konstitutsiyaviy asoslari.

Tayanch so‘zlari: saylovda qatnashish, saylanish.

32.Fuqarolik huquqida huquq va muomala layoqati tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: tug‘ilish, egalik, foydalanish, muomalani sheklanishi, tugatilishi .

33. Оila huquqida еr-xotinning huquqiy hоlati.

Tayanch so‘zlari: еr-xotinning shaxsiy va mulkiy huquqlari va burchlari.

34.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘chimchalar

kiritilish tartibi.

Tayanch so‘zlari: konstitutsiyaviy qonun, qabul qilish, tasdiqlash, kuchga kirishi.

35. Ekologiya huquqi tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: mustaqil huquq tizimi, еkologik huquqiy munosabatlar, o‘ziga

xos xususiyatlari.

36. Mehnat huquqida ish vaqti va dam olish vaqti, turlari.

Tayanch so‘zlari: ish vaqti, qo‘chimcha, tungi, qisqartirilgan, kundalik, haftadagi,

yillik, bayram kunlari.

37. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolatlari.

Tayanch so‘zlari: tasdiqlash, e`lon qilish, avf etish.

38.Tabiat-jamiyat tizimidagi ijtimoiy munosabatlarning asosiy yo‘nalishlari.

Tayanch so‘zlari: мuhofaza qilish, oqilona foydalanish, хavfsizlikni ta`minlash.

39.Oila huquqida nikohning tugatilishi asoslari.

Tayanch so‘zlari: sud tartibida, o‘zaro roziligi, FXDYо tomonidan.

113

40. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyati, tarkibi,

konstitutsiyaviy asoslari.

Tayanch so‘zlari: ijro etuvchi, farmoyish, qaror, yo‘riqnoma, bosh vazir,

vazirliklar, qo‘mitalar.

41. Jinoyat tarkibining belgilari (elementlari).

Tayanch so‘zlari: obèkti, obèktiv tomoni, subèkti, subèktiv tomoni.

42.Mehnat shartnomasi taraflarining moddiy javobgarligi.

Tayanch so‘zlari: moddiy, mulkiy, ma`naviy, undirish, qoplash. 43.O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining birgalikdagi Konstitutsiyaviy vakolatlari.

Tayanch so‘zlari: qabul qilish, kiritish, tasdiqlash, tavsiya etish.

44.Huquqbuzarlik tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: ahloqiy, ijtimoiy, sababiy bog‘lanish, harakat va harakatsizlik.

45.Fuqarolik huquqida majburiyat huquqi, uni bajarilishini ta`minlanish ususllari.

Tayanch so‘zlari: shartnomaviy majburiyatlar, kafolat, garov, kafillik, neustoyka.

46.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida saylov tizimi.

Tayanch so‘zlari: umumiylik, tenglik, to‘g‘ridan-to‘g‘ri, yashirin ovoz berish,

saylovda ishtirok, saylanish.

47.Fuqarolik huquqida vorislik huquqi tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: merosxo‘rlar, vasiyatnoma, natarius, egalik qilish.

48.Mehnat huquqida mehnat intizomi.

Tayanch so‘zlari: intizom buzish, intizomiy jazo, buyruq, bekor qilish.

49. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida oila huquqi asoslari.

Tayanch so‘zlari: ota-onaning huquq va majburiyatlari, farzandlarning

majburiyatlari, kafolatlar.

50.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida prokuratura organlari

konstitutsiyaviy asoslari.

Tayanch so‘zlari: bosh prokuratura, uning tizimi, vakolati, huquqiy asoslari.

51. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi.

Tayanch so‘zlari: uning tizimi, vakolati, huquqiy asoslari.

52.Vakillik va vakolаtnoma.

Tayanch so‘zlari: huquqiy layoqati, muamola layoqati, vakolаtnoma, ishonshnoma.

53.Sud hokimiyatining tashkil etilishi, tizimi, vazifasi.

Tayanch so‘zlari: Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud, Oliy xо‘jalik sudi,

Qoraqalpog‘iston Respublikasining Oliy sudi.

54.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi.

Tayanch so‘zlari: Qonunchilik palatasining faoliyati, vakolat muddati,

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi vakolatlari.

55.Mehnat shartnomasi taraflarining moddiy javobgarligi.

Tayanch so‘zlari: ish beruvchining moddiy javobgarligi, xodimning javobgarligi, undirish,

qoplash.

56. Mehnatga haq to‘lash.

Tayanch so‘zlari: ish haqi, ishbay, vaqtbay, ra g‘batlantirish.

57. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati.

Tayanch so‘zlari: Senatning faoliyati, vakolat muddati, O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi Senatining vakolatlari.

58. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari, ularning vazifasi.

114

Tayanch so‘zlari: shaxarсha, qishloq, ovul, mahalla fuqarolar yig‘ini, muddati, saylash

tartibi, vakolatlari, rais uning maslaxatchilari.

59. Konstitutsiyaviy huquq manbalari.

Tayanch so‘zlari: huquqiy aktlar, tartib-qoidalar, Konstitutsiyaviy normalar,

vakillik organlarining Nizomi, yo‘riqnomalar.

60. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a`zolari.

Tayanch so‘zlari: Senat a`zolari, Senat a`zolarining vakolat muddati va faoliyati,

Senat a`zolarining daxlsizligi, Senat a`zolarining vakolatlari.

61. Qonunlarni tizimga solish.

Tayanch so‘zlari: Davlat organlari, kodifikatsiya.

62. Davlat shakllari.

Tayanch so‘zlari: Boshqaruv, tuzilish, siyosiy rejim.

63. Fuqarolarning burchlari.

Tayanch so‘zlari: rioya qilish, xurmat qilish, avaylash, madaniyat yodgorliklari, tabiiy

muxit, soliqlar, harbiy muqobil xizmat.

64. O‘zbekistonda moliya va pul-kredit tizimi.

Tayanch so‘zlari: moliya tushunchasi, moliya tizimi, milliy daromad, taqsimlash,

iqtisodiy axborot, pul tizimi, byudjet, bank.

65. Huquqning inson kamolоtida tutgan o‘rni.

Tayanch so‘zlari: ахloq, huquq.

66. Huquq normalari tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: qoidalar, gipoteza, dispozitsiya, sanksiya.

67. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqi.

Tayanch so‘zlari: predmeti, manbasi, tizimi, usullari, fuqarolik munosabatlari.

68. Xalq deputatlari va ularning Konstitutsiyaviy maqomi.

Tayanch so‘zlari: Halq deputatlarining Konstitutsiyaviy maqomi, deputatning faoliyati,

deputat xisoboti.

69.Qonun chiqaruvchi hokimiyat tushunchasi va uning tashkil qilish tartibi.

Tayanch so‘zlari: jaxon parlamentarizmi, hokimiyatning bo‘linish printsipi,

deputatlik maqomi.

70. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi sessiyalari.

Tayanch so‘zlari: erkinlik, oshkoralik, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

sessiyalari o‘tkazish qoidalari, islohotlar.

71. Huquqbuzarlik tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: axloqiy, ijtimoiy, sababiy bog‘lanish, ayb, javobgarlik yoshi.

72. Davlat xizmati.

Tayanch so‘zlari: mansabdor shaxslar, operativ-xodimlar, yordamchi xodimlar.

73. Ma`muriy jazo turlari.

Tayanch so‘zlari: jarima, muayyan huquqdan mahrum qilish, qаmoq.

74. Konstitutsiyaning asosiy funktsiyalari.

Tayanch so‘zlari: siyosiy funktsiya, tashkiliy shakllantirish, yuridik funktsiya.


Tayanch so‘zlari: jarima, axloq tuzatish ishlari, qаmoq, ozodlikdan mahrum qilish.

76. Huquq va axloq tushunchasi, farqlari.

Tayanch so‘zlari: muxabbat, do‘stlik, o‘zaro yordam, insonparvarlik, jamiyat.

77. Fuqarolik jamiyati tushunchasi.

115

Tayanch so‘zlari: fuqarolik jamiyati mazmuni va institutlari.

78. Mahalliy davlat hokimiyati.

Tayanch so‘zlari: mahalliy davlat hokimiyati оrgаnlarining faoliyati, vakolat muddati,

mahalliy davlat hokimiyati оrgаnlarining vakolatlari.

79. O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi va uning huquqiy maqomi.

Tayanch so‘zlari: fuqarolik, jinoiy, ma`muriy, harbiy.

80. Oila huquqining predmeti.

Tayanch so‘zlari: oila a‘zolarining huquq va majburiyatlari, muhofazasi, mulkiy va

shaxsiy nomulkiy munosabatlar.

81. Fuqarolik-huquqiy munosabatlar.

Tayanch so‘zlari: belgilari, subèktlari, obèktlari, mazmuni, mulkiy-nomulkiy

munosabatlar.

82. Jinoyat tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: jinoyat belgilari, jinoyat tarkibi, jinoyat subèkti, jinoyat obèkti.

83. Inson va fuqarolarning iqtisodiy-ijtimoiy huquqlari.

Tayanch so‘zlari: mulk huquqi, mulkdor, zarar etkazmaslik, sir tutish, meros,

vasiyat, mehnat, tibbiy xizmat, dam olish, ijod erkinligi.

84. Jinoiy jazo deganda nimani tushunasiz?

Tayanch so‘zlari: ozodlikdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari, qamoq.

85. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.

Tayanch so‘zlari: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining vakolat

muddati, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a`zolari, O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi vakolatlari.


Tayanch so‘zlari: subèktlar, ijro etuvchi, markaziy organ.

87. Yuridik shaxslar tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: vujudga kelishi, faoliyat yuritishi, tugatilish tartibi.

88. Mahalliy vakillik va ijroiya hokimiyat organlarining tashkil etilishi.

Tayanch so‘zlari: vakillik organlari, mahalliy davlat hokimiyat organlari, hokimlar.

89. Prokuratura organlarining faoliyatini amalga oshirish tamoyillari.

Tayanch so‘zlari: markazlashuv, mustaqillik, oshkoralik, prokuror nazorati.

90. Fuqarolarning o‘zini- o‘zi boshqarish organlari, ularning vazifasi.

Tayanch so‘zlari: mahalla fuqarolar yig‘ini, muddati, saylash tartibi, vakolatlari.

91. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar.

Tayanch so‘zlari: javobgar, jabirlangan shaxs, yetkazilgan zarar, xarakat,

xarakatsizlik.

92. Mehnat shartnomasining bekor qilinishi.

Tayanch so‘zlari: xodim, ish beruvchi tashabbusi.

93. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentlik lavozimining joriy qilinishi.

Tayanch so‘zlari: davlat boshlig‘i, Prezidentlik instituti, Konstitutsiyaviy maqomi.

94. Tabiatni muhofaza qilish.

Tayanch so‘zlari: tabiiy boyliklar, tabiiy resurslardan foydalanish, ma`muriy

javobgarlik.

95. Layoqatni izohlab bering.

Tayanch so‘zlari: huquq layoqati va muomala layoqati.

96. Mehnat shartnomasi tushunchasi.

116

Tayanch so‘zlari: Mehnat shartnomasi, mehnat shartnomasi turlari, muddatlari.

97. Nikoh tuzish tartibi.

Tayanch so‘zlari: nikohni tuzish, rozilik, nikoh yoshi, monelik holatlar.

98. Shaxsiy huquq va erkinliklar.

Tayanch so‘zlari: yashash, shaxsiy daxlsizlik, aybsizlik prezumptsiyasi, fikrlash, so‘z va

vijdon.

99. Milliy davlat va ma`muriy hududiy tuzilish asoslari.

Tayanch so‘zlari: mustaqil davlat, ma`muriy hududiy сhegara, davlat tuzilishi.

100. O‘zbekiston Respublikasi Sud tizimi.

Tayanch so‘zlari: O‘zbekiston Respublikasi sudlari faoliyati, vakolat muddati,

O‘zbekiston Respublikasi sudlari iхtisоslashuvi.

101. Mehnat nizolari.

Tayanch so‘zlari: mehnat nizolari komissiyalari, sud, kasaba uyushmasi.


Tayanch so‘zlari: bankrotlik tushunchasi, asoslari, soxta bankrotlik tushunchasi.

103. Nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar.

Tayanch so‘zlari: nikoh tuzish, nikoh yoshi, nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar.

104. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti – O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining tashabbuskori.

Tayanch so‘zlari: Prezidentlik boshqaruvi, jamiyatning yaratuvchilik va

islohotchilik faoliyati.

105. Fuqarolik huquqlarini sudda himoya qilish.

Tayanch so‘zlari: qonuniylik, tenglik, da`vo qilish, sud vakolatlari.

106. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasining yuridik xususiyatlari.

Tayanch so‘zlari: oliy yuridik kuch, barqarorlik, rivojlanish bosqichlarining

takomillashuvi.

107. Mehnat muhofazasi.

Tayanch so‘zlari: ishlash huquqi, texnika xavfsizligi manbai, baxtsiz hodisa.

108. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqi.

Tayanch so‘zlari: predmeti, manbasi, tizimi, usullari, fuqarolik munosabatlar.

109. O‘zbekiston Respublikasi oilа huquqi.

Tayanch so‘zlari: predmeti, manbasi, tizimi, usullari, vazifalari.

110. Mehnatga haq to‘lash.

Tayanch so‘zlari: ish haqi, ishbay, vaqtbay, yagona ta`rif jadvali.

111. Konstitutsiya va qonunning ustunligi printsipi.

Tayanch so‘zlari: qonunchilik, huquqiy tartibot.

112. Davlat tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: davlatning paydo bo‘lishiga doir nazariyalar, davlatning belgilari,

shakllari va funktsiyalari.

113. Sud hokimiyati.

Tayanch so‘zlari: sud hokimiyati ish faoliyati, Konstitutsiyaviy, O‘zbekiston

Respublikasining Oliy sudi.

114. Ma`muriy javobgarlik.

Tayanch so‘zlari: mansabdor shaxslar, ma`muriy hokimiyat vakillari, yordamchi

xodimlar.


117

Tayanch so‘zlari: majburiyat tushunchasi, majburiyat huquqi, tartibga solish,

taraflar.

116. Konstitutsion tuzumning ma`no mohiyatini ochib bering.

Tayanch so‘zlari: yetakchilik, jamiyat, vijdon erkinligi, halq hokimiyati, saylov tizimi.

117. Mоliya huquqi.

Tayanch so‘zlari: Mоliya tushunchasi, mоliya huquqi, tartibga solish, taraflar.

118. Lizing shartnomasi.

Tayanch so‘zlari: lizing, obèkti, subèkti, belgilari.


Tayanch so‘zlari: jinoyat belgilari, jinoyat tarkibi, jinoyat subèkti, jinoyat obèkti.

120. Mansabdorlik jinoyatlari.

Tayanch so‘zlari: mansabdor shaxs, xizmat lavozimini suiste`mol qilish, zarar

etkazish, tamagirlik.

121. «Konstitutsiyani o‘rganish» o‘quv kursining o‘rganish аsоslari.

Tayanch so‘zlari: mantiqiy tarixiy, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti - O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining tashabbuskori.

122. Mehnat shartnomasi.

Tayanch so‘zlari: ish beruvchi, xodim, mehnat shartnomasi mazmuni, shakli, muddati.

123. Mulk huquqi.

Tayanch so‘zlari: mulkchilik, vujudga kelishi, turlari, bekor bo‘lishi.


Tayanch so‘zlari: qonunchilik tashabbusi huquqi tushunchasi, qonunchilik tashabbusi

huquqiga ega shaxslar.

125. Ekologik huquqbuzarlik va javobgarlik.

Tayanch so‘zlari: ekologik huquqbuzarlik, ekologik javobgarlik va uning asoslari.

126. O‘zbekistonda Konstitutsiyaviy islohotning asosiy xususiyatlari va bosqichlari.

Tayanch so‘zlari: Konstitutsiyaviy komissiya, taklif, mulohazalar, halqchil.

127. Tashqi siyosatning Konstitutsiyaviy asoslari.

Tayanch so‘zlari: halqaro tashkilotlar, halqaro hamkorlik, maqsadi va vositalari.

128. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat.

Tayanch so‘zlari: suveren, hokimiyat va boshqaruv idoralari.

129. Xo‘jalik sohasidagi jinoyatlar.

Tayanch so‘zlari: savdo yoki xizmat ko‘rsatish qoidalarini buzish, faoliyat bilan

litsenziyasiz shug‘ullanish, raqobatchini obro‘sizlantirish .

130. O‘zbekistonda mudofaa va xavfsizlik ta‘minlanishi.

Tayanch so‘zlari: mudofaa va xavfsizlik tizimi, davlat suvereniteti, hududiy yaxlitlik.


Tayanch so‘zlari: bankrotlik tushunchasi, soxta bankrotlik, bankrotlikni yashirish.

133. Jinoyat huquqi printsiplari.

Tayanch so‘zlari: qonuniylik, demokratizm, insonparvarlik, odillik, ayb uchun

javobgarlik, javobgarlikning muqarrarligi.


Tayanch so‘zlari: davlat suvereniteti, halq hokimiyatchiligi, Konstitutsiya va qonun

ustunligi, tashqi siyosat.

135. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida jamiyat va shaxs.

118

Tayanch so‘zlari: jamiyatning iqtisodiy negizlari, jamoat birlashmalari, oila, ommaviy

axborot vositalari.

136. Mehnat shartnomasining bekor qilinishi.

Tayanch so‘zlari: taraflar kelishuvi, xodim-ish beruvchi tashabbusi.


Tayanch so‘zlari: axloqiy, ijtimoiy, sababiy bog‘lanish, ayb, javobgarlik yoshi.

138. Fuqarolik-huquqiy munosabatlar.

Tayanch so‘zlari: belgilari, sub`ektlari, ob`ektlari, mazmuni, munosabatlar.

139. Pudrat shartnomasi.

Tayanch so‘zlari: pudratchi, buyurtmachi, muddati.

140. O‘zbekistonda oila munosabatlarining Konstitutsiyaviy asoslari.

Tayanch so‘zlari: ixtiyoriy rozilik, teng huquqlilik, farzandlarning qonun oldida tengligi,

ota-onalar haqida g‘amxo‘rlik qilish.

141. Xo‘jalik sudlarida nizolarni hal etish.

Tayanch so‘zlari: xo‘jalik shartnomasi, talabnoma, xo‘jalik sudi ajrimi, dalil, ekspertiza,

mutaxassislar.

142. Fuqarolik muomala layoqati.

Tayanch so‘zlari: fuqarolik huquqlari, egallash, amalga oshirish, majburiyatlarni bajarish,

voyaga yetish yoshi.

143. Referendum tushunchasi.

Tayanch so‘zlari: jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari, xalq muhokamasi,

umumiy ovoz, referendum o‘tkazish tartibi.

145. Davlat funktsiyalari.

Tayanch so‘zlari: ichki, tashqi, siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy, madaniy.

146. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yaratilish tarixi.

Tayanch so‘zlari: mustaqillikkacha bo‘lgan Konstitutsiyalar, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini qabul qilish bosqichlari.

147. Jinoyat qonuni.

Tayanch so‘zlari: umumiy qism, maxsus qism, vaqt va hudud bo‘yicha amal qilishi.

148. Jinoyatlarni tasniflash.

Tayanch so‘zlari: ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan, uncha og‘ir bo‘lmagan, og‘ir va o‘ta

og‘ir jinoyatlar.

149. Ota-onalar va bolalarning huquq va majburiyatlari.

Tayanch so‘zlari: onalik, otalik, mulkiy huquqlar, ota-onalik huquqidan mahrum qilish.

150. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning Konstitutsiyani o‘rganish

haqidagi farmoyishining mazmuni.

Tayanch so‘zlari: huquqiy ong, huquqiy madaniyat, huquqiy davlat, fuqarolik jamiyati.

119


fanidan

GLOSSARIY

1. Advokat–oliy yuridik ma`lumotga ega bo‘lgan va belgilangan tartibda advokatlik faoliyati bilan

shug‘ullanish huquqini beruvchi litsenziyani olgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi O‘z Rda

advokat bo‘lishi mumkin.

2. Ayb–javobgarlikka tortishning zaruriy sharti.

3. Adliya–(arab–adolat)sud muassasalarining butun majmuini, ularning odil sudlovni amalga oshirish

faoliyatini, shuningdek, sud idorasini bildiruvchi termin.

4. Aliment–voyaga etmagan, shuningdek voyaga etgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj

shaxslarga ta`minot berish majburiyati.

5. Astoydil pushaymon bo’lish–jinoiy javobgarlikni engillashtiruvchi holatlardan biri.U sudga modda

sanksiyasidagi jazo chorasini engillashtirish imkonini beradi.

6. Ashyoviy dalillar–jinoyat yoki jinoyatchi shaxslardan qoladigan moddiy izlar. Jinoyat sodir

etilishida ishlatiladigan qurollar yoki tajovuz natijasida vujudga kelgan moddiy o‘zgarishlar va

ularning sodir etilganini bildiruvchi izlar ham ashyoviy dalil hisoblanadi.

7. Aholining ijtimoiy faolligi–ijtimoiy ongning kishilik jamiyati siyosiy hayotiga tegishli bo‘lgan

tabiiy ehtiyojini belgilovchi holati.

8. Boshqaruv uslubi–davlat boshqaruv faoliyatining maqsadlariga erishish, vazifalarini bajarish va

funksiyalarini amalga oshirish vositasi.

9. Boshqa ishga o’tkazish– mehnat shartnomasi shartlaridan birining o‘zgartirilishi.

10. Banditizm–davlat va jamiyat muassasalariga, korxonalar yoki ayrim shaxslarga hujum qilish

maqsadida qurolli to‘dalar tashkil etish.

11. Bezorilik –O‘z JKning 277–moddasida nazarda tutilgan jamoat tartibiga qarshi jinoyat. U jamiyatda

yurish–turish qoidalarini qasddan mensimaslik, urush–do‘pposlash, badanga engil shikastyetkazish

yoki o‘zganing mulkiga shikastyetkazish yoxud nobut qilish orqali jiddiy zarar yetkazishda

namoyon bo‘ladi.

12. Belli kazusi–davlatlar o‘rtasida urush holatining kelib chiqishi uchun bevosita farmal bahona.

13. Bilvosita daromad–jismoniy shaxs qo‘chimcha faoliyati natijasida oladigan daromad.

14. Bitim–fuqarolik huquqida jismoniy va yuridik shaxslarning fuqarolik huquqi va majburiyatlarini

o‘rnatish, o‘zgartirish va tugatishga qaratilgan harakati.

15. Bosh polis–sug‘urtachi va sug‘urta qiluvchi idora o‘rtasida tuziladigan uzoq muddatli shartnoma.

16. Vasiylik va homiylik– ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarga ta`minot berish,

ularni tarbiyalash va ularga ta`lim berish, shuningdek bunday bolalarning shaxsiy hamda mulkiy

huquq va manfaatlarini himoya qilish uchun belgilanadi.

17. Vazirlar Mahkamasi–O‘z R hukumati, davlatning oliy ijroiya organi.

18. Vakolat–fuqaroviy-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi shaxsga beriladigan faoliyat doirasi.

19. Vakolat beruvchi normalar – ruxsat mazmunidagi normalar bo‘lib, nimalarni qilish mumkinligini

belgilaydi.

20. Valyuta pariteti–davlat qonuni va hukumatlarlararo kelishuv asosida valyuta qiymatlarini

belgilash.

21. Vasiqa–O‘zR fuqarolik qonunchiligiga muvofiq, mol-mulkka egalik qilishni tasdiqlovchi

dalolatnoma, hujjat.

22. Vasiyatnoma–qonunda belgilangan tartibda fuqaroning o‘ziga tegishli mol-mulkni yoki bu mol-

mulkka nisbatan huquqini yo‘qotgan taqdirda tasarruf etish xususidagi xoxish-irodasi va bu istakni

ifoda ettiruvchi hujjat.

23. Vaqtincha ushlab turish izolyatorlari–jinoyat sodir qilishda gumon qilinuvchi sifatida ushlab

turish uchun mo‘ljallangan joy.

24. Versiya–biror voqea, hodisa yoki faktlar to‘g‘risida bildirilgan turli fikr, mulohaza, bayonot.

25. Vindikatsion da’vo–mulkdorning o‘zganing noqonuniy egalik qilishidan ashyoni talab qilib olish

huquqi yoki boshqacha qilib aytganda mulkka egalik qilmayotgan mulkdorning egalik qilayotgan

mulkdor bo‘lmagandan mol-mulkni qaytarish huquqi da`vosi.

120

26. Vositachilikhaqi–mijozning vositachiga uning topshirig‘i bo‘yicha amalga oshirgan operatsiyasi va

ko‘rsatgan xizmati uchun to‘lanadigan haq.

27. Gipoteza–huquq normasini qo‘llash sharti, biron-bir huquqqa ega bo‘lish.

28. Gangster– jinoiy do‘q-po‘pisa, tovlamachilik, odam o‘ldirish va o‘g‘irlash kabi ishlar bilan

shug‘ullanuvchi bosqinchilar to‘dasining ishtirokchisi.

29. Garov–fuqarolik huquqida majburiyatlar bajarilishini ta`minlashning asosiy usullaridan biri.

30. Genotsid–milliy,etnik,irqiy yoki diniy guruhni ushbu guruh a`zolarini o‘ldirish, ularning sog‘lig‘iga

og‘ir ziyon yetkazish, bolalar tug‘ilishiga kuch ishlatib to‘sqinlik qilish, bolalarni majburan

topshirish,kuch ishlatib ko‘chirish yoxud ushbu guruh a`zolarini to‘la yoki qisman yo‘q qilish.

31. Guvoh–biror-bir jinoyat yoki fuqarolik ishi bo‘yicha biror-bir holatni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan

shaxs.

32. Guruhiy nikoh–nikohning qadimiy shakli bo‘lib, unga bir urug‘ yoki muayyan ichki guruhning

barcha erkaklari xuddi shunday boshqa guruhning ayollari bilan nikoh aloqasiga ega bo‘lishlari

mumkin bo‘lgan.

33. Davlat boshqaruvi–ijtimoiy boshqaruvning asosiy turi.

34. Davlat xizmati – davlat siyosatini amalga oshirishga qaratilgan harakat.

35. Davlat boshqaruv organlari–ijro etish va farmoyish berish faoliyatini amalga oshiradi.

36. Davlat mexanizmi – jamiyatni boshqarish va xalq manfaatlarini himoya qilishni amalga

oshiradigan davlat idoralari va muassasalarining tizimi.

37. Deportatsiya–jinoiy yoki ma`muriy jazo chorasi sifatida davlatdan majburan chiqarib yuborish.

38. Davlat bankrotligi–davlatning tashqi va ichki qarzlarini to‘lashdan to‘liq yoki qisman bosh tortishi:

davlat moliyaviy inqirozining eng yorqin shakli.

39. Davlat dini–tegishli diniy institutning davlat rasmiy tashkiloti tarkibidagi qismi deb tan olinishini

bildiradigan konstitusiyaviy-huquqiy institut.

40. Davlat siri– harbiy, iqtisodiy va siyosiy xususiyatga ega, alohida davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan

va davlat tomonidan maxsus qo‘riqlanadigan ma`lumotlar.

41. Davlat yurisdiktsiyasi–davlat sud va ma`muriy organlarining o‘z vakolatlaridan kelib chiqib

ishlarni ko‘rib chiqish va hal etish huquqi.

42. Davlat hududi– yer sharining muayyan davlat suverenitetida bo‘lgan qismi, uning tarkibiga

quruqlik bag‘ri bilan birga suv havzalari hamda quruqlik va suv havzalari ustidagi havo kengliklari

kiradi.

43. Dekuver–mulk bahosi va sug‘urta summasi o‘rtasida sug‘urta qilinuvchi shaxs tavakkaliga

qoldiriladigan farq.

44. Dekort–tovar bahosini muddatidan oldin to‘laganlik uchun beriladigan imtiyoz.

45. Demarsh–bir davlat tashqi aloqa organlarining boshqa davlatga nisbatan favqulodda chiqishi.

46. Denominatsiya–pul muomalasini tartibga solish va milliy valyutaga ko‘proq salmoq berish

maqsadida mamlakat pul birligini yiriklashtirish.

47. Dispozitiv (to’ldiruvchi) normalar –munosabat qatnashchilariga masalani mustaqil tarzda tartibga

solish va tegishli xulq-atvor variantini tanlash imkonini beradi.

48. Demokratiya (yunoncha «halq hokimiyati») – inson siyosiy va fuqarolik huquqlarining kengligini,

fuqarolarningdavlat hokimiyati idoralarini tuzishda va ularning faoliyatida faol ishtirok etishini,

halq irodasini demokratik hokimiyatning yagona manbai deb bilishni anglatadi. Halq

hokimiyatchiligi ikki shaklga ega: vakillik demokratiyasi va bevosita demokratiya.

49. Dispozitsiya – huquq normasining shunday tarkibiy qismiki, unda xulq-atvor qoidalarining o‘zi

ifodalanadi, huquq sub‘ektlarining huquq va majburiyatlari belgilab beriladi.

50. Jamiyat–kishilarning murakkab ijtimoiy birlashmasidir.

51. Jamoat izzasi–mahkumni omma o‘rtasida uyaltirish, unga qo‘llaniladigan jazoning samarasini

oshirish maqsadida jazoni ijro etish usuli.

52. Jahon bozori–milliy bozorning jahon darajasiga chiqishi bo‘lib, asosan davlatlarning iqtisodiy

hamkorligi munosabatlarida namoyon bo‘ladi. Unda jahon bahosi o‘rnatilgan bo‘lib, davlatning

bojxona siyosati va holati bilan bog‘liq bo‘ladi.

53. Jahon sudi–ayrim mamlakatlarning quyi sudi tizimi bo‘lib, kichik fuqarolik va jinoiy ishlarni

ko‘radi.

121

54. Jamoa pudrati–brigada yoki boshqa jamoamehnatini tashkil etish va unga haq to‘lash shakli.

To‘lov bajarilgan pirovard natijaga qarab amalga oshiriladi.

55. Jinoiy javobgarlik–yuridik javobgarlik turlaridan biri. Jinoyat sodir etishning huquqiy oqibati

bo‘lib, aybdorga nisbatan jazolash shaklidagi davlat majburlov chorasini qo‘llashdan iborat.

56. Jinoyat – jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat qonunida taqiqlangan ijtimoiy xavfli qilmish (harakat

yoki harakatsizlik)ni aybli sodir etishdan iborat bo‘lgan hodisa.

57. Jinoyatchilik–muayyan vaqt mobaynida sodir etilgan barcha turdagi jinoyatlarning yig‘indisidan

iboratdir.

58. Jinoyatning sub’ekti–O‘zbekiston yoki chet el fuqarolari, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslaragar ular

qonunda nazarda tutilgan yoshga yetgan bo‘lsalar O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksiga

muvofiq jinoyatning sub‘ekti bo‘la oladilar (bundan eksterritorial huquqdan foydalanadigan

shaxslar mustasno).

59. Jinoyatning predmeti–jinoyat sodir qilinadigan ob‘ektiv hayotda mavjud bo‘lgan

moddiyma‘nodagi narsalardir.

60. Jinoyat tarkibi–ijtimoiy xavfli qilmishni jinoyat deb hisoblashning qonunda belgilangan zaruriy

belgilari yig‘indisidir.

61. Zarar– fuqarolik huquqida bir shaxsning qonunga xilof harakati yoki harakatsizligi tufayli ikkinchi

shaxsga etkazgan pul shaklidagi ziyon.

62. Zaharlar–sud toksikologiyasida tirik organizmlarga zararli ta`sir ko‘rsatuvchi kimyoviy moddalar.

63. Zo’rlik–biror kishining ikkinchi bir kishiga nisbatan zo‘rlik qilishi, zo‘rlashi, kuch ishlatish bilan

zo‘rlashi, jabr-zulm qilishi. U insonning daxlsizligini buzib, jismoniy va ma`naviy zo‘rlash, jabr-

zulm qilish shaklida ham bo‘lishi mumkin.

64. Ijrochi–maishiy xizmat, uy-joy kommunal ta`mirlash, qurilish, transport xizmati va xizmat

ko‘rsatishning boshqa sohalari bo‘yicha iste`molchi uchun ishlar bajaradigan va xizmatlar

ko‘rsatadigan korxona, tashkilot, birlashma yoki yakka tartibda faoliyat ko‘rasatuvchi tadbirkor.

65. Iste`molchi –foyda chiqarib olish bilan bog‘liq bo‘lmagan holda shaxsiy iste`mol yoki boshqa

maqsadlarda tovar sotib oluvchi, ish, xizmatga buyurtma beruvchi yoxud shu niyatda bo‘lgan fuqaro

(jismoniy shaxs).

66. Ishlab chiqaruvchi – iste`molchiga realizatsiya qilish uchun tovar ishlab chiqaradigan korxona,

tashkilot, muassasa yoki xususiy tadbirkor.

67. Indent-agent–chegara ortida vositachilik asosida xorijiy mol yetkazib beruvchidan kelib tushadigan

tovarlarni sotish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshiruvchi agent.

68. Indeksatsiya–inqirozdan himoya qilish vositasi sifatida kontraktlar va majburiyatlar bo‘yicha

narxlar indeksi bilan to‘lovlar muvofiqligi.

69. Ish vaqti–mehnat huquqida kalendar vaqtning bir qismi, bu vaqt mobaynida ishchiyoki xizmatchi

o‘ziga ko‘rsatilgan joyda topshirilgan ishini yoki boshqa ish majburiyatlarini bajarishi kerak.

70. Ishonch xati–fuqarolik huquqida bir shaxs boshqa shaxsga uchinchi shaxslar oldida uning nomidan

ish yuritishi uchun beriladigan yozma vakolat.

71. Imperativ (buyruq beruvchi) normalar–qoida qat‘iy talab shaklida aks ettirilib, undan biron-bir

tarzda chetga chiqish mumkin emas (masalan, soliq qonunchiligi normalari).

72. Iqtisodiy josuslik–qonunga xilof ravishda iqtisodiyot, tijorat, ishlab chiqarish sohasidagi

ma`lumotlarni o‘z manfaatlari uchun olish va foydalanish.

73. Iqtisodiy huquqlar–iqtisodiy sohadagi inson faoliyatining yuridik jihatdan belgilovchi

huquqlarning majmui.

74. Kafil–u yoki bu narsaga kafolat beruvchi davlat, muassasa yoki shaxs.

75. Kafolat muddati–fuqarolik huquqida tovar oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha sifat talablariga javob

berishi, ish va xizmatlar esao‘zining is`temol xossalarini saqlab qolishi kerak bo‘lgan davr.

76. Kodifikatsiya–normativ-huquqiy aktlarni qayta ishlash yo‘li bilan ularning yagonaligiga olib

boruvchi protsess.

77. Kontraktatsiya–mahsulot yetishtiruvchi bilan davlat yoki bosh xaridor o‘rtasida tuziladigan

qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetkazib berish to‘g‘risidagi shartnoma.

78. Konfederatsiya – o‘z suvereniteti va mustaqilligini saqlab qolgan holda u yoki bu

maqsadgaerishish uchun birlashgan davlatlar ittifoqi.

122

79. Legalizatsiya–biron tashkilotning faoliyatini qonuniylashtirish, biron-bir hujjatga, harakatga

yuridik kuch berish, legal holatga o‘tish, xorijiy davlatlarga beriladigan xujjatning haqiqiyligini

tasdiqlash va unga yuridik kuch berish, noqonuniy yo‘l bilan topilgan pul mablag‘larini yoki boshqa

mol-mulkni oshkoralashtirish.

80. Lesbiyanlik–ayollarning ayollar bilan jinsiy aloqasi.

81. Litsenziya–maxsus vakolatli davlat organi amaldagi qonun hujjatlariga ko‘ra litsenziyalanishi lozim

bo‘lgan faoliyat turi bilan muayyan muddat davomida shug‘ullanish uchun beriladigan ruxsat.

82. LYuMPSUM–tashilayotgan yukning haqiqiy miqdoridan qa`ti nazar, butun kema uchun akkord

ravishda olinadigan kira haqi.

83. Ma`muriy–boshqaraman, boshqaruvchi ma`nosini anglatadi.

84. Ma`muriy huquq–davlat boshqaruvini tashkil etish tartibi va boshqaruvni amalga oshirish

normalarini o‘z ichiga olgan huquqning alohidatarmog‘i.

85. Ma`muriy jarayon – ijro hokimiyati organlarining ma`muriy protsessual shaklda amalga

oshiriladigan va aniq bir huquqiy masalalarni hal etishga qaratilgan hokimiyat faoliyati.

86. Ma`muriy huquqiy norma–davlat tomonidan o‘rnatilgan va bajarishi shart bo‘lgan qoida.

87. Ma`muriy huquqbuzarlik–ma`muriy qoidalarning buzilishidir.

88. Ma`muriy javobgarlik – ma`muriy huquq normalari bilan tartibga solingan, ma`muriy

huquqbuzarlikni sodir etgan shaxsga nisbatan vakolatli davlat organlari va mansabdor shaxslar

tomonidan ma`muriy protsessual tartibda ma`muriy jazoni qo‘llashdir.

89. Makler–vositachi degan ma`noni anglatadi.

90. Mulkiy zarar–jismoniy va yuridik shaxs mulkiga ziyon yetkazish yoki u bilan birga tuzilgan

shartnomani bajarmaslik oqibatida yetkazilgan zarar.

91. Mehnat shartnomasi– ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi kasbga oid yozma kelishuvdir.

92. Mehnatga layoqatlilik–inson salomatligiga bog‘liq bo‘lgan mehnat faoliyatiga qobillik.

93. Mehnatni muhofaza qilish jamg’armalari–mehnatni muhofaza qilishga doir tadbirlarni mablag‘

bilan ta`minlash manbai bo‘lib xizmat qiluvchi.

94. MOLIYA HUQUQI– BU DAVLAT VA O’ZINI O’ZI

BOSHQARISH ORGANLARINING O’Z OLDIGA

QO’YILGAN VAZIFALARNI AMALGA

OSHIRISHLARI UCHUN ZARUR BO’LGAN PUL

FONDLARINING (MOLIYA RESURSLARINING)

YUZAGA KELISHI, TAQSIMLANISHI VA

FOYDALANILISHI JARAYONIDA SODIR

BO’LADIGAN IJTIMOIY MUNOSABATLARNI

TARTIBGA SOLUVCHI NORMALAR

MAJMUIDAN IBORATDIR. 95. Monarxiya –yunonchada «yakka hokimlik» ma‘nosini bildiradi.

96. Majburiyat yuklovchi normalar – nimalarni qilish zarurligini belgilovchi normalar.

97. Nazariya–jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlarini mujassamlashtirgan amaliyotning mantiqan ilmiy

umumlashtirilishidir.

98. Narkobiznes–norkotik moddalarni olish va sotish bilan shug‘ullanadigan jinoiy uyushma faoliyati.

99. Naturalizatsiya–xorijiy fuqaroni muayyan davlatni haqiqiy fuqarosi qilib qabul qilish.

100. Nafaqa–qonunda belgilangan tartibda davlat yoki boshqa sub`ektlar tomonidan tayinlanadigan

umrbod va doimiy moddiy ta`minot.

101. Negator da`vo–mulkdorning mulkiy huquqini uning ashyoga egalik qilishdan mahrum qilish bilan

bog‘liq bo‘lmagan buzishliklardan himoya qilishga yo‘naltirilgan. Bu da`vo mulkdorga uning mol-

mulkidan foydalanishga xalaqit beruvchi to‘siqlarni bartaraf qiladi.

123

102. Nikoh shartnomasi–nikohlanuvchi shaxslarning yoki er va xotinning nikohida bo‘lgan davrida va

er-xotin nikohdan ajratilgan taqdirida ularning mulkiy huquq hamda majburiyatlarini belgilovchi

kelishuvi.

103. Nikoh yoshi–erkaklar uchun o‘n sakkiz yosh, ayollar uchun o‘n yetti yosh etib belgilanadi.

104. Nikoh haqiqiy emas deb topilishi– faqat sud tartibida amalga oshiriladi.

105. Nikohni qayd etish – nikohlanuvchi shaxslardan birining yashash joyidagi fuqarolik holati

dalolatnomalarini yozish organlari tomonidan amalga oshiriladi.

106. Norma– lotinchada«qoida», «namuna» ma‘nosini anglatadi.

107. Obrogatsiya–eski qonunga qisman o‘zgartirishlar kiritish.

108. Obstruktsiya–shovqin ko‘tarish, ishga taalluqli bo‘lmagan uzundan uzoq nutq so‘zlash orqali

yig‘ilish, majlislarni buzishga qaratilgan, ko‘proq parlamentcha e`tiroz turi, kurash uslubi.

109. Oversold–ma`lum turdagi mahsulot yoki qimmatli qog‘ozlarning bozorda ko‘payib ketishi sababli,

narxlar keskin tushib ketishi natijasida yuzaga keladigan holat.

110. Odat huquqi–ma`lum davlat, joy yoki etnik va ijtimoiy guruhda takroriy qo‘llanishi natijasida

yuzaga kelgan jamoat munosabatlarini boshqaruvchi yozilmagan axloq qoidalari majmui.

111. Oila huquqi–er-xotinlar, ota-onalar va bolalar shuningdek oilani boshqa a‘zolari o‘rtasidagi shaxsiy

va mulkiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi huquqiy me‘yorlar tizimi hisoblanadi.

112. Respublika – yunonchada «umumiy ish» ma‘nosini bildiradi, davlatni idora qilish

(boshqarish)shakli bo‘lib, unda davlatni saylab qo‘yilgan kishilar boshqaradi.

113. Ratifikatsiya–tasdiqlash, biror bir mamlakatning oliy davlat organi tomonidan tasdiqlangan halqaro

shartnoma.

114. Reabilitatsiya–nohaq qoralangan, ayblanuvchi sifatida javobgarlikka tortilgan yoki aybdor deb

hisoblangan, nohaq hukm qilingan shaxsga nisbatan ma`muriy ta`sir chorasi ko‘rilishi hisoblanadi.

115. Ramburs krediti–savdo operatsiyalarini bank tomonidan qisqa muddatli kreditlash.

116. Regress da`vo–qarzdorning aybi bilan uchinchi shaxsga to‘langan pulni qaytarish to‘g‘risidagi

qarshi talabnoma.

117. Syuzerenitet – frans., bir davlatning ikkinchi davlat(vasiylik)ga nisbatan ustuvorlik huquqi.

118. Sabotaj–ma`lum majburiyatlarni olgan holda bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik.

119. Sotuvchi–oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha iste`molchiga tovar realizatsiya qiladigan korxona,

tashkilot, muassasa yoki yakka tadbirkor.

120. Savdo–tovar ishlab chiqaruvchi va uni iste`mol qiluvchi o‘rtasida yuzaga keladigan iqtisodiy

vositachilik bo‘lib, iste`molchilarga qayta sotish maqsadida ishlab chiqaruvchilardan tovarlarni

xarid qilish yo‘li bilan yoxud tovarlarni iste`molchilarga sotish va keyinchalik ularning pulini ishlab

chiqaruvchilarga to‘lash yo‘li bilan amalga oshiriladi.

121. Sanatsiya–qarzdor tashkilotlarga davlat yoki boshqa tashkilotlar tomonidan moliyaviy yordam

berilishi.

122. Satisfaktsiya–halqaro-huquqiy javobgarlik shakllaridan biri bo‘lib, huquqbuzar davlat jabrlangan

davlatga ko‘rgan zararni qoplashga so‘z beradi.

123. Status–huquq sub`ektlarining huquq va majburiyatlari majmuini ifoda etuvchi, huquq normalari

bilan belgilangan holat.

124. Suverenitet–terminiXVIasrdaFrantsiyada vujudgakelgan. Bu termin

«Suverenitet»so‘zidankelibchiqib, aslida, oliyhokimiyategasideganma‘nonianglatadi, ya‘ni ichki va

tashqi siyosatni o‘tkazishda mustaqil bo‘lish:regulyativ (tartibga solish, boshqarish);qo‘riqlash

(saqlash, muhofaza qilish).

125. Sanktsiya – huquq normasini bajarmaganlik uchun davlat organlari qo‘llaydigan majburlov chorasi.

Sanktsiyaning turlari hayfsan, jarima, ozodlikdan mahrum etish va boshqalar bo‘lishi mumkin.

126. Taqiqlovchi normalar– nima qilish mumkin emasligini belgilovchi normalar.

127. Tovar – bu ishlabchiqaruvchi faoliyatining iste`molchiga shartnoma bo‘yicha sotish uchun

mo‘ljallangan mahsulotidir.

128. Terrorizm–jamoat havfsizligiga qarshi qaratilgan jinoyat,halqning tinchligini buzish.

129. Tabiatning huquqiy muhofazasi–tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan yuridik normalarda qayd

etilgan, inson hayot sharoitini yaxshilashga yo‘naltirilgan davlat chora-tadbirlari majmui.

130. Taksa–tovarga belgilangan aniq narx yoki ish va xizmatlarga to‘lanadigan haqning belgilangan

hajmi.

124

131. Taloq–shariatda er tomonidan e`lon etilib, nikohning bekor qilinishi.

132. Tarif stavkasi–xodim yoki yollanib ishlovchiga bir soat yoki bir kunlik mehnati uchun

to‘lanadigan ish haqining hajmi.

133. Unitar – (lot. Uniya – birlik) – yagona. Davlatning tuzilish shakli bo‘lib, muayyan ma`muriy

hududiy bo‘linishga ega bo‘ladi. Biroq bu mustaqil hududlar (tumanlar, viloyatlar, kontonlar) davlat

suverenitetiga ega bo‘lmaydi.

134. Uzufruktariy–shaxsiy servitut egasining, ya`ni birovning mulkidan foydalanish huquqiga ega

bo‘lgan shaxs.

135. Unitar davlat–davlat tuzilishining shakli bo‘lib, bunda davlat hududi ma`muriy-hududiy birliklarga

bo‘linadi.

136. Ustav–davlat, mulk egasi yoxud jamoat tashkiloti o‘rnatgan va tartibga soladigan qoidalar majmui.

137. Uyushgan jinoyatchilik–qasddan jinoiy faoliyat bilan shug‘ullanadigan va ijtimoiy nazoratdan

himoya tizimini yaratuvchi turg‘un boshqariladigan jinoiy tuzilmalar.

138. Federatsiya – (lot. Ittifoq, birlashma) davlatning tuzilish shakli bo‘lib, uning asosi ikki yoki bir

necha mustaqil davlatning bitta ittifoq davlatga birlashishidir.

139. Fuqarolik– shaxsning aniq bir davlatga siyosiy va huquqiy mansubligi.

140. Fuqarolik muomalasi– iqtisodiy muomalaning fuqarolik huquqiy ifodasi.

141. Fuqarolik holati dalolatnomalari– fuqarolar hayotidagi tug‘ilish, o‘lim, nikoh tuzish, nikohdan

ajralish kabi voqea hamda faktlarning vakolatli organlar tomonidan tasdiqlanishidir.

142. Farzandlikka olish– faqat voyaga etmagan bolalarga nisbatan va ularning manfaatlarinigina

ko‘zlab yo‘l qo‘yiladi.

143. FXDYO– fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish.

144. Faktoring–savdo-komission operatsiyaning mijoz aylanma kapitalini kreditlash bilan

uyg‘unlashgan turi.

145. Xususiy mulk huquqi– shaxsning qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo‘lga kiritgan mol-mulkka

egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishi.

146. Xalqaro munosabatlar– davlatlar va davlat tizimlari o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, madaniy, huquqiy,

diplomatik, harbiy va boshqa turdagi aloqalar va munosabatlar majmui.

147. Xususiy huquq –umumiy manfaatlarni tartibga soluvchi va muhofaza qiluvchi ommaviy huquqdan

farqli o‘laroq xususiy manfaatlarni, munosabatlarni ifodalovchi hamda yakka mulkdorlar va

birlashmalarni ularning faoliyatidagi va shaxsiy munosabatlaridagi mustaqilligi va tashabbusiga

asoslangan munosabatlarni tartibga soluvchi huquq tarmoqlaridan biridir.

148. Xalqaro kafolat–halqaro huquqda halqaro majburiyatlarning o‘z vaqtida bajarilishini ta`minlash

bilan bog‘liq huquqiy normalar yigindisidir.

149. Xaker–begona kompyuter tizimlariga kirish va ulardan axborotlar olish, noqonuniy ravishda

dasturli mahsulotlar himoyasini buzish va ulardan nusxa ko‘chirish.

150. Shartnoma intizomi–shartnomalarda belgilangan majburiyatlarni o‘z vaqtida va lozim darajada

bajarish.

151. Ekologiya– (grekcha «okxi» – uy, turar joy hamda «logos» – ta‘limot) inson yashaydigan uy, joy

to‘g‘risidagi ta‘limotni bildiradi.

152. Ekotsid–hayvonot va o‘simliklar dunyosini yoppasiga qirib tashlash, atmosfera va suv resurslarini

zaharlash, shuningdek, ekologik inqirozlar keltirib chiqaradigan boshqa harakatlarni amalga

oshirish.

153. Ekologik urush– raqibga, uning hududiga ta`sir qilish orqali zarar yetkazish. Bu BMT tomonidan

man qilingan.

154. Ekologik jamg’armalar–byudjetdan tashqari davlat jamg‘armalari. Ular kechiktirib bo‘lmaydigan

tabiiy muhofaza vazifalarini bajaradi.

155. Ekologik ofat zonalari– O‘zbekiston Respublikasi hududiy uchastkalarida xo‘jalik va boshqa

faoliyat natijasida faunalar va floralar buzilishi, tabiiy ekologik tizimni vayron qilish natijasida

tabiiy muvozanatning buzilishi.

156. Eksgumatsiya–shaxs o‘limining sababi yoki o‘likning shaxsini aniqlash maqsadida ko‘milgan

murdani qayta kovlab olish.

157. Yuridik kafolat–fuqarolar va tashkilotlarning sub`ektiv huquqlarini muhofaza qilishning qonunda

belgilangan vositalari.

125

158. Yuridik faktlar–qonunda nazarda tutilgan va muayyan huquqiy munosabatlar yuzaga kelishi uchun

asos bo‘lgan holatlar.

159. Yuridizatsiya–biron-bir faktlarga, munosabatlarga huquqiy tus berish.

160. Yurisprudentsiya–huquqshunoslik, yuridik fanlar majmuasi, yuristlarning amaliy faoliyati.

161. Yuristiktsiya–tegishli davlat organlarining huquqiy kelishmovchiliklarni va huquqbuzarliklar

to‘g‘risidagi ishlarni hal etish,ya`ni shaxs yoki boshqa huquq sub`ekti harakatlarini ularning

qonuniyligi nuqtai nazaridan baholash.

162. Yaroqlilik muddati– muayyan davr bo‘lib, bu davrda tovar foydalanishga yaroqli bo‘ladi va u

tamom bo‘lgach, tovar odamlar hayoti va sog‘lig‘i uchun havf tug‘dirishi mumkin.

163. Yarashuv–o‘zaro harbiy holatda bo‘lgan davlatlarning halqaro huquqiy normalar asosida

yarashuvi.

164. Yashash huquqi–insonning eng asosiy ham tabiiy, ham ijtimoiy huquqi.

165. O’zlashtirish–fuqarolik huquqida mol-mulkning boshqa shaxs egaligiga o‘tishi.

166. O’zboshimchalik bilan qurilish qilish–fuqarolik qonunlariga ko‘ra hech qanday hujjatsiz qurilgan

turar-joy binolari.

167. Huquq – davlat tomonidan o‘rnatilgan yoki ma‘qullangan va davlat tomonidan himoya qilinadigan

umummajburiy xulq-atvor qoidalarining tizimi.

168. Huquq normasi – huquq tizimining birlamchi unsuri bo‘lib, u davlat tomonidan o‘rnatiladigan

hokimiyat xarakteriga ega bo‘lgan xatti-harakat qoidasidir.

169. Huquq tarmog’i –bir turdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar va huquq

institutlarining alohida majmui.

170. Huquq tizimi –turli-tuman, lekin o‘zaro mustahkam aloqada bo‘lgan yuridik normalar yig‘indisidir.

126


fanidan

REFERAT MAVZULARI

1. Davlat shakllari: milliy va xorijiy tajriba.

2. Davlatning ma‟muriy-hududiy tuzilishi.

3. Hokimiyatlar bo‟linishi tamoyili: tarixi va istiqboli.

4. Mulk huquqining vujudga kelish asoslari.

5. Konstitutsiyaning asosiy tamoyillari: MDH davlatlari tajribasi misolida.

6. Mehnatga haq to‘lash tartibi.

7. Prezidentlik instituti.

8. Fuqarolik huquqiy munosabatlar.

9. Mehnat huquqiy munosabatlar.


11. Oila huquqida er va xotinning shaxsiy huquq va erkinliklari.

12. Davlatning boshqaruv shakli.

13. O‘zbekiston Respublikasida moliya va kredit.

14. Oila huquqida nikoh masalalari.

15. Halqaro huquq asoslari.

16. Prokuratura tizimi.

17. Jinoiy jazo va uning turlari.

18. Nikohni bekor qilish tartibi.

19. Xorijiy mamlakatlar saylov tizimi.

20. Vasiylik va homiylik.

21. Mehnat huquqida ta‘tillar.

22. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyatining huquqiy asoslari.

23. Mehnat huquqida dam olish masalalari.

24. Oila huquqida aliment majburiyatlari.

25. O‘zbekiston Respublikasi sud hokimiyati.

26. Mehnat shartnomasi va uni bekor qilish asoslari.

27. Inson va fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklari.

28. Ma`muriy huquqda davlat boshqaruv organlari.

29. Fuqarolik huquqida yuridik shaxslar.

30. Fuqarolarning siyosiy huquq va erkinliklari.

31. Fuqarolik huquqida huquq va muomala layoqati.

32. Оila huquqida еr-xotinning huquqiy hоlati.

33. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘chimchalar kiritilish

tartibi.

34. Ekologiya sohasidagi jinoyatlar.

35. Mehnat huquqida ish vaqti va dam olish vaqti.

36. Еkologik huquqiy munosabatlar.

37. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyatining konstitutsiyaviy

asoslari.

38. Jinoyat tarkibining belgilari (elementlari).

39. Ma‘muriy-huquqiy normalar.

40. Mehnat shartnomasi taraflarining moddiy javobgarligi.

41. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining birgalikdagi vakolatlari.

127


43. Fuqarolik huquqida majburiyat huquqi.

44. Fuqarolik huquqida kafillik.


46. Fuqarolik huquqida vorislik huquqi.

47. Mehnat huquqida mehnat intizomi masalalari.

48. O‘zbekiston Respublikasi oila huquqida farzandlarning majburiyatlari.

49. O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi va uning tizimi.

50. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi.

51. Vakillik va vakolаtnoma.

52. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi.

53. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi.

54. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xо‘jalik sudi.

55. Qoraqalpog‘iston Respublikasining Oliy sudi.

56. Mehnat huquqida moddiy javobgarlik masalalari.

57. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari.

58. Siyosiy rejim: xorijiy mamlakatlar misolida.

59. Fuqarolarning burchlari.

60. Huquqning inson kamolоtida tutgan o‘rni.

61. Aхloq va huquq.

62. Huquq normalari tushunchasi.

63. Xalq deputatlari va ularning Konstitutsiyaviy maqomi.

64. Jaxon parlamentarizmi.

65. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari reglamenti.

66. Davlat xizmati.

67. Ma`muriy jazo turlari.


69. Mahalliy davlat hokimiyati оrgаnlarining faoliyati.

70. Oila huquqida mulkiy va shaxsiy nomulkiy munosabatlar.


72. Inson va fuqarolarning iqtisodiy-ijtimoiy huquqlari.


74. Yuridik shaxslar tushunchasi.

75. Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari.

76. Zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar.

77. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentlik lavozimining joriy qilinishi.

78. Tabiatni xalqaro huquqiy muhofaza qilish.

79. Nikoh tuzish tartibi.

80. Jinoyat tarkibi.

81. Shaxsiy huquq va erkinliklar.

82. Mehnat nizolari va ularni hal etish tartibi.

83. Fuqarolar huquqlarini sud orqali himoya qilish.

84. Mehnat muhofazasi.

85. Konstitutsiya va qonun ustunligi printsipi.

86. Jinoyat huquqida maxsus sub‘yekt.

87. Lizing shartnomasi.

88. Mansabdorlik jinoyatlari.

128

89. Fuqarolik huquqida mulk va uning turlari.


91. Ekologik huquqbuzarlik va javobgarlik masalalari.

92. Tashqi siyosatning Konstitutsiyaviy asoslari.

93. Xo‘jalik sohasidagi jinoyatlar.

94. O‘zbekistonda mudofaa va xavfsizlik ta‘minlanishi.

95. Bankrotlik va soxta bankrotlik.

96. Jinoyat huquqi printsiplari.


98. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida jamiyat va shaxs.

99. Pudrat shartnomasi.

100. Xo‘jalik sudlarida nizolarni hal etish.

101. Referendum tushunchasi.

102. Jinoyat qonuni.

103. Jinoyatlarni tasniflash.

104. Ota-onalar va bolalarning huquq va majburiyatlari.

105. Huquq tushunchasi va belgilari. 106. Huquqiy davlat tushunchasi va belgilari.

107. Shaxsning huquqiy maqomi.

108. Fuqarolik jamiyati tushunchasi va belgilari.

109. Oila huquqi predmeti va vazifalari.

110. Voyaga etmaganlarning huquqlari.

111. Oilada mulkiy munosabatlarni tartibga soluvchi

huquqiy normalar.

112. Farzandlikka olish shartlari.

113. Fuqarolik huquqi tushunchasi va manbalari.

114. Fuqarolar huquq va erkinliklarining konstitutsiyaviy

kafolatlari.

115. Mehnat huquqi va uning manbalari.

116. Huquq normalari va ularning turlari.

117. Jinoyatda ishtirokchilik va uning turlari.

118. Jinoiy jazoning maqsadi va O‟zbekistonda o‟lim

jazosining bekor qilinishi.

119. Inson huquqlari umumjahon Dekloratsiyasi.

120. Tabiatni muhofaza qilishning huquqiy asoslari.

121. O‟zbekiston Respublikasida huquqning asosiy

manbalari.

122. Qonun ijodkorligi jarayoni tushunchasi va

printsiplari.

123. Huquq normasining tuzilishi: gipoteza, dispozitsiya

va sanksiya.

124. Normativ-huquqiy hujjatlarning turlari.

125. Qonun ijodkorligi jarayonining bosqichlari.

126. Huquq tizimi tushunchasi.

127. Huquqiy munosabatlar tushunchasi, belgilari va

turlari.

128. Yuridik fakt tushunchasi va turlari.

129

129. Huquqni amalga oshirish shakllari.

130. Huquqiy xulq-atvor tushunchasi va turlari.

131. Huquqiy davlatning asosiy tamoyillari.

132. Qoraqalpog‟iston Respublikasi Konstitutsiyasi.

133. O‟zbekistonda davlat hokimiyatining tashkil

etilishi.

134. O‟zbekiston Respublikasi Qonunchilik Palatasi va

Senatining shakllanishi.

135. Mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar.

136. Vorislik to„g„risida umumiy qoidalar.

137. Ma'muriy jazoni qo„llash tartib qoidalari.

138. O„zbekiston Respublikasida saylov tizimi.

139. Yuridik shaxslarning vujudga kelishi va ularning

turlari.

140. O‟zbekiston tarkibida Qoraqalpog‟iston Suveren

Respublika.

141. O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining

konstitutsiyaviy vakolatlari.

142. O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.

143. O‟zbekiston Respublikasi sud hokimiyati tizimi.

144. O‟zbekiston Respublikasi prokuraturasi.

145. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson

huquqlari bo‟yicha vakili (Ombutsman).

130


fanidan

ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Rahbariy adabiyotlar

29. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.:

O‘zbekiston, 1996. – 364 b.

30. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. T. 2. – T.: O‘zbekiston, 1996. –

380 b.

31. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: O‘zbekiston, 1996. –

366 b.

32. Karimov I.A. Bunyodkorlik yo‘lidan. T. 4. – T.: O‘zbekiston, 1996. – 349 b.

33. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. – T.: O‘zbekiston,

1997. – 384 b.

34. Karimov I. A. Havfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. T. 6. – T.: O‘zbekiston,

1998. – 429 b.

35. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. T. 7. – T.:

―O‘zbekiston‖, 1999. – 410 b.

36. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz.

T. 8. – T.: O‘zbekiston, 2000. – 528 b.

37. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas‘ulmiz. T. 9. – T.:

―O‘zbekiston‖, 2001. – 432 b.

38. Karimov I.A. Havfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T. 10. – T.:

―O‘zbekiston‖, 2002. – 432 b.


hamkorlik yo‘li. T. 11. – T.: ―O‘zbekiston‖, 2003. – 320 b.

40. Karimov I.A. Tinchlik va havfsizlik o‘z kuch-qudratimizga, hamjihatligimiz va

qat‘iy irodamizga bog‘liq. T.12. -T.: ―O‘zbekiston‖, 2004. – 400 b.

41. Karimov I.A. O‘zbek xalqi hech qachon, hech kimga qaram bo‘lmaydi. T.13.-T.:

―O‘zbekiston‖, 2005. – 448 b.


―O‘zbekiston‖, 2006. – 280 b.

43. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish, islohotlarni chuqurlashtirish,

ma‘naviyatimizni yuksaltirish va xalqimizning hayot darajasini oshirish – barcha

ishlarimizning mezoni va maqsadidir. T.15. –Toshkent.: O‘zbekiston, 2007. - 318

b.

44. Karimov I.A. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror

rivojlantirish yo‘lida. T.16.-Toshkent.: O‘zbekiston, 2007. -366 b.

45. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini

ta‘minlash – bizning oliy maqsadimiz. -T.17.-T.: O‘zbekiston, 2009. -280 b.

46. Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni

modernizatsiya qilish va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‘tarish sari. – T.:

«O‘zbekiston», 2010. – T.18. -264 b.

47. Karimov I.A. O‘zbekiston Konstitutsiyasi – biz uchun demokratik taraqqiyot

yo‘lida va fuqarolik jamiyatini barpo etishda mustahkam poydevordir: O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 17 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi

ma‘ruza / 2009 yil 5 dek./ – Toshkent: O‘zbekiston, 2009. – 32 b.

48. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini

yanada yuksaltirishdir. – Toshkent: ―O‘zbekiston‖, 2010. – 80 b.

131

49. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va

Senatining qo‘shma majlisidagi ―Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli

fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir‖ mavzusidagi ma‘ruzasi //

―Xalq so‘zi‖ gazetasi, 2010 yil 28 yanvar, №19 (4934).

50. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 12 noyabrdagi

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining

qo‘shma majlisidagi ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi‖ to‘g‘risidagi

ma‘ruzasi // Xalq so‘zi 2010 yil 13 noyabr soni.

51. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2010 yil 7 dekabrdagi

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining 18 yilligiga

bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ―Mamlakatimizni modernizatsiya qilish

yo‘lini izchil davom ettirish-taraqqiyotimizning muhim omilidir‖ deb nomlangan

ma‘ruzasi // ―Xalq so‘zi‖ gazetasi. 2010 yil 8 dekabr, №236 (5151).

52. Karimov I.A. 2010 yilda Mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish

yakunlari va 2011 yilga mo‘ljallangan eng muhim ustuvor yo‘nalishlarga

bag‘ishlangan 2011 yil 21 yanvarda bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ―Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz

taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi‖ deya

nomlangan ma‘ruzasi // ―O‘zbekiston ovozi‖ gazetasi. 2011 yil 22 yanvar, №10

(31.286)

53. Karimov I.A. “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada

chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” –T.

Ma’naviyat. 2010. – 25 b.

54. Karimov I.A. “O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” – T, 2011. –

439 b.

55. Karimov I.A. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish

yakunlari hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim

ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi

ma`ruzasi. Xalq so`zi 2013 y.

56. Karimov I.A. 2013 yil 7 dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

qabul qilinganligining 21 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ―Amalga

oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati qurish

– yorug‘ kelajagimizning asosiy omilidir‖ deb nomlangan ma‘ruzasi // O‘quv-

uslubiy qo‘llanma. –T.: O‘qituvchi. 2014 yil. 103-b.

2. Konstitutsiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar

134. O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.:

“O‟zbekiston”. 2012. – 40 b.



qo‘shimchalar bilan) To‘plam: 1-qism. Ikkinchi nashri. –Toshkent: Yurist media markazi,

2009. -832 b. 137. O‟zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi. 2013 yil 26

dekabr.


31 avgust Qonuni.

132

139. O‘zbekiston Respublikasining ―Davlat bayrog‘i to‘g‘risida‖gi 1991 yil 18 noyabr

Qonuni.



Qonuni.

142. O‘zbekiston Respublikasining ―Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida‖gi 2003 yil 29

avgust Qonuni.

143. O‘zbekiston Respublikasining ―Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida‖gi 1993 yil 2

sentyabr Qonuni.


Respublikasining Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi Farmoyishi //

Xalq so‘zi. 2001 yil 5 yanvar.

145. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Inson

huquqlari Milliy Markazi va BMT. -T., 2008 yil.

146. O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonuni

(yangi taxriri) 2002.

147. O‘zbekiston Respublikasi «Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‘g‘risida»gi 1996 yil 26 aprel qonuni. -T.: «Xega –Print» bosmaxonasi. 2010.

148. O‘zbekiston Respublikasi ―Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish

to‘g‘risida‖ gi Qonuniga sharh // Mualliflar tarkibi: I.B.Zokirov, M.X.Rustamboev,

O.Oqyulov va boshq. –T.: O‘zbekiston nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2005.




151. O‘zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‘g‘risida»gi 2001 yil 29 avgust

Qonuni.


153. ―Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida‖gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari


154. ―Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida‖gi Xalqaro Pakt. Inson

huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro shartnomalar. -T. 2004.





157. O‘zbekiston Respublikasining ―Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida‖gi

qonuni. // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 2004. -№5.


Respublikasi referendumi yakunlari bo‘yicha qonunchilik faoliyatini asosiy yo‘nalishlari

to‘g‘risida‖gi qarori. // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 2002.

-№4-5.

159. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida‖gi

Farmoni. Xalq so‘zi. 2005 yil 2 avgust.

160. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Qamoqqa olishga sanktsiya berish

huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida‖gi Farmoni. Xalq so‘zi. 2005 yil 9 avgust.


demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini

kuchaytirish to‘g‘risida‖gi 2007 yil 11 aprel Konstitutsiyaviy qonuni.



133

164. O‘zbekiston Respublikasining ―Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida‖gi 2012 yil 26 aprel

qonuni.

165. O‘zbekiston Respublikasining ―Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida‖gi 2012 yil 25

dekabr qonuni.

166. O‘zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi ruxsat berish

tartib-taomillari to‘g‘risida‖gi 2012 yil 20 dekabr qonuni.





169. O‘zbekiston Respublikasining ―Ekologik nazorat to‘g‘risida‖gi 2013 yil 27 dekabr

qonuni.

170. O‘zbekiston Respublikasining ―Muvofiqlikni baholash to‘g‘risida‖gi 2013 yil 4

oktyabr qonuni.

171. O‘zbekiston Respublikasining ―Odamning immunitet tanqisligi virusi keltirib

chiqaradigan kasallik (OIV infektsiyasi) tarqalishiga qarshi kurashish to‘g‘risida‖gi 2013

yil 23 sentyabr qonuni.

172. O‘zbekiston Respublikasining ―Vasiylik va homiylik to‘g‘risida‖gi 2014 yil 2

yanvar qonuni.


qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (32, 78, 93, 98, 103 va 117-moddalariga)‖gi O‘zbekiston

Respublikasi Qonuni. 2014 yil aprel.

174. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish

va davlat xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq tartibotlarni yanada takomillashtirish chora-

tadbirlari to‘g‘risida‖gi 2014 yil 16 aprel qarori.

3. Asosiy darsliklar va o’quv qo’llanmalar


qo‘llanma. –T.: TDYuI, 2005. -70 b.


X.T.Odilqoriyev tahriri ostida. –T.: Sharq, 2009. -592 b.

177. Davlat va huquq nazariyasi. Mas‘ul muharrirlar: H.B.Boboyev, X.T.Odilqoriyev. –

T.: TDYuI, 2005.


2012.

179. Axmedshaeva M.A. Hozirgi zamon davlati va huquqi nazariyasi muammolari.

O‘quv qo‘llanma. Mas‘ul muharrir: Z.M.Islomov. – T.: TDYuI, 2011.

180. Zokirov I.B. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi (1-qism). Darslik. –T.:

TDYuI, 2009. -608 b.

181. Zemelnoye pravo Respubliki Uzbekistan. Uchebnik. –T.: TGYuI, 2007. 278 s.

182. Islomov Z.M. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. –T.: Adolat, 2007. -916 b.


qo‘llanma. –T.: Universitet, 2008. – 80 b.


2010. -388 b.

185. Li. A.A. Finansovoye pravo. Uchebnik. –T.: Chulpana, 2008. -236 s.

186. Li. A.A. O‘zbekiston Respublikasining moliya huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2004. -398

b.

187. Otaxo‘jayev F.M., Yuldasheva Sh.R. Oila huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2009. -396 b.

134





190. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi (lotin alifbosida). Mualliflar jamoasi.

F.X.Otaxonovning umumiy tahriri ostida –T.: Adolat, 2007. – 466 b.

191. Xozyaystvennoe (predprinimatelskoe) pravo: Uchebnik / pod. red. O.Okyulova. -T.:

TGYuI, 2010. 560 s.

192. Rustamboyev M.X. va b. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini o‘rganish. –T.:

Yangi asr avlodi, 2005. – 456 b.

193. Rustamboyev M.X. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Umumiy va maxsus

qism. I-V tom. –T.: Ilm ziyo, 2011.

194. Rustamboyev M.X. Jinoyat huquqi (maxsus qism). Darslik. –T.: TDYuI, 2007. -655 b.

195. Fuqarolik huquqi. Maxsus qism. Darslik. –T.: Ilm ziyo, 2007. -926 b.

196. Qishloq xo‘jalik huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2009. -280 b.

197. Ekologiya huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2006. -192 b.

198. Xojiyev E.T., Xojiyev T.T. Ma‘muriy huquq. Darslik. –T.: Fan va texnologiyalar

markazi, 2008. -608 b.

199. Hakimov G‘., Samig‘jonov F. Ma‘muriy huquq. O‘quv qo‘llanma. –T.: TDYuI, 2009. -

284 b.

200. Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi / O.Karimovaning umumiy

tahriri ostida. –T.: TDIU, 2009. -141 b.

201. Jalilov Sh.I., Ganiyeva G.Y. Konstitutsiyaviy huquq. O‘quv qo‘llanma. –T.: O‘zMU,

2008.

202. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ―Mamlakatimizni

modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir‖

hamda ―Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada

yuksaldirishdir‖ nomli ma‘ruzalarini o‘rganish bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. –T.:

Iqtisodiyot. – 2010.


yo‘lida jamiyatni modernizatsiyalash va iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirishning dadil

odimlari va muvaffaqiyatlari: talaba yoshlar va keng jamoatchilik bilan uchrashuvlarda

foydalanish uchun ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy-ma‘rifiy mavzuda ilmiy-ommabop

risola. –T.: Iqtisodiyot, 2010. -148 b.


Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini o‘rganish

bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. –T.: Iqtisodiyot. – 2010. -146 b.

4. Qo’chimcha adabiyotlar


206. Atajanova D. Mehnat qilish huquqi: bozor munosabatlari sharoitida amalga oshirish va

himoyalash muammolari. –T.: TDYuI. 2010.

207. Azizxo‘jaev A.A. Chin o‘zbek ishi. -T.: Xalq so‘zi, 2003 yil 22 iyul.

208. Boltayev A.R. Ispolnitelnaya vlast v Respublike Uzbekistan. Monografiya. –T.: TDYuI,

2006. -268 s.

209. Jalilov Sh.I. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan o dostoinstve i chesti lichnosti. –T.:

O‘zMU. 2003.

210. Jalilov Sh.I. O‘zbekiston Respublikasining o‘zini o‘zi boshqarish huquqi. –T.: Voris.

2007.

135

211. Islomov Z.M. O‘zbekiston modernizatsiyalash va demokratik taraqqiyot sari. –T.:

O‘zbekiston. 2005. -262 b.

212. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va O‘zbekistonda inson huquqlarini himoya

qilish milliy tizimi. –T.: O‘zbekiston. 2010.

213. Mustafoyev B. Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatining mustahkam asosi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6. 2-5 betlar.

214. Mahkamov O. Soliq yoki boshqa majburiy to‘lovlar. O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6. 42-44 betlar.

215. Odilqoriyev X.T., Tulteyev I.T. Ikki palatali parlament. –T.: O‘zR.IIV Akademiyasi,

2005.

216. Respublika Uzbekistan: Entsiklopedicheskiy spravochnik // Avt.-sost.: N.Tuxliyev,

A.Krementsova / -T.: Gos.nauch.izd-vo ―O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi‖, 2001. -

448 s.

217. Rustamboyev M.X., Saidov A.X. ―Yashash huquqi va O‘zbekistonda o‘lim jazosining

bekor qilinishi‖. –T.: TDYuI. 2009.

218. Rahmonov S., Nuriddinov B. Siyosiy huquq va erkinliklar. O‘zbekiston Respublikasi

Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №5. -40 b.


Respublikasi Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6. 6-9 betlar.




O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasining Oliy o‘quv kurslari Axborotnomasi.

№4 2010 yil. 29-31 betlar.




224. Xamedov I.A. Organizatsionno-pravoviye problemi sovershenstvovaniya sistemi

gosudarstvennogo upravleniya v Respublike Uzbekistan: Avtoref…d-ra.yurid.nauk. –T.

2004. -46 s.



226. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. –T., 2004. – B. 70.

227. Mamatov X. Huquqiy madaniyat va O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanish

muammolari. –T., 2009. – B. 85.

228. Odilqoriyev X.T., Tulteyev I.T. Ikki palatali parlament. –T., 2005. – B. 79.

229. Odilqoriyev X.X. O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik tizimi. -T., 2008. -B. 11.

230. Tadjixanov B.U. Huquqiy siyosat va huquqiy tizimni modernizatsiyalash. –T., 2007. –

B. 4.

231. Fayziyev M.M., Odilqoriyev X.T., Rahimov F. va b. O‘zbekiston milliy davlatchilik

nazariyasining huquqiy asoslari. –T., 2006.

232. Javliyev N.B. Hozirgi zamon huquqni tushunish muammolari. –T., 2008. – B. 87-88.

233. Najimov M., Saydullayev Sh. Davlat funktsiyalari. –T.: TDYuI, 2004. -36 b.

234. Lazarev V.V., Lipen S.V., Saidov A.X. Teoriya gosudarstva i prava: Uchebnik. Pod.

red. akad. Abduraxmanova K.X. –M.: Ros.ekon.akad., 2008. -620 s.


A.A.Azizxo‘jayev. –T.: O‘zbekiston, 2008. -495 b.

236. Xodjaev.B. Reklama xizmati va reklama xizmati ko‘rsatishning fuqarolik huquqiy

tavsifi//TDYuI Axborotnomasi. 2008. 4.

136

237. Shukurullaev.A. Bankrotlikka oid Qonunchilik mazmun-mohiyati// Oliy xo‘jalik sudi

axborotnomasi. 2009. 9.

238. Okyulov O. Soxta bankrotlikka oid qonunchilikni takomillashtirishning ayrim

masalalari // O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Axborotnomasi. 2012. №4.

B.43-46. http://www.lex.uz http://www.juristlib.uz

http://www.kodeks.uz

http://www.gov.uz

http://www.lawbook.ru http://www.lawlibrary.ru

http://www.lex.uz/

http://www.juristlib.uz/

http://www.kodeks.uz/

http://www.gov.uz/

http://www.lawbook.ru/

http://www.lawlibrary.ru/

137


fanidan

TAYANCH KONSPEKT

1-Mavzu. Davlat va huquq nazariyasi asoslari





Davlat va huquq asoslari fani nazariy va metodologik fandir. Bu fan davlat va

huquqning umumiy qonuniyatlarini nazariy jihatdan umumlashtiradi, yurisprudentsiyaning

asosiy tushunchalarini ishlab chiqadi. Bu fan barcha ijtimoiy va yuridik fanlar bilan

chambarchas bog‘liq. Davlat va huquq masalasini faqat yuridik fanlar o‘rganibgina

qolmasdan, balki barcha ijtimoiy fanlar ham o‘rganadi. Chunki kishilar faoliyatining turli

sohalari huquq bilan tartibga solinadi.

Har qanday fan o‘z predmetiga va uni egallash uslubiga ega bo‘lganidek, davlat va

huquq nazariyasining ham o‘z predmeti mavjud. Bu fanning predmeti davlat va huquqning

kelib chiqishi, rivojlanishi va harakatda bo‘lishining eng umumiy qonuniyatlaridan iborat.

Davlat jamiyat rivojining muayyan bosqichida yuzaga kelgan. U o‘zining shakllanishida

va rivojlanishida uzoq va murakkab yo‘lni bosib o‘tgan. Jamiyat rivojining dastlabki

bosqichlarida davlat yetarlicha rivojlanmagan siyosiy hodisa bo‘lgan. Bunday davlat,

zo‘rlik va majburlashga asoslangan.

Davlat tushunchasi va uning belgilari.

Ma‘lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi muayyan darajaga yetib, ijtimoiy ne‘matlarni

teng taqsimlashning avvalgi tizimi yashay olmay qolgan hamda jamiyatning bundan

keyingi rivoji uchun Sharq jamiyatida bo‘lganidek, siyosiy sohada yoxud Ovrupadagidek

siyosiy va iqtisodiy sohada boshqaruv bilan shug‘ullanadigan elitar qatlamni ajratish

zaruratga aylanganda davlat dunyoga keldi. Bu jamiyatni tabaqalashishga olib keldi va

shunda dastlab (ibtidoiy jamoa tuzumi) jamiyatning barcha a‘zolariga tegishli bo‘lgan

hokimiyat siyosiy mazmun kasb etdi, ya‘ni u eng avvalo imtiyozli ijtimoiy guruhlar,

sinflar manfaatiga xizmat qila boshladi. Binobarin, davlatning paydo bo‘lishi hamisha

ommaviy hokimiyatning mazmunini o‘zgartirib, siyosiy hokimiyatga aylanishi bilan

bog‘liq.

Davlat – bu butun jamiyatni birlashtirib turuvchi, boshqaruv hamda fuqarolar huquq

va erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo‘lgan, shuningdek huquq

normalarini yaratishga qodir bo‘lgan hokimiyatning hududiy tashkiloti.

Davlat muayyan hududni ishg‘ol etgan va yagona hokimiyatga uyushgan xalqdir;

davlat insonning yashash qoidasi shakli, kishilar o‘rtasidagi psixologik aloqa; davlat

obsalyut ruhning mujassami (Gegel).

Davlat shakli deganda, davlatdagi siyosiy hokimiyatni uyushtirishning uch asosiy

belgilari tushuniladi. Bo‘lar:

Boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy idora usuli.

Boshqaruv shakli – muayyan davlatda hokimiyatni uyutirish usulining majmuidir. Bu

ta‘rifni yanada aniqlashtirsak, u oliy davlat hokimiyatini tashkil etish, ayni paytda

davlatning oliy va markaziy idoralari, mazkur idoralar tarkibi, vakolatlari, paydo bo‘lish

138

tartibi, shuningdek, ularda xalqning ishtirok etish darajasi, mazkur idoralar vakolatlarining

muddatini nazarda tutadi.

a) Unitar – oddiy (frantsuzcha ―Unitaire‖ - yagona degani). Unitar davlat oddiy va

yaxlit davlatdir. Markaziy hokimiyat mahalliy idoralari ustidan nazoratning qay turini

amalga oshirishiga qarab unitar davlatlar:

- markazlashgan;

- markazlashmagan turlarga bo‘linadi.

b) Murakkab – federativ (lotincha ―Feodus‖ - ittifoq degani) davlat bo‘lib, uning

sub‘yektlari davlat mustaqilligiga ega bo‘ladi. Federatsiyalarning ikki turi:

- ittifoq;

- avtonomiya mavjud.

Konfederativ - davlatlarning muayyan ittifoqi bo‘lib, iqtisodiy, siyosiy, harbiy

maqsadlar uchun shartnoma va bitim asosida tuziladi.

Milliy davlat tuzilishi ma‘lum printsiplar asosida amalga oshiriladi:

- millatlarning suverenligi va teng huquqliligi;

- millat va elatlarning erkin, ozod rivojlanishi;

- baynalmilallik, millatlarning hamkorligi, do‘stligini ta‘minlash.

Huquq, uning belgilari, vazifasi va tizimi.

«Huquq» iborasi kundalik hayotimizda ko‘p qo‘llaniladigan tushuncha bo‘lib, «haq»,

«haqiqat» so‘zlaridan olingan. Hozirgi kunda huquq quyidagi ma‘nolarda qo‘llaniladi:

Birinchidan, muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsning huquqi.

Ikkinchidan, huquq hamma uchun majburiy bo‘lgan, davlat tomonidan o‘rnatiladigan

va bajarilishi ta‘minlanadigan, muhofaza qilinadigan qoidalar, me‘yorlar majmuidir.

Uchinchidan, huquq ijtimoiy fan sohalaridan birining nomi bo‘lib, davlat va huquq

haqidagi ilmlarni o‘zida mujassamlashtiradi.

Huquq funktsiyalari – ijtimoiy munosabatlarga yuridik ta‘sir etishning asosiy

yo‘nalishlari bo‘lib, ularning mazmuni huquqning mohiyati va jamiyat hayotidagi ijtimoiy

vazifasi bilan belgilanadi.

Huquq funktsiyalari:

Birinchidan, huquq normal tashkiliy mehnatni, jamiyatning ishlab chiqarish

faoliyatini, normal iqtisodiy axborot ishlab chiqarishni, mahsulot iste‘moli va

ayrboshlashni tartibga solish funktsiyasini bajaradi.

Ikkinchidan, huquq davlat tuzumini, jamiyatning ijtimoiy tuzilishini, iqtisodiy

hayotning tashkil etilishini, ma‘lum sotsial guruhlarning hukmronligini, mafkura

asoslarini, dehqon jamoalarining, jamiyatning boshqa a‘zolarining hayoti, erkinligi,

mulkini qo‘riqlash funktsiyasini bajaradi.

Uchinchidan, huquq jamiyatdagi qarama-qarshiliklarni va boshqa ijtimoiy

ziddiyatlarni yumshatadi. Bu uning gumanistik funktsiyasidir.

To‘rtinchidan, huquq bir qator zaruriy printsiplarni va yurish-turish qoidalarini, ruhiy

va axloq qoidalarini ijtimoiy ongga singdiradi. Bu uning mafkuraviy funktsiyasidir.

2-Mavzu. Ma’muriy huquq asoslari




4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va ma‘muriy jazo.

139

Ma‘muriy huquq-ijro etuvchi hokimiyatning tashkil etilishi va amal qilishi

jarayonida, davlat boshqaruvi faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan

ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me‘yorlar majmuidir.

Ma‘muriy huquqning predmeti uning me‘yorlari bilan tartibga solinadigan ana shu

ijtimoiy munosabatlardir. Ma‘muriy huquqiy me‘yorlarni davlat o‘rnatadi. ular insonning

xatti-harakatlarini yo‘naltirishga xizmat qiladigan oddiy xulq-atvor qoidalari emas, balki

hokimiyat ko‘rsatmalaridir.

Ma‘muriy huquq me‘yorlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan fu q

arolarning huquqlarini, masalan, davlat xizmatiga kirish va xizmatini o‘tash huquqini,

dalat xizmatchilarining burch va majburiyatlarini aniqlab beradi, qoidalarni o‘rnatadi va

bu qoidalarning buzulganligi uchun javobgarlik belgilaydi (savdo, ov q ilish, transport

vositalaridan foydalanish va sh.q.)

Huquqiy munosabatlarni ma‘muriy- huquqiy tartibga solish usulining o‘ziga xosligi

tomonlarning notengligi hisoblanadi: bir tomonning irodais ustidan hukmronlik q iladi,

ya‘ni bir tomon hamma va q t davlat bosh q aruv organi bo‘ladi va u davlat nomidan

farmoyish berish huquqiga ega. Masalan, bir fuqaro o‘z uyini sotmoqchi bo‘lsa, ikkinchi

tomonning, ya‘ni sotib oluvchining roziligi kerak bo‘ladi. Agar vazirlik uz q aromogidagi

mulkni birinchi korxonadan ikkinchi korxonaga olib borish to‘g‘risida buyruq bersa,

birinchi korxona rozi bo‘lmasa ham buyruqni bajarishga majbur.

Ma’muriy huquq manbalari.

Ma‘muriy huquqiy me‘yorlari bo‘lgan davlat hokimiyati organlari va davlat bosh q

aruv organlarining huquqiy vakolatlari ma‘muriy huquqning manbalari hisoblanadi.

Ma‘muriy huquqning asosiy manbai, Konstitutsiyamiz hisoblanadi. Konstitutsiyada

davlat boshqaruv organlarining huquqiy maqomlari va ular faoliyatini tashkil etish

asoslari, fuqarolarning asosiy huquq va majburiyatlari belgilab berilgan.

Ma‘muriy huquqning sub‘yektlari deganda davlat boshqaruvi jarayoni ishtirokchilari

tushuniladi. Ma‘muriy huquqiy munosabatlar sub‘yektlariga:

a) davlat organlari ;

b) mansabdor shaxslar;

v) korxona, tashkilot, muassasa;

g) jamoat birlashmalari;

Davlat boshqaruvi-davlat boshqaruv organlari va ularning mansabdor shaxslari

tomonidan amalga oshiriladi.

Davlat organlari - davlat tomonidan tashkil etilib, davlat nomidan ishq uradilar va

uning manfaatini qurqlaydi. Davlat bosh q aruv organlari davlat apparatining bir qismi

bo‘lib, uz burchlarini bajarish uchun davlat tomonidan farmoyish berish huquqiga ega.

Shuning uchun ular uz vakolatlari doirasida, faoliyat ko‘rsatish, huquqiy aktlar qabul

qilish va shu aktlarda ko‘rsatilgan q oidalarni bajarilishini ta‘minlash uchun tashkiliy

ishlar olib borishi mumkin.

Davlat boshqaruv organlari xal q xo‘jaligi, ijtimoyi-madaniy, ma‘muriy-siyosiy

sohalarda davlat vazifalarining amaliy bajarilishini tashkil etadi. Ular Prezidentga,

Hokimlarga va ular orqali xalq depo‘tatlari kengashlariga bo‘ysinadi.

Davlat boshqaruv organlarini tashkil etish va ular faoliyatini yo‘lga qo‘yish huquqiy

normalarda belgilanadi.

Ma’muriy huquqbuzarlik va ma’muriy jazo.

140

O‘zbekiston Respublikasi "Ma‘muriy javobgarlik to‘grisida"gi Kodeksining 10-

moddasida ma‘muriy huquqbuzarlik tushunchasi berilgan. Ya‘ni, ma‘muriy huquqbuzarlik

deganda, qonun hujjatlariga binoan ma‘muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan

shaxsga, fuqaroning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga,

tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g‘ayriqonuniy, qasddan yoki extiyotsizlik orqasida sodir

etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi.

3-mavzu. Moliya huquqi asoslari





Moliya sohasi turli huquq sohalari me‘yorlari bilan tartibga solinadi. Moliya sohasi

moliya huquqini butunlay hamrab olsa ham, moliyaviy tizimning turli pog‘onalarida undig

me‘yorlari turlicha qo‘llaniladi. Bu holat shu bilan izohlanadiki, moliya huquqi predmetini

davlat moliyasi tashkil etadi. Moliya huquqi moliyaviy tizimning boshqa pog‘onalari

bilan chambarchas bog‘liqdir.

Davlat va o‘zini o‘zi boshqarish organlari pul fondidagi mablag‘larni yig‘ish va

undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar moliya huquqi normalari bilan

tartibga solinadi. Shuni ta‘kidlab o‘tish lozimki, davlatning moliyaviy faoliyati

davomida moliyaviy munosabatlardan tashqari boshqa ijtimoiy munosabatlar ham,

masalan, mehnat, fuqarolik munosabatlari yuzaga keladi va u tegishli huquq sohalari

bilan tartibga solinadi. Moliya huquqi faqat moliyaviy munosabatlarni tartibga

soladi.

Vazirliklar, qo‘mitalar va boshqa ijro etuvchi organlarning xalq xo‘jaligida

muvofiqlashtirish va tartibga solish faoliyati ma‘muriy huquq- predmetiga kiradi. Moliya

huquqi predmetini esa, mazkur organlar pul fondlarining tashkil topishi va uning

manbalari, to‘lov turlari, pul fondlarini taqsimlash tartibi tashkil etadi.

Moliya huquqi fuqarolik huquqi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu ikkala

huquq sohasida ko‘pgina o‘xshash tomonlar mavjud. Masalan, fuqarolik huquqi ham,

moliya huquqi ham mulkiy munosabatlar pul munosabatlarining muayyan qismini hamrab

oladi.

Moliya huquqi predmetiga kiruvchi pul munosabatlari fuqarolik huquqi tomonidan

tartibga solinuvchi mulkiy munosabatlar tarkibiga kiradi. Jumladan, hisob-kitob, omonat,

mulkiy va shaxsiy sug‘urta sohasidagi ko‘pgina munosabatlar fuqarolik huquqi bilan

tartibga solinadi. Keyingi vaqtlarda bank kreditining keng ko‘llanilishi sababli,

kredit munosabatlarini tartibga solishda fuqarolik huquqining roli oshib bormoqda.

Bir necha moliyaviy huquqiy institutlar birlashib, bo‘limlarni tashkil etadi.

Moliya huquqi tizimi bu ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi moliyaviy

huquqiy normalarning institutlarga, bo‘limlarga birlashishi, ularning o‘zaro aloqasidir.

Moliya huquqi tizimi ikki qismdan iborat: umumiy va maxsus. Umumiy qismga -

asosiy printsiplar, davlat moliyaviy faoliyatinnng shakl va usullari, moliyaviy faoliyatni

amalga oshiruvchi davlat organlari tizimi va ushbu sohada ularning vakolatlarini

cheklovchi, moliyaviy huquqiy munosabatlar, boshqa sub‘ektlarini huquqiy ularning

asosiy xususiyatlari, moliyaviy nazorat shakli va usullarini mustahkamlovchi huquq

141

normalar kiradi. Bo‘lar davlat moliyaviy faoliyatining barcha jabhalarida harakatda bo‘lib,

umumiy ahamiyatga ega.

Yuqorida ko‘rsatilgan moliyaviy huquqiy institutlar va bo‘limlarning ba‘zi birlari

to‘liq moliya huquqi normalari bilan tartibga solinsa, ba‘zi birlari moliya huquqidan tashqari

boshqa huquq sohalari bilan ham tartibga solinadi.

Individual moliyaviy aktlar ham moliyaviy munosabatlarni yuzaga keltirishi,

o‘zgartirishi va bekor qilishi mumkin. Masalan, soliq organlarining soliq to‘lovchiga

ma‘lum bir summadagi to‘lovni to‘lashi zarurligi to‘g‘risidagi xati yoki vaqtinchalik

moliyaviy yordam ko‘rsatish to‘g‘risida vazirlik qarori va hakozolar.

Moliyaviy munosabat ishtirokchilari tomonidan majburiyatlarning

bajarilmaganligi, javobgarlik choralarini qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarning

yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, davlat byudjetiga belgilangan soliqlarni

to‘lamaganlik uchun penya belgilash, vositalardan maqsadga muvofiq foydalanganlik

uchun moliyalashtirishni to‘xtatish.

Voqea bu shaxslarning erkiga bog‘liq bo‘lmagan holatlardir (insonning tug‘ilishi

yoki o‘limi, tabiiy ofatlar). Moliyaviy munosabatlar voqealar orqali ham yuzaga kelishi,

o‘zgarishi va inkor bo‘lishi mumkin. Masalan, farzandning tug‘ilishi uning ma‘lum bir

yoshga etishi soliq to‘lovlari bo‘yicha bo‘ladigan huquqiy munosabatlarga ta‘sir

ko‘rsatadi yoki tabiiy ofatlar natijasida subventsiya munosabatlari yuzaga kelishi

mumkin.

Moliyaviy huquqiy munosabatlarning mazmunini va o‘ziga xos

xususiyatlarini yanada yaqqolroq uning tasnifida ko‘rishimiz mumkin. Moliyaviy

munosabatlar turli asoslarga: ishtirokchilarning doirasiga ko‘ra, davlat tomonidan

muhofaza etish uslublariga ko‘ra, davomiyligiga ko‘ra tasniflanadi.

Moliyaviy munosabatlarning moliyaviy tizimi tuzilishiga ko‘ra tasniflanish, uning

mazmunini to‘liq ochib berish. Bunday tasniflashda moliyaviy munosabatlar soliq

munosabatlariga, davlat korxonalari tashkilotlari moliyasini tashkil etish bo‘yicha

bo‘ladigan munosabatlarga, sug‘urta munosabatlariga va boshqalarga bo‘linadi.

Moliyaviy huquqiy munosabat sub‘ekti konkret huquqiy munosabatning aniq

ishtirokchisi hisoblanadi. Moliyaviy faoliyat sohasidagi yuridik huquq va majburiyatlar,

konkret huquqiy munosabatlarda ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligidan qat‘iy nazar,

moliya huquqi sub‘ektlariga tegishli bo‘ladi. Lekin 6u ikki tushunchani bir-biriga

qarama qarshi qo‘yish ham mumkin emas. Chunki moliya huquqi sub‘ekti konkret

huquqiy munosabatlarda o‘zining huquq va majburiyatlarini amalga oshirib, moliyaviy

huquqiy munosabat sub‘ektiga (ishtirokchisiga) aylanadi. Bunda moliya huquqi

sub‘ekti munosabatga kirishmasdan oldin ega bo‘lgan xususiyatlarini yo‘qotmaydi.

Moliyaviy nazoratning amalga oshirilishida

jamiyatning ana shu maqsadda ixtisoslashgan

maxsus davlat idoralari tomonidan o’tkaziladigan

nazorat muhim o’rin tutadi. Bo’lar qatoriga

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va

Davlat soliq qo’mitasi kiradi.

Moliyaviy amalga oshirilishida bank

muassasalari ham ahamiyatga ega. «Banklar va

142

bank faoliyati to‟g‟risida»gi, «O’zbekiston

Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi

qonunlarda banklar tomonidan amalga

oshiriladigan nazorat shakllari, uslublar va

vazifalar mustahkamlab qo’yilgan.

4-Mavzu. Fuqarolik huquqi asoslari




4. Mulk huquqi.

Mulkiy bo‘lmagan shaxsiy munosabatlar mulkiy munosabatlardan shu bilan farq

qiladiki, bunda o‘zaro munosabatlar qiymat (pul) bilan ifodalanmaydi, balki shaxsning

o‘zi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi.

Mulkiy va mulkiy bo‘lmagan munosabatlar fuqarolik huquqiga taallukli manbalar

bilan tartibga solinadi va himoya etiladi. Bu manbalarga O‘zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunlari va qarorlari, Prezident

Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari, O‘zbekiston

Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual

kodeksi kiradi.

Fuqarolik-huquqiy munosabatlar deb, shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan va fuqarolik-

huquqiy qoidalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarga aytiladi. Fuqarolik-

huquqiy munosabatlar shu munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning erki bo‘yicha

vujudga keladi.

Jismoniy shaxslar – fuqarolar, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar

hisoblanadi. Masalan, bir fuqaro ikkinchi fuqarodan qarz oladi. Bunda fuqarolik-huquqiy

munosabatda ikkala fuqaro ham qatnashayapti. Chet el fuqarosi, fuqaroligi bo‘lmagan

shaxslar ham O‘zbeqiston hududida o‘qib, ishlab, O‘zbekiston fuqarolari bilan bir qatorda

mulkiy munosabatlarda qatnashishi mumkin. Ular ham barcha huquqlardan foydalanadilar

va o‘zlariga mulkiy majburiyatlarni oladilar. Yuridik shaxslar ham, jismoniy shaxslar ham

qonunda belgilangan huquqlarni amalga oshirishlari hamda qonun talab qiladigan

burchlarni bajarishlari shart. Yuqorida aytilganidek, mulkiy huquqiy munosabatlarda

fuqarolik huquqlari buzilsa, albatta, sudga, davlat organlariga murojaat etiladi.

Huquq layoqati fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning huquq

va burchlarga ega bo‘lish layoqatini belgilaydi.

U barcha shaxslar uchun teng darajada belgilanadi. Huquq layoqati inson tug‘ilishi

bilan vujudga qeladi va ulishi bilan tamom bo‘ladi. Yangi tugilgan chahaloq ham har xil

huquqlarga, masalan, tibbiy yordam olish, ota-onasidan tarbiya olish, turar joyga ega

bo‘lish kabi huquqlarga ega bo‘ladi. Aqli zaif va ruhiy qasallar ham huquqiy layoqatga

ega. Ular ham davolanish, nafaqa olish, mulkdor bo‘lish huquqiga egadirlar.

Ota-onalar vasiylik va xomiylik vazifalariga alohida tayinlanmasdan, qonun bo‘yicha

bajaradilar. Ota-onalari bo‘lmagan taqdirda yoki ular biror-bir sabab bilan, masalan,

qamoqda yoki kasalxonada bo‘lishi tufayli bajara olmasalar, yoki ota-onalik huquqidan

143

mahrum etilgan bo‘lsalar – vasiylik va xomiylik organlari iloji boricha, vasiy va xomiyni

vasiylikka olinuvchiga yaqin shaxslardan tayinlaydilar.

Nafaqat bo‘lar, balki o‘rmonlar, yerlar, ishlab chiqarish korxonalari, uylar ham mulk

deb ataladi. Bu mulklardan foydalanib, har bir kishi o‘zining moddiy va ma‘naviy

ehtiyojini qondiradi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham har bir

shaxsning mulkdor bo‘lishga haqli ekanligi ta‘kidlangan.

Fuqarolik oborotida tuziladigan shartnomalarning ko‘pchiligi ikki tomonlama bo‘lib,

yuqorida ko‘rsatigan olish-sotish shartnomasidan tashqari mahsulot yetqazib berish, mulk

ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat.

Shartnomalar, shuningdek ochiq shartnomalar, qushilish shartnomasi dastlabqi

shartnoma (ahdnoma) kabi turlarga ham bulinadi.

Shartnoma tuzilishi uchun taraflarning o‘zaro kelishuvining uzigina qifoya emas. Bu

kelishuv tegishli shaklda rasmiylashtirilgan bo‘lishi shart. Shartnomalarning shakli FK

ning 366-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq bo‘lishi shart. Unga asosan, agar

qonunda muayyan turdagi shartnomalar uchun ma‘lum shakl belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa,

shartnoma bitmlar tuzish uchun nazarda tutilgan har qanday shaklda tuzilishi mumkin.

Notarial tasdiqlanishi yoki davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi shart bo‘lgan shartnoma

notarial tasdiqlangan yoki ro‘yxatdan o‘tkazilgan payitdan e‘tiboran, notarial tasdiqlanishi

va ro‘yxatdan o‘tkazilishi zarur bo‘lganda esa-shartnoma ro‘yxatdan o‘tkazilgan payitdan

e‘tiboran shartnoma tuzilgan hisoblanadi.

«Majburiyat – fuqarolik huquqiy munosabat bo‘lib, unga asosan bir shaxs (qarzdor)

boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga: chunonchi, mol-

mulkni topshirish, ishni bajarish, xizmatlar kurs atish, pul to‘lash va haqozo yoki muayyan

harakatdan uzini saqlashga majbur bo‘ladi, kreditor esa-qarzdordan o‘zining

majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi.»

Majburiyat mulkiy munosabatlar kelishuviga ko‘ra bitim asosida vujudga qeladi.

Bunda ikki taraf qatnashib, ma‘lum huquq va burchlarni amalga oshiradi. Burchni bajarish

– majburiyatni keltirib chiqaradi. Fuqarolik huquqida majburiyat, bu qimningdir foydasiga

muayyan harakat qilish burchidir.

5-mavzu. Tadbirkorlik huquqi asoslari




4. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik.

O‘zbek xalqining azaliy orzusi ushalib, u ham siyosiy, ham huquqiy sohada mutlaqo

mustaqil bo‘ldi. Endigi vazifa iqtisodiy sohada ham to‘liq mustaqillikka erishishdir. Buni

amalga oshirish uchun asosiy e'tiborni bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirishga

qaratish lozimdir. "Bizning bozor munosabatlariga o‘tish modelimiz, - deb yozgan edi

Prezidentimiz I.A.Karimov - Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini,

an'analar, urf-odatlar, turmush tarzining har tomonlama hisobga olishga, o‘tmishdagi

iqtisodiyotni bir yoqlama rivojlantirishning mudxish merosiga barham berishga

asoslanadi".

Tadbirkorning barcha harakatlari asosan bozor imkoniyatlarini tahlil qilish, undan

foydalanish, novatorlik g‘oyalarini amalga oshirishdan iborat bo‘ldi.

144

Tadbirkorlik to‘g‘risidagi mazkur qonunda fuqarolarning ishbilarmonligini oshirish,

tadbirkorlik faoliyati erkinligini butun choralar bilan himoya qilish va tadbirkorlikni

rivojlantirishning huquqiy kafolatlari belgilandi va tadbirkorlarimizning jahon bozorlariga

o‘z tovarlari bilan kirib borishlariga har tomonlama qulay imkoniyat yaratildi.

Tadbirkor foyda olish maqsadida o‘z faoliyatini bozor talablariga moslashtiradi,

xaridorgir mollar ishlab chiqaradi. Agar mollarga talab, taklif o‘zgarsa, darhol shu

taklifga ko‘ra ishlab chiqarish jarayonini unga moslashtiradi. Qisqasi, xaridor uchun zarur

mollar ishlab chiqarishga harakat qiladi. O‘zi ishlab chiqaruvchi tadbirkorlar bilan doimo

raqobatda bo‘ladi. Raqobatga bardosh berish yo‘lida tinmay izlanadi, iqtisodiy

imkoniyatlarni har tomonlama oshirib boradi.

Har bir fuqaroning mulkdor bo‘lishi va undan foydalanishi respublikamizda bozor

munosabatlarining rivojlanishiga nihoyatda katta zamin yaratadi. Shu tufayli O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida "Bozor munosabatlarini rivojlantirishga

qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi.

Davlat iste'molchilarining huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik

va mehnat qilish erkinligani, barcha mulk shakllarining teng huquqgaligini va huquqiy

jihatdan babbaravar muhofaza egalishini kafolatlaydi", deb ko‘rsatilgan. Bu qoidaning

amaliyotda to‘liq tadbiq etilishi natijasida respublikamiz fuqarolari turli xilddgi

mulklardan, shu jumladan xususiy mulkdan ham foydalanib tadbirkorlik faoliyatlarini

birmuncha rivojlantiradilar. Natijada mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida, xalq

xo‘jaligining boshqa sohalarida, juda qisqa muddatda bir qator yutuqlar qo‘lga kiritildi.

Tadbirkorlik tadbirkorning o‘z mulki hisobiga tashkil etiladi. Ammo tadbirkorlik

bilan shug‘ullanish uchun mulkdor, ya'ni xususiy mulk egasi bo‘lib ish boshlashi shart

emas. Balki to‘la xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lish ham tadbirkorlikni tashkil etish

uchun yetarlidir.

Tadbirkorlik faoliyatn bilan shug‘ullanishning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri

tadbirkorning tavakkalchilik bilan ishni tashkil etishidir. Tadbirkor uz faoliyatini amalga

oshirayotganida, shu faoliyatdan keladigan foyda ham, shuningdek zarar ham uz

zimmasida bo‘lishini aniq biladi. Zarar turli ravishda yoki jismoniy shaxs va yuridik

shaxslar ishtirokida mulkiy huquqlarni, shu jumladan yerga va tabiiy resurslarga egalik

qilishi, foydalanish huquqlarini egallash yo‘li bilan tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilishi

mumkin.

Xo‘jalik huquqining mohiyati ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish

faoliyati bilan bog‘liq, ammo bu faoliyat doimo fonda olishga qaratilmaydi. Tadbirkorlik

sohasidagi faoliyat aksariyat mustaqil bo‘lib, tadbirkorning o‘z xohishi, istagi bilan

aniqlanadi. Tadbirkorlik huquqi bilan xo‘jalik huquqi tomonidan tartibga solinadigan

munosabatlar go‘yo bir xildek ko‘rinadi, ammo ular bir-biridan farqlanadi.

Xo‘jalik huquqining mazmuni davlat va jamiyat manfaatlarini ta'minlash maqsadida

iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi va uni davlat tomonidan tartibga solishga doir

qoidalardan iboratdir. Ammo ta'rifda tadbirkorlik munosabatlari va u bilan bog‘liq boshqa

munosabatlar ham ko‘rsatilgan. Bizning fikrimizcha, tadbirkorlik davlat korxonasini idora

qilishda ham qo‘llanilishi tabiiy, lekin u to‘liq ma'nodagi tadbirkorlik emas, albatta.

Tadbirkorlik munosabati foyda yoki daromad olish maqsadida tadbirkor tavakkal qiladi,

o‘z taqdirini shu mavxum yo‘lga tikadi va bu sohada faqat o‘ziga ayon bo‘lganaish

usullariga asoslanib faoliyat olib boradi va ularni sir saqlaydi, raqobatga qarshi tinimsiz

harakat qiladi. Raqobatda yo‘tkazsa, oqibatda sinadi. Davlat korxonasiga bankrotlik joriy

etilmaydi. Har ikki turdagi tadbirkorlik ana shu jihati bilan bir-biridan farq qiladi.

145

6-Mavzu. Mehnat huquqi asoslari





O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida «har bir shaxs mehnat

qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan

tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir» deb tasdiqlangan.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston

Respublikasining Mehnat Kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan

qabul qilingan mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlar, O‘zbekiston

Respublikasining Prezidenti tomonidan qabul qilingan farmonlar, farmoyishlar va Vazirlar

Mahkamasining qarorlari mehnat huquqi manbalaridan hisoblanib, mehnat huquqining eng

muhimlari ana shu hujjatlar bilan tartibga solinadi.

Vazirliklar va idoralar tomonidan chiqariladigan me‘yoriy xarakterga ega bo‘lgan,

fuqarolar va yuridik shaxlar uchun huquq va majburiyatlar yuzaga keltiruvchi me‘yoriy

hujjatlar belgilangan tartibda Adliya vazirligida huquqiy eqspertizadan o‘tkazilib, davlat

ro‘yxatidan o‘tkazilganidan keyingi yuridik kuchga kiradi.

Belgilangan yoshga yetgan hamda ish beruvchi bilan mehnat shartnomasi tuzgan

-O‘zbekiston Respublikasi fuqarolar;

-chet el fuqarolari;

-fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar mehnatga oid munosabatlarning sub‘yektlari

bo‘lishi mumkin. 16 yoshga to‘lgan shaxs, agar ishga qabul qilinsa, demak mehnatga oid

munosabatlarning sub‘yekti bo‘la oladi.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida jamoa shartnomasini tuzish tartibi, ijro

etilishi, bajarilishi ustidan nazoratni ta‘minlash tartiblari va shaqillari, uning talablari

bajarilmaganligi uchun javobgarlik masalalari belgilangan. Jamoa shartnomasi

tushunchasi, vazifalari, ahamiyatga taaluqli masalalar Mehnat kodeksida «Kasaba

uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida »gi Qonunlar va

boshqa qoidalarda bayon etilgan.

Mulkchilik shaklidan qa‘tiy nazari barcha korxonalarda jamoa shartnomasi tuzish va

uni bajarilishini ta‘minlash ijtimoiy adolatni qaror toptirishda qatta ahamiyatga ega.

Mehnat shartnomasi tuzishning umumiy shartlari va tartibi to‘g‘risidagi qoidalari

haqida O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 72-78-moddalarida quyidagilar

bayon qilingan:

«Mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida muayyan mo‘taxasislik,

malaqa, lavozim bo‘yicha ishni ichki mehnat tartibiga buyso‘ngan holda taraflarning

kelishuvi, shuningdek mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan

belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir.»1

Ish vaqti-bu xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud mehnat shartnomasi shartlariga

muvofiq uz mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo‘lgan vaqtdir.

Xodim ish vaqtining normal muddati xaftasiga qirq soatdan ortiq bo‘lishi mumkin

emasligi O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va BMTning Bosh

146

Assambleyasining «Ish vaqtini xaftada qirq soatgacha qisqartirish to‘g‘risida»gi 48-

Konventsiyasida ko‘rsatilgandir.

Respublikamizda bozor munosabatlari sharoitida, faqat ish beruvchining emas, balki

xodimning ham faravonligi ertangi kun samarali va sermahsul mehnat natijalariga bevosita

bog‘liq bo‘lgan bizning kunlarimizda korxonalarda mehnat intizomini mustahkamlash

muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Mehnat sharoitlarining noqulayligi mehnat shartlarining o‘zgartirilishi, mehnat

shartnomasining bekor qilinishi, xodimlarga qonunlarda nazarda tutilgan kafolatlar

berilmasligi kabi bir qator ob‘yekti va sub‘yektiv sabablarga ko‘ra ish beruvchi va xodim

o‘rtasida kelishmovchiliklar vujudga kelishi mumkin.Mehnat nizolari umumiy va maxsus

mehnat nizolariga, mohiyatiga ko‘ra mehnat shartlarini belgilash, o‘zgartirish, bekor

qilishga oid mehnat nizolari hamda mehnat shartlarini qo‘llash bilan bog‘liq mehnat

nizolariga bulinadi.

7-Mavzu. Oila huquqi asoslari





Oila – bu jamiyatning bir bo‘lagi, kichik bir vatan, insoniy muxabbat ifodasi, insonni

dunyoga keltiradigan maqon, ilk tarbiya uchogi, yurt boyligi va tayanchi, mexr-muxabbat

ramzi. Bu barcha fuqarolardan uz oilasini mustahkamlash, uning har bir a‘zosini

vatanparvar, davlatimiz uchun sidqidildan xizmat etuvchi, sodiq farzand qilib

tarbiyalashni talab qiladi.

Nikoh shartnomasida nazarda tutilgan huquq va majburiyatlar muayan shart-

sharoitning yuzaga kelishi youd qelmasligiga bog‘liq qilib quyilishi mumkin.

Nikoh shartnomasi tomonlar kelishuviga muvofiq istalgan vaqtda o‘zgartirilishi yoki

bekor qilinishi mumkin. Bu shartnoma sud tomonidan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik

kodeksida nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha to‘la yoki qisman haqiqiy emas deb topilishi

mumkin.

Voyaga yetmagan bolalrning uz ota-onalari tomonidan tarbiyalanishlari,

manfaatlarining ta‘minlanishi, ota-onalari bilan oilada birga yashashalari ularning har

tomonlama qamol topishlari, insoniy qadr-qimmatlarining xurmat qilinishi, yaxshilik va

suruvvat tuygulari asosida tarbiyalanishlari uchun imkon yaratadi. Ota-onalar, ularning

o‘rnini bosuvchi shaxslar uzlarining voyaga yetmagan bolalariga uchun ta‘lim shakllarini,

umumta‘lim muassasasi turi va uqitish tilini tanlash, ta‘lim muassasasi ma‘muriyatidagi

uquv yurtlari ustavlarida belgilangan zarur shart-sharoitlarni yaratilishini, bolaga xurmat

bilan munosabatda bo‘lishini talab qilish, ta‘lim muassasasini boshqarishda ishtirok etish

huquqlariga egadirlar1. Bundan tashqari ota-onalar uzlarining voyaga yetmagan bolalarini

shaxsan tarbiyalash huquqidan kelib chiqqan holda ularni g‘ayriqonuniy tarzda ushlab

turgan boshqa har qanday shaxsdan talab qilib olishda ustun huquqqa egadirlar.

Oila kodeksiga muvofiq quyidagi hollarda vasiylik va homiylik tugatilishi mumkin.

-vasiy yoki vasiylikdagi shaxs vafot etganda;

147

-voyaga yetmagan shaxslar un turt yoshga to‘lganda yoki ular ota-onasi qaramogida

qaytarilganda;

-ota-onalarning muomala layoqati qayta tiqlanganda;

Homiylik ham sud qaroriga muvofiq bekor qilinadi.

8-Mavzu. Ekologiya huquqi asoslari





Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o‘rtasida paydo bo‘ladigan ijtimoiy

munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishni urgatuvchi fandir.

«Ekologiya huquqi bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq

tizimida uz o‘rni va salloxiyatiga ega bo‘lgan alohida yo‘nalish va xususiyatlariga ega

bo‘lgan huquq sohasi hisoblanadi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakqi, har bir huquq

sohasining mohiyati , tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlarning kengligi,

murakkabligi, xilma-xilligi va o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.»

Ekologiya huquqi fanining oldida «Tabiat-jamiyat tizimi»da turli shakl va

yo‘nalishlarda paydo bo‘ladigan o‘zaro ta‘sirlarni barqarorlashtirish, harakat

yo‘nalishlarini aniqlash, jamiyat ehtiyojlarini qondirish me‘yorlarini o‘rnatish, tabiat

qonunlari darajasida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish talablarini belgilash kabi

mas‘uliyatli vazifalarni yo‘qlaydi.

Har bir fan sohasi, shu jumladan ekologiya huquqi ham ijtimoiy munosabatlarni

tartibga solish jarayonida uz yo‘nalishlari, ya‘ni uz tamoyillariga ega bo‘lib, uz navbatida

har bir Fan sohasining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqadi.

Ekologiya huquqining manbalari bo‘lib me‘yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi.

Ekologiya huquqining manbalari – deganda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish,

tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta‘minlash

bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda xizmat qiladigan qonunchilik

hujjatlari tushuniladi.

Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabat shakllari va kontseptsiyalaridan kelib

chiqadigan hamda ekologik qonunlarni maqsadi va mohiyati kishilarning jamiyatdagi

ekologik munosabatlarida amal qilishi kerak bo‘lgan asosiy printsiplari yoki qoidalarida

namoyon bo‘ladi. Bu printsiplar tabiat qonuniyatlariga asoslangan bo‘lib quyidagilardan

iboratdir:

Ekologiya nazoratining asosiy maqsadi atrof-tabiiy muhit barqarorliginisaqlashdan

iborat bo‘lib davlat organlari va jamoat tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirgan holda

olib borilishini taqazo etadi. Ekologiya nazoratining asosiy vazifalari O‘zbekiston

Respublikasi «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunining 29-moddasida

belgilangandir.

Ekologiya qonun hujjatlarini buzganlik uchun yuridik javobgarlik o‘zining asosiy

maqsadi va tamoyillari bilan boshqa qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlikdan farq

qilmaydi, lekin ma‘lum bir o‘ziga xos xususiyatlariga ham ega. Ushbu xususiyatlar

o‘simlik va xayvonot dunyosiga yetqazilgan zararni undirish va ekologik qonun

148

hujjatlarini buzganlik uchun maxsus jazo choralari, ya‘ni tabiiy resurslardan foydalanish

huquqini cheklash, tuxtatib turish va undan mahrum qilish choralarini qo‘llashdan

iboratdir.

9-Mavzu: Jinoyat huquqi asoslari





Respublikamiz oldida turgan g‘oyat muhim vazifalardan biri keyingi vaqtda o‘sib

borayotgan jinoyatchilikka qarshi kurash olib borishdir. Bu vazifani xal etish davlat va

fuqarolar tomonidan doimo kuch-g‘ayrat sarflashni, ijtimoiy-iqtisodiy, tarbiyaviy va

huquqiy tadbirlarni ogishmay amalga oshirishndi taqazo etadi.

Jinoyat huquqining vazifalariga quyidagilar kiradi: «shaxsni, uning huquq va

erkinliklarini, mulkini,tabiiy muhitni, jamoat va davlat manfaatlarini hamda butun

huquqtartibotni jinoiy tajovuzlardan quriqlash, jinoyatlarni oldini olishga, fuqarolarni

Respublikaimz Konstitutsiyasi va qonunlarga aniq rioya etish ruxida tarbiyalashga yordam

berish.»

Ma‘lumki, jinoyat qonuni bilan quriqlanadigan har qanday ijtimoiy munosabat

jinoyatning ob‘yekti hisoblanadi. Har qanday ong bilan boshqarilgan qilmish ichki va

tashqi mohiyatdan iborat bo‘lib, uning ichki mohiyatini sub‘yektiv tomoni, tashqi

mohiyatini esa ob‘yektiv tomoni deb aytiladi. Jinoyatning ob‘yektiv tomoni ijtimoiy xavfli

qilmishning tashqi tomoni sifatida , jinoyatni qanday sodir etilganligini aniqlaydi.

O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksining 14-moddasida jinoyatga ta‘rif

berilgan bo‘lib, unda «Jinoyat kodeksi bilan taqiqlangan, aybli, ijtimoiy xavfli qilmish

(harakat yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb hisoblanadi», deyilgan.

Jinoyat boshqa qoidabuzarliklardan o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Bu qilmishning

ijtimoiy xavfliligidir. Chunki jinoyat natijasida jamiyat va shaxs uchun ham moddiy, ham

ma‘naviy zarar yetqaziladi. Shuning uchun jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi jinoiy

oqibatda aqs etadi.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 17-moddasiga ko‘ra jinoiy

javobgarlikka jinoyat sodir etgunga qadar un olti yoshga to‘lgan, aqli raso jismoniy

shaxslar tortiladilar. Javobgarlikni og‘irlashtiradigan holatlarda qasddan odam uldirganlar

(JKning 97-modda ikkinchi qismi uchungina ) un uch yoshdan jinoiy javobgarlikka

tortiladilar.

Shunday qilib, ishtirokchilarning har biri uz doirasida ish ko‘rib, jinoyatni oxiriga

yetqazishga ko‘maklashadi. Qonun oldida esa ular qilgan jinoyatlar, ayb darajasi hamda

ishdagi boshqa holatlariga qarab javobgarlikka tortiladilar.

Jazo - davlatning majbur qilish choralaridan biri bo‘lib, bu chora jinoyat qilishda

aybdor bo‘lgan shaxslarga nisbatan qonunga asosan sud tomonidan ozodlikdan yoki

maxsus huquq va erkinliklardan mahrum qilish maqsadida qo‘llaniladi. Birinchidan, jazo

jinoyat qilgan aybdor shaxsga beriladi. Ikkinchidan, jazoni ayblov hukmi chiqarish yo‘li

bilan sud tayinlaydi. Uchinchidan, jazo huquqni ma‘lum darajada cheklashi va

sudlanganlikni keltirib chiqaradi.

149

10-Mavzu: Xalqaro huquq asoslari





Xalqaro huquq huquqning boshqa sohalari kabi o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan emas. U

muayyan ijtimoiy jarayonlarning rivojlanishi natijasida vujudga qelgan. Insoniyat

taraqqiyotining dastlabqi bosqichlarida qadimiy ilk jamoalar va kabilalar bir-biridan

alohida ajralgan holda emas, balki kabilalarning yozilmagan qonunlari bilan birlashgan

edi. Birinchi odat normalari davlatchilikni vujudga kelishidan oldin ibtidoiy jamoa tuzumi

davridayoq paydo bo‘lgan.

Xalqaro huquqning kelib chiqishi tabiiy-ob‘yektiv jarayondir. Xalqaro huquqni paydo

bo‘lishining umumiy shart-sharoiti davlatlarning xohish-irodasi emas, balki insoniyat

hayotining sharoiti, uning tarixiy evalyo‘qiyasi, insonni atrofdagi dunyo bilan o‘zaro

munosabati, ijtimoiy mehnat taqsimoti, davlatlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishidir.

Xalqaro huquq – bizni o‘rab turgan dunyoning muhim bir ajralmas qismidir. U

doimiy ravishda insonga, xalqlarga davlatlarga ta‘sir ko‘rsatib qeladi.

Xalqaro huquq muhim huquqiy qategoriya hisoblanadi bu alohida turdagi qategoriya

bo‘lib, xalqaro munosabatlardan, ularning iqtisodiy siyosiy, harbiy, madaniy va boshqa

to‘liq hajmidan o‘sib chiqqan.

Shunday qilib, xalqaro huquqni paydo bo‘lishi bevosita davlatlarning vujudga kelishi

bilan bog‘liq. Davlatlar taraqqiyotining ob‘yektiv shart-sharoiti ularning o‘rtasidagi

siyosiy iqtisodiy, madaniy va huquqiy munosabatlarni o‘rnatish zaruriyatini keltirib

chiqaradi. Buning natijasi ularoq huquqning mustaqil tizimi sifatida xalqaro huquqni

paydo bo‘lishi va rivojlanishidir.

Xalqaro munosabatlar – bu davlatlar va davlatlar o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy -

madaniy, huquqiy, diplomatik, harbiy va boshqa turdagi aloqalar va munosabatlar

majmuidir. Shuningdek, dunyo miqiyosidagi asosiy siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa

tashkilotlar, harakatlar o‘rtasidagi hamkorliklardan iborat.

Xalqaro huquq normalari uz sub‘yektlari uchun ya‘ni eng avvalo davlatlar uchun

huquq va majburiyatlar tugdiradi davlatning rasmiy organlari, uni yuridik va jismoniy

shaxslari esa bevosita Xalqaro huquq normalariga bo‘ysinmaydilar chunki uni sub‘yekti

bo‘lib hisoblanmaydilar. Xalqaro majburiyatlarni ichki davlat huquq huquqi darajasida

real amalga oshirilishini ta‘minlash uchun xalqaro-huquqiy normalarni Milliy qonunlarda

mustahkamlash, ya‘ni transformatsiya qilish choralari quriladi,

O‘zbekiston o‘z mustaqilligi tobora mustahkamlab, jahon hamjamiyatida munosib

o‘ringa, obru – e‘tiborga ega bo‘lib borayotgan bizning kunlarimizda xorijiy davlatlar,

xalqaro tashkilotlar bilan turli aloqalar o‘rnatish, hamkorlikni kuchaytirish o‘ta muhim

ahamiyat kasb etuvchi vazifalardan biriga aylanmoqda. Umumjahon xo‘jalik tizimlariga

qirishning, butun dunyo miqyosidagi iqtisodiy jarayonlarga tobora kengroq qushilishning

asosiy huquqiy shakli bo‘lib Respublikamizning boshqa davlatlar bilan o‘rnatadigan

shartnomaviy aloqalari hisoblanadi. Davlatlararo shartnomalarga oid xalqaro huquq

normalarini bilish, shartnoma tuzish jarayonini chuqur anglab yetish O‘zbekistonni

150

xalqaro hamkorligini kengaytirish va chuqurlashtirishning, davlatimiz manfaatlari va

xavfsizligini samarali himoya qilishning ishonchli va ta‘sirchan vositasidir.

11-Mavzu. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv

kursining maqsadi, vazifalari va uslublari

10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni

tashkil etish to‘g‘risida‖gi 2001-yil 4-yanvardagi farmoyishi.




Ushbu huquqiy asoslar tizimi jumlasiga: O‘zbekiston Respublikasining davlat tili

to‘g‘risidagi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi to‘g‘risidagi Deklaratsiya

va shu kabi O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi bilan b‘g'liq qonunlar

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi zarurligini o‘zida aks ettirdi. Birinchi Konstitutsiya loyihasini tayyorlash uchun mamlakatning

ko’zga ko’ringan siyosatshunos, huquqshunos, iqtisodchi va boshqa

mutaxassis olimlardan tarkib topgan 64 kishidan iborat komissiya

tuzildi. Konstitutsiya loyihasini tayyorlash komissiyasining birinchi

tashkiliy majlisi 1991 yil 12 aprelda Prezident Islom Karimov

raisligida o’tdi. Unda kelajagi buyuk davlatning Konstitutsiyasi

«o’zbek xalqining munosib turmushini, huquqlari va erkinliklarini

kafolatlashi, milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimizni qayta

tiklashi, insonning ma’naviy-axloqiy barkamolligini ta’minlash kerak»

degan vazifa qo’yildi. Bu vazifa zamirida tamoyillarga javob bera

oladigan xalqchil Asosiy Qonun yaratildi.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinishi tarixda yangi

burilish davri sahifasini ochib berdi. U jamiyatda tamomila yangi

ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy tizim qaror topishiga huquqiy

poydevor sifatida dunyoga keldi. Uning qabul qilinishi qonunchilikdagi

mustaqillik bo’ldi.

Konstitutsiya – xalqning, millatning yuz-ko’zi, uning obro’-

e’tibori va nufuzi timsoliga aylandi. Shu ma’noda Konstitutsiya o’zbek

xalqi irodasi, erki, ruhiyati, ijtimoiy-siyosiy tafakkuri va

madaniyati mahsulidir. Chunki Konstitutsiya loyihasi ustida ikki yil

davomida ishlanib, u umumxalq muhokamasidan o’tdi. Umumxalq muhokamasi

davomida jami 6 mingdan ortiq taklif va mulohazalar bildirildi.

Xalqning fikrlari asosida Konstitutsiya loyihasi yanada boyitilib

sayhal topdi.

Konstitutsiyada yana bir muhim xususiyat o’z ifodasini topgan. Bu

davlatchiligimizning tarixan tarkib topgan ilg’or tajribalaridan

foydalanilganligidir. Tarixdan ma’lumki, biz yashayotgan Vatanimiz

hududida qonun ustuvorligi ta’minlanishi asosida ozodlik va

mustaqillik buyuk saltanatlar hukm surgan davrlar bo’lgan. Xususan,

Amir Temur davrini alohida ta’kidlash lozim. /«Temur tuzuklari» shu

davrning yorqin «Konstitutsiya»si bo’lib, jamiyatda ustuvor ravishda

amalda bo’lgan. Ana shu tajribalardan, al-Farobiyning fozil davlat va

Navoiyning adolatli jamiyat to’g’risidagi ta’limotlari hamda boshqa

buyuk allomalar huquqiy merosidan foydalanilganligi Konstitutsiyaning

mazmunini yanada boyitgan.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yakka hukmronlikka da’vo

qiluvchi mafkuradan, zo’rlab tiqishtirilgan siyosatbozlikdan,

151

siyosatlashuvdan, balandparvoz shiorlardan, sinfiylikdan va

partiyaviylikdan holidir. Shuning uchun ham Mustaqillik

Konstitutsiyasi Sho’ro davrida qabul qilingan siyosiy manifest

shaklidagi Konstitutsiyalardan hayotiyligi va amal qiluvchi xususiyati

bilan chinakam yuridik hujjat sifatida mazmunan ajralib turadi.

12-Mavzu. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy

printsiplari




4. Tashqi siyosat.

Davlat suvereniteti davlatning mustaqilligini bildiruvchi termin

bo’lib, davlatning muhim belgisi va xususiyati hisoblanadi.

Millatlarning o’z taqdirini o’zlari belgilash huquqi, ya’ni o’z

taqdirini chet davlatlarninig aralashuvisiz belgilash huquqi

suverenitetning asosini tashkil etadi.

Hozirgi sharoitda davlat suvereniteti tamoyillari xalqaro

hamkorlikning eng muhim masalasidir. Er yuzidagi barcha mamlakatlar

o’zaro manosabatlarning teng huquqlik, bir-birlarini ichki ishlariga

aralashmaslik, boshqa davlatlarga hujum qilmaslik va ularning hududiy

butunligiga daxl qilmaslik, shuningdek suvereniteti va milliy

mustaqilligini to’la hurmat qilish tamoyillariga asoslangan bo’lishi

uchun kurashmoqda.

1991 yil 31 avgustda O’zbekiston Oliy Kengashining 11 sessiyasida

mamlakatimiz davlat mustaqilligi e’lon qilingan. Ana shu sessiyada

«Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida» qonun qabul qilingan. U

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan 1992 yil 8

dekabrga qadar Asosiy qonun rolini bajardi.

Ma’lumki, Konstitutsiya konsitutsiyaviy tuzumning asosiy shartlaridan

biri bo’lmish xalq hokimiyatchiligini mustahkamlab beradi. «Xalq

hokimiyatchiligi» atamasi yunoncha «demokratiya» so’zining aynan

tarjimasidir. Ilk bor yunon shahar davlatida paydo bo’lgan bu so’z

butun dunyoga tarqalgan va siyosiy lug’atdan mustahkam o’rin olgan.

Jahondagi demokratik davlatlarning Konstitutsiyalari «butun hokimiyat

xalqqa tegishli» yoki «butun hokimiyat xalq tomonidan amalga

oiriladi», degan tushunchani o’zida mujassamlashtirgan.

O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasinig 2-bobida «xalq

hokimiyatchiligi» atamasi «hokimiyat manbai» degan atama bilan uzviy

bog’langan.

Konstitutsiya va qonunlar davlatchilikning eng muhim belgilaridan

hisoblanadi. Shu bois O’zbekistonda yangi davlat qurilishi davlatning

xalq oldidagi mas’uliyatini, inson va fuqaro huquqlari ustuvorligiga

rioya qilish mehanizmlarini belgilab beruvchi uning huquqiy asoslarini

va qonunchilik poydevorini yaratishdan boshlanadi. Qonunchilikning eng

muhim mezonlariqonunlar, farmonlar, Vazirlar Mahkamasi,vazirliklar,

Hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar va fuqarolar normativ

hujjatlarning va ularga amal qilinishning Konstitutsiya normalariga

mutlaqo muvofiq kelishdir. Zero, qonunchilik-davlat, jamiyat va

152

fuqarolarning real hayotida ro’yobga chiqadigan huquq, ya’ni qonun

demakdir.

13-Mavzu. O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning asosiy

huquqlari, erkinliklari va burchlari





Inson dunyoda eng murakkab, oliy mavjudot, tabiatning oliy

mahsuli, hayot gulidir. Insonning buyuk zotligi va bebaholigi aql-

idroq va tafakkurga ega bo’lganligidadir. Aql-idroq sohibi bo’lganligi

uchun u dunyodagi hamma sir-asrorni biladi, ilmu zakovati, dahosi,

salohiyati bilan dunyoni boshqaradi.

Shuning uchun ham insonning hayoti, erkinligi,sha‟ni,

qadr-qimmati, haq-huquqlari masalasi barcha davrlarning,

jumladan, hozirgi zamonning ham eng dolzarb muammolaridan

biridir. Insonning haq-huquqlari va erkinliklari,

jamiyatdagi qadr-qimmati buyuk mutafakkirlar, faylasuf

olimlar, siyosatshunos va qonunshunoslar, davlat arboblari

diqqat-e‟tiborida bo‟lgan.

Mamlakatimizda fuqarolarning soliq to‟lash majburiyatini

qonunlashtirilishi bejiz emas, albatta. qonun bilan

belgilangan soliqlar va mahalliy yig‟imlarni to‟lash

borasidagi konstitutsiyaviy majburiyat jamiyatda yashayotgan

va davlat faoliyatining natijalaridan foydalanayotgan inson

fuqaroga qo‟yilgan eng oddiy talabdir.

14-Mavzu: O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining

konstitutsiyaviy asoslari

Jamiyatning iqtisodiy negizlari.

2. Jamoat birlashmalari hamda nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni.



O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida mulk

shakllari sifatida xususiy va ommaviy mulk shakllari

belgilangan. Ularning turlari, ob'ektlari turli-tuman

bo‟lishi mumkin.

Mulk shakllarini birdek muqofaza qilishni ta'minlashga

qaratilgan.

Bundan tashqari, O‟zbekiston Prezidenti va Hukumati

tomonidan qabul qilingan ko‟plab hujjatlarni turli mulk

shakllari muqofazasi ko‟zda tutiladi.

153

Konstitutsiyaning 53-moddasida bu «Xususiy mulk boshqa

mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir», degan

qoida tariqasida mustahkamlangan.

Xususiy mulk huquqi shaxsning, ya'ni hamma fuqarolarning

hamda nodavlat yuridik shaxslarning qonun hujjatlariga

muvofiq tarzda qo‟lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish,

undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Xususiy

mulkdorning mol-mulkining miqdori va qiymati cheklanmaydi.

Mahalliy soliqlarga mulk soliqi, er soliqi, reklama uchun

soliq, transport vositalarini olib-sotganlik uchun soliq,

savdo yiqimi uchun yiqim, jumladan, aloqida tovar turlari

bilan savdo qilish uchun litsenziya yiqimlari, yuridik

shaxslarni, jumladan, tadbirkorlik faoliyati bilan

shuqullanuvchi jismoniy shaxslarni ro‟yxatga olganlik uchun

yiqim, avtotransportni qo‟yish uchun yiqim, obodonlashtirish

ishlari uchun yiqim kiradi.

Soliq to‟lashdan bosh tortganlik, soliq qonunlarini

buzganlik uchun soliq to‟lovchi shaxslar tegishli ma'muriy

va jinoiy javobgarlikka tortilishlari Soliq kodeksida

belgilab qo‟yilgan. Soliq to‟lovchining javobgarlikka

tortilishi uni soliqlar va yiqimlar to‟lash majburiyatidan

ozod qilmaydi.

O‟zbekiston Respublikasini, Vatanimizni himoya qilish,

ko‟z qorachig‟idek asrab-avaylash haqidagi konstitutsiyaviy

qonun-qoida zamirida juda katta ilmiy, falsafiy, siyosiy-

huquqiy ma'no-mohiyat bor. Buni hech unutmasligimiz kerak.

Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so’z erkinligini ta’minlash. Fuqarolarning axborot

sohasidagi huquq va erkinliklarini ta‘minlash masalasi O‘zbekistonda demokratik jamiyat

asoslarini barpo etishning muhim sharti ekani. O‘tgan yillar davomida mamlakatimizda

ommaviy axborot vositalarini yanada liberallashtirish, so‘z erkinligini ta‘minlashga

qaratilgan tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlarning amalga oshirilgani. Ommaviy axborot

vositalari rivojini ta‘minlaydigan mustahkam qonunchilik bazasining yaratilgani.

Nodavlat ommaviy axborot vositalarining axborot sohasini demokratlashtirishda faol

ishtirok etishini ta‘minlashga qaratilgan keng hamrovli institutsional islohotlarning amalga

oshirilishi.

O‘zbekiston telekommunikatsiyalar tizimi imkoniyatlarining kengayishi. Zamonaviy

rahamli va multimedia texnologiyalarining joriy qilinishi. Ommaviy axborot vositalari va davlat hokimiyati organlari o’rtasidagi munosabatlarning

ustuvor jihatlarini to’g’ri belgilash bilan bog’liq, dolzarb ahamiyat kasb etayotgan chora-

tadbirlar. “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to’g’risida”,

“Teleradioeshittirishlar to’g’risida”gi qonunlarni qabul qilish zarurligi. Mualliflik huquqlari va

intellektual mulkni ishonchli himoya qilishning huquqiy kafolatlari va mexanizmlarini

kuchaytirish, axborot sohasiga bozor mexanizmlarini joriy qilish. “Ommaviy axborot

vositalari to’g’risida”, “Axborot erkinligi printsiplari va kafolatlari to’g’risida”gi va

boshqa qonun hujjatlariga tegishli o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish.

“Telekommunikatsiyalar to’g’risida”gi Qonun normalarini yanada takomillashtirish, rahamli

teleradioeshittirish tizimiga o‘tish bo‘yicha tadbirlar davlat dasturining ishlab chiqilishi.

154

15-Mavzu. Saylov tizimi. Oliy Majlis – O’zbekiston Respublikasining

oliy vakillik organi


2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati tarkibiy tuzilishi.

3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati vakolatlari.

4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida qonunchilik jarayoni.

Saylovlar – fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokining asosiy shakli. O‘tgan davr mobaynida mamlakatimizda samarali demokratik saylov tizimini

shakllantirish va rivojlantirish sohasida amalga oshirilgan chuqur o‘zgarishlar. Milliy

saylov tizimining mustahkam qonunchilik bazasining shakllanishi. Saylovlarning faqat

ko’ppartiyaviylik asosida o’tkazilishining qat’iy belgilab qo’yilishi. Markaziy saylov

komissiyasiga mutlaq vakolatlarning berilishi.

Saylov jarayonlarining yanada demokratlashuvi munosabati bilan amalga oshirilishi

lozim bo’lgan qonunchilik tashabbuslari. Saylov qonunchiligida saylov kampaniyasini amalga

oshirish jarayonida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish

mexanizmlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan normalarni nazarda tutish lozimligi. Ovoz berish arafasida turli sudiste‘mollik holatlari va qonun buzilishlarining oldini olish

imkonini ta‘minlash. Muddatidan oldin ovoz berish tartib-qoidasi bilan bog’liq muammoning hal

etilishi. Saylovchilar huquqlarining yanada ta‘sirchan himoya qilinishi. O‘zbekiston

Ekologik harakatining Qonunchilik palatasiga deputatlarni saylash bo‘yicha o‘tkaziladigan

konferentsiyalarida kuzatuvchilarning ishtirok etish huquqining belgilab berilishi.

Har qanday demokratik davlatda xalqning xohish-irodasi birlamchi manba sifatida

e‘tirof etiladi hamda ushbu tamoyil umuminsoniy qadriyatlarni ulug‘lash va xalqaro

umume‘tirof etilgan qoidalarning ustuvorligini ta‘minlashda asosiy omil bo‘lib xizmat

qiladi. Darhaqiqat, saylov huquqi va saylov jarayoni hamda davlat va jamiyat faoliyatining

siyosiy sohasi o‘rtasida uzviy aloqadorlik mavjud.

Ushbu qonunlar o‘tkazilgan saylovlarda to‘plangan tajribalar, ko‘ppartiyaviylikning

rivojlanishi hamda jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksalib borishi natijasida

takomillashib bordi. Ushbu qonunlar davlat hokimiyatini demokratik saylovlar orqali

shakllantirish bo‘yicha umume‘tirof etilgan xalqaro printsiplar va huquqiy normalarga

to‘liq mos keladi va eng asosiysi, ularda barcha turdagi saylovlarni adolatli va erkin,

umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan

o‘tkazish printsiplarini to‘liq ta‘minlashga qaratilgan yetarli tashkiliy-huquqiy

mexanizmlar aks etgan.

Saylov jarayonining muhim sub‘ektlari sanalgan siyosiy partiyalar faoliyatini

huquqiy tartibga soluvchi O‘zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalar

to’g’risida”gi Qonunining 1996 yilning dekabrida qabul qilinishi bilan 1999 yilda

o‘tkazilgan parlament saylovlariga yangi huquqiy zamin yaratildi. Siyosiy partiyalarning

Oliy Majlisda o‘z siyosatini uyushgan holda o‘tkazish uchun parlament fraktsiyalarini

tashkil etishning qonuniy kafolatlari vujudga keldi. Eng muhimi, siyosiy partiyalarning

saylov tartib-qoidalariga rioya qilinishini nazorat etish bo‘yicha vakolatlari kengaydi va

nomzod ko‘rsatgan siyosiy partiya har bir saylov uchastkasiga o‘z kuzatuvchisini tayinlash

huquqiga ega bo‘ldi. 1999 yilda o‘tkazilgan parlament saylovlarida fuqarolar ikkinchi

marotaba bir nechta nomzod orasidan o‘zlariga ma‘qullarini saylashdi, ularning har biriga

155

tegishli baho berishdi. Bu saylovlarda raqobat yanada kuchli, saylovchilarning

nomzodlarga nisbatan talablari esa yanada yuqori bo‘ldi.

Oliy Majlis Senatiga o‘tkaziladigan saylov Asosiy qonunning saylov to‘g‘risidagi

117-moddasi va “O’zbekiston Respublikasi Senati to’g’risida”gi Qonunga ko‘ra

o‘tkaziladi.

Ko‘rinib turibdiki, mustaqillik yillarida milliy saylov qonunchiligimiz izchillik bilan,

bosqichma-bosqich rivojlanib bormoqda. Boshqacha qilib aytganda, O‘zbekiston saylov

tizimi har bir bosqichda Konstitutsiya va xalqaro andozalarga mos ravishda, islohotlar

maqsadi va fuqarolar siyosiy-huquqiy ongining o‘sib borishiga mutanosib tarzda yangi

pog‘onaga ko‘tarilib borishi natijasida O‘zbekiston Respublikasining xalqaro andozalar va

demokratik talablarga to‘liq javob beradigan saylov qonunchiligining amaliyotda izchil

qo‘llanilishi davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarida amalga oshirilayotgan

demokratik islohotlarning muhim va zaruriy tarkibiy qismiga aylandi.

Yuqorida bayon etilgan qonunchilik tashabbuslarini amalga oshirish mamlakatimizda

saylov erkinligi huquqi printsipining to‘liq joriy etilishi va saylov tizimining yanada

demokratlashuviga xizmat qilishi muqarrar.

16-Mavzu. Sud hokimiyatining tashkil etilishi va funksiyalarining

umumiy tavsifi





Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida mustaqil

shahobchalaridan biri bo‟lib, jamiyat hayotida odil sudlovni

amalga oshirishga safarbar etilgan. Odil sudlov o‟z

mohiyatiga ko‟ra davlat faoliyati hisoblanadi. Unda

vakolatli sud muassasasi huquq normalari talablarini buzish

oqibatida kelib chiquvchi nizom holatlarini muhokama etib,

hal qiladi. Demokratik huquqiy davlatda huquq (qonun) davlat

idoralari fuqarolarning turli tuman uyushmalari va alohida

shaxslar o‟rtasidagi munosabatlarning mezonidir. Mazkur

munosabatlar huquq (qonun) doirasida kyechishini va hal

etilishini ta‟minlash sud hokimiyatini zimmasiga

yuklatilgan. Odil sudlovning oliy maqsadi kuch va

zo‟ravonlik g‟oyasini huquq va adolat g‟oyalari bilan

almashtirishdan iborat.

Mamlakatimizda sud hokimiyatning konstitutsiyaviy –

huquqiy maqomi, tuzilishi va haq-huquqlari hamda

manfaatlarini himoya qiladigan organ, o‟zlarining

himoyachisi, adolat posboni deb bilishi kerak. Buning uchun

juda katta ishlar qilinishi lozim. Sudlar qonundan og‟ishmay

ish to‟tib, fuqarolarni manfaatlarini muhofaza etib,

ularning buzilgan huquqlarini tiklab, bu yo‟ldan

sobitqadamlik bilan qat‟iy borib, mashaqqatli mehnat qilib,

156

xalqning ishonchini qozonishlari zarur bo‟ladi. 1997 yil

senyabr oyida O‟zbekiston Sudyalari Assotsiyatsiyasi tashkil

topdi. Ta‟sis majlisi Assotsiyatsiyaning Ustavini qabul

qildi. Uyushma Ustavi 1997 yil 4 dekabrda O‟zbekiston

Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan ro‟yxatga olindi.

Shuni alohida ta‟kidlashimiz lozimki, davlatimizda sud

hokimiyati oliy organ hisoblanib, u davlat hokimiyatining

uchinchi - mustaqil tarmog‟i sifatida e‟tirof etilgan.

Konstitutsiyaviy sud O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oliy

Majlis tomonidasudraisi,raiso‘rinbosari va Qorahalpog‘iston Respublikasidan

saylanadigan sudyalarni qo‘shgan holda Konstitutsiyaviy sudning besh a‘zosidan iborat

tarkibda saylanadi. Konstitutsiyaviy sudning har bir

sudyasi yakka tartibda saylanadi. Oliy Majlis deputatlari umumiy sonining ko‘pchilik

ovozini olgan shaxs sudya etib saylangan hisoblanadi.

Konstitutsiyaviy sud tarkibiga kamida to‘rt kishi saylangan taqdirda sud o‘z

faoliyatini boshlashga haqlidir. Sudya Konstitutsiyaviy sud tarkibidan chiqib ketgan

taqdirda Oliy Majlis ushbu moddada belgilangan tartibda boshqa shaxsni saylaydi.

Jinoiy jazo tizimidan insonparvarlik tamoyillariga mutlaqo zid bo‘lgan mol-mulkni

musodara qilish tarzidagi jazo turi chiqarib tashlandi. Jinoyat qonunchiligida etkazilgan

zararning o‘rni qoplangan taqdirda ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo‘llanishini istisno

qiladigan rag‘batlantiruvchi normalar kiritildi.

Qayd etish lozimki, ushbu Qonunni ishlab chiqishda umume‘tirof etilgan xalqaro-

huquqiy hujjatlarning qoida va printsiplari har tomonlama inobatga olingan. Shuningdek, bir

qator Evropa (Avstriya, Germaniya, Daniya, Polsha, Frantsiya, Shveytsariya, Shvetsiya va

boshq.), Osiyo (Yaponiya, Koreya, Xitoy va boshq.) hamda MDHga a‘zo davlatlarning

(Rossiya, Ukraina, Belarusiya, Moldova, Gruziya, Ozarbayjon, Qozog‘iston va boshq.)

tajribasi o‘rganilgan va ijobiy yutuqlardan foydalanilgan.

Qonunga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual hamda

Jinoyat-ijroiya kodekslariga o‘lim jazosini jinoiy jazolar tizimidan chiqarish va uni umrbod

hamda uzoq muddatli ozodliqdan mahrum qilish bilan almashtirish, jazoni tayinlash va ijro

etish tartibi hamda shartlarini belgilash bilan bog‘liq o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi.

17-Mavzu. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy

huquqiy maqomi





Prezident Respublika boshqaruv shaklidagi mamlakatlarda

xalq tomonidan saylanadigan davlat rahbaridir. Prezidentlik

eng oliy lavozim. Konstitutsiyaviy-huquqiy ma‟noda u davlat

boshlig‟i ma‟nosini anglatadi. Prezidentning vakolatlari har

qanday zamonaviy demokratik respublikalarda nihoyatda katta.

157

Demokratik huquqiy davlatda Prezidentning maqomi,

vakolatlari Konstitutsiya va u asosda qabul qilinadigan

qonunlarda juda aniq qilib belgilab qo‟yiladi. Prezident

davlatni jipslashtiradi, ya‟ni davlat hokimiyati

mexanizmining barqarorligi va harakatliligini ta‟minlaydi.

Jahon prezidentlik amaliyotining ko‟rsatishicha, davlat bir

shaxs orqali muvofiqlashib, uning ayrim mamlakatlarda

yo‟qotilgan maqsad va vazifalari o‟zaro birlashadi, yagona

kuchga aylanadi. «Jahon konstitutsionalizmida prezidentlik

institutiga quyidagicha tavsif beriladi.

O‟zining halolligi, chuqur bilimdonligi, o‟ta

mehnatsevarligi, uzoqni ko‟zlab ish qilishi, yuksak

talabchanligi bilan el-yurt nazariga tushgan, xalq dardi,

millat qayg‟usi yo‟lida kuyib -yonib yashaydigan, Vatani

istiqboli uchun jon kuydiradigan Islom Karimovdek benazir

inson va ulug‟ zotning respublika oliy rahbari, O‟zbekiston

Prezidenti bo‟lib saylanishi mamlakatimiz xalqlarini behad

quvontirdi. Chunki xalq dardi, g‟am-tashvishi, orzu-niyati

yo‟lida tinim bilmay harakat qiladigan bu insonni o‟zbek

xalqi o‟ziga tog‟dek tayanch deb bilar, najotkor deb

hisoblardi. Iqtisodiyoti inqirozga yuz tutgan, qanchadan-

qancha fidoyi farzandlari nohaqdan-nohaq hamalib ketgan,

milliy, ma‟naviy qadriyatlari, tili, dini, urf-odatlari

oyoqosti qilingan o‟zbek xalqi bu ajoyib farzandi sharofati

bilan qaddini tiklab olishni orziqib kutardi. Ana shu ezgu

ishlarga boshchilik qilishni o‟zi uchun oliy maqsad deb

bilgan Islom Karimov yuksak martabaga ko‟tarildi.

Voqealar rivojlangan sari rivojlanib, kun sayin

keskinlashib, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlar tobora avj olib,

chuqurlashib, alal-oqibat Markazning tinka-madori qurib,

umri qisqarib, vaqt-soati yaqinlashib borardi.

Prezident O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

yig‟ilishida qasamyod qilgan paytdan boshlab o‟z lavozimiga

kirishgan hisoblanadi. Prezident qasamyodining matni

Konstitutsiyaning 92-moddasida berilgan: «...O‟zbekiston

xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, Respublikaning

Konstitutsiyasi va qonunlariga qat‟iy rioya etishga,

fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga kafolat berishga,

O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti zimmasiga yuklatilgan

vazifalarni vijdonan bajarishga tantanali qasamyod qilaman»

Mustaqillik sharofati bilan ma‟naviy hayotimizda

uyg‟onish yuz berdi, ona tilimizni tikladik. Dinga munosabat

o‟zgardi. O‟zligimizni angladik.

Mustaqillik tufayli siyosiy yo‟lda burilish bo‟ldi, necha

yillik orzu-umidlarimiz ro‟yobga chiqdi, iqtisodiy sohada

burilish boshlandi, ijtimoiy adovat joyiga tusha boshladi.

«Bir so‟z bilan aytganda, istiqlol biz uchun taraqqiyotning

158

butunlay yangi, keng ufqlarini ochdi. O‟z kelajagimizni o‟z

qo‟limiz bilan yaratadigan bo‟ldik. Hayotimiz va umumiy

xonadonimizni milliy manfaat va qadriyatlarimizga,

umume‟tirof etilgan demokratik mezonlarga monand qilib

qurishdek noyob tarixiy imkoniyatga ega bo‟ldik. Bu juda

katta boylik. Biz uning qadriga etishimiz, ko‟z

qorachig‟idek asrab-avaylashimiz kerak».

O‟zbekiston Prezidenti Islom Karimovning davlat va

ijroiya hokimiyati boshlig‟i sifatida yurgizib va amalga

oshirib kelayotgan dono siyosati va qat‟iyati mamlakatimiz

taraqqiyotiga olib keldi. Ayni paytda uning davlat boshlig‟i

sifatida chuqur o‟ylangan oqilona ichki va tashqi siyosati

ham dunyoda allaqachonoq e‟tirof etildi.

18–Mavzu: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining

konstitutsiyaviy huquqiy maqomi





Hukumat bu - davlat boshqaruvining oliy organi bo‟lib

konstitutsiya va qonunlar asosida mamlakatning ichki va

tashqi siyosatini amalga oshiradi. Hukumat shu bilan birga,

jamoa tartibi va milliy xavfsizlikni ta'minlaydi, shuningdek

davlat boshqaruvining boshqa organlari hamda qurolli

kuchlariga umumiy rahbarlik qiladi. Turli mamlakatlarda

Hukumat turli nomlar bilan atalishi mumkin. Maqadat Vazirlar

Kengashi, Kobinet, Ministrlar Kabineti, Davlat Kengashi,

Ma'mo‟rniy Kengash, Federal Hukumat va hokazo. O‟zbekiston

Respublikasida Hukumat "Vazirlar Mahkamasi" deb nomlangan

bo‟lib, "O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

to‟g‟risi"dagi qonunga binoan, u O‟zbekiston Respublikasida

iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma'naviy sohaning samarali

faoliyatiga rahbarlikni, O‟zbekiston Respublikasi qonunlari,

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari,

O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,

qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta'minlovchi ijro

etuvchi hokimiyat organidir.

O‟zbekiston Respublikasidagi mavjud vakillik organlari va

O‟zini O‟zi boshqarish organlari faoliyati saaradorligini

oshirishda, ish faoliyatini yangi shakllarini vujudga

keltirish va rivojlantirishda madanlashtirish uslubi muhim

O‟rin tutadi. Yangi organni yoki yangi organning qismini,

Kengashlar va Hokimlar faoliyatiga taalluqli huquqiy

hujjatlar madellari yaratildi.

159

O‟zbekiston Respublikasidagi Mahalliy Kengashlar

faoliyatida qonuniylik printsipini ta'minlash qator

talablarga javob berishni ko‟zda tutadi, ularning asosiylari

quyidagilar:

O‟zbekiston Respublikasida Mahalliy xalq deputatlari

Kengashlari doimiy komissiyalarning faoliyati O‟zbekiston

Respublikasining "Mahalliy davlat to‟g‟risi"dagi qonuni va

komissiyalar to‟g‟risidagi Nizomlar asosida tashkil etiladi.

Doimiy komissiyalar to‟g‟risidagi Nizomlarni Kengashning

O‟zi qabul qiladi. Doimiy komissiyalar deputatlarni

Kengash vazifalarini bajarishda ishtirok etishi

uchun tuziladi va ular faoliyatining asosiy shakllaridan

biri bo‟lib xizmat qiladi. "Xalq deputatlari viloyat, tuman

va shahar Kengashlariga saylov to‟g‟risi"dagi O‟zbekiston

Respublikasi qonuniga muvofiq xalq deputatlari viloyat va

Toshkent shahar Kengashiga 60 tadan, tuman va shahar

Kengashlari 30 tadan deputat saylanadi. Bu qolat albatta shu

Kengashlarda tuziladigan doimiy komissiyalar soniga ta'sir

ko‟rsatadi.

160


fanidan

MA’RUZA MATNLARI

1-Mavzu. Davlat va huquq nazariyasi asoslari





Davlat va huquq asoslari fani nazariy va metodologik fandir. Bu fan davlat va

huquqning umumiy qonuniyatlarini nazariy jihatdan umumlashtiradi, yurisprudentsiyaning

asosiy tushunchalarini ishlab chiqadi. Bu fan barcha ijtimoiy va yuridik fanlar bilan

chambarchas bog‘liq. Davlat va huquq masalasini faqat yuridik fanlar o‘rganibgina

qolmasdan, balki barcha ijtimoiy fanlar ham o‘rganadi. Chunki kishilar faoliyatining turli

sohalari huquq bilan tartibga solinadi.

Har qanday fan o‘z predmetiga va uni egallash uslubiga ega bo‘lganidek, davlat va

huquq nazariyasining ham o‘z predmeti mavjud. Bu fanning predmeti davlat va huquqning

kelib chiqishi, rivojlanishi va harakatda bo‘lishining eng umumiy qonuniyatlaridan iborat.

Davlat jamiyat rivojining muayyan bosqichida yuzaga kelgan. U o‘zining shakllanishida

va rivojlanishida uzoq va murakkab yo‘lni bosib o‘tgan. Jamiyat rivojining dastlabki

bosqichlarida davlat yetarlicha rivojlanmagan siyosiy hodisa bo‘lgan. Bunday davlat,

zo‘rlik va majburlashga asoslangan.

Davlat va huquqning kelib chiqishi to‘g‘risidagi masala ko‘p asrlar davomida ko‘plab

mutafakkir faylasuflar, huquqshunoslar, iqtisodchilar va tarixchilarni o‘ylantirib kelgan.

Davlat va huquqning kelib chiqishida bir qator nazariyalar bor. Shularning ayrimlarini

ko‘rib chiqamiz:

1.Teologik nazariya – bunda davlatning xudo tomonidan yaratilganligini uqtiradilar,

davlat va hokimiyat xudoniki degan qoidani ilgari suradilar. Masalan: Abdulqodir O‘da

yozishicha, shariat uch nuqtai nazardan qonundan farqlanadi:

Birinchidan, qonun inson tafakkuri va ijodining mahsuli bo‘lsa, shariat yaratuvchi

tomonidan yuborilgan. Qonun har doim o‘zgarib tursa, shariat o‘zgarish va zavoldan

uzoqdir.

Ikkinchidan, qonun jamiyat tomonidan uning hayotini tartibga solish va ehtiyojlarini

qondirish uchun yaratilgan bir qator qoidalar sifatida jamiyat o‘zgarishi bilan o‘zgarib

turadi. Lekin sha‘riy qonunlar umumiy mohiyatga ega bo‘lgani uchun o‘zgarishni qabul

qilmaydi.

Uchinchidan, qonun jamiyat tomonidan uning urf-odatlari, rasmu-rusumlari va

tarixiga muvofiq yaratiladi. Shuning uchun qonun jamiyatdan keyin yuzaga kelib, uning

taraqqiyotiga bog‘liq bo‘ladi. Qonunni jamiyat yaratadi, jamiyatni qonun emas. Ammo

Islom qonunchiligi jamiyat mahsuli bo‘lmay, jamiyatni shariat yaratadi, ya‘ni jamiyat

shariatning mahsulidir. O‘daning ushbu xulosasi keng munozarali va baxsli masala

hisoblanadi.

161

Bu nazariya qadimda paydo bo‘lgan va o‘rta asrlarda keng tarqalib, hozirgi kunda

ham teologik nazariya islom davlatlarida qo‘llaniladi.

Chunonchi, «Avesto»ning «Videvdad» kitobida Oliy tangri Axuramazda yaratgan 16

ta davlat to‘g‘risida muhim ma‘lumotlar berilgan. Davlatning kelib chiqishi va mohiyati

to‘g‘risidagi qadimiy Xitoy afsonalariga ko‘ra, yerdagi hokimiyat – aynan oliy hukmdor

(ya‘ni Xitoy imperatori) shaxsi – eng yuksak samoviy qudrat egasi bilan aloqa qilishning

yagona nuqtasi bo‘lib, qolgan mansabdor shaxslar, davlat va davlat mahkamasi oliy

hokimiyatning vositachilaridir.

Misr, Bobil, Hindistonda boshqa rivoyat mavjud bo‘lib, hukmdor hokimiyatning

manbai bo‘lgan xudolar nomidan dunyoviy va boshqa ishlar taqdirini o‘zlari hal etadilar.

Misrliklarda, Maat (Ma-at) xudosi qonunlar, adliya, adolat timsoli hisoblangan.

Sudyalar esa uning tasvirini olib yurishib, uning kohinlari hisoblanishgan.

2. Patriarxal nazariya tarafdorlari davlat kattalashib ketgan oiladan bevosita kelib

chiqqan, monarx hokimiyati esa oilaning barcha a‘zolariga rahbarlik qiladigan otadan

meros bo‘lib o‘tgan deb hisoblaydilar. Bu nazariya qadimgi Yunoniston, Rim davlatlarida

paydo bo‘lgan, u Aristotel asarlarida asoslab berilgan.

Bu nazariyani ingliz sotsiologi, tarixchisi va huquqshunosi Genri Men sistemaga solib

ishlab chiqqan va patriarxal nazariyaga asosan, «Ota rozi – xudo rozi» zaylida ish

tutilganligi ta‘kidlangan.

Aflotun o‘zining «Davlat» deb atalgan mashhur asarida oila negizida unib chiquvchi

barkamol adolatli davlatni tasvirlaydi. Unda podsho hokimiyati o‘z oila a‘zolari ustidan

ota hokimiyatiga qiyos qilinadi. Adolat g‘oyasiga ko‘ra, deydi Aflotun, adolatli odam

adolatli davlatdan hech nimasi bilan farq qilmaydi. Inson ruhining uch ildizi (aql, jaholat

va xirs)ga maslahat (kengash) beruvchi, himoyalovchi va ishlovchi davlat mos keladi.

Davlat faoliyatining uch asosiga esa, aholining uch tabaqasi – hukmdorlar, askarlar va

ishlab chiqaruvchilar (hunarmandlar va dehqonlar) tabaqalari to‘g‘ri keladi.

Patriarxal nazariya g‘oyalari XVII asrda ingliz olimi Filmerning «Patriarx» asarida

o‘z rivojini topdi. Mazkur asarda u hokimiyatning Xudoning to‘ng‘ich o‘g‘li patriarxga

topshirilishi, shundan so‘ng esa o‘z avlodlari – podsholarga o‘tib borishini izohlaydi.

Patriarxal nazariyaning teologik nazariyadan farqi shundaki, u podsho hokimiyati

manbalarini ilohiy kelib chiqishidan ko‘ra ko‘proq oila boshlig‘i, patriarxning

cheklanmagan hokimiyati hukm surgan oila shakllarida ko‘radi.

3. Shartnoma nazariyasi. Bu nazariya XVII-XVIII asrlarda paydo bo‘lib,

Gollandiyada Gugo Grotsiy va Spinoza, Angliyada – Lokk va Gobbs, Fransiyada – Russo,

Rossiyada Radishchevlar rivojlantirgan. Shartnoma nazariyasiga ko‘ra, dalat – ongli ijod

mahsuli, odamlar kelishgan ahd natijasi. «Shartnoma nazariyasi»ga muvofiq davlat

hokimiyati kishilarning o‘zaro birlashib ixtiyoriy shartlashganligining ifodasidir. Davlat –

o‘zaro kelishuv asosida va ongli tarzda birlashgan kishilar tashkiloti bo‘lib, ana shu

shartnoma asosida o‘zlarining erkinliklari va hokimiyatning bir qismini davlatga beradilar.

4. Zo‘ravonlik nazariyasi – ushbu nazariya XIX asrda dunyoga kelgan. Uning asosiy

namoyondalari L.Gumplovich, K.Kautskiy, E.Dyuring va boshqalardir. Ular davlatning

vujudga kelishini faqat harbiy-siyosiy omillar – bir qabila (qabilalar ittifoqi) tomonidan

boshqasining bosib olinishi bilan bog‘lardilar. Ular siyosiy hokimiyat va davlatning kelib

chiqishi sabablari asoslarini iqtisodiy munosabatlarda emas, balki bir qabilalarning

boshqalarini bosib olishi, zo‘ravonligi, asoratga solishida ko‘rganlar.

162

5. Psixologiya nazariyasi. Bunda davlat kelib chiqishida, insonlar o‘z tabiatiga,

biologik instinkt xususiyatlariga ko‘ra boshqarilish, itoat etishga intiladilar. Ulardagi bu

ehtiyoj faqat davlat mavjud bo‘lgan taqdirdagina qondiriladi.

Taniqli rus olimi L.I.Petrajitskiy o‘z qarashlarida davlat go‘yo inson psixikasiga xos

bo‘lgan «atoqli shaxslar»ga itoat etish, bo‘ysunishga moyillikdan kelib chiqadi.

Psixoanalitik yo‘nalishi asoschisi Z.Freyd o‘z qarashlarida davlatni yaratish zarurati

inson psixikasi (ruhiyati)dan kelib chiqqan. U buni alohida xirsiy va biopsixik instinktlar

tufayli ibtidoiy to‘dadan insonlarning yovuz intilishlarini bostirish maqsadida keyinchalik

davlat paydo bo‘ladi, deb izohlaydi.

6. Irrigatsiya nazariyasi XIX asrda paydo bo‘lgan va uning muallifi nemis olimi

K.Vitgofel sanaladi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, davlatlarning kelib chiqishi va ularning

shakllari Sharqda ulkan irrigatsiya inshootlarini qurish va ulardan foydalanish bilan

bog‘liq. Jumladan K.Vitgofel o‘zining «Sharq despotizmi» asarida davlatning kelib

chiqishini sharqiy dehqonchilik viloyatlari (Mesopotamiya, Misr, Hindiston, Xitoy va

h.k.)da qudratli sug‘orish shaxobchalari qurish va saqlash zarurati negizida asoslab bergan.

Albatta, ulkan miqyoslardagi yer ishlari qat‘iy markazlashgan boshqaruvni,

rejalashtirishni, hisobga olish va markazga bo‘ysundirishni zarur qilib qo‘ygan. Bu ishlar

faqat davlat mavjudligi sharoitidagina amalga oshirilishi mumkin edi. Lekin uning zaif

tomonlarini inobatga olmagan taqdirda ham mazkur nazariya eng qurg‘oqchil hududlar

uchungina davlatning paydo bo‘lishiga sabab sifatida izohlanishi mumkin. Shuning uchun

ham ko‘pchilik siyosatshunoslar bu nazariyani hisobga olmay, uning o‘rniga davlat kelib

chiqishining ekologik omillari haqida gapiradilar.

Bu nazariya

7. Sinfiy nazariya namoyandalari (K.Marks, F.Engels, V.Lenin) fikricha, davlat

iqtisodiy sabablar – ijtimoiy mehnat taqsimoti, qo‘shimcha mahsulot va xususiy mulkning

paydo bo‘lishi, jamiyatning qarama-qarshi sinflarga ajralishi tufayli kelib chiqqan.

Ularning asarlarida davlatni sinfiy hukmronlik organi, bir sinfning boshqa sinfni bostirish

quroli, bir sinfning boshqa sinf ustidan hukmronlikni ta‘minlash mashinasi deb

hisoblangan. Bu nazariyaning natijasida sinfiy hukmronlik o‘rnatish maqsadida

repretsiyalar bo‘lib, ziyolilarni yo‘q qilgan.

Davlat tushunchasi va uning belgilari.

Davlatchilik tarixida uni qanday tushunish lozimligini aniqlashni Aflotun va

Arastudan boshlash maqsadga muvofiqdir. Ular tasavvuriga ko‘ra, davlat siyosiy aloqalar

vositasida muayyan bir tarzda birlashgan va o‘zaro bog‘liq odamlar jamoasidir.

―Insonning o‘ziga o‘xshagan va ozod kishilar ustidan hukmronligini o‘rnatuvchi

hokimiyat‖ shu aloqalar asosini tashkil etadi, deb hisoblardilar.

Ma‘lumki, iqtisodiyotning rivojlanishi muayyan darajaga yetib, ijtimoiy ne‘matlarni

teng taqsimlashning avvalgi tizimi yashay olmay qolgan hamda jamiyatning bundan

keyingi rivoji uchun Sharq jamiyatida bo‘lganidek, siyosiy sohada yoxud Ovrupadagidek

siyosiy va iqtisodiy sohada boshqaruv bilan shug‘ullanadigan elitar qatlamni ajratish

zaruratga aylanganda davlat dunyoga keldi. Bu jamiyatni tabaqalashishga olib keldi va

shunda dastlab (ibtidoiy jamoa tuzumi) jamiyatning barcha a‘zolariga tegishli bo‘lgan

hokimiyat siyosiy mazmun kasb etdi, ya‘ni u eng avvalo imtiyozli ijtimoiy guruhlar,

sinflar manfaatiga xizmat qila boshladi. Binobarin, davlatning paydo bo‘lishi hamisha

ommaviy hokimiyatning mazmunini o‘zgartirib, siyosiy hokimiyatga aylanishi bilan

bog‘liq.

163

―Davlat – siyosiy hokimiyat tashkiloti bo‘lib, muayyan hududda turli sinfiy,

umuminsoniy, diniy, milliy va boshqa manfaatlarni amalga oshirishga ko‘maklashadi‖.

Davlat keng ma‘noli tushuncha bo‘lib, uning mohiyati uning faoliyatining mazmunini

tashkil etadi. Davlatni uning faoliyati bilan aralashtirmaslik kerak. Davlat faoliyati uning

muayyan voqelik sifatida namoyon bo‘lishidir. Har bir davlat yoki bu jamiyatda tutgan

o‘rniga qarab o‘z mohiyatiga ega bo‘ladi. Davlatning mohiyatini aniqlashda shakl va

mazmun jihatiga e‘tibor berish zarur:

Har qanday davlat siyosiy hokimiyat tashkiloti. Bu masalaning shakliy tomoni.

Davlat kimning manfaatlariga xizmat qiladi. Bu masalaning mazmun jihati.

Davlatning mohiyatini tushunishda 3 asosiy nazariy yondashuv mavjud:

1) ijtimoiy – bunda umumiy muammolar va ishlarni hal etish vositasi, u hukmdorlar

va xalqning o‘zaro munosabatini tartibga soladi;

2) sinfiy – bunda davlat sinflarning paydo bo‘lishi bilan yuzaga kelgan va sinfiy

kurash bir sinfning boshqasini bostirish quroli;

3) siyosiy-huquqiy – bunda davlat jamiyat va davlatning o‘zining hayotini tashkil

etuvchi huquq manbaidir.

Davlatning mohiyatida uchala yondashuvda ham muayyan asos bor. Lekin, bir

nazariy qarashni, ikkinchisidan ustun qo‘yilganda yanglishuv bo‘ladi.

Davlat – butun mamlakat miqyosidagi hokimiyatning maxsus boshqaruv va

majburlov apparatiga ega bo‘lgan, barcha uchun majburiy qonunlar chiqaradigan va

suverenitetga ega bo‘lgan tashkilotdir.

Davlat – bu butun jamiyatni birlashtirib turuvchi, boshqaruv hamda fuqarolar huquq

va erkinliklarini himoya qilishning maxsus apparatiga ega bo‘lgan, shuningdek huquq

normalarini yaratishga qodir bo‘lgan hokimiyatning hududiy tashkiloti.

Davlat muayyan hududni ishg‘ol etgan va yagona hokimiyatga uyushgan xalqdir;

davlat insonning yashash qoidasi shakli, kishilar o‘rtasidagi psixologik aloqa; davlat

obsalyut ruhning mujassami (Gegel).

Davlat jamiyatga, mamlakatga va xalqqa aloqador. U jamiyatdan, xalqdan tashqari

yashamaydi. Davlatga ta‘rif berishda uning turlari va shaklini e‘tiborga olish lozim. Davlat

bir necha ming yillardan buyon rivojlanib, o‘zgarib keladi.

Yurtboshimiz I.A. Karimov ta‘biri bilan aytganda, «Har bir davlat – betakror ijtimoiy

hodisadir. U har qaysi xalqning tarixiy va ma‘naviy taraqqiyoti hosilasidir, uning o‘ziga

xos, o‘ziga mos madaniyati rivojining natijasidir». O‘zbekiston uchun fuqarolik jamiyati –

ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z-o‘zini kamol

toptirishga monelik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va

erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi.

Davlat – bu butun jamiyatni birlashtirib turuvchi, uning bir me‘yorda ishlashini

ta‘minlaydigan, jamiyat nomidan ish ko‘radigan maxsus boshqaruv, majburlov apparatiga

ega bo‘lgan tashkilotdir.

Davlat jamiyatning siyosiy tizimiga kiruvchi boshqa tashkilotlardan bir qator o‘ziga

xos belgilari bilan farq qiladi. Davlatning belgilari haqida turli talqinlar mavjud. F.Engels

o‘zining «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» nomli asarida davlatning asosiy

belgilari sifatida aholining hududiy bo‘linishi, ommaviy hokimiyat hamda soliqlar

tizimining tashkil etilishini ko‘rsatib o‘tgan. Shuningdek, G.F.Shershenevich ham shunga

o‘xshash uch belgi:

A) odamlarning birlashuvi;

B) ular ustidan hukmronlik qiluvchi hokimiyat;

164

V) shu hokimiyat ta‘siri doirasidagi hududni sanab o‘tgan.

Hozirgi kunda davlatning umumiy e‘tirof etilgan quyidagi asosiy belgilarini

ko‘rsatish mumkin:

1. Davlat o‘z davlat chegaralari doirasida fuqarolik belgisi bo‘yicha birlashgan butun

jamiyatning, butun aholining yagona vakili sifatida maydonga chiqadi;

2. O‘ziga xos ommaviy hokimiyat – davlat hokimiyatining mavjudligi, ya‘ni

hokimiyat va boshqaruv apparati, majburlash apparatining borligi;

3. Aholining hududlar bo‘yicha uyushganligi (fuqarolarning davlat chegaralari

doirasida, muayyan ma‘muriy-hududiy birliklarda yashashi).

4. Davlat suveren hokimiyatning yagona sohibidir;

5. Davlat yuridik kuchga ega bo‘lgan va huquq normalarini aks ettiruvchi qonunlar va

ularga asoslanib chiqariladigan hujjatlarni qabul qiladi;

6. Davlat qonuniylik va huquq tartibot posboni bo‘lishga maxsus da‘vat etilgan

huquqni muhofaza qilish organlari (sud, prokuratura, ichki ishlar organlari va boshqalar)ga

ega bo‘lgan yagona tashkilot.

7. Faqat davlatgina o‘z mudofaasi, suvereniteti, hududiy yaxlitligi va xavfsizligini

ta‘minlovchi qurolli kuchlar hamda xavfsizlik organlariga ega bo‘la oladi.

Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan birgalikda olingan davlat belgilarining jami jamiyat

siyosiy tizimida davlatning alohida o‘rin va yetakchi rolini to‘la izohlaydi. Bunda albatta

har bir tarixiy davrda, turlicha ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda davlatning bu belgilari ham

ichki mazmunni, ham tashqi ko‘rinishi bilan farq qilishini hisobga olish zarur.

Davlat shakllari va funktsiyalari.

Davlat shakli deganda, davlatdagi siyosiy hokimiyatni uyushtirishning uch asosiy

belgilari tushuniladi. Bo‘lar:

Boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy idora usuli.

Boshqaruv shakli – muayyan davlatda hokimiyatni uyutirish usulining majmuidir. Bu

ta‘rifni yanada aniqlashtirsak, u oliy davlat hokimiyatini tashkil etish, ayni paytda

davlatning oliy va markaziy idoralari, mazkur idoralar tarkibi, vakolatlari, paydo bo‘lish

tartibi, shuningdek, ularda xalqning ishtirok etish darajasi, mazkur idoralar vakolatlarining

muddatini nazarda tutadi.

Boshqaruv shakli:

a) Respublika – lotincha so‘zdan olingan bo‘lib, (jamoa ishi) shaklida davlat

hokimiyatini aholi muayyan muddatga saylab qo‘yadigan idoralar amalga oshiradi. Yangi

davrda Respublikaning parlamentar va prezidentlik turlari paydo bo‘lgan.

b) Monarxiya – yunoncha so‘zdan olingan bo‘lib, (―Monos‖-bir, ―Arxe‖-hokimiyat),

«yakkahokimlik»; «yakkahukmronlik» kabi ma‘nolarni anglatadi.

Monarxiya – cheklangan, ya‘ni konstitutsiyaviy (dualistik va parlament) monarxiya

va cheklanmagan (mutlaq) monarxiya bo‘lishi mumkin. Qadimgi Yunon faylasufi

Arastuning fikricha, «oliy hokimiyat yakka shaxs tomonidan amalga oshirilganda

monarxiya, cheklangan shaxslar guruhi tomonidan amalga oshirilganda respublika, barcha

xalq tomonidan amalga oshirilganda demokratiya bo‘ladi».

Davlat tuzilishi davlat shaklining muhim bir turidir. Davlat tuzilishi shu davlat oldida

turgan vazifalar va maqsadlar bilan belgilanadi. Unga uch omil ta‘sir etadi:

1) Muayyan davrda jamiyat va davlat oldida turgan iqtisodiy vazifalar va siyosiy

maqsadlar;

2) Davlatdagi millatlar va ularning o‘zaro munosabatlari;

165

3) Davlat hududining katta-kichikligi.

Davlat tuzilishi – davlatning ma‘muriy-hududiy tuzilishi, uning bo‘laklari, markaziy

organlari, bu organlarning joylardagi mahalliy organlari bilan o‘zaro aloqalarining

xususiyatlaridan iborat.

Milliy davlat tuzilishi – davlatning tuzilishi, uning ma‘muriy-hududiy bo‘linishi,

davlat bilan uning tarkibiy qismlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar, davlat va uning

tarkibiy qismlarining huquqiy holati, ularning vakolatlaridan iborat.

Davlat tuzilishi shakli:

a) Unitar – oddiy (frantsuzcha ―Unitaire‖ - yagona degani). Unitar davlat oddiy va

yaxlit davlatdir. Markaziy hokimiyat mahalliy idoralari ustidan nazoratning qay turini

amalga oshirishiga qarab unitar davlatlar:

- markazlashgan;

- markazlashmagan turlarga bo‘linadi.

b) Murakkab – federativ (lotincha ―Feodus‖ - ittifoq degani) davlat bo‘lib, uning

sub‘yektlari davlat mustaqilligiga ega bo‘ladi. Federatsiyalarning ikki turi:

- ittifoq;

- avtonomiya mavjud.

Konfederativ - davlatlarning muayyan ittifoqi bo‘lib, iqtisodiy, siyosiy, harbiy

maqsadlar uchun shartnoma va bitim asosida tuziladi.

Milliy davlat tuzilishi ma‘lum printsiplar asosida amalga oshiriladi:

- millatlarning suverenligi va teng huquqliligi;

- millat va elatlarning erkin, ozod rivojlanishi;

- baynalmilallik, millatlarning hamkorligi, do‘stligini ta‘minlash.

Bu printsiplar har bir milliy davlat tuzilishiga asos bo‘lishi kerak.

Siyosiy idora usuli:

Siyosiy rejim tushunchasini keng ma‘noda talqin qilganda, jamiyatning umuman

siyosiy hayoti va siyosiy tizimi hodisalari siyosiy rejimga taalluqliligini bildiradi.

Siyosiy rejimni tor ma‘noda tushunish esa uni faqat davlat hayoti va davlat bilan

cheklab qo‘yadi. Siyosiy rejimni bu ma‘noda tushunish davlat shaklining boshqa ikki

elementi – boshqarish shakli va davlat tuzilishi bilan uzviy bog‘liqdir.

Siyosiy rejim:

a) demokratik;

b) g‘ayridemokratik bo‘lishi mumkin.

Davlat funktsiyalari – davlatning muayyan umuminsoniy va sinfiy mohiyati hamda

ijtimoiy makonidan kelib chiqadigan maqsadlarga erishish uchun, uning oldida turgan

vazifalarni amalga oshirishga oid faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir.

Davlat funktsiyalari:

a) faoliyat sohalari bo‘yicha (tashqi va ichki);

b) amal qilish davomiyligi bo‘yicha (doimiy va muvaqqat);

v) ijtimoiy ahamiyatiga ko‘ra (umumiy va alohida);

g) amalga oshirishning huquqiy shakllari bo‘yicha (huquq ijodkorligi, boshqaruv,

sudlov) bo‘ladi.

Davlat funktsiyalarining asosiy xususiyatlari quyidagilar bilan belgilanadi:

- funktsiyalar davlatning mohiyati va ijtimoiy maqomi bilan bevosita bog‘liq.

- ular o‘zgaruvchan tabiatga ega, davlatning shakllanishi, mustahkamlanishi va

rivojlantirilishiga yo‘naltirilgan.

Huquq, uning belgilari, vazifasi va tizimi.

166

«Huquq» iborasi kundalik hayotimizda ko‘p qo‘llaniladigan tushuncha bo‘lib, «haq»,

«haqiqat» so‘zlaridan olingan. Hozirgi kunda huquq quyidagi ma‘nolarda qo‘llaniladi:

Birinchidan, muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsning huquqi.

Ikkinchidan, huquq hamma uchun majburiy bo‘lgan, davlat tomonidan o‘rnatiladigan

va bajarilishi ta‘minlanadigan, muhofaza qilinadigan qoidalar, me‘yorlar majmuidir.

Uchinchidan, huquq ijtimoiy fan sohalaridan birining nomi bo‘lib, davlat va huquq

haqidagi ilmlarni o‘zida mujassamlashtiradi.

Aflotun va Arastu fanga siyosiy huquq tushunchasini kiritgan va uni tabiiy hamda

shartli huquqlarga ajratgan.

Tabiiy huquq – tan olish yoki tan olmaslikdan qat‘i nazar hamma joyda bir xil

ahamiyatga ega bo‘lgan qoidalardir.

Shartli huquq – insonlar tomonidan ularning xohish-irodasiga ko‘ra o‘rnatiladigan

qoidalar majmuidir.

Qadimgi Rim mutafakkirlari huquqni yaxshilik, halol yashash, har kimga o‘ziga

munosibini berish, o‘zgalarga zarar yetkazmaslik, ezgulik va adolat san‘atidir, deb

ta‘riflaydi.

Sharq mutafakkiri, qomusiy olim Abu Nasr al-Farobiy huquqni fozil odamlarning

haqiqiy baxtga erishish vositasi deb tushungan. Huquq, uning fikricha, mamlakatda

tinchlikni ta‘minlash, xavfsizlikni ta‘min etish, taraqqiyotga shart-sharoit yaratish, ijodiy

mehnatga imkon yaratish vositasidir. Huquq ehtiroslarni jilovlash vositasidir. Huquq

insonni asrash, avaylash qurolidir.

Huquq haqida yuridik adabiyotlarda turlicha ta‘rif berilgan:

«Huquq – bu davlat tomonidan o‘rnatiladigan yoki ma‘qullanadigan va

qo‘riqlanadigan, hamma uchun majburiy bo‘lgan yashash qoidalaridir. Huquq davlat

tomonidan belgilangan yoki ruxsat etilgan va uning kuchi bilan himoya qilinadigan

umummajburiy xulq-atvor qoidalari tizimidir.

Huquqni zamon talablari asosida to‘g‘ri tushunish amaliy faoliyat uchun g‘oyat

muhim va zarurdir. Shu bois huquqqa davlat arboblari ham katta e‘tibor berib, uni

tushunishga o‘z munosabatlarini ifodalaydilar. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi

Prezidenti I.A. Karimov huquqqa shunday ta‘rif bergan: «Huquq ijtimoiy hamjihatlik va

kelishuvga asoslangan ijtimoiy tartib-intizomga erishish, erkinlik, adolatparvarlik va

tenglikni vujudga keltirish vositasidir».

Huquq paydo bo‘lishining asosiy belgilarini A.Saidov bilan U.Tojixanov «Davlat va

huquq nazariyasi» darsligida quyidagicha ko‘rsatgan:

Huquqning birinchi belgisi-uning ijtimoiyligidir.

Huquqning ikkinchi belgisi-uning normativ xususiyatga egaligidir.

Huquqning uchinchi belgisi-uning majburiyligidir.

Huquqning to‘rtinchi belgisi-uning rasmiyligidir.

Huquqning beshinchi belgisi-uning muayyan jarayon ekanligidir.

Huquqning oltinchi belgisi-uning shaxsiylashtirilmaganligidir.

Huquqning yettinchi belgisi-uning institutsiyaviyligidir.

Huquqning sakkizinchi belgisi-uning ob‘yektivligidir.

Huquqiy adabiyotlarda uning boshqa belgilari ham ko‘rsatilgan. Masalan:

X.B.Boboyev, X.T.Odilkoriyevlar «Davlat va huquq nazariyasi» darsligida huquq

tushunchasini tashkil etuvchi quyidagi asosiy belgilarni ko‘rsatishgan:

1.Huquqning barcha uchun majburiyligi;

2.Huquqning qonun va boshqa aniq shakllarda ifodalangan bo‘lishi;

167

3.Huquqning davlat tomonidan o‘rnatilishi, muhofaza qilinishi;

4.Huquqning ijtimoiy tartib-intizom, erkinlik, adolatparvarlik, tenglikni ta‘minlash

vositasi ekanligi;

5.Huquqning sub‘yektiv va ob‘yektiv huquqlarga bo‘linishi va sub‘yektiv huquqlar

orqali harakat qilishi;

6.Huquq ehtiroslarni jilovlash vositasi ekanligi.

Mazkur belgilarning majmui huquq haqida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish imkonini

beradi.

Huquqning mohiyatiga kelsak, huquqning insoniyat uchun xizmat qilishi bilan

belgilanadi. Shuning uchun huquqning mohiyatini aniqlash uchun u kimning irodasini

ifodalashini aniqlash zarur.

Huquq funktsiyalari – ijtimoiy munosabatlarga yuridik ta‘sir etishning asosiy

yo‘nalishlari bo‘lib, ularning mazmuni huquqning mohiyati va jamiyat hayotidagi ijtimoiy

vazifasi bilan belgilanadi.

Huquq funktsiyalari:

Birinchidan, huquq normal tashkiliy mehnatni, jamiyatning ishlab chiqarish

faoliyatini, normal iqtisodiy axborot ishlab chiqarishni, mahsulot iste‘moli va

ayrboshlashni tartibga solish funktsiyasini bajaradi.

Ikkinchidan, huquq davlat tuzumini, jamiyatning ijtimoiy tuzilishini, iqtisodiy

hayotning tashkil etilishini, ma‘lum sotsial guruhlarning hukmronligini, mafkura

asoslarini, dehqon jamoalarining, jamiyatning boshqa a‘zolarining hayoti, erkinligi,

mulkini qo‘riqlash funktsiyasini bajaradi.

Uchinchidan, huquq jamiyatdagi qarama-qarshiliklarni va boshqa ijtimoiy

ziddiyatlarni yumshatadi. Bu uning gumanistik funktsiyasidir.

To‘rtinchidan, huquq bir qator zaruriy printsiplarni va yurish-turish qoidalarini, ruhiy

va axloq qoidalarini ijtimoiy ongga singdiradi. Bu uning mafkuraviy funktsiyasidir.

Beshinchidan, huquq yosh avlodni, jamiyatning hayotiy maqsadlarini, ijtimoiy hayot

ideallarini, axloqiy va huquqiy qadriyatlarni o‘zlashtirishga tayyorlaydi. Bu uning

tarbiyaviy funktsiyasidir.

Huquq tizimi:

1. ma‘muriy huquq;

2. moliya huquqi;

3. bank huquqi;

4. soliq huquqi;

5. fuqarolik huquqi;

6. oila huquqi;

7. fuqarolik-protsessual huquqi;

8. xalqaro huquq;

9. xo‘jalik huquqi;

10. mehnat huquqi;

11. ijtimoiy-ta‘limot huquqi;

12. qishloq xo‘jalik huquqi, yer, suv, o‘rmon va kon huquqi;

13. jinoyat huquqi;

14. jinoyat-protsessual huquqi;

15. kriminalistika va h.k.

Huquqiy davlat tushunchasi.

168

Huquqiy davlat – huquqning hukmronligi va qonunning ustuvorligi, hokimiyat

vakolatlarining bo‘linishi, sudning mustaqilligi, inson huquqlari va erkinliklari

ta‘minlanadigan, huquqni muhofaza etuvchi idoralar ishi samarali bo‘lgan haqiqiy xalq

hokimiyati, yuqori darajadagi siyosiy-huquqiy madaniyatga erishgan demokratik davlatdir.

Huquqiy davlatning quyidagi bir qator asosiy belgilari mavjud:

1.Huquqning hukmronligi;

2.Konstitutsiya va qonun ustunligi.

3.Inson huquqlari va erkinliklariga rioya etish, ularni himoya qilish va ta‘minlash.

4.Davlat va fuqarolarning o‘zaro mas‘uliyati.

5.Hokimiyat vakolatlarining bo‘linishi.

6.Sudning mustaqilligi.

7.Huquqni muhofaza qiluvchi organlarning samarali ishlashi.

8.Huquqiy madaniyatning yuksak darajasi.

9.Demokratiyaning rivojlanishi va takomillashuvi.

Jamiyatda huquqiy davlatning roli quyidagilarda ifodalanadi:

1. Jamiyatda faoliyat ko‘rsatuvchi demokratik institutlarning rivojlanishi va

barqarorligini rag‘batlantira oladigan huquqiy hujjat chiqarish va joriy etish.

2. Fuqarolarning huquq va erkinlarini muhofaza qilish, ularning ijtimoiy

himoyalanganligiga doir amaliy choralar qabul qilish.

3. Fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiluvchi mansabdor shaxslarni

tegishli shaklda huquqiy javobgarlikka tortishning huquqiy mexanizmlarini ishlab chiqish

va joriy etish.

Jamiyat hayotida huquqiy davlat quyidagilarni ta‘minlaydi:

- davlat mexanizmining barcha bo‘g‘inlari aniq va bir maromda ishlashini;

- huquqiy davlat organlari faoliyatida huquqiy ijodkorlik va huquqni qo‘llashning

samaradorligi;

- hokimiyat vakolatlarini taqsimlash printsiplarini turmushga joriy etishni;

- davlat-huquqiy va siyosiy institutlarning barqarorligini;

- erkin bozor iqtisodiyotini.

Huquqiy davlat barqarorligining huquqiy asosi – jamiyatda fuqarolarning irodasiga,

ularning huquq va erkinliklarining himoyalanganligiga asoslangan qonuniylik va huquqiy

tartibotning mustahkamligidir.

Huquqiy davlat barqarorligining siyosiy asosi – siyosiy plyuralizmga asoslangan

demokratik siyosiy tizimning mavjudligi va barqaror faoliyat ko‘rsatishidir.

Huquqiy davlat barqarorligining ijtimoiy asosi – aholining davlat tomonidan teng

himoyalanishida ko‘rinadi.

Huquqiy davlat barqarorligining iqtisodiy asosi – erkin tadbirkorlikka va xilma-xil

mulk shakllarini rivojlantirishga qaratilgan bozor munosabatlarining mavjudligidir.

Insonparvar huquqiy davlatning belgilari:

1. Konstitutsiya va qonunning ustuvorligi.

2. Davlat hokimiyati tizimining taqsimlanish printsipi.

3. Insonning huquq va erkinliklariga rioya etish va ularni himoyalanishi.

4.Oliy qadriyat sifatida inson huquq va erkinliklarini joriy etish shart-sharoitlarning

yaratilishi.

5. Demokratlilik.

6. Siyosiy va huquqiy madaniyat darajasining yuksalishi.

7. Fuqarolik jamiyatining yaratilishi.

169

8. Sud-huquqiy islohotlarining o‘tkazilishi.

9. Sudning mustaqilligi.

10.Hokimiyat vakolatlarini taqsimlash va huquqiy davlat tizimini yaratish maqsadida

qonunlarni chiqarish va takomillashtirish.

Yurtboshimiz I.A. Karimov ta‘biri bilan aytganda huquqiy davlatning asosiy belgisi

barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, Konstitutsiya va qonunlarning ustunligini

ta‘minlashidir.

Davlat hokimiyatini amalga oshirish mexanizmi.

Davlatga o‘z hokimiyatini amalga oshirish imkonini beruvchi tashkiliy-moddiy kuch

davlat mexanizmidir. Mexanizm davlatning nimadan tashkil topganligini ko‘rsatuvchi

tarkibiy va predmetli ifodasidir. Mexanizm davlatning doimiy amal qilishi, faoliyatining

ifodachisidir.

Davlat mexanizmi – davlat hokimiyatini amalga oshiradigan, jamiyatga davlat

rahbarligini ta‘minlovchi davlat tashkilotlari tizimidir.

Yuqoridagi ta‘rif davlat mexanizmiga xos bo‘lgan quyidagi xususiyatlarni belgilab

olish imkoniyatini beradi.

Yaqin o‘tmishda davlatning vazifasi beistisno uyushgan zo‘ravonlikdan iborat deb

qaralar, lekin uni umumfarovonlikni ta‘minlash mexanizmi sifatida hech kimning xayoliga

kelmas edi.

1. Davlat mexanizmi boshqaruv bilan maxsus shug‘ullanuvchi ishlardan iborat;

2. Davlat mexanizmi idoralar va muassasalarning murakkab tizimidan iborat;

3. Davlat Mahkamasining barcha bo‘g‘inlari faoliyati tashkiliy va moliyaviy vositalar

bilan majburiy ta‘sir yo‘li bilan ham ta‘minlanadi;

4. Davlat mexanizmi o‘z fuqarolarining qonuniy manfaatlarini va huquqlarini

ishonchli tarzda kafolatlash va muhofaza qilishga da‘vat etilgan.

Davlat mexanizmining tuzilishi va uning faoliyati ob‘yektiv tamoyillar asosida

amalga oshiriladi. Bu esa, jamiyatni davlat yo‘li bilan boshqarishning eng yuksak

ob‘yektivligini ta‘minlaydi. Eng muhim tamoyillardan biri hokimiyatning bo‘linishi

tamoyilidir (qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud hokimiyati).

Davlat Mahkamasi (apparati) – davlat mexanizmining bir qismi bo‘lib, davlat

hokimiyatini amalga oshirish uchun hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgan davlat organlari

majmuidan iborat.

Davlat mexanizmi davlat Mahkamasidan tashqari davlat muassasalari va davlat

korxonalarini ham o‘z ichiga oladi.

Davlat Mahkamasi umumiy shaklda organlarning quyidagi ko‘rinishlari tarzida

namoyon bo‘lishi mumkin:

1.Qonun chiqaruvchi hokimiyat organlari.

2.Ijro etuvchi hokimiyat organlari.

3.Sud hokimiyati organlari.

4.Davlatning maxsus organlari.

Davlat apparatining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:

1) U tegishli xodimlarning majburiy ijrosiga oid huquqiy hujjatlarni chiqara oladi.

2) Ushbu hujjatlarni bajarishni ta‘minlash uchun ishontirish, majbur etish, tarbiyalash,

rag‘batlantirish kabi tadbirlarni qo‘llay oladi.

3) Ularni joriy etish ustidan nazoratni amalga oshiradi.

170

Davlat idorasi davlat apparatining tarkibiy bo‘g‘ini, nisbatan mustaqil qismidir.

Davlat idoralari xilma-xildir. Ularni turli mezonlarga asoslanib bir qancha turlarga bo‘lish

mumkin:

1) Paydo bo‘lishning manbaiga ko‘ra – birlamchi va ikkilamchi idoralar;

2) Hududiy faoliyatining doirasiga ko‘ra – respublika, viloyat, mahalliy o‘zini-o‘zi

boshqarish idoralari;

3) Vakolatlarning tabiatiga ko‘ra – umumiy vakolatli idoralar, maxsus vakolatli

idoralari.

4) Hokimiyatni amalga oshirish tartibiga ko‘ra – kollegial va yakka tartibdagi

idoralar.

Faoliyatining tashkiliy-huquqiy shakllariga ko‘ra davlat idoralari qonun chiqaruvchi,

ijro etuvchi, huquqni muhofaza qiluvchi, nazorat qiluvchi va farmoyish beruvchi

idoralariga bo‘linadi. Bu esa davlatning o‘z vazifalarini amalga oshirish va qat‘iy va

barqarorligini, jamiyatda qonunchilik va huquq tartibotni, huquqiy davlat printsiplariga

ergashishni ta‘minlaydi.

Davlat apparati quyidagi belgilari bilan davlatning boshqa tashkilotlaridan ajralib

turadi:

- davlat apparati boshqaruv bilan shug‘ullanuvchi alohida fuqarolar guruhidir.

- davlat apparati davlat funktsiyalarini bajarishga vakolatli bo‘lgan o‘zaro bo‘ysunish

yoki kelishish asosida bog‘langan davlat organlari va muassasalari tizimidir.

- davlat apparati xalq irodasini amalga oshirish, o‘z vazifasini bajarishi uchun zarur

(majburlash) vositalarga ega orgarlardir.

Davlat apparatining shakllanishiga, uning faoliyatiga shu jamiyat tarixiy

taraqqiyotining xususiyati, iqtisodiy tuzumi, ijtimoiy muhiti va milliy an‘analar ta‘sir

ko‘rsatadi. Har bir jamiyatda davlat apparati davlatning vazifalarini bajarish uchun tashkil

etiladi va shu davlat hokimiyatini amalga oshiradi.

Davlat hokimiyatining oliy va mahalliy vakillik organlari ham mavjud. Davlatning

oliy vakillik organlari qonun chiqaruvchi hokimiyat funktsiyasini bajaradi. Davlat

hokimiyatining mahalliy organlari va mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari vakillik

xarakteriga ega bo‘ladi.

Nazorat uchun savollar.

1. Davlat va huquq asoslari fani haqida tushuncha?

2. Davlat va huquq asoslari fani qanday vazifalarni bajaradi?

3. Davlat va huquqning kelib chiqishida qanday shart-sharoitlar mavjud edi?

4. Davlatning kelib chiqishi to‘g‘risida qanday nazariyalar mavjud?

5. Davlat hokimiyati nima?

6. Davlatning boshqaruv shakli nima?

7. Hozirgi davrda jahon davlatlarining shakllari qanday?

8. Davlatning tuzilish shakllarini talqin qiling.

9. Davlat mexanizmi nima?

10. Siyosiy rejim haqida tushuncha?

11. Huquqiy davlat va uning belgilari?

12. Huquq tushunchasi, belgilari va vazifasi?

Foydalanilgan adabiyotlar.

171

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2012 y.

2. I.A. Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq millatni millat qilishga xizmat etsin.

– T.: O‘zbekiston, 1998.

3. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. –T., 2004.

4. Axmedshayeva M.A. Davlat mexanizmi va hokimiyatlar bo‘linishi. O‘quv qo‘llanma.

–T.: TDYuI, 2005.

5. Davlat va huquq nazariyasi. Mas‘ul muharrirlar: H.B.Boboyev, X.T.Odilkoriyev. –T.:

TDYuI, 2005.

6. Islomov Z.M. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. –T.: Adolat, 2007.

7. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. X.T.Odilkoriyev, I.T.Tulteyev va boshq.;

X.T.Odilkoriyev tahriri ostida. –T.: Sharq, 2009.




qo‘llanma. Mas‘ul muharrir: Z.M.Islomov. – T., 2011.


2012.

2-Mavzu. Ma’muriy huquq asoslari




4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va ma‘muriy jazo.

Ma‘muriy huquq davlat boshqaruvini amalga oshirish jarayonida kelib chiqadigan

turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. "Ma‘muriyat" so‘zi lotin tilida boshqarish

ma‘nosini bildiradi. Ma‘muriy huquq O‘zbekiston Respublikasi huquqiy tizimining

mustaqil tarmog‘i sifatida ijtimoiy munosabatlarning amal qilishi, rivojlanishi va

tuxtatilishini o‘rgatadi.

Ma‘muriy huquq-ijro etuvchi hokimiyatning tashkil etilishi va amal qilishi

jarayonida, davlat boshqaruvi faoliyatini amalga oshirish jarayonida yuzaga keladigan

ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy me‘yorlar majmuidir.

Ma‘muriy huquqning predmeti uning me‘yorlari bilan tartibga solinadigan ana shu

ijtimoiy munosabatlardir. Ma‘muriy huquqiy me‘yorlarni davlat o‘rnatadi. ular insonning

xatti-harakatlarini yo‘naltirishga xizmat qiladigan oddiy xulq-atvor qoidalari emas, balki

hokimiyat ko‘rsatmalaridir.

Demak, ma‘muriy huquq ma‘muriy huquqiy munosabatlarni tartibga soladi. Bu

tartibga soils ma‘muriy huquqning me‘yorlari orqali amalga oshiriladi.

Ma‘muriy huquq me‘yorlari avvalo davlat boshqaruvining printsiplarini belgilab

beradi. Bu me‘yorlar davlat bosh q aruv organlarini tashkil etish tugatish masalalarini,

ularning tizimini, maqsadi va vazifalarini, vakolatlar doirasini belgilab beradi. Ma‘muriy

huquq me‘yorlari jamoat tashkilotlari va fu q arolarning boshqaruv sohasidagi huquq

hamda burchlarini, davlat apparatiga xizmatga kirish qoidalarini ma‘muriy huquqbuzarlik

sodir etganlik uchun ma‘muriy javobgarlik, masalalarini, yo‘l harakati, savdo, ov qilish,

oliy o‘quv yurtlariga test orqali kirish va u yerda ta‘lim olish qoidalarini belgilab beradi.

172

Ma‘muriy huquq me‘yorlari ma‘muriy huquq buzarlik sanaluvchi xatti harakatlar

doirasini belgilab beradi va unday harakatlar sodir etganlik uchun ma‘muriy javobgarlik

choralarini belgilaydi.

Huquq ning boshqatarmo q lari kabi ma‘muriy huquq uz me‘yorlarining oddiy

arifmetik yig‘indisi emas balki sistema, ya‘ni ma‘lum qoidalar asosida, bir tartibda

belgilangan normalar yig‘indisidir.

Ma‘muriy huquq tomonidan tartibga solinadigan munosabatlarning ba‘zilarini

quida kurib chikamiz. Bo‘lar:

1. Tashkiliy jihatdan biri ikkinchisiga bo‘ysinadigan davlat organlari o‘rtasidagi

munosabatlar (Vazirlar Mahkamasi bilan vazirliklar, qo‘mitalar, Hokimliklar);

2. Biri-biriga bo‘ysinmaydigan davlat idora organlari o‘rtasida munosabatlar (ikki

vazirlik, ikki hokimlik);

3. Davlat idora organlari va ularga bo‘ysinadigan korxonalar, muassasalar,

tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlar;

4. Davlat idora organlari va jamoat birlashmalari o‘rtasidagi munosabatlar;

5. Davlat idora organlari va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlar.

Demak, yuqoridagilarga asoslangan holda aytadigan bo‘lsak, - davlat boshqaruv

organlaining ijrochilik va farmoyish beruvchilik faoliyatining samaradorligini oshirishga

qaratilgan tadbirlarning barchasi ma‘muriy huquq normalari yordamida amalga oshiriladi.

Ma‘muriy huquq me‘yorlari boshqaruv organlari, korxona, muassasa va tashkilotlarni

tashkil etish, o‘zgartirish yoki ularni tugatish qoidalarini belgilab beradi.

Ma‘muriy huquq me‘yorlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan fu q

arolarning huquqlarini, masalan, davlat xizmatiga kirish va xizmatini o‘tash huquqini,

dalat xizmatchilarining burch va majburiyatlarini aniqlab beradi, qoidalarni o‘rnatadi va

bu qoidalarning buzulganligi uchun javobgarlik belgilaydi (savdo, ov q ilish, transport

vositalaridan foydalanish va sh.q.)

Huquqiy munosabatlarni ma‘muriy- huquqiy tartibga solish usulining o‘ziga xosligi

tomonlarning notengligi hisoblanadi: bir tomonning irodais ustidan hukmronlik q iladi,

ya‘ni bir tomon hamma va q t davlat bosh q aruv organi bo‘ladi va u davlat nomidan

farmoyish berish huquqiga ega. Masalan, bir fuqaro o‘z uyini sotmoqchi bo‘lsa, ikkinchi

tomonning, ya‘ni sotib oluvchining roziligi kerak bo‘ladi. Agar vazirlik uz q aromogidagi

mulkni birinchi korxonadan ikkinchi korxonaga olib borish to‘g‘risida buyruq bersa,

birinchi korxona rozi bo‘lmasa ham buyruqni bajarishga majbur.

Ma’muriy huquq manbalari.

Ma‘muriy huquqiy me‘yorlari bo‘lgan davlat hokimiyati organlari va davlat bosh q

aruv organlarining huquqiy vakolatlari ma‘muriy huquqning manbalari hisoblanadi.

Ma‘muriy huquqning asosiy manbai, Konstitutsiyamiz hisoblanadi. Konstitutsiyada

davlat boshqaruv organlarining huquqiy maqomlari va ular faoliyatini tashkil etish

asoslari, fuqarolarning asosiy huquq va majburiyatlari belgilab berilgan.

Konstitutsiyaviy qonunlar.

Joriy qonunlar.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari.

O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi qarorlari.

O‘zbekiston Respublikasining Ma‘muriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksi. (1994 yil

22 sentabr).

Vazirliklar, idoralar, qo‘mitalarning buyruq va qarorlari.

Mahalliy boshqaruv organlarining farmoyish va qarorlari.

173

Davlat va nodavlat korxonalar (muassasalari) rahbarlarining buyruqlari.

Korxonalar bo‘linmalar rahbarlarining farmoyishlari.

Ma‘muriy huquq konstitutsiyaviy, moliyaviy jinoyat, fuqarolik, mehnat kabi huquq

sohalari bilan chambarchas bog‘liq .

Ma‘muriy huquq 2 qismdan iborat:

1. Umumiy.

2. Maxsus

Umumiy qism – ma‘muriy xuquqning predmeti va tizimini, ma‘muriy huquqning

sub‘yektlarini, davlat bosh qaruvining shakli va usullarini ma‘muriy ish olib borish

qoidalarini, ma‘muriy faoliyatda qonunning ustunligini ta‘minlashning shakl va usullarini

uz ichiga oladi.

Maxsus qism – xalq xo‘jaligining ayrim tarmo q larini, ijtimoiy- madaniy,

ma‘muriy-siyosiy faoliyatini hamda tarmoqlararo boshqaruvni tashkil etish kabi

masalalarni o‘z ichiga oladi.

Davlat boshqaruvi. Ma’muriy huquqning sub’yektlari.

Yuqorida ta‘kidlanganidek, ma‘muriy huquq davlatni boshqarish jarayonida yuzaga

keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.

Davlat boshqaruvi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ko‘rsatilgan q

uyidagi printsiplar asosida amalga oshiriladi.

1. davlat bosh q aruvida xal q ning keng ishtirok etish;

2. demokratik markazchilik;

3. fuqarolarning tengligi;

4. qonuniylik.

Ma’muriy huquqning sub’yektlari deganda davlat boshqaruvi jarayoni

ishtirokchilari tushuniladi. Ma’muriy huquqiy munosabatlar sub’yektlariga :

a) davlat organlari ;

b) mansabdor shaxslar;

v) korxona, tashkilot, muassasa;

g) jamoat birlashmalari;

Davlat boshqaruvi-davlat boshqaruv organlari va ularning mansabdor shaxslari

tomonidan amalga oshiriladi.

Davlat organlari - davlat tomonidan tashkil etilib, davlat nomidan ishq uradilar va

uning manfaatini qurqlaydi. Davlat bosh q aruv organlari davlat apparatining bir qismi

bo‘lib, uz burchlarini bajarish uchun davlat tomonidan farmoyish berish huquqiga ega.

Shuning uchun ular uz vakolatlari doirasida, faoliyat ko‘rsatish, huquqiy aktlar qabul

qilish va shu aktlarda ko‘rsatilgan q oidalarni bajarilishini ta‘minlash uchun tashkiliy

ishlar olib borishi mumkin.

Davlat boshqaruv organlari xal q xo‘jaligi, ijtimoyi-madaniy, ma‘muriy-siyosiy

sohalarda davlat vazifalarining amaliy bajarilishini tashkil etadi. Ular Prezidentga,

Hokimlarga va ular orqali xalq depo‘tatlari kengashlariga bo‘ysinadi.

Davlat boshqaruv organlarini tashkil etish va ular faoliyatini yo‘lga qo‘yish huquqiy

normalarda belgilanadi.

Davlat bosh q aruv organlarining q uyidagi asoslarga kura tasnif q ilishi

mumkin:

1. Qaysi hududda faoliyat ko‘rsatish bo‘yicha;

2. tashkil qilinishiga ko‘ra;

3. vakolatning xarakteri va hajmi asosida;

174

4. rahbarlikni tashkil etish bo‘yicha;

5. moliyaviy mablag‘ bilan ta‘minlash sohasida.

Qaysi hududda faoliyat ko’rsatishi bo’yicha davlat boshqaruv organlari oliy,

mahalliy va markaziy organlarga bulinadi.

Oliy organlar - O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, Kora q

alpogistonda Vazirlar Kengashi. Ular faoliyati butun O‘zbekiston Respublikasi hududida

yoki Qorahalpog‘iston Respublikasi hududida tashkil etiladi. Bundan tashqari, ular

markaziy organlarning faoliyatini birlashtiradilar va ular ustidan nazorat o‘rnatadi.

Markaziy organlar - vazirliklar, vazirlar, davlatq umitalari, Vazirlar Mahkamasi

qoshidagi tashkil qilingan organlar respublika miqyosida faoliyat ko‘rsatayotgan

assosatsiyalar, banklar. Ularning hammasining faoliyati respublika miqyosida bo‘ladi.

Mahalliy organlar – Hokimlar, hokimiyatning bo‘lim va bosh q armalari,

korxonalarning, muassasalarning ma‘muriyati. Mahalliy organlar viloyat, tuman, shahar

miqyosida faoliyat ko‘rsatadi.

2. Davlat boshqaruv organlarining tashkil qilinishiga ko‘ra: Prezident farmoniga

ko‘ra tashkil qilinadigan organlar; Hokimlarning qaroriga ko‘ra tashkil q ilinadigan

organlar; Vazirlar Mahkamasi tomonidan tashkil q ilinadigan organlar; vazirliklar va

davlat qo‘mitalari, assosatsiya, korparyiya, konsern; uyushma kompaniyalar tomonidan

tashkil qilinadigan organlar; respublika miqyosida banklar tomonidan tashkil qilinadigan

organlarga bulinadi.

3. Vakolatning xarakteri va hajmiga kura: davlat bosh q aruv organlari umumiy

vakolatli, sohalararo vakolatli, bir tarmo q bo‘yicha vakolatli organlarga bulinadi.

Umumiy vakolatli organga Prezident boshchiligidagi Vazirlar Mahkamasi, Hokimlar

boshchiligidagi hokimiyatlar, sohalararo vakolatli organga davlat qo‘mitalari, bir tarmoq

bo‘yicha vakolatli organga vazirliklar kiradi.

4. Respublikani tashkil etish bo‘yicha: boshqaruv organlari kollegial organga (davlat

qo‘mitalari, assosatsiyalar, korparatsiyalar, uyushmalar, banklar, aksionerlik jamiyatlari)

hamda yakka boshqariladigan organlarga (Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, hokimiyatlar,

ularning bo‘lim va boshqarmalari, korxonalarning, muassasalarning va tashkilotlarning

rahbarlari)ga bulinadi.

5. Moliyaviy mablag‘ bilan ta‘minlanishiga ko‘ra: davlat bosh q aruv organlari

byudjet organlariga (Masalan, ichki ishlar organlari) va xo‘jalik hisobidagi organlarga

bulinadi. Byudjet organlar davlat tomonidan ta‘minlanadi. xo‘jalik hisobidagi organlar uz

faoliyati yoki uzlari bo‘ysinadigan korxonalarning xo‘jalik faoliyati olingan foydadan

ajratilgan mablag‘ hisobiga ta‘minlanadi.

Davlat boshqaruv organlari vazifasi umumiy bo‘lgan tizimni tashkil etadi. Bu

tizimning tashkiliy asosi-demokratik markazchilikdir. Bu printsip umumiy davlat va

mahalliy maqsadga yetishda asosiy rol o‘ynaydi.

Davlat boshqaruv organlari

1. Oliy ijro etish va farmoyish berish faoliyatiga ega bo‘lgan organ Vazirlar

Mahkamasidir. Vazirlar Mahkamasining tarkibi Oliy Majlis tomonidan tasdiqlanadi.

2. Mahalliy ijro etuvchi va farmoyish beruvchi organlar-hokimiyatlardir. hokimiyatlar

o‘z vazifalarini Hokim rahbarligida bajaradilar. Mahalliy hokimiyat organlarining

ixtiyoriga quyidagilar kiradi:

Qonuniylik, huquqiy targibotni va fu q arolarning xavfsizligini ta‘minlash;

Hududlarda i q tisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlantirish;

175

mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish, mahalliy soliq yig‘imlarni

belgilash, byudjetdan tashqari jamg‘armalarni hosil qilish;

mahalliy komunal xo‘jalikka rahbarlik qilish;

atrof-muhitni muhofaza qilish;

fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta‘minlash;

normativ hujjatlarni qabul qilish hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga

va Respublika qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga oshirish.

3. Korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning ma‘muriyati. Ma‘muriyat-bu

mansabdor shaxslarning guruhi bo‘lib, unga rahbar, uning yordamchilari, muxandis-

texnik mo‘taxassislar va boshqaruv ishi bilan shug‘ullanuvchi boshqa xizmatchilar kiradi.

Ma‘muriy huquqiy munosbatlarning bir tomoni sifatidan davlat xizmatchilari ham q

atnashadilar. Chunki ular davlat boshqaruv organi vazifasini bajaruvchi sub‘yektlardir.

Davlat xizmatchilari xodimlardan (ishchilar, dehqonlar..) moddiy ishlab chiqarish

xususiyatlari bilan ajratib turadi. Xodimlar ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lsalar, davlat

xizmatchilari o‘z faoliyati davomida hech qanday moddiy boylik ishlab chiqarmaydilar.

Davlat xizmatchisi uz vazifalarini hajmiga kura 4 guruhga bulinadi:

1. yordamchi xodimlar (kotiblar, u q ituvchilar..);

2. mo‘taxassislar (shifokorlar, u q ituvchilar..);

3. mansabdor shaxslar (rektor, direktor..);

4. hokimiyat vakili (militsiya, soliq inspektori..).

Davlat bosh q aruv organlari tomonidan uz oldiga qo‘yilgan vazifalarni bajarish

jarayonida qullanilayotgan boshqaruv harakatlari qo‘rinishi jihatidan davlat boshqaruvi

shakllari deb ataladi. Boshqaruvni tashkil etish yuridik holatlarning kelib chiqishiga sabab

bo‘lishi mumkin, lekin bunday holatlar paydo bo‘lmasligi ham mumkin.

Ma’muriy huquqda davlat boshqaruvi quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:

1. huquqiy aktlarni qabul qilish;

2. tashkiliy ishlarni o‘tkazish;

3. moddiy texnik tadbirlarni qo‘llash.

Boshqaruv jarayonidagi muayyan vazifalarni bajarishda shaxslarning irodasi va

ongiga ta‘sir ko‘rsatuvchi turli usullardan foydalaniladi. Bu boshqaruv usullari deb ataladi.

Ular quyidagilar:

1. ishontirish;

2. majburlash.

Ishontirish davlat boshqaruvining hamma qatnashchilariga nisbatan qo‘llanishi

mumkin bo‘lsa, majburlash esa boshqaruv qoidalarini buzgan shaxslarga nisbatan

qullaniladi. Boshqaruv jarayonida bir qancha hujjatlar qabul qilinadi.

Davlat boshqaruv aktlari quyidagi asoslar bo’yicha tasniflanadi:

1. yuridik xususiyati bo‘yicha huquqiy aktlar normativ va yakka (ma‘muriy) aktlarga

bo‘linadi. Normativ aktlar asosan uzoq vaqtga va ko‘p marta qo‘llanishga mo‘ljallanadi.

Yakka huquqiy aktlar esa bir marta yoki muayyan holatda qo‘llanishga mo‘ljallangan

bo‘ladi.

2. makondagi (hududdagi) harakati bo‘yicha davlat boshqaruv aktlari respublika

miqyosidagi aktlarga hamda mahalliy miqyosidagi harakat qiluvchi aktlarga bo‘linadi.

3. Qancha muddatgacha amalda bo‘lishiga ko‘ra davlat boshqaruv aktlari muddati

cheklangan va cheklanmagan aktlarga bo‘linadi.

4. aktning qaysi organ tomonidan qabul qilinishiga ko‘ra ham davlat boshqaruv

aktlari bir necha turga bo‘linadi (farmon, farmoyish, qaror..).

176

5. Akt qabul qiluvchi organlarning vakolatiga ko‘ra boshqaruv aktlari: umumiy,

sohaviy va tarmo q lararo aktlarga bo‘linadi.

6. shakli bo‘yicha bosh q aruv aktlari yozma va ogzaki aktlarga bo‘linadi.

Ma’muriy huquqbuzarlik va ma’muriy jazo.

O‘zbekiston Respublikasi "Ma‘muriy javobgarlik to‘grisida"gi Kodeksining 10-

moddasida ma‘muriy huquqbuzarlik tushunchasi berilgan. Ya‘ni, ma‘muriy huquqbuzarlik

deganda, qonun hujjatlariga binoan ma‘muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan

shaxsga, fuqaroning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga,

tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g‘ayriqonuniy, qasddan yoki extiyotsizlik orqasida sodir

etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi.

Huquqbuzarlikning barcha xususiyatlari hisobga olinib, uni amaldagi qonunlarga

binoan jinoiy javobgarlikka tortishi mumkin emas, deb hisoblangan taqdirda, bu

huquqbuzarlikka nisbatan ma‘muriy javobgarlik amalga oshiriladi.

Ma’muriy huquq buzarlik uch xil alomatni o’z ichiga oladi:

1. aybdorlik;

2. g‘ayriqonuniy harakat yoki harakatsizlik;

3. javobgarlikka tortish.

Ma‘muriy qonunchilik tomonidan taqiq langan harakat yoki harakatsizlik g‘ayri

qonuniy harakat yoki harakatsizlik deb hisoblanadi.

Aybdorlik qasddan yoki extiyotsizlik natijasida yuzaga kelishi mumkin. O‘zbekiston

respublikasi Ma‘muriy javobgarlik to‘grsidagi Kodeksning 11-moddasiga binoan,

ma‘muriy huquqbuzarlik sodir etgan shaxs o‘z harakati yoki harakatsizligining

g‘ayriqonuniy ekanligini bilgan bo‘lsa, zararli oqibatlarini oldindan bilgan va shuni

istagan yoki bu oqibatlarning kelib chiqishiga ongli ravishda yo‘l qo‘ygan bo‘lsa,

bunday ma‘muriy huqubo‘zarlik kasddan sodir etilgan hisoblanadi.

Mazkur Kodeksning 12-moddasiga binoan esa, agar ma‘muriy huquqbuzarlik sodir

etgan shaxs o‘z harakati yoki harakatsizligi zararli oqibatlarga olib kelishi

mumkinliginioldindan ko‘rgan bo‘lsa ham, lekin kaltabinlik bilan uning oldini olish

mumkin deb o‘ylagan bo‘lsa yoxud bunday oqibatlarning kelib chiqishi mumkinligini

oldindan bilmagan bo‘lsa, bunday ma‘muriy huquqbuzarlik extiyotsizlik orqasida sodir

etilgan deb hisoblanadi.

Ma‘muriy huquqbuzarlik sub‘yekti: 16 yoshga to‘lgan, muomalaga layokatli

fuqarolar mansabdor shaxslar, xorijiy davlat fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar,

harbiy xizmatchilar, ichki ishlar organlarining oddiy va boshliklar tarkibidagi shaxslar

bo‘lishlari mumkin.

Ma‘muriy huquqbuzarlik to‘g‘risidagi ishlarni kurib chikuvchi asosiy muassasalar

kuyidagilar hisoblanadi:

tuman (shahar) sudining ma‘muriy ishlar bo‘yicha sudyasi;

shahar, kishlok, ovul fuqarolarining o‘zini-o‘zi boshqarish organlari koshidagi

ma‘muriy komissiyalar;

ichki ishlar organlari, davlat inspeksiyasi organlari (mansabdor shaxslar) va qonunda

nazarda tutilgan hamda vakolat berilgan boshqa organlar (yongin nazorati, havo va suv

transporti organlari va boshqalar).

Ma’muriy huquqbuzarlik turlari.

1. fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchun

ma‘muriy javobgarlik;

177

2. aholi sog‘lig‘ini muhofaza qilish sohasidagi ma‘muriy huquqbuzarliklar uchun


3. mulkka tajovuz qiluvchi ma‘muriy huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy javobgarlik;

4. tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi

huquqbuzarliklar uchu ma‘muriy javobgarlik;

5. sanoat, qurilish va issiqlik hamda elektr energiyasidan foydalanish sohasidagi

huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy javobgarlik;

6. qishloq xo‘jaligidagi huquqbuzarliklar veterinariya-sanitariya qoidalarini buzganlik

uchu ma‘muriy javobgarlik;

7. transportdagi yo‘l xo‘jaligi va aloqa sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy

javobgarlik;

8. fuqarolarning turar joy huquqlariga taalluqli kommunal xizmat va obodonlashtirish

sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy javobgarlik;

9. savdo, tadbirkorlik va moliya sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy

javobgarlik;

10. odil sudlovga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy javobgarlik;

11. jamoat tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchun ma‘muriy javobgarlik;

12. boshqarishning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar uchun


Ma‘muriy javobgarlik - aybdorga nisbatan ma‘muriy huquq normalarida ko‘zdai

tutilgan doirada jazo qo‘llashdir.

Ma‘muriy jazo-ma‘muriy huquqbuzarni qonunlarga rioya etish, turmush qoidalarini

xurmat qilish ruxida tarbiyalash hamda shu huquqbuzarni o‘zi tomonidan ham yangi

huquqbuzarlik harakatlari sodir etilishining oldini olish maqsadidaqo‘llaniladi.

Ma’muriy huquqbuzarlik harakatlari uchun quyidagi ma’muriy jazo choralari

qo’llaniladi:

1. Jarima-ma‘muriy huquqbuzarlik sodir etishda ayblangan shaxsdan davlat hisobiga

pul undirishdir. Jarimaning miqdori ma‘muriy huquqbuzarlik sodir etilgan vaqtdagi,

davom etayotgan ma‘muriy huquqbuzarlik uchun esa bu huquqbuzarlik aniqlangan

vaqtdagi belgilab qo‘yilgan eng kam oylik ish haqidan kelib chiqqan holda belgilanadi.

Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng kam miqdori eng kam ish haqining ellikdan

bir qismidan, mansabdor shaxslarga esa – undan bir qismidan kam bo‘lmasligi kerak.

Fuqarolarga solinadigan jarimaning eng ko‘p miqdori eng ko‘p ish haqining besh

baravaridan, mansabdor shaxslar uchun esa- o‘n baravaridan oshmasligi kerak. Qonunda

belgilangan ayrim huquqbuzarliklar uchun fuqarolarga eng kam oylik ish haqining o‘n

baravarigacha, mansabdor shaxslar uchun esa un besh baravarigacha solinishi mumkin.

2. Haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish- ma‘muriy huquqbuzarlikni sodir etilishiga

sabab bo‘lgan yoki bevosita ashyo bo‘lgan buyumni haq to‘lash sharti bilan olib qo‘yish,

shu ashyoni majburiy tarzda tortib olib, uni keyinchalik sotib yuborish hamda sotishdan

tushgan pulni ashyoning sobiq egasiga tortib olingan ashyoni sotish harajatlarini chegirib

tashlangan holda topshirishdan iboratdir.

O‘qotar qurollar va o‘q-dorilarni haqini to‘lash sharti bilan olib qo‘yish asosiy

tirikchiligi ovchilik bo‘lgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin emas.

3. Musodara qilish - ma‘muriy huquqbuzarlik harakatini sodir etish quroli

hisoblangan yoki bevosita ashyo bo‘lgan buyumni musodara qilish, shu ashyoning haqini

to‘lamasdan majburiy tarzda davlat mulkiga o‘tqazishdan iborat bo‘lib, bo‘ch ora: tuman

(shahar) sudining ma‘muriy ishlar bo‘yicha sudyasi tomonidan; bojxona organlari

178

tomonidan (O‘zb.Res. MJTKning 27-moddasida qayd etilgan hollarda) qo‘llanilishi

mumkin.

O‘qotar qurollar va o‘q-dorilarni,boshqa ov qurollarini musodara qilish asosiy

tirikchiligi ovchilik bo‘lgan shaxslarga nisbatan qo‘llanilishi mumkin emas.

4. Maxsus huquqdan mahrum qilish-muayyan shaxsni unga berilgan maxsus

huquq(transport vositalarini boshqarishdan, ov qilish huquqi)dan mahrum qilish chorasi

tuman (shahar) ma‘muriy ishlar sudyasi tomonidan uch yilgacha muddatga qo‘llaniladi.

Nogironligi tufayli transport boshqaruvchilarga, asosiy tirikchiligi ovchilik bo‘lgan

shaxslarga nisbatan bu jazo chorasi qo‘llanilishi mumkin emas.

5. Ma‘muriy qamoqqa olish.-bu jazo chorasi ma‘muriy huquqbuzarlik sodir etgan

shaxslarga nisbatan uch sutkadan o‘n besh sutkagacha muddatga, favqulotda holat tartibi

sharoitida esa.jamoat tartibiga tajovuz qilganligi uchun-o‘ttiz sutkagacha muddatga

qo‘llaniladi. Ma‘muriy jazo tuman (shahar) ma‘muriy sudyasi tomonidan, favqulodda

holat tartibi sharoitida esa, shunigdek,harbiy komendant yoki ichki ishlar organi boshligi

tomonidan belgilanadi.

Bu jazo chorasi xomilador ayollarga, uch yoshgacha bolasi bo‘lgan ayollarga, o‘n

to‘rt yoshgacha bo‘lgan bolasini yaqqa o‘zi tarbiyalayotgan shaxslarga, o‘n sakkiz yoshga

to‘lmaganlarga, birinchi va ikkinchi guruh nogironlariga qo‘llanilishi mumkin emas.

Ma‘muriy huquqbuzarlikka nisbatan qo‘llaniladigan jazo me‘yoriy hujjatlarga aniq

rioya qilgan holda belgilanadi. Jazo berishda huquq buzarlikning o‘ziga xos xususiyati,

huquqbuzarning shaxsi, uning aybdorlik darajasi, mulkiy axvoli, javobgarlikni

yengillashtiruvchi va ogirlashtiruvchi holatlar hisobga olinadi.

Javobgarlikni yengillashtiruvchi holatlar jumlasiga quyidagilar kiradi (O‘zR MJTK

31-m): aybdorning o‘z qilmishidan chin ko‘ngildan pushaymon bo‘lishi, aybdorning

huquqbuzarlik harakati oqibatlarining oldini olish, yetkazilayotgan ziyonni ixtiyoriy

ravishda to‘lashi yoki yetkazgan zararni bartaraf etishi; huquqbuzarlik harakatini kuchli

ruhiy xayajon ta‘siri ostida yoki shaxsiy yoxud oilaviy mushkul muammolari oqibatida

sodir etishi; huquqbuzarlik harakatini qo‘rqitish, majbur etish ta‘sirida yoxud xizmat

yuzasida, moddiy yoki boshqa karamlik tufayli sodir etilishi; huquqbuzarlik harakatining

voyaga yetmagan shaxs tomonidan sodir etilishi; huquqbuzarlik harakatining xomilador

ayol yoki o‘n turt yoshgacha bo‘lgan bolasini yakka o‘zi tarbiyalayotgan shaxs tomonidan

sodir etilishi.

Javobgarlikni ogirlashtiruvchi holatlar: vakolatli shaxslarning ogohlantirishlariga

qaramay, qonunga xilof harakatlarni davom ettirish; ma‘muriy jazoga tortilgan shaxsning

bir yil mobaynida yana o‘sha turdagi huquqbuzarlik harakati sodir etishi;

huquqbuzarlikning ilgari sudlangan shaxs tomonidan sodir etilishi; voyaga yetmagan

shaxsni huquqbuzarlikka tortish; huquqbuzarlik harakatining tabiiy ofat yoki boshqa

favqulodda holat paytida sodir etilishi; huquqbuzarlikning mast holatda sodir etilishi.


1. Ma‘muriy huquq qanday munosabatlarni tartibga soladi?

2. Ma‘muriy huquq qanday huquq sohalari bilan bog‘liq?

3. Ma‘muriy huquqning manbaalariga nimalar kiradi?

4. Davlat boshqaruvi deganda nimani tushunasiz?

5. bozor munosabatlarini shakllantirishda davlat boshqaruvi qanday o‘zgaradi?

6. Ma‘muriy huquqiy normalar deganda nimalar tushiniladi.

179

7. Ma‘muriy huquq munosabatlarini mazmunini aytib bering.

8. Ma‘muriy huquq munosabatlar sub‘yektlariga nimalar kiradi?

9. Davlat xizmatchisi deganda nimani tushunasiz?

10. Davlat boshqaruv organlari qanday turlarga bulinadi.



2. I.A. Karimov. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. -T.:

"O‘zbekiston", 1992.

3. I.A. Karimov. O‘zbekiston-bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li.

-T.: "O‘zbekiston", 1993.

4. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid,

barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: "O‘zbekiston", 1997.

5. O‘zbekiston Respublikasining Ma‘muriy kodeksiga sharxlar. -T.: ―Adolat‖,

2001.

6. R.X. Alimov. Ma‘muriy huquq. Darslik. -T., 1995.

7. R.X.Alimov, L.I.Solovyeva i dr. Aministrativnoye pravo Respubliki

O‘zbekistan. -T.: "Adolat", 1999.

8. Respublika O‘zbekistan: Entsiklopedicheskiy spravochnik // Avt.-sost.:

N.Tuxliyev, A.Krementsova / -T.: Gos.nauch.izd-vo ―O‘zbekiston milliy

entsiklopediyasi‖, 2001.

9. Xojiyev E.T., Xojiyev T.T. Ma‘muriy huquq. Darslik. –T.: Fan va

texnologiyalar markazi, 2008.

10. Hakimov G‘., Samig‘jonov F. Ma‘muriy huquq. O‘quv qo‘llanma. –T.:

TDYuI, 2009.

3-Mavzu. Moliya huquqi asoslari





Davlat tomonidan moliyaviy faoliyatning olib borilishi unda ishtirok etuvchi

sub‘ektlarning huquqlari, majburiyatlari va javobgarligini tartibga solishni talab etadi.

Moliya huquqi me‘yorlari yordamida davlat tomonidan moliyaviy bitim harakatga

keltiriladi.

Moliya sohasi turli huquq sohalari me‘yorlari bilan tartibga solinadi. Moliya sohasi

moliya huquqini butunlay qamrab olsa ham, moliyaviy tizimning turli pog‘onalarida uning

me‘yorlari turlicha qo‘llaniladi. Bu holat shu bilan izohlanadiki, moliya huquqi predmetini

davlat moliyasi tashkil etadi. Moliya huquqi moliyaviy tizimning boshqa pog‘onalari

bilan chambarchas bog‘liqdir.

Davlat va o‘zini o‘zi boshqarish organlari pul fondidagi mablag‘larni yig‘ish va

undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar moliya huquqi normalari bilan

180

tartibga solinadi. Shuni ta‘kidlab o‘tish lozimki, davlatning moliyaviy faoliyati

davomida moliyaviy munosabatlardan tashqari boshqa ijtimoiy munosabatlar ham,

masalan, mehnat, fuqarolik munosabatlari yuzaga keladi va u tegishli huquq sohalari

bilan tartibga solinadi. Moliya huquqi faqat moliyaviy munosabatlarni tartibga

soladi.

Moliyaviy tizim tuzilishini mustahkamlash, mazkur sohadagi vazifalarni taqsimlash,

moliyaviy faoliyat davomida yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solish - moliya

huquqining predmetini tashkil qiladi.

Moliya huquqi predmetiga kiruvchi munosabatlar mazmuniga ko‘ra o‘zaro ajralib

turadi. U ijtimoiy ishlab chiqarish va taqsimlashning barcha strukturasini qamrab oladi.

Bundan tashqari moliyaviy munosabatlar unda ishtirok etuvchi tomonlarning ko‘pligi

bilan ham ajralib turadi. Moliyaviy munosabatlarning turlicha bo‘lishiga qaramay,

ular yagona bir mazmunga ega, ya‘ni davlat va munitsipal pul fondlarining tashkil

topish, taqsimlash va undan foydalanishga qaratilganligidir. Tabiiyki, bu munosabatlar

davlatning bevosita ishtiroki va ta‘siri ostida vujudga keladi.

Moliya huquqi me‘yorlari yordamida davlat moliyaviy faoliyatining asosiy

tamoyillari va shakllari, davlat pul fondidagi mablag‘lar akkumlyatsiyasi (to‘plami)

usullari, ushbu fondlarni tashkil qiluvchi mablag‘lar turlari, ularni undirish tartibi, davlat

pul fondlaridan foydalanish, korxona, tashkilot va muassasalar pul resurslarining

tashkil topish manbalari tartibga solinadi. Ushbu munosabatlarni tartibga solib, moliya

huquqi davlat organlari, korxonalar, tashkilotlar va fuqarolarning huquq va burchlarini

mustahkamlaydi.

Shunday qilib, moliya huquqi predmeti vazifalarni amalga oshirish maqsadida

markazlashtirilgan va nomarkazlashtirilgan pul fondlari davlat tomonidan tashkil

qilinishi, taqsimlanishi va undan foydalanish jarayonida yuzaga keluvchi ijtimoiy

munosabatlardir.

Moliyaviy munosabatlarning huquqiy tartibga solinishi davlat organlari faoliyati

turi tashkil etilishini, korxona, tashkilot, muassasa va fuqarolar manfaatlariga rioya

etilishini ta‘minlaydi.

O‘zbekistoi Respublikasining bozor munosabatlariga o‘tishi moliyaviy - huquqiy

normalarining o‘zgarishiga olib keldi. Mazkur normalar barcha mulk shakllari

sub‘ektlarining tengligi va ularning davlat oldidagi moliyaviy majburiyati, qonuniy

manfaatlarni himoya qilish huquqi, xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning mustaqilligi va

boshqa tamoyillarga asoslanadi.

Moliya sohasida davlat organlari vakolatlarini mustahkamlovchi moliyaviy -

huquqiy normalar hokimiyatning bo‘linish tamoyiliga (printsipiga) asoslanadi.

Moliyaviy faoliyat jarayoni turli xildagi ijtimoiy munosabatlar, masalan, davlat

hokimiyati organlari bilan davlat boshqaruvi organlari o‘rtasida byudjet daromadlari va

harajatlarini taqsimlashda, byudjetini tayyorlash, tasdiqlash va ijro etishda; maxsus

moliya-kredit organlari bilan davlat korxonalari, muassasalari va boshqa jamoat tashkilotlari

o‘rtasida byudjetga majburiy to‘lovlarni to‘lash yoki byudjet vositalari olish yuzaga keladi.

Bunga o‘xshash munosabatlar quyi turuvchi organlar bilan yuqori turuvchi organlar

o‘rtasida kredit olishda, vositalarni qayta taqsimlashda), shuningdek moliya-kredit

organlarining ichki tizimida Markaziy bank bilan banklar o‘rtasida) yuzaga keladi. Bu

munosabatlarning barchasi moliya huquqi normalari bilan tartibga solinadi.

181

Moliya huquqi normalari davlat tomonidan kishilarning mulkiga ta‘sir etish vositasi

sifatida hamda moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning yagona qoidalarini o‘rnatishda

foydalaniladi.

Moliya huquqi turli xildagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib, davlat faoliyatini

pul vositalari bilan ta‘minlaydi, mamlakat mudofaasining mustahkamlanishida, xalqaro

iqtisodiy va madaniy aloqalarning rivojlanishida katta ahamiyatga ega.

Qabul qilinayotgan qonunchilik hujjatlari asosida moliya qonunchiligi takomillashib

bormoqda. Hozirgi vaqtda moliya sohasidagi huquqbuzarliklar uchun moddiy

javobgarlik kuchaytirilmoqda (jarimalar miqdorining oshirilishi).

2. Moliya huquqining huquq sohasida tutgan o‘rni.

Oldingi vaqtlarda adabiyotlarda moliya huquqining mustaqil sohasi sifatida

namoyon bo‘lishi shubha ostiga olingan edi. Moliya huquqiga davlat (konstitutitsion)

huquq va ma‘muriy huquqning yoki faqat ma‘muriy huquqning bir qismi sifatida

qaralgan.

O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligiga erishgandan so‘ng iqtisodning

yangicha yo‘nalishiga yo‘naltirilganligi moliyaviy mexanizmni qayta ko‘rib chiqishni,

moliya huquqini mustaqil huquq sohasi sifatida rivojlantirishning chuqur huquqiy

reglamentatsiyasini ishlab chiqishni talab etdi.

Moliya huquqining mustaqilligi birinchi navbatda, mazmuni moliya huquqi tomonidan

tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarning birligi bilan xarakterlanadi. Bu

munosabatlarning barchasi pul vositalarini yig‘ish, taqsimlash va qayta taqsimlashga

qaratilgan bo‘lib, boshqa ijtimoiy munosabatlardan ajralib turadi. Bu munosabatlarning

yig‘indisi mustaqil huquqni tartibga solishga muxtojdir.

Moliya huquqi boshqa huquq sohalariga taalluqli bo‘lmagan o‘zining tartibga

solinuvchi predmetiga, aniqrog‘i davlat moliyaviy faoliyati jarayonida vujudga

keluvchi ijtimoiy munosabatlarga ega. Bu munosabatlar o‘z mazmuni va yo‘nalishiga

ko‘ra, davlat (munitsipal) pul fondlarini tashkil etish, taqsimlash va undan foydalanish

bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv shakllari shuningdek, bu jarayonlarni nazorat qilish bilan

ajralib turadi.

Moliya huquqi tomonidan tartibga solishning asosiy usullaridan biri bu davlat -

hokimiyat vakolatining berilishidir, ya‘ni moliyaviy munosabatlarda ishtirok etuvchi

tomonlarning biri davlat nomidan ish olib boradi va unga bu sohada berilgan vakolatlardan

foydalanadi. Bu usul boshqa huquq sohalarida ham mavjud. Masalan, ma‘muriy huquqda.

Lekin moliya huquqida u aniq mazmunga ega ekanligi, hokimiyat harakatlarini olib borish

vakolati berilgan organlar doirasining kengligi bilan farq qiladi. O‘zining mazmuniga

ko‘ra davlat - hokimiyat vakolatlari berilishi davlat byudjet tizimiga yoki byudjetga

tegishli bo‘lmagan fondlarga to‘lanadigan mablag‘lar hajmi va tartibiga taalluqlidir. Bu

usul orqali pul mablag‘lari o‘z vaqtida va to‘liq davlatga kelib tushib, pullarning maqsadga

muvofiq foydalanilishi ta‘minlanadi.

Bundan tashqari moliya huquqida boshqa usullar ham mavjud, masalan, qo‘llanmalar

chiqarish, kelishuv usullari. Hozirgi vaqtda moliyaviy munosabatlar sub‘ektlari

mustaqilligining oshib borishi sababli, bu usullardan keng foydalanilmoqda.

Moliya huquqining asosiy xususiyatlarini huquqning boshqa sohalari bilan taqqoslab

ko‘rganda yoki uni huquq sohalarida chegaralanganda ko‘rish mumkin.

Moliya huquqi davlat faoliyatining ma‘lum bir sohasini qamrab olganligi sababli, u

davlat (Konstitutsion) huquqi fanlariga yaqin turadi. Bu yaqinlikni quyidagilarda

ko‘rishimiz mumkin. Davlat (konstitutsion) huquqi davlat hokimiyatining vakillik va ijro

182

etuvchi organlarini tashkil etadi va ular faoliyatining asoslarini o‘zida mustahkamlaydi.

Ma‘muriy huquq davlat hokimiyati ijro etuvchi organlari tomonidan amalga oshiriladigan

davlat boshqaruvidan kelib chiquvchi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Moliya

huquqi esa davlat organlarining ikkalasiga ham tatbiq etiladi, ya‘ni moliyaviy faoliyat

vakillik organlari tomonidan ham, ijro etuvchi organlar tomonidan ham amalga oshiriladi.

Moliya huquqining davlat (konstitutsion) va ma‘muriy huquqlar bilan o‘zaro

yaqinligiga qaramay, ularni tartibga solish predmetiga qarab chegaralash lozim. Moliya

huquqi predmetiga davlat boshqaruv organlarining davlat pul fondlarini tashkil etish,

taqsimlash va foydalanish funktsiyalari bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan munosabatlar kiradi.

Ma‘muriy huquq davlat boshqaruvi, sud, ijro etish va farmoyish berish jarayonida

yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga soladi. Bu faoliyat davlat hayotining barcha

sohalarida, shu jumladan moliya sohasida ham amalga oshiriladi. Davlat pul vositalarini

yig‘ish va taqsimlash jarayonida yuzaga keladigan ko‘pgina munosabatlar ijro etish va

farmoyish berish faoliyatidan kelib chiqib, ma‘muriy huquq normalari bilan tartibga

solinadi. Masalan, moliya va kredit organlarini tashkil etish va ularning faoliyati,

mansabdor shaxslarning huquq va majburiyatlari ma‘muriy huquq tomonidan tartibga

solinadi.

Davlat boshqaruvining asosiy tamoyillari moliyaviy faoliyatga ham tatbiq etiladi.

Tartibga solishning ma‘muriy usuli ko‘pgina moliyaviy munosabatlarga xosdir.

Moliyaviy munosabatlarda ishtirok etuvchi tomonlardan biri davlat nomidan harakat qiladi

va hokimiyat vakolatiga ega bo‘ladi. Bu holatni biz ma‘muriy huquq tomonidan tartibga

solinadigan munosabatlarda ham ko‘rishimiz mumkin.

Moliyaviy-huquqiy munosabatlar sub‘ektlarining huquq va majburiyatlari, odatda, bir

tomonlama tartibda davlat akti asosida yuzaga keladi. Moliyaviy munosabatlarni amalga

oshirishda tomonlar o‘rtasida yuzaga keladigan munosabatlar ko‘pincha ma‘muriy

tartibda hal qilinadi. Shu sababli ma‘muriy huquqni moliya huquqini tartibga solish

usuliga qarab ajratish mushkuldir. Lekin tartibga solish predmetiga qarab ularni bir-

biridan ajrata olish mumkin.

Vazirliklar, qo‘mitalar va boshqa ijro etuvchi organlarning xalq xo‘jaligida

muvofiqlashtirish va tartibga solish faoliyati ma‘muriy huquq- predmetiga kiradi. Moliya

huquqi predmetini esa, mazkur organlar pul fondlarining tashkil topishi va uning

manbalari, to‘lov turlari, pul fondlarini taqsimlash tartibi tashkil etadi.

Moliyaviy munosabatlar jarayonida shunday munosabatlar yuzaga keladiki,

ularni tartibga solish moliya huquqidan tashqari, ma‘muriy huquqga ham murojaat

qilishga to‘g‘ri keladi. Moliya huquqi davlat organlarining davlat pul vositalarini

to‘plash, pul fondlarini taqsimlash va uning bajarilishini nazorat qilishni tartibga soladi.

Ma‘muriy huquq esa moliya-kredit organlarining tuzilishini, ularning faoliyatini tashkil

etish shakllarini, mansabdor shaxslarni tayinlash va lavozimidan ozod etish va boshqa

munosabatlarni tartibga soladi.

Moliya huquqi fuqarolik huquqi bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu ikkala

huquq sohasida ko‘pgina o‘xshash tomonlar mavjud. Masalan, fuqarolik huquqi ham,

moliya huquqi ham mulkiy munosabatlar pul munosabatlarining muayyan qismini qamrab

oladi.

Moliya huquqi predmetiga kiruvchi pul munosabatlari fuqarolik huquqi tomonidan

tartibga solinuvchi mulkiy munosabatlar tarkibiga kiradi. Jumladan, hisob-kitob, omonat,

mulkiy va shaxsiy sug‘urta sohasidagi ko‘pgina munosabatlar fuqarolik huquqi bilan

183

tartibga solinadi. Keyingi vaqtlarda bank kreditining keng ko‘llanilishi sababli,

kredit munosabatlarini tartibga solishda fuqarolik huquqining roli oshib bormoqda.

Ba‘zi hollarda fuqarolik huquqiy va moliyaviy huquqiy munosabatlarni o‘zaro ajratish

mushkul. Masalan, kredit hisob-kitob munosabatlari. Bunda kredit muassasalari bir

vaqtning o‘zida nazorat organi (moliya huquqi) sifatida hamda xo‘jalik yurituvchi

yuridik shaxs (fuqarolik huquqi) sifatida harakat qiladi.

Moliya huquqi fuqarolik huquqidan, birinchi navbatda, tartibga solish predmetiga

qarab, ikkinchidan, tartibga solish usuliga - sub‘ektlar huquqiy holati, munosabatlarning

yuzaga kelishi va to‘xtatish asoslari, huquq va majburiyatlarni himoya qilish usuliga ko‘ra

farqlanadi.

Moliya huquqi pul vositalarni to‘plash va taqsimlash funktsiyasi bilan bog‘liq

bo‘lgan mulkiy munosabatlarni tartibga soladi.

Moliyaviy huquqiy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki,

moliyaviy munosabatlarda ishtirok etuvchi tomonlarning biri davlat nomidan harakat

qiladi va hokimiyat vakolatiga ega bo‘ladi. Moliyaviy munosabatlar davlat akti asosida,

bir tomonlama tartibda yuzaga kelishi mumkin. Bu munosabatlarda ishtirok etuvchi

tomonlar teng huquqlarga, huquq va majburiyatlar hajmini o‘zlari o‘zgartirishga haqli

emas. Moliyaviy munosabatlar tomonlarining huquq va majburiyatlari ko‘pgina hollarda,

ma‘muriy tartibda himoya qilinishini bildiradi. Lekin bu huquq va majburiyatlarning

sud tartibida himoyalanishini inkor etmaydi. Fuqarolik huquqi tomonidan tartibga

solinadigan munosabatlarda ishtirok etuvchi tomonlar teng huquqlarga ega. Bu

munosabatlar ko‘pincha ikki tomonning xohishi bilan yuzaga keladi. Tomonlarning huquq

va majburiyatlari esa, sudlarda yoki xo‘jalik sudlarida himoya q ilinadi.

Moliyaviy-huquqiy munosabatlarning o‘ziga xos xususiyatlariga qarab, uni

boshqa huquq sohalaridan farqlash mumkin.

Shuni ham nazarda tutish kerakki, barcha holatlarda tartibga solish predmeti va tartibga

solish usuli asosiy rol o‘ynaydi.

Moliya huquqining tizimi. Har qanday huquq sohasining ustaqilligini anglatuvchi

xususiyatlaridan biri bu uning ma‘lum bir tizimga ega bo‘lishidir. Moliya huquqi boshqa

huquq sohalari singari o‘z tizimiga ega. Moliya huquqi tizimi - moliya huquqi normalari

yig‘indisidan iborat. Normalar o‘ziga xosligi va moliyaviy munosabatlarni tartibga

solishda o‘zaro yaqinligiga ko‘ra tartibli ravishda guruhlarga, institutlarga, bo‘limlarga

ajratiladi.

Moliya huquqi ko‘pgina turdosh moliyaviy munosabatlarni tartibga soluvchi

moliyaviy huquqiy institutlarni birlashtiradi. Bu institutlarning har biri yagona sohaviy

tartibga solish predmetiga ega.

Moliyaviy huquqiy institutlar moliya huquqi sohasidan tartibga solish predmetining

hajmiga ko‘ra ajralib turadi. Moliyaviy-huquqiy institut moliyaviy munosabatlarning ba‘zi

birlarini, masalan, soliqlar, korxona, muassasa va tashkilotlarning byudjetga to‘laydigan

boshqa majburiy to‘lovlari bo‘yicha bo‘ladigan munosabatlarni tartibga soladi.

Demak, moliyaviy huquqiy institutlar mazmun jihatidan tor va o‘zaro yaqin bo‘lgan

munosabatlarni tartibga soluvchi moliyaviy-huquqiy normalar yig‘indisidan iborat.

Bir necha moliyaviy huquqiy institutlar birlashib, bo‘limlarni tashkil etadi.

Moliya huquqi tizimi bu ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi moliyaviy

huquqiy normalarning institutlarga, bo‘limlarga birlashishi, ularning o‘zaro aloqasidir.

Moliya huquqi tizimi ikki qismdan iborat: umumiy va maxsus. Umumiy qismga -

asosiy printsiplar, davlat moliyaviy faoliyatining shakl va usullari, moliyaviy faoliyatni

184

amalga oshiruvchi davlat organlari tizimi va ushbu sohada ularning vakolatlarini

cheklovchi, moliyaviy huquqiy munosabatlar, boshqa sub‘ektlarini huquqiy ularning

asosiy xususiyatlari, moliyaviy nazorat shakli va usullarini mustahkamlovchi huquq

normalar kiradi. Bular davlat moliyaviy faoliyatining barcha jabhalarida harakatda bo‘lib,

umumiy ahamiyatga ega.

Yuqorida ko‘rsatilgan moliyaviy huquqiy institutlar va bo‘limlarning ba‘zi birlari

to‘liq moliya huquqi normalari bilan tartibga solinsa, ba‘zi birlari moliya huquqidan tashqari

boshqa huquq sohalari bilan ham tartibga solinadi.

Moliya huquqining manbalari. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida moliya

huquqining manbalari deganda, moliyaviy huquqiy munosabatlarni tartibga solishga

qaratilgan me‘yoriy (normativ) qonunchilik hujjatlari tuchuniladi. Bu qonunchilik

hujjatlari, albatta, davlatning vakolatli organlari tomonidan qabul qilinib, umummajburiy

ahamiyatga ega bo‘ladi.

Moliya huquqining manbalari asosini moliyaviy qonunchilik tizimi tashkil etadi va

ushbu tizim erkin bozor iqtisodiyotidagi sharoit talablariga moslashtirilgan.

Moliya huquqi manbalarining o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlari mavjud bo‘lib:

birinchidan, moliyaviy munosabatlarni tartibga solishda davlat va huquqning barcha

vositalaridan, tadbirlaridan foydalaniladi; ikkinchidan, moliya huquqining manbalari

juda xilma-xil va ko‘pchilikni tashkil etadi, ya‘ni ular bir tizimga solinib, jamlansa juda

yirik bir tizimni vujudga keltiradi.

Moliya huquqining umumiy manbalariga quyidagilar kiradi:

1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.

2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul

qilinadigan qonunlar.

3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari.

4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining moliya va

kreditga oid qarorlari.

5. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan qabul

qilingan normativ huquqiy hujjatlari.

6. Markaziy bank tomonidan qabul qilingan normativ aktlar.

7. Mahalliy hokimiyat organlari tomonidan qabul qilinadigan

moliya va kreditga oid normativ hujjatlar.

Ushbu manbalarning barchasini quyida batafsil ko‘rib chihamiz.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, moliya huquqining nazariy manbalariga O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining asarlari kiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining asarlari moliyaviy huquqiy

munosabatlarni tartibga solishda normativ, umummajburiy xarakterga ega bo‘lmasdan, balki

uning nazariy asoslarini yaratib berishda bevosita ko‘maklashadi. Chunonchi, O’zbekiston

Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston kelajagi buyuk davlat" nomli asarida ish

haqini oshirish, mehnatga haq to‘lash, valyuta tizimining sarflanishi to‘g‘risidagi

teran fikrlar bayon etilgan. Unda aytilishicha, O‘zbekiston Respublikasi hozirda

Jahon valyuta fondiga, Jahon bankiga va Evropa tiklanish va taraqqiyot bankiga qabul

qilingan, shuningdek, Respublikamizda Jahon bankining doimiy vakolatxonasi

faoliyat yuritmoqda. Ushbu asarda O‘zbekiston Respublikasining 1992 yil davlat byudjeti

xususida to‘xtalib, davlat byudjetida mavjud bo‘lgan talaygina kamomadlarni bartaraf

etishga oid bo‘lgan chora-tadbirlarni amalga oshirish borasida fikr yuritilgan.

185

Prezidentimizning "O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida" nomli asarida ham soliq tizimiga oid bo‘lgan fikrlar keltirilgan. Unda aytilishicha,

soliq tizimining eng muhim vazifasi bu ishlab chiqarishni rivojlantirishga, moddiy xom

ashyo, tabiiy moliyaviy va mehnat resurslaridan, to‘plangan mol-mulkdan samarali

foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta‘sir ko‘rsatishdir. Shuningdek, ushbu asarda mahalliy

byudjetni rivojlantirishga oid chora-tadbirlarni qo‘llash borasidagi muhim fikrlar ham

mavjud.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining - yana bir asarida, ya‘ni "Bunyodkorlik

yo’lidan" nomli asarida ham moliya va kreditga oid nazariy g‘oyalar ilgari surilgan. Unda

Respublikamizning 1995 yilgi iqtisodiyot va moliyaviy barqarorlikni ta‘minlash yuzasidan

olib borilgan bir qancha masalalarida sezilarli natijalarga erishilganligi, erkin

muomaladagi valyuta hajmi ko‘payganligi to‘g‘risida so‘z yuritilgan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bizdan ozod va obod vatan qolsin"

nomli asarida ham moliya va kreditga oid nazariy fikrlar keltirilgan bo‘lib, asarda

milliy pul nufuzini mustahkamlash borasidagi nazariy ko‘rsatmalar yaqqol aks

ettirilgan. Shuningdek, muallifning yana bir qator asarlari mavjudki, ularda bevosita

moliyaviy munosabatlarni tartibga solish to‘g‘isidagi nazariy fikrlar, teran g‘oyalar

ifodalangan.

Moliya huquqining umumiy manbalariga yuqorida sanab o‘tilgan qonunchilik

hujjatlari kiradi.

Chunonchi, O‘zbekiston Respublikasining asosiy qonuni Konstitutsiya barcha

qonunchilik uchun, jumladan moliya qonunchiligi uchun ham asosiy yuridik manba

hisoblanadi. Unda huquqning, shu jumladan, moliya huquqining ham asosiy

tamoyillari mustahkamlangan. Konstitutsiyaning bevosita alohida XXV bobi 122-123-

124- moddalarida moliyaviy huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan maxsus

qoidalar mavjud.

Konstitutsiyaning 122-moddasida O‘zbekiston Respublikasi o‘z moliya va pul-

kredit tizimiga ega ekanligi hamda O‘zbekistonning davlat byudjeti tizimi haqidagi

normalar belgilab qo‘yilgan.

123- moddasida esa O‘zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq

tizimining amal qilishi va soliqlarni joriy qilishga faqat O‘zbekiston

Respublikasining Oliy Majlisi haqli ekanligi qoidasi mustahkamlangan.

124- moddasida O‘zbekiston Respublikasining bank tizimi to‘g‘risida va ushbu

tizimga O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining boshqaruvi joriy etilishi

haqidagi norma belgilab qo‘yilgan.

O‘zbekiston Respublikasida pul mablag‘larini yig‘ish, jamlash, ishlatish,

tarqatish va sarflash bilan bog‘liq moliyaviy munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy

qoida va talablar, huquqiy vosita va tadbirlar, ularni tatbiq etish mexanizmi qonunlarda

mustahkamlangan.

Moliyaviy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar tizimiga quyidagilar kiradi:

1. O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida O‘zbekiston

Respublikasining qonuni.

2. Sug‘urta to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining qonuni.

3.Mahalliy soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni.

4. Er solig‘i to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni.

5. Birjalar va birja faoliyati to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni.

186

6. Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida O‘zbekiston.


7. Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni.

8. Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqlar to‘g‘risida O‘zbekiston


9. Qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalardan olinadigan

soliq to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasining qonuni.

10. Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘risida

O‘zbekiston Respublikasining Qonuni va boshqa ko‘plab qonunlarni misol qilib

keltirish mumkin.

Moliyaviy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi

Prezidentining farmonlari jumlasiga quyidagilar kiradi:

1. O‘zbekiston Respublikasida soliqlarning rag‘batlantiruvchi ahamiyatini

kuchaytirishning asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risidagi farmoni.

2. Fuqarolarning daromadlaridan olinadigan soliqlarni kamaytirish to‘g‘risidagi

farmoni.

3. O‘zbekiston Respublikasining Davlat soliq bosh boshqarmasini Davlat soliq

qo‘mitasiga aylantirish to‘g‘risidagi farmoni.

4. O‘zbekiston Respublikasida soliqlarning rag‘batlantiruvchi ahamiyatni

kuchaytirishning asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risidagi farmoni.

5. Qo‘shimcha qiymatdan olinadigan soliq miqdorini kamaytirish to‘g‘risida Farmoni.

6. O‘zbekiston Respublikasining milliy valyutasini muomalaga kiritish to‘g‘risida

va shu kabi bir qancha farmonlarni sanab ko‘rsatish mumkin.

Moliyaviy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining qarorlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

1. Respublikada valyuta bozorini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori.

2. Xalq iste‘moli mollari ishlab chiqarishni rag‘batlantirish maqsadida soliq

tizimini takomillashtirish to‘g‘risidagi qarori.

3. Savdo korxonalari va tashkilotlariga soliq solish to‘g‘risidagi qarori.

4. Bank tizimini takomillashtirish, pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish

chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori.

5. O‘zbekiston Respublikasi milliy valyutasining ichki erkin almashinuvini

ta‘minlashga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida qarori.

6. Respublika korxonalari, tashkilotlari va muassasalaridan pul tushushi ustidan

nazoratni ta‘minlash chora-tadbirlari to‘g‘risidagi qarori.

7. O‘zbekiston Respublikasi valyuta birjasida operatsiyalar hajmini kengaytirishga

oid chora-tadbirlar to‘g‘risidagi qarori.

8. Garovga qo‘yilgan mulkni majburiy sug‘urta qilish buyicha sug‘urta

to‘lovlari miqdorini belgilash to‘g‘risidagi va boshqa ko‘plab O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining qarorlarini sanab ko‘rsatish mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ustavlari va mahalliy hokimiyat

organlari tomonidan qabul qilinadigan moliya va kreditga oid normativ huquqiy

hujjatlar ham moliyaviy munosabatlarni tartibga solishda muhim ahamiyat kasb

etadi.

Moliya huquqining umumiy manbalari orasida O‘zbekiston Respublikasi Soliq

kodeksi muhim o‘rin tutadi.

187

Soliq kodeksi Umumiy va Maxsus qismlardan iborat bo‘lib, ushbu Kodeks 1998

yil 1 yanvardan kuchga kirdi. U O‘zbekiston Respublikasi Soliq tizimining huquqiy

asoslarini soliq sub‘ektlarining huquq va majburiyatlari, soliq ishlarini yuritish tartibini va

soliq qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik masalalarini belgilaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida soliq to‘lovchilarning huquq va

majburiyatlari, soliq to‘lovchilar va soliq solish ob‘ektlari jami daromad, chegirma va

zararlar, erdan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya solig‘i, suv resurslaridan

foydalanish uchun to‘lanadigan soliq hamda soliq ishini yuritishga oid normalar belgilangan.

Moliyaviy-huquqiy normalar tushunchasi va turlari.

Moliyaviy-huquqiy normalar moliya huquqining boshlang‘ich elementlari hisoblanadi.

Unda huquq normalariga xos bo‘lgan barcha xususiyatlar mavjuddir. Moliyaviy-

huquqiy normalar boshqa huquq sohasining normasi singari ijtimoiy munosabatlarda

ishtirok etuvchi tomonlarning xulqini (yurish-turishini) tartibga soladi. Ular davlat

tomonidan o‘rnatiladi yoki tasdiqlanadi va muhofaza etiladi.

Moliyaviy-huquqiy normalarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, ular davlat va

o‘zini o‘zi boshqarish organlari oldida turgan vazifa va funktsiyalarni amalga oshirishda

zarur bo‘lgan moliyaviy resurslarni rejali tashkil etish, taqsimlash va foydalanish

jarayonida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Bu quyidagilarda:

- moliyaviy huquqiy normalarning mazmunida, unda ko‘rsatilgan ko‘rsatmalarda;

- belgilangan qoidalar buzilgan taqdirda qo‘llaniladigan javobgarlik

choralarida;

- moliyaviy huquqiy munosabat ishtirokchilarning huquqlarini himoya qilish

uslublarida o‘z ifodasini topadi.

Moliyaviy huquqiy normalarinng mazmunini davlatning moliyaviy faoliyati yuzaga

kelganidan boshlab moliyaviy munosabatlaridagi yurish-turish qoidalarini tashkil etadi.

Mazkur qoidalar moliyaviy huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi tomonlarni yuridik

huquqi va yuridik majburiyatlar bilan ta‘minlashda o‘z ifodasini topib, davlatning

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishidan olib chiqadi. Moliyaviy huquqiy normalar moliyaviy

huquq munosabatlarining turli-tumanligiga, moliyaviy tizimning ko‘p bo‘ginligiga

asoslangan bo‘lib, fuqarolar va tashkilotlardan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni

undirish, byudjet vositalarini tashkil etish va ularni harajat qilish, kredit resurslarini

va sug‘urta fondlarini tashkil etish, taqsimlash qoidalarini o‘z ichiga oladi.

Moliyaviy huquqiy normalar imperativ, ya‘ni buyruq berish xarakteriga ega. Qoida

bo‘yicha ular «qat‘iy shaklda aks ettirilgan va o‘zboshimchalik bilan o‘zgartirish

mumkin» bo‘lmagan ko‘rsatmalarni o‘zida ifoda etadi, ya‘ni moliyaviy huquqiy

normalar moliyaviy huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va majburiyatlarini

aniq hajmda belgilab beradi. Bu huquq va majburiyatlar umumdavlat manfaatlarini,

shuningdek moliyaviy munosabatlar ishtirokchilar har birining manfaatlarini

ta‘minlashga qaratilgan.

Shunday qilib moliyaviy huquqiy normalar — bu davlat tomonidan o‘rnatilgan va

davlatning majburlov choralari bilan ta‘minlanadigan, davlat va mahalliy pul fondlarini

rejali tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonida yuzaga keladigan

ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalar bo‘lib, unda ishtirok etuvchi

tomonlarning yuridik huquq va majburiyatlarini mustahkamlaydi.

Hozirgi bozor munosabatlarini rivojlantirish davrida vakolat beruvchi

moliyaviy huquqiy normalar keng qo‘llanilmoqda.

188

Moliyaviy-huquqiy normalar tuzilishiga ko‘ra: gipoteza, dispozitsiya va

sanktsiyaga bo‘linadi.

Gipoteza moliyaviy-huquqiy normalarning harakat qilish sharoitlarini ko‘rsatib

beradi. Ko‘pgina hollarda moliyaviy-huquqiy normalarning gipotezasi murakkab

shaklga ega bo‘lib, aniq belgilab qo‘yilganlik sharoitlarini ifoda etadi. Masalan:

tashkilotlarning byudjetga daromad solig‘ini to‘lash majburiyati: tashkilotning bankda

hisob rahamiga va mustaqil balansga hamda soliqqa tortish mumkin bo‘lgan

daromadga ega bo‘lsagina amalga oshiriladi.

Dispozitsiya — yurish-turish qoidasining mazmunini, ya‘ni davlat moliyaviy

resurslarini tashkil etish, taqsimlash va undan foydalanish bo‘yicha ma‘lum bir

harakatlarning bajarilishini belgilab beradi. Oddiy qilib aytganda, dispozitsiya

moliyaviy-huquqiy munosabat ishtirokchilari yuridik huquq va majburiyatlarning

mazmunini belgilab beradi.

Sanktsiya moliyaviy huquqiy normalar talablarini buzadigan shaxslarga

nisbatan qo‘llaniladigan davlat majburlov choralarini belgilab beradi. Moliyaviy-huquqiy

normalarning sanktsiyalari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, boshqa

sanktsiyalardan farq qiladi. Huquqbuzarga nisbatan uning pul fondi va vositasi

orqali majburiy ta‘sir etish choralarini nazarda tutiladi. Masalan, davlat byudjetiga

to‘lanadigan to‘lovlarni kechiktirilganligi uchun penya undirish, soliq solishdan

yashiringanda, daromadni davlat hisobiga o‘tkazish, moliyalashtirish yoki kreditlashni

to‘xtatish, subventsiyalarni majburiy holda qaytarib olish va hokazolar. Moliyaviy

huquqiy sanktsiyalar orqali pul vositalarini olib qo‘yish, ularni davlat byudjet

tizimiga yoki boshqa markazlashgan davlat pul fondlariga o‘tkazish orqali amalga

oshiriladi. Bu sanktsiyalar tashkilotlarga ham, mansabdor shaxslarga ham, fuqarolarga

nisbatan ham qo‘llaniladi. Moliya sohasidagi umumdavlat manfaatlarini

ta‘minlash, moliyaviy huquqbuzarliklarini tezda bartaraf etish maqsadida moliyaviy

sanktsiyalarni qo‘llashning ma‘muriy tartibi keng qo‘llaniladi. Masalan, sanktsiyalar

buzilgan huquqni tiklash va jarima (jazo) elementlarini o‘zida birlashtiradi.

Moliya intizomini buzganlik uchun moliyaviy sanktsiyalardan tashqari, intizomiy,

ma‘muriy, jinoiy va boshqa ta‘sif choralari qo‘llanilishi mumkin.

2. Moliyaviy huquqiy munosabatlar, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va turlari.

Moliyaviy faoliyat sohasidagi davlat oldida turgan vazifalarni amalga oshirish uchun,

mazkur jarayonda yuzaga keladigan munosabatlarni huquqiy tartibga solish lozim.

Moliyaviy huquqiy normalar yordamida tartibga solingan ijtimoiy munosabatlar

moliyaviy-huquqiy munosabat hisoblanib, moliyaviy-huquqiy normalar asosida yuzaga

keladi, uning ishtirokchilari esa subektiv yuridik huquq va majburiyatlar orqali

o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Bunday munosabat davlatning majburlov kuchi bilan

muhofaza qilinadi. Shuni ham ta‘kidlab o‘tish kerakki, davlatning moliyaviy

faoliyati jarayonida yuzaga keluvchi ba‘zi bir munosabatlar davlat organlarining

tashkilotchilik, tayyorlov, informatsion tushuntirish ishlari olib borish va boshqa

faoliyatini tartibga solishga muxtoj emas.

Moliyaviy huquqiy munosabatlar — bu moliya huquqi normalari bilan tartibga

solingan ijtimoiy munosabatlar bo‘lib, uning ishtirokchilari yuridik huquq va

majburiyatlarga ega bo‘ladi, hamda normalarda ko‘rsatilgan davlat pul fondlarini

va daromadlarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo‘yicha

ko‘rsatmalarini amalga oshiradi.

189

Moliyaviy-huquqiy munosabatlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Moliyaviy

munosabatlarning asosiy xususiyati shundan iboratki, ular davlatning va mahalliy

davlat hokimiyati organlari moliyaviy faoliyati jarayonida, ya‘ni davlat va mahalliy

pul fondlarini rejali tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonida yuzaga

keladi. Bundan ularning boshqa bir xususiyati kelib chiqadi moliyaviy munosabatlar

mulkiy munosabatlarning bir turi bo‘lib hisoblanadi. Moliyaviy munosabatlar

davlat va tashkilotlar o‘rtasidagi byudjetga majburiy to‘lovlarini o‘tkazish vaqtida yoki

byudjetdan ajratmalar olish vaqtida; davlat organlarining o‘ziga bo‘ysingan

tashkilotlarga moliyaviy yordam ko‘rsatish vaqtida;

O‘zbekiston Respublikasi hukumati o‘rtasida byudjet tanqisligini bank

krediti orqali qoplash vaqtida; davlat va fuqarolar o‘rtasida soliqlarni to‘lash vaqtida

yuzaga kelishi mumkin.

Moliyaviy munosabatlarning yana bir o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda

ishtirok etuvchi tomonlarning birini davlat yoki u vakolat bergan organ (mansabdor

shaxs) tashkil etadi. Davlat jamiyat manfaatlarini ko‘zlab moliyaviy faoliyatni

amalga oshiradi: turli xildagi davlat pul fondlariga pul vositalardiing kelib tushishini

tashkil etadi, taqsimlaydi, ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni va boshqa ijtimoiy

ehtiyojlarni qondirish maqsadida ulardan foydalanadi. Bunda davlat organlari

hokimiyat vakolatiga, ya‘ni moliyaviy munosabatning boshqa ishtirokchilari

korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‘lgan

ko‘rsatmalarni chiqarish huquqiga ega bo‘ladi. Lekin davlat organlari davlat nomidan

moliyaviy munosabatlarda ishtirok etib, nafaqat huquqga, balki moliyaviy munosabatning

boshqa ishtirokchilari huquqi bilan bog‘liq bo‘lgan majburiyatlarga ham ega. Chunki

moliyaviy munosabat barcha ishtirokchilarning huquqlari davlat tomonidan bir

xilda muhofaza etiladi.

Davlatning erki, ma‘lum bir davrda moliyaviy resurslarni tashkil etish,

taqsimlash va undan foydalanish bo‘yicha ko‘rsatmalari moliyaviy rejalarda (yillik,

kvartallik) va normativlarda aniq ko‘rsatib qo‘yiladi. Ular tegishli davlat organlari

tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlanadi hamda ularning bajarilishi majburiydir.

Moliyaviy-huquqiy munosabatlar huquqiy normalarda aniq belgilangan sharoitlarda

yoki yuridik faktlar orqali yuzaga keladi, o‘zgaradi va bekor bo‘ladi. Ular to‘g‘risida

moliyaviy-huquqiy munosabat ishtirokchilarining o‘zaro kelishuviga yo‘l quyilmaydi.

Moliya huquqida yuridik faktlar bo‘lib harakat (harakatsizlik) yoki voqea

hisoblanadi.

Harakat — bu shaxslarning o‘z erkini ifoda etishining natijasidir. Harakatlar

qonuniy, ya‘ni qonun talablariga mos keluvchi harakatlar va noqonuniy, ya‘ni qonun

talablariga mos kelmaydigan harakatlarga bo‘linadi.

Moliyaviy munosabatlarni yuzaga keltiruvchi yuridik faktlarning eng ko‘p

tarqalgani – bu moliyaviy rejali aktlarni tasdiqlash bo‘lib hisoblanadi. Moliyaviy

rejalarda moliyaviy faoliyat sohasidagi munosabat ishtirokchilarining huquq va

majburiyatlari aniq belgilab qo‘yilgan. Rejalarda nazarda tutilgan vazifaning bajarilishi

bilan moliyaviy munosabatlar bekor bo‘ladi.

Individual moliyaviy aktlar ham moliyaviy munosabatlarni yuzaga keltirishi,

o‘zgartirishi va bekor qilishi mumkin. Masalan, soliq organlarining soliq to‘lovchiga

ma‘lum bir summadagi to‘lovni to‘lashi zarurligi to‘g‘risidagi xati yoki vaqtinchalik

moliyaviy yordam ko‘rsatish to‘g‘risida vazirlik qarori va hakozolar.

190

Moliyaviy munosabat ishtirokchilari tomonidan majburiyatlarning

bajarilmaganligi, javobgarlik choralarini qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarning

yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, davlat byudjetiga belgilangan soliqlarni

to‘lamaganlik uchun penya belgilash, vositalardan maqsadga muvofiq foydalanganlik

uchun moliyalashtirishni to‘xtatish.

Voqea bu shaxslarning erkiga bog‘liq bo‘lmagan holatlardir (insonning tug‘ilishi

yoki o‘limi, tabiiy ofatlar). Moliyaviy munosabatlar voqealar orqali ham yuzaga kelishi,

o‘zgarishi va inkor bo‘lishi mumkin. Masalan, farzandning tug‘ilishi uning ma‘lum bir

yoshga yetishi soliq to‘lovlari bo‘yicha bo‘ladigan huquqiy munosabatlarga ta‘sir

ko‘rsatadi yoki tabiiy ofatlar natijasida subventsiya munosabatlari yuzaga kelishi

mumkin.

Moliyaviy-huquqiy munosabatlarning mazmunini va o‘ziga xos

xususiyatlarini yanada yaqqolroq uning tasnifida ko‘rishimiz mumkin. Moliyaviy

munosabatlar turli asoslarga: ishtirokchilarning doirasiga ko‘ra, davlat tomonidan

muhofaza etish uslublariga ko‘ra, davomiyligiga ko‘ra tasniflanadi.

Moliyaviy munosabatlarning moliyaviy tizimi tuzilishiga ko‘ra tasniflanish, uning

mazmunini to‘liq ochib berish. Bunday tasniflashda moliyaviy munosabatlar soliq

munosabatlariga, davlat korxonalari tashkilotlari moliyasini tashkil etish bo‘yicha

bo‘ladigan munosabatlarga, sug‘urta munosabatlariga va boshqalarga bo‘linadi.

Moliyaviy huquqiy normalarning moddiy va protsessuallarga bo‘linganligi sababli,

moliyaviy huquqiy munosabatlar ham moddiy va protsessual munosabatlarga bo‘linadi.

Moddiy moliyaviy munosabatlar orqali sub‘ektlarning belgilangan moliyaviy

resurslarini olish, taqsimlash va ulardan foydalanishdagi huquq va majburiyatlari amalga

oshiriladi. Moliyaviy resurslar aniq hajmda yoki daromadlar va harajatlarning ma‘lum

bir ko‘rinishida belgilab qo‘yilgan. Sub‘ektiv moddiy moliyaviy huquq va

majburiyatlarining asosiy mazmunini aniq belgilab qo‘yilgan moliyaviy vositalarni

olish, to‘lash, taqsimlash, harajat qilish, qayta taqsimlash, olib qo‘yish imkoniyati yoki

zaruriyati tashkil etadi. Mazkur huquq va majburiyatlarni amalga oshirish natijasida

davlat pul fondlari doimo tashkil etiladi va foydalaniladi.

Protsessual moliyaviy huquqiy munosabatlarda davlatning o‘z ixtiyoriga moliyaviy

resurslarni olishi, ularni taqsimlashi va foydalanishi amalga oshiriladigan yuridik

shakl aks ettiriladi. Shuning uchun protsessual sub‘ektiv huquq va majburiyat

(vakolat) moliyaviy faoliyatning muayyan shaklidan va tartibidan foydalanishga

qaratilgan. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining belgilangan muddatda

byudjet loyihasini Oliy Majlisga taqdim etish majburiyati.

Moddiy va protsessual moliyaviy huquqiy munosabatlar o‘rtasida ajralmas aloqa

mavjud. Moliya sohasida protsessual moliyaviy huquqiy munosabatlar moddiy huquq va

majburiyatlarni amalga oshiruvchi shakl sifatida namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri tanlangan

protsessual shakl moddiy huquq va majburiyatlarning samarali amalga oshirilishini

ta‘minlaydi. Shuning uchun ham davlat moliyaviy faoliyatining samaradorligini

oshirish uchun bu faoliyatning protsessual tomonini takomillashtirish lozim.

Moliya huquqi sub’ektlari.

Moliya huquqi undig predmetiga kiradigan ijtimoiy (munosabatlarni tartibga solib,

unda ishtirok etuvchi tomonlarning doirasini belgilaydi, ularni yuridik huquq va

majburiyatlar bilan ta‘minlaydi. Bunday huquq va majburiyatlarga ega bo‘lgan

shaxslar moliya huquqining sub‘ekti hisoblanadi. Lekin "Moliya huquqi sub’ekti"

191

tushunchasidan "Moliyaviy-huquqiy munosabat sub’ektlari yoki ishtirokchisi"

tushunchasini farqlay olish lozim.

Moliya huquqi sub‘ekti moliyaviy huquqiy munosabat ishtirokchisi bo‘la oladigan

va sub‘ekt huquqiga ega bo‘lgan shaxsdir.

Moliyaviy huquqiy munosabat sub‘ekti konkret huquqiy munosabatning aniq

ishtirokchisi hisoblanadi. Moliyaviy faoliyat sohasidagi yuridik huquq va majburiyatlar,

konkret huquqiy munosabatlarda ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligidan qat‘iy nazar,

moliya huquqi sub‘ektlariga tegishli bo‘ladi. Lekin 6u ikki tushunchani bir-biriga

qarama qarshi qo‘yish ham mumkin emas. Chunki moliya huquqi sub‘ekti konkret

huquqiy munosabatlarda o‘zining huquq va majburiyatlarini amalga oshirib, moliyaviy

huquqiy munosabat sub‘ektiga (ishtirokchisiga) aylanadi. Bunda moliya huquqi

sub‘ekti munosabatga kirishmasdan oldin ega bo‘lgan xususiyatlarini yo‘qotmaydi.

Shunday qilib, moliya huquqi sub‘ekti moliyaviy huquqiy munosabat

sub‘ekti(ishtirokchisi)ga qaraganda kengroq tushunchadir. Moliyaviy huquqi va

majburiyatlarga ega bo‘lgan shaxslar huquqiy munosabatlarga kirishmasliklari ham, shu

bilan birga, huquq va majburiyatlarni ba‘zi birlari amalga oshirilmay qolishi ham

mumkin. Lekin uning hajmi boshqa huquq sohalariga qaraganda torroqdir. Masalan,

fuqarolik huquqida barcha huquqlarning ham amalga oshirilishi talab etilmaydi (meros

olish huquqi, hadya, oldi-sotdi va hokazolar). Moliyaviy huquqiy munosabatlar esa

ulardan farq qiladi, chunki unda ma‘lum bir vakolatga ega bo‘lgan davlat organlari

ishtirok etsa, ular moliya sohasidagi huquq va majburiyatlarini to‘liq amalga oshirishlari

lozim.

Moliya huquqining sub‘ektlarini ikki guruhga ham bo‘lish mumkin:

1) tashkilotlar (ijtimoiy hududiy) tuzilmalar va jamoa sub‘ektlari kiradi;

2) fuqarolar individual sub‘ekt sifatida.

Ijtimoiy hududiy tuzilmalarga davlat va ma‘muriy hududiy tuzilmalar, yani:

- O‘zbekistan Respublikasi;

- Qoraqolpog‘iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyatlar;

- Tuman, shahar, qishloq aholi punktlari.

Sub‘ektlarning bunday doirasi byudjet huquqiy munosabatlariga xosdir. O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan xalq hokimiyatchiligi tamoyilidan

kelib chiqqan holda, qonunchilik ayni mana shu sub‘ektlarga davlat va mahalliy byudjetga

bo‘lgan huquqlarni mustahkamlaydi.

Davlat va ma‘muriy hududiy tuzilmalar huquq sub‘ekti sifatida boshqa moliyaviy

munosabatlarda ham: masalan, davlat obligatsiyalarni chiqarishda, byudjet tanqisligini

qoplashda bank kreditidan foydalansa, pul vositalarini davlat lotoreyalarini o‘tkazishga

jalb etishda ishtirok etadilar. Bu munosabatlarda tegishli hokimiyat organlari

O‘zbekiston Respublikasi nomidan va uning manfaatlarini ko‘zlab harakat qiladilar.

Jamoa (kollektiv) sub‘ektlar jumlasiga davlat va jamoat tashkilotlar - davlat

hokimiyatidan boshqaruvi organlari, turli mulk shakllariga asoslangan korxona, muassasa

va tashkilotlar kiradi.

Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari moliya huquqining sub‘ekti bo‘lib,

ularning moliyaviy huquqiy munosabatlarda ishtirok etishi majburiydir. Ularning

doirasiga davlatning vakillik va ijro etuvchi organlari kiradi. Ijro etuvchi organlar

doirasiga esa, umuman va maxsus (sohaviy) vakolatli organlar — vazirliklar, davlat

qo‘mitalari, shuningdek moliya - kredit organlari kiradi.

192

Davlat organlarining moliya huquqi sub‘ekti sifatida huquq va majburiyatlari

kompetentsiyasida ularning strukturaviy tuzilishi va mansabdor shaxslari o‘rtasida

taqsimlanadi.

Moliya huquqi sub‘ektlarining keng doirasini turli tashkiliy-huquqiy shakldagi

hamda turli mulk shakliga asoslangan korxonalar va boshqa xo‘jaliklar tashkil etadi.

Bular moliyaviy-huquqiy munosabatlarda davlat xazinasiga soliq va boshqa majburiy

to‘lovlarni to‘lash, undan yordam olish daromadni taqsimlash orqali ishtirok etadilar.

Moliyaviy huquqiy munosabatlarda korxonalarning ishtirok etishi uchun, ular yuridik

salohiyatga, o‘zining moliyaviy rejalariga ega bo‘lishi lozim. Qonunchilikka binoan

korxonalarning filiallari yoki boshqa xildagi huquqiy munosabat sub‘ektlari

bo‘lishlari mumkin daromad solig‘ini, qo‘shilgan qiymat solig‘ini to‘lash bo‘yicha).

Bozor iqtisodiyoti sharoitlariga o‘tish jarayonida korxona, birlashmalarning turli

xildagi tashkiliy shakllari rivojlanib bormoqda, bunday birlashmalarga assotsiatsiyalar,

kompaniyalar, sohaviy, hududiy va boshqa birlashmalar kiradi. Ular shartnoma asosida

yuzaga kelib, tijorat hisob-kitobi, o‘zini o‘zi moliyalashtirish, o‘zini o‘zi boshqarish

tamoyillariga tayanib harakat qiladi.

Moliya huquqning sub‘ektlariga shu jumladan yuridik shaxs hisoblangan

individual xususiy korxonalar, dehqon, fermer xo‘jaliklari ham kiradi. Ular

moliyaviy-huquqiy munosabatlarda soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash, byudjet

dotatsiyalaridan, davlat kreditidan, moliyalashtirishning boshqa manbalaridan foydalanish

orqali ishtirok atadilar.

Moliya huquqining individual sub‘ektlari bu fuqarolardir. Ularning huquq va

majburiyatlari asosan «davlatga soliq va boshqa majburiy to‘lovlarni to‘lash bilan»

bog‘liqdir. Fuqarolarni soliqqa tortish uchun ma‘lum bir daromad yoki soliqqa

tortiladigan mol-mulk (qurilish, yer, transport vositasi) bo‘lishi lozim. Fuqarolar davlat

va bank krediti, sug‘urta, davlat pul-buyum lotoreyalarida ishtirok etish orqali

moliyaviy-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari (sub‘ektlari) bo‘lishlari mumkin.

Qonunchilikda qaysi hollarda xorij fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan

shaxslarning moliyaviy-huquqiy munosabatlarda ishtirok etishi ko‘rsatib o‘tilgan. Invidual

sub‘ektlar o‘rtasida tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslarni alohida

ko‘rsatib o‘tish lozim.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 32-moddasiga binoan O‘zbekiston

Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita va o‘z

vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadir. Ushbu konstitutsion normadan kelib

chiqqan holda fuqarolar davlat organlarning moliyaviy faoliyatida ishtirok etish huquqiga

egadirlar.

Moliyaviy nazorat tushunchasi, turlari va usullari.

Moliyaviy nazorat – bu davlatning moliyaviy faoliyati jarayonida, ya‘ni ishlab

chiqarish ustidan, milliy daromadni taqsimlash va undan foydalanish ustidan olib

boriladigan nazoratdir. Bizga ma‘lumki, davlat boshqaruvida qonuniylik nazorat va

davlat boshqaruvi organlarining g‘ayri qonuniy harakatlari ustidan shikoyat berish usullari

yordamida amalga oshiriladi.

Moliyaviy nazorat davlat nazoratining tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi. Moliyaviy

nazoratning mohiyati uning vazifasida o‘z aksini topadi.

Moliyaviy nazorat ko‘rinishlari moliyaviy resurs holati ustidan olib boriladigan

nazorat yoki byudjetni to‘ldirish, markazlashgan va markazlashmagan pul fondidan

foydalanish operatsiyalari ustidan olib boriladigan nazorat va h.k.lar.

193

Shunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda moliyaviy nazoratga bu pul

mablag‘larini yig‘ish, sarflash va undan foydalanish jarayonida olib boriladigan hamda

qonuniylikni ta‘minlashga qaratilgan davlat nazoratining bir turi deya ta‘rif berish mumkin.

Moliyaviy nazoratni olib borishda, albatta, qonunga rioya etishlik talab qilinadi.

Buning mazmuni shundan iboratki, respublika hududida faoliyat ko‘rsatuvchi barcha

korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolar O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga

og‘ishmay amal qilishlari lozim.

Moliyaviy nazorat turli asoslariga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi. Olib borish

muddatiga nisbatan moliyaviy nazorat quyidagilarga bo‘linadi:

a) boshlang‘ich moliyaviy nazorat – pul fondlarini tashkil etish, taqsimlash va

foydalanish faoliyatini amalga oshirishdan oldin olib boriladi. Bu orqali moliyaviy

intizom buzilishi ogohlantiriladi. Boshlang‘ich nazorat davomida moliyaviy faoliyatni

amalga oshirishning asosini tashkil etuvchi hujjatlar, masalan, byudjet, moliyaviy

reja va smetalarning kredit va kassa arizalarining loyihalari tekshiriladi;

b) joriy moliyaviy nazorat - bu pul operatsiyalarini amalga oshirish

jarayonida olib boriladigan nazoratdir. Masalan, davlat oldidagi moliyaviy

majburiyatlarni bajarish, pul mablag‘larini olish va undan foydalanish jarayonida

olib boriladi.

v) oxirgi moliyaviy nazorat - bu moliyaviy operatsiyalar amalga

oshirilgandan so‘ng olib boriladigan nazoratdir. Masalan, byudjetining daromadlar va

harajatlar qismini ijro etganidan, korxona yoki muassasa tomonidan pul vositalari

foydalanilgandan so‘ng olib boriladi. Oxirgi moliyaviy nazorat orqali moliyaviy

intizom holati aniqlanadi. Qoidabuzarliklar aniqlanadi, ular ogohlantiriladi va

bartaraf etish choralari ko‘riladi.

Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan nazorat turlari barcha nazorat organlari faoliyatiga xosdir.

Moliyaviy nazoratni majburiy va ixtiyoriy nazoratga ajratish mumkin. Majburiy

nazorat quyidagi hollarda olib boriladi:

a) qonunchilikda ko‘rsatilgan hollarda, masalan, byudjet ijrosi

ustidan vakillik organlarining olib boriladigan nazorati;

b) vakolatli davlat organlarining qaroriga binoan

(huquqni muhofaza qiluvchi organlarining qaroriga binoan)

olib boriladigan nazorat.

Ixtiyoriy nazorat xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarning mustaqil qabul qilgan

qarorlari asosida amalga oshiriladi.

Moliyaviy nazorat olib boruvchi organlarga ko‘ra moliyaviy nazorat

quyidagilarga bo‘linadi:

a) davlat va mahalliy vakillik hokimiyati organlari tomonidan

olib boriladigan nazorat;

b) Prezident tomonidan olib boriladigan nazorat;

v) umumiy vakolatli ijro etuvchi organlar tomonidan olib boriladigan nazorat:

g) moliya-kredit organlari tomonidan olib boriladigan nazorat;

d) sohaviy va ichki xo‘jalik nazorati;

e) auditorlik nazorati.

Moliyaviy nazorat turli usullar (amalga oshirish usullari, vositalar) orqali olib

boriladi.

Moliyaviy nazorat usullarining birini qo‘llash bir qator faktorlarga:

194

a) nazoratni amalga oshiruvchi organlar faoliyatining huquqiy holati va

xususiyatlariga;

b) nazorat huquqiy munosabatlarini yuzaga keltiruvchi nazorat ob‘ekti va

maqsadiga bog‘liq bo‘ladi.

Moliyaviy nazoratning quyidagi usullari mavjud:

a) taftish;

b) tekshirish;

v) moliyaviy rejalar, arizalar, moliyaviy xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi

hisobotlarning loyihalarini ko‘rib chiqish;

g) hisobotlarni, mansabdor shaxslarnigg axborotlarini tinglash va hokazolar.

Moliyaviy nazorat usullarini olib borish, qoida bo‘yicha, rejalashtiriladi. Lekin ular

rejadan tashqari, zaruriyatga qarab ham amalga oshirilishi mumkin.

Taftish moliyaviy nazoratning asosiy usuli bo‘lib hisoblanadi. Taftish orqali

korxona, muassasa, tashkilotlarning moliyaviy xo‘jalik faoliyati qonunchilikka qay

darajada mos kelishligi, to‘g‘ri va maqsadga muvofiq foydalanilishi tekshiriladi.

Taftishlar turli nazorat organlari tomonidan, asosan moliya organlari, shuningdek,

davlat boshqaruv organlari tomonidan olib boriladi.

Tekshirish ob‘ektiga ko‘ra taftishlar:

a) hujjatli taftish - bunda asosan, boshlang‘ich pul hujjatlari (hisob-kitoblar, pul

vedomostlari, order, cheklar) tekshiriladi;

b) faktik taftish - bunda nafaqat hujjatlar, balki mavjud pul mablag‘lari, moddiy

boyliklar ham tekshiriladi;

v) to‘liq o‘tkaziladigan taftish – bunda korxona, muassasa, tashkilotning ma‘lum

davrdagi faoliyati to‘liq tekshiriladi.

g) tanlab o‘tkaziladigan taftish - bunda moliyaviy xo‘jalik faoliyatining muayyan

tomonlari tekshiriladi. Masalan, komandirovka harajatlarini tekshirish.

Taftish 30 kunlik muddat ichida olib boriladi.

Taftish natijalari muhim yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan akt bilan

rasmiylashtiriladi. Taftish akti taftish guruhining rahbari, tekshirilgan tashkilot rahbari

va bosh hisobchisi tomonidan imzolanadi. Tekshirilgan tashkilot rahbari va bosh hisobchi

o‘zlarining e‘tirozlarini va qo‘shimchalarini yozma holda taftish aktiga ilova qilishlari

lozim.

Taftish akti asosida aniqlangan moliyaviy intizom buzilishlari bartaraf etiladi,

keltirilgan zarar qoplanishi ta‘minlanadi, aybdor shaxslar javobgarlikka tortiladi.

Taftish tomonidan aniqlangan qoidabuzarliklarni darhol bartaraf etish va

aybdor shaxsni javobgarlikka tortish lozim bo‘lsa, taftish jarayonida alohida akt

tuzilib, taftish hujjatlari tergov organlariga topshiriladi. Taftish olib borilayotgan

korxonaning rahbari taftishning oxirini kutmay, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf

etishi lozim.

Sohaviy nazorat tartibida amalga oshirilgan taftish aktlari O‘zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligiga, mahalliy moliya bo‘lim va boshqarmalariga taqdim etiladi.

O’zbekiston Respubilkasi Konstitutsiyasida

hokimiyatning taqsimlanishi qoidasi belgilab

qo’yilganligi, hokimiyat idoralari tomonidan

ijro idoralri ustidan nazoratning amalga

195

oshirilishiga katta ahamiyat beradi. Bunday

nazoratning huquqiy asoslari O’zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasida asoslab

qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisiga, uning qo’mitalari va komissiyalarga,

ayniqsa, byudjet va moliya qo’mitasiga barcha

davlat idoralari faoliyati ustidan moliyaviy

nazoartni amalga oshirish yuzasidan katta

vakolatlar berilgan.

O’zbekiston Respublikasining «Mahalliy davlat

hokimiyati idoralari to‟g‟risidagi» qonunga

ko’ra mahalliy davlat idoralari (viloyat,

shahar, tuman) hokimlari va ularning ijroiya

mahkamalariga ham moliyaviy nazorat sohasida

muayyan vakolatlar berilgandir.

Davlat idoralari, korxonalar, muassasalar,

tashkilotlar, jamoat birlashmalari faoliyatini

moliyaviy xo’jalik jihatidan nazorat qilishda

Prezident devonining Nazorat inspektsiyasi muhim

o’rin tutadi.

Moliyaviy nazorat O’zbekiston Respublikasi

hukumati tomonidan ham amalga oshiriladi. Ana

shu maqsadda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasida doimiy va muvaqqat tuzilmalar

tashkil etiladi.

Moliyaviy nazoratning amalga oshirilishida

jamiyatning ana shu maqsadda ixtisoslashgan

maxsus davlat idoralari tomonidan o’tkaziladigan

nazorat muhim o’rin tutadi. Bular qatoriga

O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va

Davlat soliq qo’mitasi kiradi.

Moliyaviy amalga oshirilishida bank

muassasalari ham ahamiyatga ega. «Banklar va

bank faoliyati to‟g‟risida»gi, «O’zbekiston

Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi

qonunlarda banklar tomonidan amalga

196

oshiriladigan nazorat shakllari, uslublar va

vazifalar mustahkamlab qo’yilgan.


1. Moliya huquqi deganda nimani tuchunasiz?

2. Moliya huquqi normalari deganda nimani tuchunasiz?

3. Moliya huquqi munosabatlari tushunchasi nimadan iborat?

4. Moliya huquqi munosabatlari nima asosda yuzaga keladi, o‘zgaradi va

bekor bo‘ladi?

5. Moliya huquqi munosabatlarining turlari.

6. Moliya huquqining sub‘ektlari.

7. Moliyaviy nazorat deganda nimani tuchunasiz?

8. Moliyaviy nazorat turlarini ko‘rsatib bering?

9. Moliyaviy nazorat qanday usullarda amalga oshiriladi?

10. Moliyaviy nazoratni amalga oshiruvchi organlarni ko‘rsatib bering?



2. I.A. Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash – davr talabi. T. 5. -T., 1997.

3. I.A. Karimov. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq millatni millat qilishga xizmat

etsin. – T.: O‘zbekiston, 1998.

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning ―Mamlakatimizni

modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor

maqsadimizdir‖ hamda ―Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz

farovonligini yanada yuksaldirishdir‖ nomli ma‘ruzalarini o‘rganish bo‘yicha

o‘quv-uslubiy majmua. –T.: Iqtisodiyot. 2010.


yo‘lida jamiyatni modernizatsiyalash va iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirishning

dadil odimlari va muvaffaqiyatlari: talaba yoshlar va keng jamoatchilik bilan

uchrashuvlarda foydalanish uchun ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy-ma‘rifiy mavzuda

ilmiy-ommabop risola. –T.: Iqtisodiyot, 2010.

6. Li. A.A. O‘zbekiston Respublikasining moliya huquqi. Darslik. –T. 2004.

7. Respublika O‘zbekistan: Entsiklopedicheskiy spravochnik // Avt. sost.: N.Tuxliyev,

A.Krementsova / -T.: Gos.nauch.izd-vo ―O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi‖,

2001.

8. Li. A.A. Finansovoye pravo. Uchebnik. –T.: Chulpana, 2008.

9. Mahkamov O. Soliq yoki boshqa majburiy to‘lovlar. O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6.

4-Mavzu. Fuqarolik huquqi asoslari



197


4. Mulk huquqi.

Fuqarolik huquqi tovar-pul munosabatlarini va tomonlarning tengligiga asoslangan

boshqa munosabatlarni, mulkiy munosabatlarni va unga bog‘liq bo‘lgan shaxsiy nomulkiy

munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy normalar majmuidan iborat.

Fuqarolik huquqi – insonning kundalik hayoti va faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan

huquq sohalaridan biridir. Fuqarolik huquqi fuqarolarning maishiy savdo-sotiq, kommunal

transport xizmati ko‘rsatish sohasidagi munosabatlarni tartibga solib turadi.

Kundalik hayotda barchamiz mulkiy munosabatlarda ishtirok etamiz. Masalan,

do‘kondan biron narsa sotib olayotganimizda sotuvchiga pul beramiz, shundan keyingina

u bizga kerakli narsani beradi. Bunda sotuvchi va oluvchi o‘rtasida mulkiy munosabat

sodir bo‘ladi.

Mulkiy bo‘lmagan shaxsiy munosabatlar mulkiy munosabatlardan shu bilan farq

qiladiki, bunda o‘zaro munosabatlar qiymat (pul) bilan ifodalanmaydi, balki shaxsning

o‘zi bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi.

Mulkiy va mulkiy bo‘lmagan munosabatlar fuqarolik huquqiga taallukli manbalar

bilan tartibga solinadi va himoya etiladi. Bu manbalarga O‘zbekiston Respublikasining

Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunlari va qarorlari, Prezident

Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari, O‘zbekiston

Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual

kodeksi kiradi.

Fuqarolik-huquqiy munosabatlar deb, shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan va fuqarolik-

huquqiy qoidalar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlarga aytiladi. Fuqarolik-

huquqiy munosabatlar shu munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning erki bo‘yicha

vujudga keladi.

Fuqarolik-huquqiy munosabatlar:

1. Davlat korxonalari o‘rtasida;

2. Davlat korxonalari bilan fuqarolar o‘rtasida;

3. Fuqarolar bilan fuqarolar o‘rtasida vujudga keladi.

Masalan, bir korxona ikkinchi korxonaga mahsulot yetkazib beradi yoki davlat

korxonasidan do‘kon boshqaruvchisi aholiga sotish uchun tovar oladi yoki bir fuqaro

ikkinchi fuqaroga qarz beradi. Bu huquqiy munosabatlar bitimlar, shartnomalar asosida

vujudga keladi.

Bitimlarda fuqarolar va tashkilotlarning fuqarolik huquqlari va vazifalari belgilanadi.

Bitimlar bir tomonlama, ikki tomonlama yoki ko‘p tomonlama bo‘lishi mumkin.

Bitimlar oddiy va murakkab shaklda tuziladi.

Fuqarolik huquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslar yuridik shaxslarga

(korxona, muassasa, tashkilot) va jismoniy shaxslarga (fuqarolar, chet el fuqarolari va

fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar) bo‘linadi.

«O‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka

ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan,

o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan va ularni

amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da‘vogar va javobgar bo‘la

oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi».

Jismoniy shaxslar – fuqarolar, chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar

hisoblanadi. Masalan, bir fuqaro ikkinchi fuqarodan qarz oladi. Bunda fuqarolik-huquqiy

198

munosabatda ikkala fuqaro ham qatnashayapti. Chet el fuqarosi, fuqaroligi bo‘lmagan

shaxslar ham O‘zbeqiston hududida o‘qib, ishlab, O‘zbekiston fuqarolari bilan bir qatorda

mulkiy munosabatlarda qatnashishi mumkin. Ular ham barcha huquqlardan foydalanadilar

va o‘zlariga mulkiy majburiyatlarni oladilar. Yuridik shaxslar ham, jismoniy shaxslar ham

qonunda belgilangan huquqlarni amalga oshirishlari hamda qonun talab qiladigan

burchlarni bajarishlari shart. Yuqorida aytilganidek, mulkiy huquqiy munosabatlarda

fuqarolik huquqlari buzilsa, albatta, sudga, davlat organlariga murojaat etiladi.

Mulkiy munosabatlarda huquqlari buzilgan fuqaro va tashkilotlar faqat ma‘lum

muddat davomida o‘z huquqlarining himoya qilinishini talab qilishga haqlidirlar. Bu

muddat da‘vo muddati deb ataladi. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik qonun hujjatlariga

ko‘ra-da‘vo muddati umumiy (bir yildan uch yilgacha) va qisqartirilgan (olti oygacha)

bo‘lishi mumkin.

Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning asosiy huquqiy

xususiyatlari ularning huquq va muomala layoqatidan iborat.

Huquq layoqati fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashuvchi shaxslarning huquq

va burchlarga ega bo‘lish layoqatini belgilaydi.

U barcha shaxslar uchun teng darajada belgilanadi. Huquq layoqati inson tug‘ilishi

bilan vujudga keladi va o‘limi bilan tamom bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chahaloq ham har xil

huquqlarga, masalan, tibbiy yordam olish, ota-onasidan tarbiya olish, turar joyga ega

bo‘lish kabi huquqlarga ega bo‘ladi. Aqli zaif va ruhiy kasallar ham huquqiy layoqatga

ega. Ular ham davolanish, nafaqa olish, mulkdor bo‘lish huquqiga egadirlar.

Huquq layoqatiga ega bo‘lgan barcha shaxslar o‘z mulkiy huquqlarini mustaqil

ravishda amalga oshiravermaydi. Mulkdan to‘g‘ri foydalanish, o‘ziga majburiyat olish

kabi layoqat muayyan yoshdan boshlanadi. Shuning uchun fuqarolik-huquqiy

munosabatlarda qatnashuvchi shaxslar uchun muomala layoqati belgilangan. «Shaxsning

o‘z xatti-harakati bilan aniq fuqarolik huquqini olish va o‘zi uchun fuqarolik burchlarini

tug‘dirish layoqati – muomala layoqati» - deb ataladi. Muomala layoqatiga ega bo‘lgan

fuqarolar aqli rasolik bilan o‘z harakatlarining oqibatlarini tushunadilar. Masalan, yangi

tug‘ilgan bola huquq layoqatidan to‘liq foydalansa ham, lekin muomala layoqatiga ega

bo‘lmaydi. Ya‘ni biror bir mulkiy majburiyatni olmaydi. Qonunda to‘liq muomala

layoqatiga ega bo‘lish 18 yoshdan belgilangan. 18 yoshga to‘lgan shaxslar mulkiy

munosabatda to‘la qatnashib, fuqarolik huquq va majburiyatlarni oladilar. Ular mustaqil

ravishda bitimlar va shartnomalar tuzishlari mumkin.

Qonunda to‘liq muomala layoqatidan tashqari, to‘liq bo‘lmagan muomala layoqati

ham ko‘rsatilgan.

To‘liq bo‘lmagan muomala layoqati 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lganlar uchun

belgilangan. Ular ota-onalarining roziligi bilan mayda maishiy bitimlar tuzish, o‘z

maoshlari va stipendiyalarini sarflash, o‘zlarining mualliflik va ixtirochilik huquqlarini

amalga oshirish huquqiga ega bo‘ladilar. Ruhiy kasallar va aqli zaiflar, alkogolik va

narkomanlar to‘la hajmda muomalaga layoqatsiz hisoblanadilar. Bu esa sud tomonidan tan

olinishi zarur. Biroq, ular huquq layoqatidan to‘liq foydalanadilar. Masalan, ular meros

huquqidan, mulk huquqidan boshqa, Konstitutsiyaviy huquqlardan ham foydalanadilar.

Muomalaga layoqatsiz fuqarolarning shaxsini, ularning qonuniy huquq va

manfaatlarini himoya qilish, mulkiy huquqlarini qo‘riqlash maqsadida ularga vasiylik va

xomiylik belgilanadi. Vasiylik muomalaga layoqatsiz bo‘lgan 15 yoshga to‘lmagan

fuqarolarga, ruhiy kasallar va aqli zaiflarga belgilanadi. Ular o‘zlarining harakatlari bilan

muomalaga layoqatsizlar nomidan harakat qiladilar. Xomiylik esa 15 yoshdan 18

199

yoshgacha bo‘lgan fuqarolarga belgilanadi. Xomiy o‘ziga ishonilgan fuqarolarga ularning

huquq va majburiyatlarini amalga oshirishlarida yordam ko‘rsatadi.

Ota-onalar vasiylik va xomiylik vazifalariga alohida tayinlanmasdan, qonun bo‘yicha

bajaradilar. Ota-onalari bo‘lmagan taqdirda yoki ular biror-bir sabab bilan, masalan,

qamoqda yoki kasalxonada bo‘lishi tufayli bajara olmasalar, yoki ota-onalik huquqidan

mahrum etilgan bo‘lsalar – vasiylik va xomiylik organlari iloji boricha, vasiy va xomiyni

vasiylikka olinuvchiga yaqin shaxslardan tayinlaydilar.

Vasiylar ruhiy kasallarni davolash va sog‘liklariga muvofiq sharoitda asrash

tadbirlarini ko‘rishlari lozim.

Vasiylar va xomiylar o‘zlarining nazoratida bo‘lgan shaxslarning huquqlarini barcha

muassasalarda, jumladan sudda himoya qila oladilar.

Vasiylik va xomiylik davlatning mahalliy hokimiyat organlari tomonidan belgilanadi.

Vasiylar va xomiylar o‘z qaromog‘iga olgan shaxslarga g‘amxo‘rlik qilish, ularni

tarbiyalash, sog‘liqlarini saqlashga doir tadbirlarni bajarish vazifalarini oladilar.

Fuqarolik huquqida munosabatlar ishonchnoma ya‘ni bir shaxs tomonidan ikkinchi

shaxsga uchinchi shaxslar oldida vakillik qilish uchun berilgan yozma vakolat orqali ham

amalga oshrilishi mumkin. Ishonchnoma oddiy yozma shaklda va notarial shaklda

rasmiylashtiriladi.

Yuridik shaxs tomonidan berilgan ishonchnoma rahbar tomonidan imzolanib, unga

Ushbu yuridik shaxsning muxri bosilishi kerak. Ishonchnoma FKning 139-moddasiga

ko‘ra ko‘pi bilan uch yil muddatga berilishi mumkin. Agar unda muddat ko‘rsatilmagan

bo‘lsa, berilgan kundan bir yil muddatgacha o‘z kuchini saqlaydi. Muddati ko‘rsatilmagan

ishonchnoma haqiqiy sanalmaydi.

Ishonchnoma quyidagi hollarda bekor qilinishi mumkin:

-ishonchnoma muddatining tamom bo‘lishi;

-ishonchnoma bergan shaxsning uni bekor qilishi;

-ishrnchnoma berilgan shaxsning bosh tortishi;

-nomidan ishonchnoma berilgan yuridik shaxs faoliyatining tuxtatilishi;

-nomiga ishonchnoma berilgan yuridik shaxs faoliyatining tuxtatilishi;

-ishonchnoma bergan fuqaroning muomalaga layoqatsiz, muomala layoqati

cheklangan yoki bedarak yo‘qolgan deb hisoblanishi, yoxud uning vafot etishi;

-ishonchnoma olgan fuqaroning muomalaga layoqatsiz, muomala layoqati

cheklangan yoki bedarak yo‘qolgan deb hisoblanishi, yoxud uning vafot etishi;

Ishonchnoma bergan shaxs istagan vaqtida ishonchnomani bekor qilishi,

ishonchnoma berilgan shaxs esa-undan voz kyechishi mumkin. Bu huquqdan voz kechish

haqidagi bitim haqiqiy emas.

Ishonchnomaning amal qilishi bekor bo‘lishi bilan uni boshqa shaxsga o‘tkazish ham

o‘z kuchini yo‘qotadi.

Ishonchnomaning amal qilishi bekor bo‘lganidan keyin ishonchnoma olgan shaxs

yoki uning merosxo‘rlari darhol ishonchnomani qaytarib berishlari shart.

Mulk huquqi tushunchasi va uning shakllari.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, fuqarolik huquqi mulkchilik munosabatlarini tartibga

soladi. Mulk bu shaxsga tegishli bo‘lgan, uning ixtiyoridagi mol-dunyo, kiyim-kechak

kabilardir. Mulk ishlab chiqarishning zaruriy sharti va ishlab chiqarilgan boyliklarning

o‘zlashtirilishidir. Har bir shaxsning o‘ziga tegishli bo‘lgan mulki mavjud. Sizning kiyim-

boshingiz va sizga tegishli bo‘lgan barcha narsalar sizning mulkingizdir.

200

Nafaqat bular, balki o‘rmonlar, yerlar, ishlab chiqarish korxonalari, uylar ham mulk

deb ataladi. Bu mulklardan foydalanib, har bir kishi o‘zining moddiy va ma‘naviy

ehtiyojini qondiradi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham har bir

shaxsning mulkdor bo‘lishga haqli ekanligi ta‘kidlangan.

Barcha mulklarni xoh u fuqarolarning mulki bo‘lsin, xoh tashkilot, korxonalarning

mulki bo‘lsin, davlat bu mulklarni himoya qiladi.

Hech kimga mansub bo‘lmagan mulk bo‘lmaydi. Fuqarolik huquqiga ko‘ra, egasiz

mulk davlat foydasiga o‘tkaziladi. Fuqarolik huquqi tizimida mulk huquqi asosiy o‘rinni

egallaydi.

Mulkka taalluqli bo‘lgan munosabatlarni tartibga soladigan, mustahkamlaydigan

huquqiy normalar tizimi mulk huquqi deb ataladi. 1990 yil 31 oktyabrda «O‘zbekiston

Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. 1993 yil 7 mayda bu

qonunga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan. Mulk huquqi shu qonun bilan tartibga

solinadi.Mulk huquqining asosiy mazmunini mulkdorning o‘ziga tegishli mol-mulkka

egalik qilishi, undan foydalanishi va uni tasarruf etishi tashkil etadi. Egalik qilish

deyilganda, mol-mulkka bevosita ega bo‘lish, uni uzida saqlash imkoniyati tushuniladi.

Masalan, turar joy sizning oilangizning xususiy mulki, unga oilangiz egalik qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan bugungi kunda bozor munosabatlari

rivojlanib bormoqda. Davlatimizning iqtisodiy negizini turli shakllardagi mulk tashkil

etadi. Mulk shakllari quyidagilardir:

- O‘zbekiston fuqarolarining xususiy mulki va chet el fuqarolarining mulki;

- Ommaviy mulk.

Mulk daxlsizdir va qonun bilan qo‘riqlanadi. Mulkning daxlsizligi mulkdorga qarshi

turgan barcha sub‘yektlarning mulk huquqini buzishdan o‘zlarini saqlashdan iboratdir.

Mulkdorning mol-mulkini olib qo‘yishga, shuningdek, uning huquqlarini cheklashga faqat

qonunlarda nazarda tutilgan hollardagina yo‘l qo‘yiladi.

O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksiga ko‘ra mulk huquqining sub‘yektlari,

fuqarolar, yuridik shaxslar, davlat hisoblanadi.

Ob‘yekti bo‘lib esa: yer, yer osti boyliklari, suvlar, havo bo‘shligi, o‘simlik va

xayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar, korxonalar, shu jumladan binolar,

kvartiralar, inshootlar, asbob-uskunalar, xom-ashyo va mahsulot, pul, qimmatli qog‘ozlar

va boshqa mol-mulklar, hamda intellektual mulklar hisoblanadi.

Shaxslarda mulk huquqi quyidagi asoslarda vujudga kelishi mumkin:

mehnat faoliyati; mol-mulkdan foydalanish sohasidagi tadbirkorlik va boshqa

xo‘jalik faoliyati, shu jumladan mol-mulkni yaratish, ko‘paytirish, bitimlar asosida qo‘lga

kiritish; davlat mol-mulkini xususiylashtirish; meros qilib olish; egalik huquqini vujudga

keltiruvchi muddat; qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa asoslar kabilar.

Mulkdor bo‘lmagan, lekin ko‘chmas mol-mulkka o‘n besh yil davomida yoki

boshqa mol-mulkni besh yil davomida o‘ziniki kabi halol, oshkora va uzluksiz egalik

qilgan shaxs bu mol-mulkka mulk huquqini oladi.

O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksida yo‘qolgan ashyoni topib olgan shaxs

bu haqda uni yo‘qotgan shaxsni yoki Ashe egasini yoxud uni olish huquqiga ega bo‘lgan

o‘zga ma‘lum shaxslardan birontasini darhol xabardor etishi hamda topilgan ashyoni shu

shaxsga qaytarishi shart. Topilma to‘g‘risida militsiyaga yoki tegishli davlat organlariga

xabar qilingan paytdan e‘tiboran olti oy mobaynida yo‘qolgan ashyoni olishga haqli

bo‘lgan shaxs aniqlanmasa hamda ashyoni topgan shaxsga yoxud militsiya, tegishli davlat

organi, fuqarolarning uzini-uzi boshqarish organiga ana shu ashyoga bo‘lgan uz huquqi

201

to‘g‘risida arz qilmasa, ashyoni topib olgan shaxs unga egalik huquqini olishi belgilangan.

Bundan tashqari mulkka egalik qilishning qarovsiz xayvonlarga nisbatan, xazina topishi

natijasida, yerga nisbatan kabi holatlari bo‘yicha qoidalari ham kodeksda ko‘rsatilgandir.

Mulk huquqi mulkdorning ixtiyoriy suratda majburiyatni bajarishi, mulkdorning

mol-mulk taqdirini xal qiladigan bir tomonlama qaror qabul qilishi, sud qarori asosida

mol-mulkni olib quyilishi, (sotib olish) yo‘li bilan, shuningdek, mulk huquqini bekor

qiluvchi qonun hujjatlari asosida bekor bo‘ladi.

Shartnoma, uning huquqiy asoslari.

Shartnoma deb, ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini

belgilash, o‘zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan o‘zaro kelishuvlarga aytiladi.

Shartnoma huquqiy munosabatlarni vujudga keltirish, o‘zgartirish yoki bekor qilish

uchun xizmat qiladi. Ammo shartnomaning harakati bu bilan cheklanmaydi. Faktlar

umumiy qoida bo‘yicha huquqiy munosabatni belgilash, o‘zgartirish, yoki bekor qilishdan

tashqari ayrim huquq me‘yorlari bilan belgilangan doiralarda huquqiy munosabatda

qatnashuvchilarning xatti harakatlarini tartibga soladi, huquqiy munosabat

ishtirokchilarining huquq va burchlarini belgilaydi.

Shartnoma bilan vujudga keltirilgan huquqiy munosabat davomida shartnoma

taraflarining xatti harakatlari qanchalik qonunga muvofiq bo‘lgan-bo‘lmaganligining ham

tekshirish imkoniyatini beradi.

Shartnoma tushunchasida asosiy belgi, asosiy shart-taraflarning muayyan natijaga

erishishga qaratilgan o‘zaro kelishuvlaridir. Taraflarning har qaysi tomonidan shartnoma

bo‘yicha olinadigan huquq va burchlar har xil bo‘lsa ham, ular oqibatda yagona huquqiy

natija beradi.

Fuqarolik huquqiy shartnoma asosan mulkiy munosabatlarni rasmiylashtirish uchun

tuziladi. Chunonchi, nashriyot shartnomasi, saxna asari, kinossenariylar va boshqa

shartnomalar uchun xarakterlidir.

Bunday shartnomalar taraflarning mulkiy huquqlari va burchlarigina, chunonchi,

mualliflik haqi to‘g‘risidagi shartlarni, muddatlarni buzganlik uchun javobgarlik

belgilamay, balki nomulkiy huquqlarni ham, masalan, muallif o‘z asarining nomini

ko‘rsatib yoki anonim tarzda chiqarishi, asari matniga o‘zgartirish kiritishga ruxsat berish-

bermaslik singari nomulkiy huquqlarni ham belgilaydi.

Fuqarolik huquqi fanidan o‘rganilayotgan shartnomalar o‘z xususiyatlariga qarab

quyidagi turlarga bo‘linadi:

Shartnoma unda ishtirok etayotgan taraflar o‘rtasidagi huquq va majburiyatlarning

o‘zaro taqsimlanishiga qarab bir tomonlama va ikki tomonlama bo‘ladi.

Bir tomonlama shartnomada ishtirok etayotgan taraflarning biriga faqat huquq bo‘lib,

hech qanday majburiyat bo‘lmaydi, ikkinchi tarafda esa, faqat majburiyat bo‘ladi.

Masalan, qarz shartnomasida qarzdor olgan pul summasini talab qilish huquqiga ega. Ikki

tomonlama shartnomada esa har ikki taraf ham huquqqa ham majburiyatga ega bo‘ladi.

Bunday shartnomaga olish-sotish shartnomasining misol qilib keltirish mumkin. Bu

shartnoma bo‘yicha sotuvchi sotilgan ashyoning baxosini talab qilish huquqiga ega bo‘lib,

sotilgan ashyoni oluvchiga topshirishga majbur, oluvchi esa – olayotgan ashyoning

baxosini to‘lashi zarur bo‘lib, sotib olingan ashyoni talab qilib olishga haqli.

Fuqarolik oborotida tuziladigan shartnomalarning ko‘pchiligi ikki tomonlama bo‘lib,

yuqorida ko‘rsatigan olish-sotish shartnomasidan tashqari mahsulot yetqazib berish, mulk

ijarasi, pudrat va boshqa shartnomalardan iborat.

202

Shartnomalar haq baravariga va tekiniga tuziladigan shartnomalarga bo‘linadi. Haq

baravariga tuziladigan shartnomalarda bir taraf topshirgan mulki qilgan xizmati evaziga

pul yoki mulk bilan haq oladi. Masalan, bir taraf vaqtincha foydalanish uchun mulkni

ijaraga oluvchi undan foydalanilgani uchun ijara haqi to‘lashga majbur bo‘ladi. Bunday

haq baravariga tuziladigan shartnomalarga olish sotish, mahsulot yetkazib berish,

ayirboshlash, pudrat va boshqa shartnomalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.

Tekinga tuziladigan shartnoma esa bir taraf boshqa bir taraf foydasiga haq olmay

mulkni topshirishi, ishni bajarishi mumkin. Masalan, xadya shartnomasi bo‘yicha mulk

egasi o‘z mulkini boshqa bir shaxsga tekinga beradi. Mulkdan bepul foydalanish foizsiz

qarz shartnomalari ham bepul tuziladigan shartnomalar guruhiga kiradi.

Shartnomalar tuzilish paytiga mazmuniga qarab konsensual va real shartnomalar

bo‘yicha huquq va majburiyatlar taraflarning kelishganlari va shartnomani qonun bilan

talab qilingan shaklda rasmiylashtirilganlari zaxoti paydo bo‘ladi «konsensual» so‘zi

lotincha «konsensus» so‘zidan olingan bo‘lib, «kelishuv» ma‘nosini bildiradi. Konsensual

shartnomaga misol qilib olish-sotish, mahsulot yetkazib berish, pudrat, mulkni ijaraga

berish kabi shartnomalarni ko‘rsatsa bo‘ladi. Fuqarolik huquqida aksariyat shartnomalar

konsensual shartnomalar guruhiga kiradi.

«Real» so‘zi – lotincha «res» so‘zidan olingan bo‘lib, «Ashyo» ma‘nosini anglatadi.

Real shartnomasiga misol qilib, qarz, omonot, xadya, mulkdan bepul foydalanish

shartnomalarini ko‘rsatish mumkin.

Uchinchi shaxs foydasiga tuziladigan shartnomalar umumiy qoida bo‘yicha

shartnomadan kelib chiqadigan huquq va majburiyatlar shartnoma tuzishda qatnashgan

taraflar uchun paydo bo‘ladi. Ayrim hollarda shartnoma uchun uchinchi shaxs foydasiga

qaratilib ham tuzilishi mumkin. Uchinchi shaxs foydasiga tuzilgan shartnomaga misol

qilib sug‘urta shartnomasini ko‘rsatish mumkin. Uchinchi shaxs shartnomada alohida taraf

bo‘lib hisoblanmaydi. Biroq FKning 362-moddasiga ko‘rsatilganidek, agar qonun

hujjatlarida yoki shartnomada o‘zgacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, uchinchi shaxs

shartnoma bo‘yicha o‘z huquqidan foydalanish niyatini qarzdorga bildirgan paytdan

boshlab taraflar o‘zlari tuzgan shartnomani uchinchi shaxsning roziligisiz bekor qilishlari

yoki o‘zgartirishlari mumkin emas.

Shartnoma tuzgan shaxs shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning uchinchi

shaxsga nisbatan bajarilishi shart qilgan bo‘lsa, bu haqda shartnomada boshqacha shart

ko‘rsatilmagan bo‘lsa, majburiyatning bajarilishini shartnomani tuzgan shaxs ham,

foydasiga majburiyatning bajarilishi ko‘rsatilgan uchinchi shaxs ham talab qilishi mumkin.

Shartnomalar, shuningdek ochiq shartnomalar, qo‘shilish shartnomasi, dastlabki

shartnoma (ahdnoma) kabi turlarga ham bo‘linadi.

Tashkilot tomonidan tuzilgan hamda uning bunday tashkilot o‘z faoliyati xususiyatiga

ko‘ra o‘ziga murojaat qiladigan har bir shaxsga nisbatan amalga oshirish shart bo‘lgan

tovarlar sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko‘rsatish sohasidagi vazifalarni (chakana

savdo, umumiy foydalanishdagi transportda yo‘lovchi tashish, aloqa xizmati, elektor

quvvati bilan ta‘minlash, aloqa xizmati energiya bilan ta‘minlash, tibbiy xizmat,

mexmonxona xizmati va boshqalar) belgilab quyadigan shartnoma tuzishdan bir shaxsni

boshqa shaxsga nisbatan afzal ko‘rishga haqli emas (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan

hollardan tashqari).

Tovarlar, ishlar, xizmatlarning baxosi, shuningdek ommaviy shartnomaning boshqa

shartlari bo‘yicha iste‘molchiga tegishli tovarlarni berishi, xizmatlar ko‘rsatishi, uning

uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo‘la turib ommaviy shartnoma tuzishdan bosh

203

tortishga yo‘l quyilmaydi. Tashkilot ommaviy shartnoma tuzishdan asossiz bosh

tortganida xaridor uni sud orqali shartnoma tuzishga majbur qilish imkoniyatiga ega

(FKning 358 moddasi).

Dastlabki shartnoma asosiy shartnoma uchun belgilangan shaklda, bordi-yu, asosiy

shartnomaning shakli aniqlanmagan bo‘lsa, yozma shaklda tuziladi. Dastlabki

shartnomaning shakli to‘g‘risidagi qoidalarga rioya qilmaslik uning haqiqiy

sanalmasligiga sabab bo‘ladi. Dastlabki shartnomada asosiy shartnomaning narsasini

shuningdek boshqa muhim shartlarni beligilab qo‘yish imkonini beradigan shartlar bo‘lishi

kerak. Dastlabki shartnomada taraflar qancha muddatda asosiy shartnomani tuzish

majburiyatini olishi ko‘rsatiladi. Agar dastlabki shartnomada bunday muddat belgilab

qo‘yilgan bo‘lmasa, asosiy shartnoma dastlabki shartnoma tuzilgan paytdan boshlab bir yil

ichida tuzilishi shart (FKning 361 moddasi).

Shartnomaning mazmunini uning bandlari (shartlari, rekvizitlar) tashkil etadi. FKning

364-moddasiga muvofiq agar taraflar o‘rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari

yuzasidan shunday hollarda talab qilinadigan shaklda kelishuviga erishilgan bo‘lsa,

sharnoma tuzilgan hisoblanadi.

Shartnoma shartlari (bandlari) muhim, odatdagi va tasodifiy shartlarga bo‘linadi.

Shartnomaning narsasi to‘g‘risidagi shartlar qonun hujjatlaridagi bunday turdagi

shartnomalar uchun muhim yoki zarur deb hisoblangan shartlar, shuningdek taraflardan

birining arizasiga ko‘ra kelishib olinishi zarur bo‘lgan shartlar muhim shartlar

hisoblanadi. Ba‘zi shartnomalar uchun xos muhim bandlar qonun bilan belgilanadi.

Chunonchi, mahsulotlar yetkazib berish to‘g‘risidagi Nizomning 25-bandida aytilgandek,

agar sharnomada uning narsasi yetkazib beriladigan mahsulot nomi, miqdori va sifati

to‘g‘risidagi shartlar bo‘lmasa, shartnoma tuzilmagan hisoblanadi.

Ayrim bandlar (shartlar)ning muhim bo‘lish-bo‘lmasligi shartnomaning xarakteriga

qarab ham belgilanadi. Chunonchi, olish-sotish shartnomasini tuzilgan deb hisoblash

uchun uning ikki sharti: qanday narsaning sotilishi va buning uchun qancha pul to‘lanishi

to‘g‘risida kelishilgan bo‘lishi talab qilinadi.

Odatdagi shartlar muayyan majburiyatiga oid munosabatni tartibga soladigan

dispozitiv normalar bilan belgilangan shartlar hisoblanadi. Bunday shartlar odatdagidek

nazarda tutiladi. Masalan, mulk ijarasi shartnomasida mulkni mayda (joriy) ta‘mirlash

shart qilib ko‘rsatilsa ham, ko‘rsatilmasa ham bo‘ladi, chunki bu shart to‘g‘risida FK da

(dispozitiv xarakterdagi) ko‘rsatma berilgan.

Tasodifiy shartlar umumiy huquq me‘yorlari bilan tartibga solinmagan masalalar

bo‘yicha o‘zaro kelishuv bo‘lib quriladi. Chunonchi, ijaraga olingan mulkni ta‘mirlash

muddati to‘g‘risida masala tasodifiy shartlardan biri hisoblanadi.

Shartnomada uning ayrim shartlari tegishli turdagi shartnomalar uchun ishlab

chiqilgan namunaviy shartlar bilan belgilanishi nazarda tutilishi mumkin. Shartnomada

namunaviy shartlarga havola qilinmagan hollarda bunday namunaviy shartlar taraflarning

munosabatlariga ish muomalasi odatlari sifatida qo‘llaniladi.

Shartnomaning tuzilishi FKning 364 moddasiga ko‘rsatilganidek, agar taraflar

o‘rtasida shartnomaning barcha muhim shartlari yuzasidan shunday hollarda talab

qilinadigan shaklda kelishuvga erishilgan bo‘lsa, shartnoma tuzilgan hisoblanadi.

Shartnomaning umumiy tartibda tuzilishi ikki davr bilan belgilanadi. Birinchi davr-

shartnoma tuzishga taklif qilish davri bunga, oferta, sharoma tuzishga taklif qiluvchi esa,

oferent deb ataladi.

204

Ikkinchi davr-shartnoma tuzish to‘g‘risidagi taklifni qabul qilish, bu aksept qabul

qiluvchi esa, akseptant deb ataladi.

Shartnoma tuzishning umumiy tarkibiga oid qoidalar FKning 364-381-moddalarida

berilgan. Bu qoidalarda aytilishicha, agar shartnoma tuzish to‘g‘risidagi taklif (oferta)

javob uchun muddat tayinlab qilingan bo‘lsa bu holda shartnoma ikkinchi taraf (akseptant)

tomonidan taklifning taklif qilinganligi to‘g‘risidagi javob shu muddat ichida taklif

qiluvchi (oferent) tomonidan olingan holdagina tuzilgan hisoblanadi.

Shartnoma tuzilishi uchun taraflarning o‘zaro kelishuvining o‘zigina kifoya emas. Bu

kelishuv tegishli shaklda rasmiylashtirilgan bo‘lishi shart. Shartnomalarning shakli FK

ning 366-moddasida belgilangan qoidalarga muvofiq bo‘lishi shart. Unga asosan, agar

qonunda muayyan turdagi shartnomalar uchun ma‘lum shakl belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa,

shartnoma bitmlar tuzish uchun nazarda tutilgan har qanday shaklda tuzilishi mumkin.

Notarial tasdiqlanishi yoki davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi shart bo‘lgan shartnoma

notarial tasdiqlangan yoki ro‘yxatdan o‘tkazilgan payitdan e‘tiboran, notarial tasdiqlanishi

va ro‘yxatdan o‘tkazilishi zarur bo‘lganda esa-shartnoma ro‘yxatdan o‘tkazilgan payitdan

e‘tiboran shartnoma tuzilgan hisoblanadi.

Agar taraflar shartnomani muayyan shaklda tuzishga kelishilgan bo‘lsalar, garchi

qonunda bu turdagi shartnomalar uchun bunday shakl talab qilingan bo‘lmasada

shartnoma belgilangan shaklga keltirilganidan keyin tuzilgan hisoblanadi.

Yozma shartnoma taraflar imzolangan hujjatni tuzish yo‘li bilan, shuningdek pochta,

telegraf, teletayp, telefon, eleqtron aloqa yoki hujjat shartnomadagi tarafdan chiqqanligini

ishonchli suratda aniqlash imkonini beradigan boshqa aloqa yordamida hujjatlar almashish

yo‘li bilan tuzilishi mumkin.

Oferta muayyan shaxsga ham, muayyan shaxslarga ham qaratilgan bo‘lishi mumkin.

Masalan, mahsulotni reklama qilish, o‘z xizmatini taklif etib e‘lon berish-nomuayyan

shaxslar doirasiga yo‘llagan oferta hisoblanadi.

Oferta yuborilgan shaxsning uni qabul qilganligi haqidagi javobi aksept hisoblanadi.

Aksept pullik va pulsiz bo‘lishi shart. Agar qonundan, ish muamolasi odatidan yoki

taraflarning ish bo‘yicha avvalgi munosabatlaridan ma‘no kelib chiqmasa, bu saqlash

aqsept bo‘lmaydi.

Agar shartnoma tuzish to‘g‘risidagi taklif (Oferta) javob uchun muddat

tayinlanmasdan, og‘zaki ravishda qilingan bo‘lsa, ikkinchi taraf (akseptant) bu taklifni

qabul qilganligini darhol taklif qiluvchiga (ofertaga) bildirgan holdagina shartnoma

tuzilgan hisoblanadi.

Agar bunday taklif yozma ravishda qilingan bo‘lsa, taklifni qabul qilganlik (aksept)

to‘g‘risidagi javob uni olish uchun lozim bo‘lgan normal vaqt davomida olingan

taqdirdagina shartnoma tuzilgan hisoblanadi.

FKning 375-moddasida ko‘rsatilganidek, ofertada taklif qilganidan boshqacha

shartlar asosida shartnoma tuzishga rozilik bildirish haqidagi javob aksept hisoblanmaydi.

Bunday javob akseptdan bosh tortish va ayni vaqtda yangi oferta hisoblanadi.

Odatda shartnomada u tuzilgan joy ko‘rsatib o‘tilishi kerak. Agar shartnomada uning

tuzilgan joyi ko‘rsatilgan bo‘lmasa, shartnoma oferta yo‘llagan fuqaroning yashash joyida

yoki yuridik shaxsning joylashgan yerida tuzilgan hisoblanadi (FKning 376-moddasi).

FKning 354 moddasida shartnomalar tuzishda taraflarning erkinligi haqidagi qoida

mustahkamlab qo‘yilgan. Binobarin, hech qaysi taraf shartnoma tuzishga majbur

qilinmaydi. Biroq, ayrim hollarda majburiy shartnoma tuzilishi mumkin. Bunda shartnoma

tuzish o‘zi uchun majburiy bo‘lgan taraf oferta olgan kundan boshlab 30 kun ichida

205

boshqa tarafga aksept to‘g‘risida, akseptdan voz kechish haqida yoki boshqa shartlar

asosida akseptlash haqida (shartnoma loyixasiga o‘zining e‘tirozlari bayonnomasini

qo‘shgan holda) bildirmogi lozim.

Basharti, shartnoma tuzish oferent uchun majburiy bo‘lsa-yu, u o‘z takliflariga ko‘ra

shartlar asosida akseptlash olsa (shartnoma loyixasiga e‘tirozlar bayonnomasi bilan birga),

u holda bu taraf bildirish-xabarnoma olingan yoki aksept muddati tamom bo‘lgan kundan

boshlab 30 kun ichida kelishmovchiliklarni bartaraf etish uchun sudga murojaat qilishga

haqli.

Shartnoma tuzish majburiy bo‘lgan taraf uni tuzishdan bosh tortsa, ikkinchi taraf uni

shartnoma tuzishga majbur etish talabi bilan sudga murojaat qilishga haqli. Shartnoma

tuzishdan asossiz buyin tovlayotgan taraf shu tufayli yetkazilayotgan ziyonni boshqa

tarafga to‘lashi shart.

Umumiy qoida bo‘yicha shartnoma taraflarning kelishuviga muvofiq o‘zgartirilishi

va bekor qilinishi mumkin.

Taraflardan birining talabi bilan shartnoma sud tomonidan faqat quyidagi

hollardagina o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin:

Ikkinchi taraf shartnomani jiddiy ravishda buzsa;

Fuqarolik Kodeksi boshqa qonunlar va shartnomada nazarda tutilgan o‘zga

holatlarda;

Taraflarning biri shartnomani buzish ikkinchi tarafga shartnoma tuzishga umid

qilishga haqli bo‘lgan narsadan ko‘p darajada.

Taraflardan birining shartnomani buzishi ikkinchi tarafga u shartnoma tuzishga umid

qilishga haqli bo‘lgan narsadan ko‘p darajada mahrum bo‘ladigan qilib zarar yetqazishi

shartnomani jiddiy buzish hisoblanadi.

Bir taraf shartnomani bajarishdan bosh tartsa yoki qisman bosh tortib, qonun yoxud

taraflarning kelishuvida bunga yo‘l quysa, shartnoma tegishlicha bekor qilingan va

o‘zgartirilgan hisoblanadi.

Vaziyatni taraflar oldindan ko‘ra olganlarida shartnomani umuman tuzmasliklari yoki

ancha farq qiladigan shartlar bilan tuzilishi mumkin bo‘lgan darajada o‘zgartirishi jiddiy

o‘zgarish hisoblanadi.

Shartnoma qanday shaklda tuzilgan bo‘lsa, uni o‘zgartirish yoki bekor qilish

to‘g‘risidagi kelishuv ham shunday shaklda tuziladi, basharti qonun hujjatlardan,

shartnoma yoki ish muomalasi odatlaridan o‘zgacha tartib kelib chiqmasa.

Bir taraf shartnomani o‘zgartirish yoki bekor qilish haqidagi taklifga ikkinchi tarafdan

rad javobi olg‘anidan keyingina yoki taklifdan ko‘rsatilgan yoxud qonunda shartnomada

belgilangan muddatda, bunday muddat bo‘lmaganida esa – 30 kunlik muddatda javob

olmaganidan keyin shartnomani o‘zgartirish yoki bekor qilish haqidagi talabni sudga

taqdim etishi mumkin.

Majburiyat huquqi.

«Majburiyat – fuqarolik huquqiy munosabat bo‘lib, unga asosan bir shaxs (qarzdor)

boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga: chunonchi, mol-

mulkni topshirish, ishni bajarish, xizmatlar kursatish, pul to‘lash va hokazo yoki muayyan

harakatdan uzini saqlashga majbur bo‘ladi, kreditor esa-qarzdordan o‘zining

majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi».

Majburiyat mulkiy munosabatlar kelishuviga ko‘ra bitim asosida vujudga keladi.

Bunda ikki taraf qatnashib, ma‘lum huquq va burchlarni amalga oshiradi. Burchni bajarish

206

– majburiyatni keltirib chiqaradi. Fuqarolik huquqida majburiyat, bu kimningdir foydasiga

muayyan harakat qilish burchidir.

Majburiyatlarni tartibga solib turadigan normalar yig‘indisi majburiyat huquqi deb

ataladi. Majburiyatlar shartnomalar asosida bo‘ladi.

Majburiyatning taraflari-kreditor yoki qarzdor sifatida bir yoki bir paytning uzida bir

necha shaxs ishtirok etishi mumkin.

Majburiyatlar majburiyat shartlariga va qonun hujjatlari talablariga muvofiq, bunday

shartlar va talablar bo‘lmaganida esa-ish muomalasi odatlariga yoki odatda qo‘yilgan

boshqa talablarga muvofiq lozim darajada bajarilishi kerak. Majburiyatni bajarishdan bir

tomonlama bosh tortish va shartnoma shartlarini bir tomonlama o‘zgartirishga yo‘l

quyilmaydi, qonun hujjatlarida va shartnomaning uzida belgilangan hollar bundan

mustasno.

Majburiyatni bajarish muddati ko‘rsatilmagan bo‘lsa yoki talab qilib olish payti bilan

belgilab qo‘yilgan bo‘lsa, kreditor har qachon ijroni talab qilishga, qarzdor esa-ijroni har

qachon amalga oshirishga haqli bo‘ladi. Majburiyatni dorhol bajarish vazifasi qonun,

shartnoma yoki majburiyatning mohiyatidan anglashilmasa, qarzdor bunday majburiyatni

kreditor talab qilgan kundan boshlab 7 kunlik muddat ichida bajarishi shart.

Majburiyatni bajarish joyi qonun hujjatlarida va shartnomada belgilab qo‘yilgan

bo‘lmasa, ijro quyidagi joylarda amalga oshirilishi kerak:

-ko‘chmas mol-mulkni topshirish majburiyatlari bo‘yicha-mol-mulk turgan joyda;

-tashishni nazarda tutadigan tovar yoki boshqa mol-mulkni topshirish majburiyatlari

bo‘yicha-tovarni kreditorga yetkazib berish uchun uni birinchi tashuvchiga topshirish

joyida;

-qarzdorlarning tovarni yoki boshqa mol-mulkni topshirish yuzasidan o‘zga

majburiyatlari bo‘yicha-mol-mulkni tayyorlash va saqlash joyida, basharti majburiyatning

kelib chiqishi paytida bu joy kreditorga ma‘lum bo‘lgan bo‘lsa;

-pul majburiyati bo‘yicha-majburiyat vujudga kelgan paytda kreditor yashagan joyda,

agar kreditor yuridik shaxs bo‘lsa-uning majburiyat vujudga kelgan paytda joylashgan

yerida, agar kreditor majburiyatni bajarish vaqtigacha o‘z yashash joyini yoki joylashgan

yerini o‘zgartirgan bo‘lsa va bu haqda qarzdorni xabardor qilgan bo‘lsa-ijro etish joyi

o‘zgartirilishi bilan bog‘liq hama harajatlarni kreditor hisobidan qilgan holda, uning

Yangi yashash joyida yoki joylashgan yerida;

-boshqa barcha majburiyatlar bo‘yicha-qarzdorlarning yashash joyida, agar qarzdorlar

yuridik shaxs bo‘lsa, uning joylangan yerida.

Majburiyatlarning bajarilishini ta‘minlash quyidagi usullar asosida amalga oshirilishi

mumkin:

-neustoyka (jarima va penya)

-garov (O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksining 264-289-moddalari

hamda O‘zbekiston Respublikasining «Garov to‘g‘risida»gi qonuni)

-kafillik (FKning 292-298-moddalari)

-ushlab qolish (FKning 290-moddasi).

- kafolat (FKning 299-310-moddalari)

-zakalat (FKning 311-312-moddalari).

O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksining 33-moddasida majburiyatlarni

buzganlik uchun javobgarlik asoslari belgilangandir.

Majburiyatlar uning bajarilishi tufayli, voz kechish orqali, hisobga o‘tkazish bilan,

qarzdor bilan kreditor bir shaxs bo‘lib qolishi, majburiyatning yangilanishi, qarzdan voz

207

kechish, bajarishi mumkin bo‘lmaganligi tufayli, davlat organi hujjati asosida, fuqaro

vafot etishi bilan, yuridik shaxslarning tugatilishi sababli bekor bo‘lish holatlari qonun

hujjatlarida belgilangandir.

Qarzdorlar majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi tufayli

kreditorga yetkazilgan zararni to‘lashi shart.

Mualliflik va vorislik huquqi.

O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik huquqida mualliflik huquqi -ijodiy faoliyat

natijasi bo‘lgan fan, adabiyot va san‘at asarlariga nisbatan, ularning maqsadi va qadr-

qimmati, shuningdek ifodalanish usulidan qat‘i nazar tadbiq etiladi.

Asar og‘zaki, yozma shaklda yoki uni idrok etish imkonini beradigan boshqa

ob‘yektiv shaklda ifodalangan bo‘lishi lozim.

Mualliflik huquqi g‘oyalar, kontseptsiyalar, printsiplar, tizimlar, taklif qilinayotgan

yechimlar, ob‘yektiv mavjud kashfiyotlarga nisbatan tatbiq etilmaydi.

Mualliflik huquqining yuzaga kelishi uchun asarni ro‘yxatdan o‘tkazish yoki biron-

bir rasmiyatchilikka rioya etish talab qilinmaydi.

Mualliflik huquqi ob‘yektlari jumlasiga quyidagilar kiradi:

-adabiy asarlar (adabiy-baddiy, ilmiy, o‘quv, publitsistik va boshqa asarlar);

-dramatik va senariy asarlar;

-matnli va matnsiz musiqa asarlar;

-musiqali-dramatik asarlar;

-xoreografiya asarlari va pantomimalar;

-audivizual asarlar;

-rang-tasvir, haykaltaroshlik, grafika, dizayn va boshqa tasviriy san‘at asarlari;

-manzarali-amaliy va sahna bezagi asarlari;

-arxitektura, shaharsozlik va bog‘-park barpo etish san‘ati asarlari;

-fotografiya asarlari va fotografiyaga o‘xshash usullarda yaratilgan asarlar;

-jo‘g‘rofiya, geologiya haritalari va boshqa haritalar, shuningdek boshqa fanlarga

tegishli eskizlar va asarlar;

-barcha turdagi elektron-hisoblash mashinalari uchun dasturlar, shu jumladan amaliy

dasturlar va operatsiya tizimlari.

Muallifning o‘zi yaratgan asarga bo‘lgan mualliflik huquqi boshqa shaxslarning

ayni shu asarga bo‘lgan mualliflik huquqi e‘tirof qilinishini istesno etadi. Asarni nashr

qilish, omma oldida ijro etish, ommaga namoyish etish yo‘li bilan yoki boshqa tarzda

ommaviylashtirish orqali muallif tomonidan yoki uning roziligi bilan aniq bo‘lmagan

doiradagi shaxslarning asardan foydalanishi uchun birinchi bor imkon yaratib berilsa, asar

e‘lon qilingan hisoblanadi. Muallif asardan har qanday shaklda foydalanish huquqiga

egadir. O‘zganing chop etilgan asaridan muallifning roziligisiz va mualliflik haqini

to‘lamagan holda shaxsiy maqsadlarda foydalanishga, basharti bunda asardan normal

foydalanishiga zarar yetkazmaydigan va muallifning qonuniy manfaatlariga putur

yetkazmaydigan bo‘lsa, yo‘l qo‘yiladi.

Lekin, FKning 1061–moddasiga ko‘ra, sudlov va ma‘muriy ish yuritish maqsadlarini

ko‘zlab, foydalanish maqsadida mos hajmda asarlarni muallifning roziligisiz va mualliflik

haqi to‘lanmagan holda ijro etishga yo‘l qo‘yiladi.

Mualliflik huquqi muallifning butun hayoti davomida va vafotidan keyingi yilning

birinchi yanvaridan e‘tiboran ellik yil davomida amal qiladi. Hammualliflikda yaratilgan

asarga bo‘lgan mualliflik huquqi hammualiflarning butun hayoti davomida va

208

hammualliflar orasida eng uzoq umr ko‘rgan shaxs vafot etganidan keyin ellik yil

davomida amal qiladi.

Asarga nisbatan mualliflik huquqining amal qilish muddati tugaganidan keyin asar

ijtimoiy mulkka aylanadi.

O‘zbekiston Respublikasi hududida hech qachon himoya etilmagan asarlar ijtimoiy

mulk hisoblanadi. Ijtimoiy mulk hisoblangan asardan har qanday shaxs mualliflik haqini

to‘lamagan holda erkin foydalanishi mumkin. Bunda asarga bo‘lgan mualliflik huquqiga,

mualliflik nomiga bo‘lgan huquqqa va asarning daxlsizligiga bo‘lgan huquqqa rioya

etilishi lozim.

Muallif yoki uning merosxo‘ri mualliflik shartnomasi orqali o‘z asarlaridan

foydalanish huquqini boshqa shaxsga o‘tkazishi mumkin. Mualliflik shartnomasi uchun

haq to‘lash talab qilinadi. Mualliflik shartnomasi tayyor asar uchun yoki muallif yaratishni

o‘z zimmasiga olgan asar uchun tuziladi. Asardan u yoki bu doirada foydalanishga

ruxsatnoma berish to‘g‘risidagi muallif yoki uning merosxo‘rlari tuzadigan shartnoma

ham mualliflik shartnomasi hisoblanadi.

Muallif shartnomasi bo‘yicha majburiyatlarni umuman yoki tegishli darajada

bajarmagan taraf boshqa tarafga yetkazilgan zararning o‘rnini, shu jumladan boy berilgan

foydani qoplashi shart.

Vorislik vasiyat va qonun bo‘yicha amalga oshiriladi. «Meros ochilgan paytdan

meros qoldiruvchiga tegishli bo‘lgan, uning o‘limidan keyin ham bekor bo‘lmaydigan

barcha huquq va majburiyatlar meros tarkibiga kiradi.

Meros qoldiruvchining shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan huquq va majburiyatlar:

-yuridik shaxs hisoblangan tijorat tashkilotlari va boshqa tashkilotlarga a‘zolik,

ularda ishtirok etish, agar qonun yoki shartnomada boshqa holl belgilangan bo‘lmasa;

-hayotga va sog‘liqqa yetqazilgan zarar uchun tovon undirish huquqi;

-aliment majburiyatlari tufayli yuzaga kelgan huquqlar va majburiyatlar;

-mehnat va ijtimoiy ta‘minot to‘g‘risidagi qonun hujjatlari asosida pensiya, nafaqa

va boshqa to‘lovlar olish huquqi;

-mulkiy huquqlar bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxsiy nomulkiy huquqlar meros

tarkibiga qirmaydi.» Meros fuqaroning o‘limi yoki uning sud tomonidan vafot etgan deb

e‘lon qilinishi oqibatida ochiladi. Meros qoldiruvchining o‘lgan kuni, u vafot etgan deb

e‘lon qilinganda esa, agar sudning qarorida boshqacha muddat ko‘rsatilgan bo‘lmasa,

vafot etgan deb e‘lon qilish to‘g‘risidagi sudning qarori kuchga qirgan kun meros ochilgan

vaqt deb hisoblanadi. Meros qoldiruvchining oxirgi doimiy yashab turgan joyi merosning

ochilish joyi hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik kodeksi 1118-moddasiga ko‘ra «meros

ochilgan paytda hayot bo‘lgan fuqarolar, shuningdek, meros qoldiruvchining hayotlik

paytida xomila holida bo‘lgan va meros ochilgandan keyin tirik tug‘ilgan bolalar vasiyat

va qonun bo‘yicha merosxo‘r bo‘lishlari mumkin».

Meros qoldiruvchini yoki ehtimol tutilgan merosxo‘rlardan birortasini qasddan

o‘ldirgan yoki ularning hayotiga suiqasd qilgan shaxslar vasiyat bo‘yicha ham, qonun

bo‘yicha ham meros olish huquqiga ega emaslar.

Fuqaroning o‘ziga tegishli mol-mulkni yoki bu mol-mulkka nisbatan huquqini vafot

etgan taqdirda tasarruf etish xususida xohish-irodasi vasiyat deb ataladi. Vasiyatnoma

shaxsan tuzilishi lozim. Vasiyatnomaning vakil orqali tuzilishi mumkin emas. Meros

qoldiruvchi vasiyatnomani tuzilgandan keyin uni istagan paytida bekor qilish va

209

o‘zgartirish borasida erkin bo‘lib, bunda bekor qilish yoki o‘zgartirish sabablarini

ko‘rsatishi talab etiladi.

Vasiyatnoma yozilgan joyi va vaqti ko‘rsatilgan holda yozma shaklda tuziladi. Ular

quyidagi hollarda tuzilgan hisoblanadi:

Notarial tasdiqlangan vasiyatnoma;

Notarial tasdiqlangan vasiyatnomalarga tenglashtirilgan vasiyatnomalar;

Vasiyatnoma vasiyat qiluvchining o‘z qo‘li bilan imzolanishi lozim. Ba‘zi uzurli

sabablarga ko‘ra vasiyat qiluvchi o‘z qo‘li bilan imzolay olmasa, uning roziligi bilan

boshqa ishonchli odam imzo qo‘yishi mumkin. Qonunga ko‘ra quyidagilar vasiyat

qiluvchining o‘rniga imzolash huquqiga ega emaslar:

-notarius yoki vasiyatnomani tasdiqlovchi boshqa shaxs;

-vasiyatnoma kimning foydasiga tuzilgan yoki qimga nisbatan vasiyat majburiyati

yo‘qlatilgan bo‘lsa, o‘sha shaxs, uning Eri (xotini), bolalari, ota-onasi, nevaralari va

chevaralari, shuningdek, vasiyat qiluvchining qonun bo‘yicha merosxo‘rlari;

-to‘liq muomala layoqatiga ega bo‘lmagan fuqarolar;

-savodsizlar, vasiyatnomani o‘qiy olmaydigan boshqa shaxslar;

-yolg‘on guvohlik berganlik uchun muqaddam sudlanganlar.

Vasiyatnoma FKning 1128-moddasiga ko‘ra sir saqlanishi lozim.

Merosni egallash huquqiga, merosxo‘r o‘ziga tegishli merosni yoki uning bir qismini

olish huquqiga, agar u keyinchalik merosdan voz hechmasa, vorislik huquqidan mahrum

etilmasa, merosxo‘r etib tayinlash to‘g‘risidagi vasiyat farmoyishi haqiqiy emas deb

topilishi natijasida meros olish huquqini yo‘qotmasa, meros ochilgan vaqtdan e‘tiboran

ega bo‘ladi.

Merosxo‘rning iltimosiga ko‘ra meros ochilgan joydagi notarius unga guvohnoma

berishi shart. Bu guvohnoma meros ochilgan kundan e‘tiboran olti oy muddat o‘tganidan

keyin beriladi. Merosxo‘r o‘ziga tegishli merosdan voz kechish huquqiga ega. Merosni

taqsimlash merosxurlarning kelishuviga ko‘ra uzlariga tegishli ulushlarga muvofiq

kelishuvga erishilmagan taqdirda esa, sud tartibida amalga oshiriladi.

Meros ochilgunga qadar uch yil mobaynida meros qoldiruvchi bilan birgalikda

yashagan merosxo‘rlar meros taqsimlanishida meros tarkibidan uy-joy, kvartira, turar-joy,

shuningdek, uy-joy ashyolari va ro‘zg‘or buyumlarini olishda imtiyozli hisoblanadi.


1. Fuqarolik huquqi haqida tushuncha bering.

2. Fuqarolik huquqiy munosabatlarning belgilari qanday?

3. Mulk huquqi qanday vujudga keladi?

4. Bitim bilan shartnomaning farqi qanday?

5. Shartnoma taraflarining huquq va burchlarini tushuntiring.

6. Shartnoma yuzasidan e‘tiroz qilish deganda nimani tushunasiz?

7. Huquq va muomala layoqati nima?

8. Shartnomalar yuzasidan vujudga keladigan nizolar qaysi organ tomonidan ko‘rib

chiqiladi?

9. Fuqarolik huquqida vorislik huquqi?

10. Fuqarolik huquqida majburiyatlar haqida tushuncha bering?

210



2. I.A.Karimov.Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. –T.: Ma‘naviyat, 2010.

3. B.Toshev. Mualliflik huquqi. -T. 1997.

4. H.R.Raxmanqulov. Xususiy mulk va uning daxlsizligi. -T., 2000.

5. Sergeyeva Yu.K. Grajdanskoye pravo. Uchebnik. -M. 2000.

6. SH.Shoraxmetov. O‘zbekiston Respublikasining fuqarolik protsessual huquqi.

Darslik. -T. 2001.

7. Fuqarolik huquqi. Maxsus qism. Darslik. –T.: Ilm ziyo, 2007.

8. Tadjixanov B.U. Huquqiy siyosat va huquqiy tizimni modernizatsiyalash. –T., 2007.

9. Zokirov I.B. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi (1-qism). Darslik. –T.:

TDYuI, 2009.

5-Mavzu. Tadbirkorlik huquqi asoslari





O‘zbek xalqining azaliy orzusi ushalib, u ham siyosiy, ham huquqiy sohada mutlaqo

mustaqil bo‘ldi. Endigi vazifa iqtisodiy sohada ham to‘liq mustaqillikka erishishdir. Buni

amalga oshirish uchun asosiy e'tiborni bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllantirishga

qaratish lozimdir. "Bizning bozor munosabatlariga o‘tish modelimiz, - deb yozgan edi

Prezidentimiz I.A.Karimov - Respublikaning o‘ziga xos sharoitlari va xususiyatlarini,

an'analar, urf-odatlar, turmush tarzining har tomonlama hisobga olishga, o‘tmishdagi

iqtisodiyotni bir yoqlama rivojlantirishning mudxish merosiga barham berishga

asoslanadi".

Bozor munosabatlariga o‘z modelimiz orqali o‘tib bormoqdamiz. Bu jarayon

Prezidentimiz rahbarligida sobitqadamlik, tinchlik, barqarorlikni saqlash va milliy

xavfsizlikni ta'minlash, Respublikamizning siyosiy, iqtisodiy hayotini, ijtimoiy sohalarini

chuqur isloh qilish va yangilash asosida amalga oshirilyapti.

Ma'lumki, bozor iqtisodiyotining mohiyati har bir fuqaroning ijodiy va mehnat

faoliyatini takomillashtirish, boqimandalikka xotima berish, tashabbuskorlik va

tadbirkorlikni rivojlantirish, mulkka egalik tuyg‘usini kuchaytirish, unga ishlab

chiqarishga bo‘lgan hukmronlik hissini singdirish, ishlab chiqarishni iste'molchi

manfaatiga bo‘ysindirish, ularning mahsulotga bo‘lgan talabini aniq hisobga olib, shunga

yarasha tezlik bilan ish tutish, tejamkorlikka erishish, harajatlarni kamaytirish, talon-toroj

va suiste'molchilikka qarshi kurash, yangiliklarga nisbatan sezgir bo‘lish va fan-

texnikaning so‘nggi yutuqlarini dadil va g‘ayrat bilan joriy etishdan iborat. Mana shular

hayotga tadbiq etilgandagina xalqimiz har qanday iqtisodiy tanglikdan tezroq chiqib olishi

va farovon hayot kechirishi uchun imkoniyat yaratiladi.

Endilikda bozor iqtisodiyoti turli xizmatlar ko‘rsatish, tovarlar ishlab chiqarish, ularni

ayirboshlash munosabatlarining barcha sohalarini borgan sari keng qamrab olmoqda. Bu

211

jarayon o‘z navbatida har bir fuqarodan tadbirkorlik bilan ish ko‘rishni, tadbirkorlik

faoliyatini tobora rivojlantirib borishni taqozo etmoqda.

Tadbirkorlik faoliyati asosan XVIII asrda paydo bo‘lib, ko‘pincha "mulkdor" degan

tushuncha bilan teng anglangan. Xususan, A.Smit biznesmenni foyda olish uchun biron bir

tijorat g‘oyasini amalga oshirish maqsadida tavakkalchilik bilan ish ko‘ruvchi mulkdor,

deb ta'riflaydi.

Tadbirkorning barcha harakatlari asosan bozor imkoniyatlarini tahlil qilish, undan

foydalanish, novatorlik g‘oyalarini amalga oshirishdan iborat bo‘ldi.

G‘arbda biznesga foyda olish maqsadini ko‘zlab, xo‘jalik yuritish san'ati, ijodkorlik,

tashabbusning erkin namoyon bo‘lishi, navatorlik, xavf-xatarga doim tayyor turish kabi

ko‘p qirrali faoliyat deb qaraladi. Bizning tafakkurimizda ham tadbirkorlikka nisbatan shu

singari tushuncha paydo bo‘lmoqda. Tadbirkorlik bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lgan

shaxslardan mahorat, zexn, aql va xushyorlik talab etiladi va bu xislatlar muxim ahamiyat

kasb etadi, albatta. Shu ma'noda tadbirkorlik foyda olish maqsadidagi mustaqil faoliyat

sifatida ta'riflanadi.

Umuman tadbirkorlikka va uning aniq ifodasiga, ijtimoiy-psixologik tomondan

yondashmay, balki uning tabiati va faoliyatining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuniga diqqat-

e'tiborni qaratish lozim. Bunda tadbirkorlikning kapitalistik ekspluatatorlik mohiyatiga

olib keluvchi an'anaviy sinfiy ta'rifi emas, balki inson faoliyatining shu sohadagi

funktsiyasi, uning jamiyatda tutgan o‘rni va ijtimoiy ahamiyatiga e‘tiborni qaratmoq

lozim. Agar tadbirkorlikka shu tomondan yondashib talqin qilinsa, u, avvalo, bozor

xo‘jaligi va iqtisodiy manfaatlarni amalga oshirish usuli sifatida namoyon bo‘ladi.

Yanada aniqroq qilib aytganda, u bozor iqtisodiyotining alohida bo‘g‘inlarida takror

ishlab chiqarish borasida xizmat ko‘rsatuvchi tashkiliy, iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va

boshqa xo‘jalik munosabatlarining majmuidir. Shu sababli tadbirkorlik, obrazli qilib

aytganda, har bir xo‘jalik bo‘g‘inlarining, tovar ayirboshlashni, bozor xo‘jaligining

rivojlanishini ta'minlovchi vositadir.

Ma'lumki, tadbirkorlik o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Jahon tajribasi shuni

ko‘rsatadiki, tadbirkorlik faoliyati yaxshi huquqiy baza mavjud bo‘lgan taqdirda ham,

maqbul sharoit mavjud bo‘lmasa, yetarli darajada rivojlanmaydi.

Demak, tadbirkorlik bilan taraqqiyot hamisha yonma-yon brogan. Taraqqiyot

iqtisodiy-ijtimoiy sharoitlarda tadbirkorlikning turli, ya'ni jamoa, individual, xususiy va

boshqa shakllarda rivojlanishini taqozo etgan.

Tadbirkorlikning rivojlanishi bozor iqtisodiyotining shakllanib borishi bilan bog‘liq.

Ammo bozor iqtisodiyoti munosabatlari birdaniga to‘liq shakllanmaydi. U asta-sekin

rivojlanib boradigan jarayon bo‘lib, aql bilan ish tutishni taqozo etadi. Respublikamizda

puxta tuzilgan rejaga binoan bosqichma-bosqich iqtisodiy islohotlar o‘tkazilib borilishi

bunga yorqin misol bo‘ladi.

Iqtisodiy islohotlarning amalga oshirilishidan asosiy maqsad bozor munosabatlarini

tashkil etish, bozorni turli mollar va xizmatlar bilan to‘ldirib, iste'molchilarga tovarni

tanlab xarid qilishlariga keng imkoniyatlar yaratib berish, oqibat natijada xalqning

turmush sharoitiga xos o‘rni bor. Chunki tadbirkorlik qanchalik rivojlansa, huquqiy

tomondan himoya qilinsa, moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish ham shunchalik

taraqqiy etadi.

Tadbirkorlik mulk huquqi sub'ektlarining tovar ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish

asosida foyda ko‘rish yoki daromad olishga qaratilgan amaldagi qonunlar doirasida

tashabbuskorlik bilan faoliyat ko‘rsatishidir. O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 25

212

mayda qabul qilingan "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida"gi

qonuni mamlakatimizda tadbirkorlikni rivojlangarish ishining huquqiy tayanchidir.

Tadbirkorlik to‘g‘risidagi mazkur qonunda fuqarolarning ishbilarmonligini oshirish,

tadbirkorlik faoliyati erkinligini butun choralar bilan himoya qilish va tadbirkorlikni

rivojlantirishning huquqiy kafolatlari belgilandi va tadbirkorlarimizning jahon bozorlariga

o‘z tovarlari bilan kirib borishlariga har tomonlama qulay imkoniyat yaratildi.

Tadbirkorlik huquqining asosiy tamoyillari.

Respublikamizda tadbirkorlikning asosiy maqsadi iqtisodiyotning ko‘p qirrali

yo‘nalishini ta'minlash, ishlab chiqarishni iste'molchilarning talab va ehtiyojiga moslash,

taqchillikni, qimmatchilikni yengib o‘tish, fuqarolarning iqtisodiy faoliyat sohasidagi

erkinligini ta'minlash, har bir kishining shaxsiy qobiliyatini qadrlash va tadbirkorlik

sohasidagi ularning boy imkoniyatlari ochilishiga, yuksak unumdorlik va tashabbuskorlik

bilan mehnat qilishlariga shart-sharoit yaratib berishdan iborat.

Tadbirkorlik faoliyati faqat qonun doirasida bo‘lishi kerak. Bu yuqorida

ta'kidlanganidek, har bir tadbirkor Respublikamizda hozir amalda bo‘lgan qonunlarga mos

faoliyat bilan shug‘ullanishga haqli ekanligini anglatadi. Tadbirkor biron foyda yoki

daromad olish maqsadida tovar ishlab chiqarish yoki maishiy qulaylik yaratish bilan

bog‘liq faoliyat bilan shug‘ullanar ekan, uning faoliyati faqat qonun doirasida bo‘lishi

kerak.

Tadbirkor foyda olish maqsadida o‘z faoliyatini bozor talablariga moslashtiradi,

xaridorgir mollar ishlab chiqaradi. Agar mollarga talab, taklif o‘zgarsa, darhol shu

taklifga ko‘ra ishlab chiqarish jarayonini unga moslashtiradi. Qisqasi, xaridor uchun zarur

mollar ishlab chiqarishga harakat qiladi. O‘zi ishlab chiqaruvchi tadbirkorlar bilan doimo

raqobatda bo‘ladi. Raqobatga bardosh berish yo‘lida tinmay izlanadi, iqtisodiy

imkoniyatlarni har tomonlama oshirib boradi.

Tadbirkorlikdan kutiladigan maqsad, yuqorida aytilganidek, daromad olishdir.

Daromad qanchalik ko‘p bo‘lsa, tadbirkor o‘z faoliyati natijasidan shuncha mamnun

bo‘ladi. Bu hol yangi-yangi izlanishlarga chorlaydi, yuqori iqtisodiy samaralarga erishish

yo‘lida o‘zga bilan hisoblashmay tinimsiz mehnat qiladi. Mazkur mehnat natijasi o‘z

navbatida faqat tadbirkorning foydasi, boyligi bo‘lmay, balki xalqimizning ham boyliga

hisoblanadi. Chunki tadbirkor o‘z xo‘jaligini tashkil etish natijasida olgan umumiy

daromaddan qonunda belgilangan miqdorda soliq to‘laydi, boshqa to‘lovlarni qoplaydi.

Qolgani esa tadbirkorning sof foydasi hisoblanib uning tasarrufiga o‘tadi. Tadbirkorlik

aksariyat hollarda mulk bilan bog‘liq holda rivojlanadi. Tadbirkor uni tashkil etish va

rivojlantirish maqsadida o‘zining xususiy mulkidan foydalanadi. Xususiy mulk fuqaroning

qonunga muvofiq faoliyat yuritish asosida olgan sof foydasi, xususiylashtirilgan,

qonunchilik asosida, xususiy mulk deb hisoblangan boshqa mulklardan tashkil topadi.

O‘zbekiston Konstitutsiyasining 36-moddasida har bir shaxsning mulkdor bo‘lishi,

54-moddasida esa mulkdor mulkiga o‘z xohishiga ko‘ra egalik qilishi, undan foydalanishi

va uni tasarruf etishi belgilangan.

Har bir fuqaroning mulkdor bo‘lishi va undan foydalanishi Respublikamizda bozor

munosabatlarining rivojlanishiga nihoyatda katta zamin yaratadi. Shu tufayli O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida "Bozor munosabatlarini rivojlantirishga

qaratilgan O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi.

Davlat iste'molchilarining huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik

va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy

jihatdan babbaravar muhofaza egalishini kafolatlaydi", deb ko‘rsatilgan. Bu qoidaning

213

amaliyotda to‘liq tadbiq etilishi natijasida Respublikamiz fuqarolari turli xildagi

mulklardan, shu jumladan xususiy mulkdan ham foydalanib tadbirkorlik faoliyatlarini

birmuncha rivojlantiradilar. Natijada mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida, xalq

xo‘jaligining boshqa sohalarida, juda qisqa muddatda bir qator yutuqlar qo‘lga kiritildi.

Respublikamiz Prezident I.A.Karimovning «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni

chuqurlashtirish yo’lida» nomli nixoyatda chuqur mazmunga ega bo‘lgan kitobida

Respublikamizning mustaqillikka erishgan kunidan boshlab, to shu kungacha o‘tgan

davrda ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy sohalarda qilingan ishlar, erishilgan yutuqlar har

tomonlama chuqur tahlil qilindi. Shu bilan birga kelgusida amalga oshirildish lozim

bo‘lgan asosiy ishlar aniq belgilab berildi, yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatildi.

Shu sababli tadbirkorlik sohasida mulkdor duch keladigan muammolarni yechish,

unga keng yo‘l ochib berish, ko‘plab haqiqiy mulk egalarini tarbiyalash maqsadga

muvofiqdir. Birinchi navbatda, tadbirkorlikning qonuniy bazasini mustahkamlash va uni

davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni ta'minlash kerak. Bu o‘rinda shuni aytish kerakki,

tadbirkorlarga va bozor munosabatlarini joriy etishga intilayotgan shaxslarga faqat

huquqiy kafolat berish kifoya emas. Ularni amalga oshirish uchun ana shu huquq va

kafolatlardan to‘la foydalanish uchun shart-sharoit yaratish, ishbilarmonlar faoliyatiga

qilinayotgan to‘sqinliklarni bartaraf etish lozim. Xususiy tadbirkorlikni har tomonlama

rivojlantirishga bugun Respublikamizning iqtisodiy taraqqiyotini ta'minlovchi omil

sifatida karash va qonunchilik faoliyatiga ham ana shu nuqtai nazardan yondashish darkor.

Tadbirkorlik o‘zga shaxslarning mulkidan qonun doirasida foydalanish asosida ham

tashkil etilishi mumkin. Bunda, tadbirkor faoliyatini mulk egasi bilan ijara shartnomasi

tuzib, uning mulkidan foydalanish hisobiga tashkil etadi. Tadbirkor bilan mulk egasi

o‘rtasida tuziladigan shartnoma 1991 yil 19 noyabrda qabul qilingan O‘zbekiston

Respublikasining «Ijara to‘g‘risida»gi qonuni bilan tartibga solinadi. Mazkur qonunga

muvofiq ijara, mulkning barcha shakllariga tadbiq etiladi. Agar mulk xususiy bo‘lsa, shu

mulk egasi bilan ijarachi o‘rtasida, mulk xo‘jalik yuritish asosida mulkdorga tegishli

bo‘lsa, shu mulkni idora kiluvchi shaxs bilan, mulkdor chet el fuqarosi bo‘lsa, ular bilan

shartnoma tuziladi. Mulk egasining maqsadi uz mulkini ijaraga topshirib, undan foyda

olish bo‘lsa, ijarachining maqsadi ijaraga olingay mulkdan foydalanib daromad olishdir.

K,iskasi, ijarachi ham, mulkni ijaraga beruvchi ham ana shu yusivda tadbirkorlik bilan

shug‘ullanadi. Ijaraga oluvchi faqat fukaregina bo‘lib qolmay, balki yuridik shaxslar, ya'ni

korxonalar, tashkshyutlar, qo‘shma korxonapar, xalqaro tashkilotlar va birlashmalar,

O‘zbekiston yoki chet el yuridik shaxslarining mulklari asosida tashkil etilgan tashkilotlar

ham bo‘lishi mumkin.

Tadbirkorlik tadbirkorning o‘z mulki hisobiga tashkil etiladi. Ammo tadbirkorlik

bilan shug‘ullanish uchun mulkdor, ya'ni xususiy mulk egasi bo‘lib ish boshlashi shart

emas. Balki to‘la xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lish ham tadbirkorlikni tashkil etish

uchun yetarlidir.

O‘zbekiston Respublikasining «Mulkchilik to‘g‘risida»gi qonunida belgilanishicha,

korxonalar o‘z mulkiga nisbatan, agar ular davlat va jamoat tashkilotlariga tegishli bo‘lsa,

to‘la xo‘jalik yuritish yoki mulkni tezkor boshqarish huquqiga ega bo‘ladi.

Ana shu qonunning 24-moddasiga muvofiq, davlat mulki bo‘lgan va davlat

korxonasiga biriktirib qo‘yilgan mol-mulk to‘la xo‘jalik yuritish huquqi asosida unga

tegishlidir. Korxona o‘z mol-mulki bilan to‘la xo‘jalik yuritish huquqini amalga oshirar

ekan, mazkur mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi, unga nisbatan

o‘z xohishi bilan qonunga zid kelmaydigan har qanday harakatlarni amalga oshiradi. To‘la

214

xo‘jalik yuritish huquqiga nisbatan, agar O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida boshqacha

tartib ko‘zdai tutilmagan bo‘lsa, mulkchilik huquqi to‘g‘risidagi qoidalar qo‘llaniladi.

Mulkka nisbatan xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lgan tadbirkor o‘z faoliyatini mulkdor

tomonidan belgalangan huquq doirasida amalga oshiradi. Tadbirkorning bu mulkni

egallash, foydalanish va uni tasarruf etish huquqi nizomga asosan belgilanadi. Ammo

mulkka nisbatan xo‘jalik yuritish huquqiga ega bo‘lgan tadbirkor foyda (daromad) olish

maqsadida qonunlarga muvofiq tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanib, tashabbus

ko‘rsatish, tadbirkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish bilan bog‘liq barcha harakatlarni

o‘zi mustaqil bajaradi.

Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri

tadbirkorning tavakkalchilik bilan ishni tashkil etishidir. Tadbirkor uz faoliyatini amalga

oshirayotganida, shu faoliyatdan keladigan foyda ham, shuningdek zarar ham o‘z

zimmasida bo‘lishini aniq biladi. Zarar turli ravishda yoki jismoniy shaxs va yuridik

shaxslar ishtirokida mulkiy huquqlarni, shu jumladan yerga va tabiiy resurslarga egalik

qilishi, foydalanish huquqlarini egallash yo‘li bilan tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilishi

mumkin.

Tadbirkorlik faoliyati o‘zga shaxslardan qarz yoki tegishli muassasalardan kredit

olish yo‘li bilan ham amalga oshirilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida

belgilanganidek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi har bir fuqaro, jamoa

(shirkat), tashkilot pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini tegishli banklardan oladigan

qarzlar (kredit) xisobiga qanoatlantirishi mumkin.

Korxonalar ham tadbirkorlik faoliyati yurgizish uchun bank va boshqa

korxonalarning kreditlaridan foydalanadilar. Korxonalarning biri ikkinchisidan pul yoki

natura shaklida qarz olishining yo‘lga qo‘yilishi bevosita Respublikamizda iqtisodiy

islohotlarning bosqichma-bosqich chuqurlashib borishi va bu munosabatlarning

shakllanishi bilan bog‘liq. Muqaddam bir korxona (tashkilot)ning ikkinchi korxona

(tashkilot)ga qarz berishi man etilgan edi. Sobiq tuzum sharoitida kredit tasdiqlangan reja

asosida davlat banki va boshqa banklar tomonidan qonunlarda belgilangan tartibda biron

maqsadga qaratilgan bo‘lsa berilar edi. Masalan, kolxozlar, sovxozlar, qishloq xo‘jalik

mahsulotlarini yetishtirib, kontrakt shartnomasi asosida yoki komission shartnoma asosida

sotishi uchun banklardan bunak (avans) olar edi. Hozirgi paytda esa, yuqorida aytib

o‘tganimizdek, korxona (tashkilot)larning biri ikkinchisiga qarz berishlarini man etuvchi

qoidalar bekor qilingan.

Hozirgi paytda mamlakatimizda tadbirkorlikni yanada rivojlantirishga alohida e'tibor

berilmoqda. Chunki shu orqali iqtisodiy munosabatlar rivojlantirilmoqda, qo‘shma

korxonalar va kichik korxonalar tashkil qilinmoqda.

Agar biz bozor iqtisodiyoti munosabatlariga mos keladigan kasblarni puxta egallasak,

bozor munosabatlarining shakllanishini ham tez hal eta olamiz.

Tadbirkorlik huquqining mohiyati mulkchilik sub'ektlarining tovar ishlab chiqarish

va xizmat ko‘rsatish bilan foyda yoki daromad olishga qaratilgan faoliyatidan iborat.

Xo‘jalik huquqining mohiyati ham tovar ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish

faoliyati bilan bog‘liq, ammo bu faoliyat doimo foyda olishga qaratilmaydi. Tadbirkorlik

sohasidagi faoliyat aksariyat mustaqil bo‘lib, tadbirkorning o‘z xohishi, istagi bilan

aniqlanadi. Tadbirkorlik huquqi bilan xo‘jalik huquqi tomonidan tartibga solinadigan

munosabatlar go‘yo bir xildek ko‘rinadi, ammo ular bir-biridan farqlanadi.

215

Xo‘jalik huquqining mazmuni davlat va jamiyat manfaatlarini ta'minlash maqsadida

iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi va uni davlat tomonidan tartibga solishga doir

qoidalardan iboratdir. Ammo ta'rifda tadbirkorlik munosabatlari va u bilan bog‘liq boshqa

munosabatlar ham ko‘rsatilgan. Bizning fikrimizcha, tadbirkorlik davlat korxonasini idora

qilishda ham qo‘llanilishi tabiiy, lekin u to‘liq ma'nodagi tadbirkorlik emas, albatta.

Tadbirkorlik munosabati foyda yoki daromad olish maqsadida tadbirkor tavakkal qiladi,

o‘z taqdirini shu mavxum yo‘lga tikadi va bu sohada faqat o‘ziga ayon bo‘lgan ish

usullariga asoslanib faoliyat olib boradi va ularni sir saqlaydi, raqobatga qarshi tinimsiz

harakat qiladi. Raqobatda yutqazsa, oqibatda sinadi. Davlat korxonasiga bankrotlik joriy

etilmaydi. Har ikki turdagi tadbirkorlik ana shu jihati bilan bir-biridan farq qiladi.


1. Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi va tamoyillari.

2. Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari.

3. Tadbirkorlik huquqi sub'ektlari va ularning huquqiy holati.

4. Tadbirkorlarning huquqlari va burchlari, javobgarligi.

5. Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish.

6. Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik hizmat ko‘rsatish.

7. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi tushunchasi va vazifasi.

8. Bozor iqisodiyotining shakllanishida xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqining ahamiyati.

9. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqining tamoyillari.

10. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqining boshqa huquqiy fanlardan farqini tushuntirib

bering?




yo‘lida jamiyatni modernizatsiyalash va iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirishning

dadil odimlari va muvaffaqiyatlari: talaba yoshlar va keng jamoatchilik bilan

uchrashuvlarda foydalanish uchun ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy-ma‘rifiy mavzuda

ilmiy-ommabop risola. –T.: Iqtisodiyot, 2010.

3. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi. Mualliflar jamoasi. F.X.Otaxonovning umumiy

tahriri ostida –T.: TDYuI.- 2003.

4. Ibratov B.I. Tadbirkorlik huquqi. –T.: Moliya. – 2001.

5. Tadbirkorlik huquqi. Darslik. Tahrir hay‘ati: H.Rahmonkulov, Sh.Ro‘zinazarov va

boshqalar. –T.: Konsauditinform. – 2002. 1-2 tom.

6. Oleynik O.M. Predprinimatelskoe (xozyaystvennoe) pravo. -M.: Yurist. 2001. Tom

1-2.

7. Predprinimatelskoe pravo Rossiyskoy Federatsii / Otv. red. E.P.Gubin, P.G.Laxno. -

M.: Yurist‘. -2003.

8. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi (lotin alifbosida). Mualliflar jamoasi. Otaxonov

F.X.ning umumiy tahriri ostida. –T.: Adolat.- 2007.

9. Xodjaev.B. Reklama xizmati va reklama xizmati ko‘rsatishning fuqarolik huquqiy

tavsifi // TDYuI Axborotnomasi. 2008. 4.

216

10. A.Shukurullaev. Bankrotlikka oid qonunchilik mazmun-mohiyati // Oliy xo‘jalik

sudi axborotnomasi. 2009. 9.

11. O.Okyulov. Soxta bankrotlikka oid qonunchilikni takomillashtirishning ayrim

masalalari // O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Axborotnomasi. 2012.

№4.

6-Mavzu. Mehnat huquqi asoslari





O‘zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat to‘g‘risidagi qonun

hujjatlari, jamoa kelishuvi va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37-moddasida «har bir shaxs mehnat

qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan

tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir» deb tasdiqlangan.

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston

Respublikasining Mehnat Kodeksi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan

qabul qilingan mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi qonunlar, O‘zbekiston

Respublikasining Prezidenti tomonidan qabul qilingan farmonlar, farmoyishlar va Vazirlar

Mahkamasining qarorlari mehnat huquqi manbalaridan hisoblanib, mehnat huquqining eng

muhimlari ana shu hujjatlar bilan tartibga solinadi.

Vazirliklar va idoralar tomonidan chiqariladigan me‘yoriy xarakterga ega bo‘lgan,

fuqarolar va yuridik shaxlar uchun huquq va majburiyatlar yuzaga keltiruvchi me‘yoriy

hujjatlar belgilangan tartibda Adliya vazirligida huquqiy eqspertizadan o‘tkazilib, davlat

ro‘yxatidan o‘tkazilganidan keyingi yuridik kuchga kiradi.

«Mahalliy davlat hokimiyati organlari to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq tuman,

shahar, viloyat xoqimliklari tomonidan uz vakolatlari doirasida qabul qilingan qarorlar shu

hududdagi barcha shaxslar uchun majburiy kuchga ega va mahalliy xoqimyat organlari

tomonidan mehnatni tashkil etish, muayyan sharoitlar belgilash va mehnat huquqining

manbai sanaluvchi me‘yoriy hujjatlar chiqarishlari mumkin. (masalan, tashkilotlarning ish

vaqtlarini belgilash).

Mehnat huquqining vazifalari O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksida nazarda

tutilgan bo‘lib, unga ko‘ra: "Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari xodimlar, ish

beruvchilar, davlat manfaatlarini e‘tiborga olg‘an holda, mehnat bozorining samarali amal

qilishini haqqoniy va xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari

va sog‘lig‘i himoya qilinishini ta‘minlaydi, mehnat unimdorligining o‘sishiga, ish sifati

yaxshilanishga, shu asosida barcha aholining moddiy va madaniy turmush darajasini

yo‘qsalishiga ko‘maklashadi" deb aniq ko‘rsatib berilgan.

Mehnat jarayonidagi ishtimoiy munosabatlarida asosan: ikki tomon xodim va ish

beruvchi ishtirok etadi. Xodim sifatida mehnat huquqi va muomila layoqatiga ega bo‘lgan,

ya‘ni muayyan yoshga yetgan, o‘zining jismoniy va aqliy qobiliyatiga ko‘ra yollanib

ishlashi mumkin bo‘lgan fuqaro sub‘yekt bo‘lib qatnashadi.

217

Mehnat munosabatlari sub‘yekti sifatida ikkinchi tomondan ish beruvchilar, ya‘ni

fuqarolarni ishga yollashga, ular mehnatini qonun talablari asosida tashkil etishga,

mehnatga haq to‘lashga layoqatli bo‘lgan tijorat , tijoratga aloqasiz tashkilotlar muayyan

hollarda ayrim fuqarolar qatnashadilar.

Mehnat huquqining sub‘yekti sifatida xodimlar vakillik organlari: kasaba

uyushmalari, mehnat jamoalari, boshqa organlar ishtirok etadilar va ularning huquqiy

maqomi tegishli qonunlar bilan, xodimlar jamoasi berilgan vakolatlar bilan begilanadi.

Ish beruvchilar vakillari ham mehnat huquqining sub‘yektlaridan sanaladi.

«Tadbirqorlik faoliyati erkinligining kafolati to‘g‘risida»gi qonunga muvofiq ish

beruvchilar uz manfaatlarini himoya qilishlik uchun turli ixtiyoriy uyushmalarga

birlashishlari mumkin. Ish beruvchilar vakillik organlarining mehnat huquqi sub‘yekti

sifatidagi huquqiy holati ularni tashkil etgan muassasalar bergan vakolatga, qonun

hujjatlariga ko‘ra belgilanadi.

Kichik, o‘rta va xususiy tadbirqorlik sohasida ish beruvchilar vakili sifatida faoliyat

yuritish vakolati O‘zbekiston Respulikasi "Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirqorlik

palatasi to‘g‘risida"gi Qonuniga ko‘ra ushbu palatalarga berilgan. Xorijiy sarmoyalar

bo‘lgan korxonalarning, xorijiy mamlakatlar fuqarolarining mehnat huquqi sub‘yekti

sifatidagi yuridik mavqeining o‘ziga xos jihatlari tegishli qonunlar va qonun hujjatlari

bilan belgilab qo‘yiladi.

Belgilangan yoshga yetgan hamda ish beruvchi bilan mehnat shartnomasi tuzgan

-O‘zbekiston Respublikasi fuqarolar;

-chet el fuqarolari;

-fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar mehnatga oid munosabatlarning sub‘yektlari

bo‘lishi mumkin. 16 yoshga to‘lgan shaxs, agar ishga qabul qilinsa, demak mehnatga oid

munosabatlarning sub‘yekti bo‘la oladi.

O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksida mehnatga oid munosabatlarning

sub‘yektlari bulmish ish beruvchi va xodimning huquqlari berilgandir.

1.Ish beruvchining asosiy huquqlari quyidagilardan iborat:

-korxonani boshqarish va uz vakolatlari doirasida mustaqil korxonalar qabul qilish;

-qonun hujjatlariga muvofiq yaqqa tartibdagi mehnat shartnomalarini tuzish va

bekor qilish;

-mehnat shartnomasida shart qilib ko‘rsatilgan ishni lozim darajada bajarishni

xodimdan talab qilish;

-o‘z manfaatlarini himoyalash uchun boshqa ish beruvchilar bilan birga jamoat

birlashmalari tuzish va bundan birlashmalarga a‘zo bo‘lishi xuquiga egadir.

2.Xodimning asosiy mehnat huquqlari quyidagicha ifodalangan:

uz mehnat uchun qonun hujjatlarida belgilangan eng qam oylik ish haqqidan oz

bo‘lmagan miqdorda haq olish;

muddatlari chegarasi belgilangan ish vaqtini o‘rnatish, bir qator kasblar va ishlar

uchun ish kunini qisqartirish, har xaftalik dam olish kunlari, bayram kunlari, shuningdek

haq to‘lanadigan yillik ta‘tillar berish orqali ta‘minlanadigan dam olish;

-xafsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan sharoitlarda mehnat qilish;

-kasbga tayyorlash, qayta tayyorlash va malaqasini oshirish;

-ish bilan bog‘liq holda sog‘likqa yoki mol-mulkka yetqazilgan zararning o‘rnini

qoplash;

-kasaba uyushmalariga hamda xodimlar va mehnat jamoalarining manfatlarini ifoda

etuvchi boshqa tashkilotlariga birlashish;

218

-qariganda, mehnat qobilyatini yo‘qotganda, boquvchisidan mahrum bo‘lganda va

qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta‘minot olish;

-o‘zinig mehnat huquqlarini himoya qilish, shu jumladan, sud orqali himoya qilish va

malahali yuridik yordam olish;

-jamoalarga doir mehnat nizolarida uz manfatlarini quvvatlash huquqga egadir.

Yuqorida ta‘kidlab o‘tganimizdek, mehnat jamoalari ham mehnat huquq sub‘yekti

bo‘la oladi va mehnat munosabatlarida uchinchi shaxs sifatida ishtirok etishi mumkin.

O‘zbekiston Respublika Mehnat Kodeksining 19-moddasiga ko‘ra, u uz mehnati bilan

korxona faoliyatida mehnat shartnomasi asosida ishtirok etayotgan uning barcha xodimlari

korxona mehnat jamoasini tashkil qiladi.

«Kasaba uyushmasi kungilli jamoat tashkiloti bo‘lib, ham ishlab chiqarish, ham

noishlab chiqaruvchi sohalardagi faoliyati turiga ko‘ra uz a‘zolarining mehnat va ijtimoiy-

iqtisodiy huquqlarini hamda manfaatlarini himoya qilish uchun mushtaraq manfaatlar

bilan boglangan mehnatqashlarni birlashtiradi».�

Mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, ishtimoiy-siyosiy barqarorlikni

ta‘minlanshda mehnat munosabatlari ishtirokchilari o‘rtasida o‘zaro samarali hamkorlikni

yo‘lga quyilishi muhim ahamiyatga ega. Bunday hamkorlik qilinishi xodimlar

manfaatlariga ham, ish beruvchi manfaatlariga ham to‘la muvofiq qeladi.

Ish beruvchilar va xodimlar jamoasi o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy shakllaridan

biri jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvlari tuzilishi, ularning ijro etilishini

ta‘minlanishidan iboratdir.

Jamoa shartnomasi ish beruvchi va xodimlar jamoasi o‘rtasidagi mehnatga oid

ijtimoiy - iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi kelishuvga ega bo‘lgan

ichki hujjatdir.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida jamoa shartnomasini tuzish tartibi, ijro

etilishi, bajarilishi ustidan nazoratni ta‘minlash tartiblari va shaqillari, uning talablari

bajarilmaganligi uchun javobgarlik masalalari belgilangan. Jamoa shartnomasi

tushunchasi, vazifalari, ahamiyatga taaluqli masalalar Mehnat kodeksida «Kasaba

uyushmalari, ularning huquqlari va faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida »gi Qonunlar va

boshqa qoidalarda bayon etilgan.

Mulkchilik shaklidan qa‘tiy nazari barcha korxonalarda jamoa shartnomasi tuzish va

uni bajarilishini ta‘minlash ijtimoiy adolatni qaror toptirishda qatta ahamiyatga ega.

Jamoa kelishuvi - muayan kasb, tarmoq, hudud xodimlari uchun mehnat

shartnomalari, ish bilan ta‘minlash va ijtimoiy kafolatlar belgilash borasidagi

majburiyatlarni uz ichiga oluvchi xodimlar vakillik organlari bilan ish beruvchi vakillari

o‘rtasidagi bitim, ichki me‘yoriy hujjatdir.

Jamoa kelishuvining bosh kelishuv, tarmoqlararo kelishuv, hududiy kelishuv turlari

mavjud.

Mehnat shartnomasi, uni tuzish tartibi va mazmuni.

Mehnat shartnomasi tuzishning umumiy shartlari va tartibi to‘g‘risidagi qoidalari

haqida O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 72-78-moddalarida quyidagilar

bayon qilingan:

«Mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o‘rtasida muayyan mo‘taxasislik,

malaqa, lavozim bo‘yicha ishni ichki mehnat tartibiga buyso‘ngan holda taraflarning

kelishuvi, shuningdek mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan

belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish haqidagi kelishuvdir.»�

219

Xodim va ish beruvchi mehnat shartnomasining taraflari hisoblanadilar. Mehnat

shartnomasini tuzish haqidagi kelishuvdan oldin qo‘shimcha holatlar bo‘lishi mumkin.

Xodim o‘rindoshlik asosida ishlash to‘g‘risida, basharti qonun hujjatlari bilan

taqiqlamagan bo‘lsa, mehnat shartnomalari tuzishi mumkin.

Mehnat shartnomasining mazmuni taraflar kelishuvi bo‘yicha shuninngdek mehnat

to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilanadi.

Mehnat shartnomasi taraflarning kelishuvi bilan quyidagilar belgilanadi:

-ish joyi (korxona yoki uning bo‘linmasi);

-xodimning mehnat vazifasi - mo‘taxasisligi, malaqasi, u ishlaydigan lavozim;

-ishning boshlanish kuni;

-mehnat shartnomasi muayyan muddatga tuzulganda uning amal qilish muddati;

-mehnat haqi miqdori va mehnatning boshqa shartlari.

Mehnat shartnomasini tuzish paytida xodimlarning qonunlari va boshqa normativ

hujjatlar bilan belgilangan mehnat huquqlari kafolatlari darajasi pasaytirilishi mumkin

emas .

Mehnat shartnomasi yozma shaklda tuziladi. Mehnat shartnomasi uch xil

muddatga tuzilishi mumkin:

1.Nomuayyan muddatga;

2.Besh yildan ortiq bo‘lmagan muayyan muddatga;

3.Muayyan ishni bajarish vaqtiga mo‘ljallab tuzilishi mumkin bo‘lgan muddatga. Bu

muddat MKning 85-moddasiga ko‘ra uch oydan oshmasligi kerak. Mehnat shartnomasi

bir xil kuchga ega bo‘lgan kamida ikki nusxada tuziladi va har bir tarafga saqlash uchun

topshiriladi. Mehnat shartnomasida taraflarning manzillari ko‘rsatiladi. Mehnat

shartnomasi xodim va ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxsning

imzolari bilan mustahkamlanib, muddati qayt etib qo‘yiladi. Mansabdor shaxsninng

imzosi imzoning haqiqiy va vakolatli eqanlingini ta‘kidlash tariqasida korxona muxri bilan

tasdiqlanadi.

Mehnat huquqida ishga qabul qilish yoshi un olti yoshdan yo‘l qo‘yiladi. Un besh

yoshga to‘lgan shaxslar ota-onasidan birinchi yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxsning yozma

ravishdagi roziligi bilan ishga qabul qilinishi kerak.

Yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umumta‘lim maktablari, xunar-texnika

bilim yurtlari va o‘rta maxsus uquv yurtlarining uquvchilarining un turt yoshga

to‘lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o‘rnini bosuvchi shaxsning roziligi

bilan bolalarning sog‘lig‘iga va qamol topishiga ziyon yetqazmaydigan va ta‘lim olish

jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni uqishdan bush vaqtlarida bajarish uchun ishga

qabul qilishga yo‘l qo‘yiladi.

O‘zaro yaqin qarindosh yoki quda-anda bo‘lgan shaxslarning, basharti ulardan biri

ikkinchisiga bevosita buysinib yoki uning nazorati ostida xizmat qiladigan bo‘lsa, bir

davlat korxonasida birga xizmat qilishlari taqiqlanadi.

Ishga qabul qilishni g‘ayriqonuniy ravishda rad etishga yo‘l quyilmasligi

O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksining 78-moddasida aytilgnidek:

quyidagilar ishga qabul qilishni g‘ayriqonuniy ravishda rad etish deb hisoblanadi:

-jinsi, yoshi, irqi, millati, tili, ijtimoiy kelib chiqishi, boshqa jihatlarga qarab ishga

qabul qilmaslik.

-ish beruvchi tomonidan taklif qilingan shaxslarni ishga qabul qilmaslik.

-ish beruvchi qonunga muvofiq mehnat shartnomasi tuzishi shart bo‘lgan shaxslarni

ishga qabul qilmaslik.

220

-qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa hollar.

Ishga qabul qilish rad etilgan taqdirda, xodimning talabi bilan ish beruvchi ishga

qabul qilishni rad etishning sababini uch kun muddat ichida yozma javob berishi shart, bu

javob ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxs tomonidan imzolangan

bo‘lishi lozim. Asoslantirgan javob berish haqidagi talablarni qondirishni rad etish

xodimning ishga qabul qilish g‘ayriqonuniy ravishda rad etilganligi ustidan shiqoyat

qilishga tusiq bo‘lmaydi.

Mehnat daftarchasi xodimning mehnat stajini tasdiqlovchi asosiy hujjatdir. Xodim

ishga qabul qilishgach, u avval hech qayerda ishlamagan bo‘lsa, ish beruvchi korxonada

besh kundan ortiq ishlagan barcha xodimlarga mehnat daftarchasini tutishi shart,

o‘rindoshlik asosida ishlovchilar bundan mustasno.

Ish beruvchi mehnat daftarchasiga ishga qabul qilish, boshqa doimiy ishga o‘tkazish

va mehnat shartnomasini bekor qilish to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni yozishi shart.

Xodimning iltimosiga ko‘ra mehnat daftarchasiga o‘rindoshlik asosida ishlagan va

vaqtincha boshqa ishga o‘tkazilgan davrlar haqidagi yozuvlar kiritiladi. Mehnat

shartnomasini bekor qilish asoslari mehnat daftarchasiga yozilmaydi.

Korxona rahbari mulkdori unga bergan vakolatlar doirasida xodimlar bilan mehnat

shartnomalari tuzadi.

Ishga qabul qilish haqidagi buyruq tuzilgan mehnat shartnomasining to‘la muvofiq

ravishda chiqariladi.

Buyruq xodimga ma‘lum qilinib tilxat olinadi.

Ishga qabul qilish huquqiga ega bo‘lgan mansabdor shaxs tomonidan yoki uning

ijozati bilan xodimga haqiqatda ishlashga ruxsat etgan bo‘lsa, ishga qabul qilish tegishli

ravishda rasmiylashtirilgan yoki rasmiylashtirilmaganligidan qat‘iy nazar, ish boshlangan

kundan e‘tiboran mehnat shartnomasi tuzilgan deb hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 83-moddada mehnat

shartnomasining kuchga qirishi va ishning boshlanish kuni belgilangan ya‘ni qonun

hujjatlariga muvofiq tuzilgan mehnat shartnomasi u imzolangan paytdan boshlab kuchga

kiradi. Xodim shartnomada belgilanib qo‘yilgan kundan boshlab o‘zining mehnat

vazifalarini bajarishga qirishmogi lozim.

Mehnat qonunlari mehnat qilishning ixtiyoriyligi, kasb turi va ish joyini tanlashning

erkinligi tamoyillariga asoslangani holda mehnat munosabatlarini bekor qilish

mumkinlagini ham belgilab beradi .

Mehnat kodeksining 97-moddasida mehnat shartnomasini bekor qilishning quyidagi

asoslari nazarda tutiladi

Taraflarning o‘zaro kelishuvga ko‘ra;

Taraflardan birining tashabbusi bilan;

Muddatning tugashi bilan;

Taraflarning ixtiyoriga bog‘liq bumagan holatlarga ko‘ra;

Mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslariga ko‘ra;

Yangi muddatga saylanmaganligi (tanlov bo‘yicha utmaganligi) yoxud saylanishda

(tanlovda) qatnashishni rad etganligi munosabati bilan.

Mehnat shartnomasini xodimning tashabussi bilan istalgan paytda, bekor qilish

mumkin. Bunda mehnat shartnomasining muddatli yoki nomuddatli muddatga

tuzilganligining ahamiyati yo‘q.

Xodim mehnat shartnomasini bekor qilish uchun ish beruvchini ikki xafta oldin

yozma ariza taqdim qilish orqali xabardor qilishi, ikki xafta utgach ishni tuxtatishga haqli.

221

Ish beruvchi esa shu muddat utgach xodimni ishdan bo‘shatishi, u bilan hisob-qitob

qilishi va mehnat daftarchasini rasmiylashtirib berishi shart.

Ikki xaftalik ogohlantirish muddati mehnat shartnomasi taraflarning o‘zaro

kelishuvlariga muvofiq qisqartirilishi yoki butunlay qo‘llanmasligi ham mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi mehnat kodeksining 100- moddasida, ish beruvchining

tashabbusi bilan bekor qilish, quyidagi sabablardan birining mavjudligi asosli bo‘ladi:

Texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi o‘zgarishlar,

xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o‘zgarishiga olib qelgan ishlar hajmining

qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi

Xodimning malaqasi yetarli bo‘lmaganligi yoki sog‘lig‘i holatiga ko‘ra bajarayotgan

ishiga noloyiq bo‘lib qolishi;

Xodimning uz mehnat vazifalari muntazam ravishda buzganligi. Avval mehnat

vazifalarni buzganligi uchun xodim intizomiy yoki moddiy javobgarlikka tortilgan yoxud

unga nisbatan mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativlar hujjatlarda nazarda

tutigan ta‘sir choralari qo‘llanganiga qaramay, ya‘ni qayta-qayta mehnat intizomini

buzish.

Xodimni bir marotaba bo‘lsada uz mehnat vazifalarini ko‘pol ravishda buzganligi;

O‘rindoshlik asosida ishlamaydigan boshqa xodimning ishga qabul qilishi yoki

o‘rindoshlik bo‘yicha ishni mehnat shartnomalariga ko‘ra cheqlanishi;

Mulkdorning almashishi sababli korxona rahbari bilan tuzilgan shartnomani bekor

qilinishi.

Mehnat kodeksining 101-moddasida esa mehnat shartnomasi ish beruvchi bekor

qilishi haqida kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organi bilan

maslaxatlashishi va rozilikni olishi kerak. Ular rozilikni berishi to‘g‘risidagi qarori qabul

qilingandan boshlab bir oy ichida mehnat shartnomasini bekor qilishga haqlidir.

Faqat korxona tugatilgan va korxona rahbarlari mehnatga oid munosabatlar bekor

qilingan holatlar bundan mustasno.

Ish beruvchi tashabbusi bilan mehnat shartnomasi bekor qilinayotganda xodimlar

oldidan yozma ravishda bu haqida ogohlantirish lozim. Ogohlantirish muddatlari mehnat

kodeksining 102- moddasida ko‘rsatilib utilgan:

Xodimlar soni yoki shtatlar qisqarishi korxonaning tugatlishi munosabati bilan ishdan

bo‘shatish vaqti ikki oy avval ;

Xodim egallab turgan lavozimiga noloyiq bo‘lib, qolganligi tufayli ishdan

bo‘shatganda va korxona mulkdori almashganda korxona rahbari xodimni ishdan

bo‘shatishdan oldin ikki oy oldin.

Xodim tomonidan mehnat intizomini muntazam yoki bir marotaba ko‘pol ravishda

buzishi tufayli ish beruvchi mehnat shartnomasini bekor qilganda kamida uch kun oldin

ogohlantirishi shart.

Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan muayyan voqea xoisalarni yuz berishi mehnat

munosabatlari mazmuniga ta‘sir qilishi, uning o‘zgartirib yuborish, xatto ayrim hollarda

xodim va ish beruvchi istagiga zid ravishda mehnat shartnomasi bekor bo‘lishi mumkin.

Taraflar xohishiga bog‘liq bulga tarzda mehnat shartnoma munosabatlarini bekor

bo‘lishiga sabab bo‘ladigan yuridik omillar qonunda ko‘zda tutilgan xatti – haraktlardan

yoki chu n ongiga bog‘liq bo‘lmagan hodisalardan iborat bo‘lishi mumkin.

Mehnat kodeksida taraflar ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan, ammo mehnat

shartnomasining bekor bo‘lishiga sabab bo‘ladigan holatlar ko‘zda tutilgan. Ular jumlasiga

quyidagilar kiradi:

222

Xodimnin harbiy xizmatga chaqirilishi;

Shu ishni ilgari bajarib qelgan xodimni ishga tiqlanishi;

Xodimning sud hukmi bilan (xuqm qonuniy kuchga qirgach)ishni korxonada davom

ettirishga imkon bermaydigan jinoiy jazoga tortilishi;

Xodimning ishga qabul qilish yuzasidan belgilangan qoidalar ko‘pol buzilgani holda

ishga qabul qilinganligi.

Xodim vafoti tufayli.

Qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda.

Xodim harbiy xizmatga chaqirilganida harbiy orginlarning chaqiriq qogozi uni ishdan

bo‘shatilishiga va qonunda ko‘zda tutilgan kafolatlarni (ishdan bo‘shatish nafaqsi ) unga

berilishiga asos bo‘ladi. Ushbu moddaning 2-bandida ish beruvchi tomonidan

g‘ayriqonuniy ravishda keyinchalik bekor qilingan sud qarorlari asosida yoki boshqa

asoslarga ko‘ra noqonuniy ishdan bo‘shatilgan shaxsni uz vazifasiga tiqlanishi, shu tufayli

uning o‘rnida ishlashi uchun ishga qabul qilingan shaxsni korxonada boshqa ish bilan

ta‘minlanishining imkoni yo‘qligi yoki u taklif qilgan boshqa ishga o‘tishni rad etganligi

tufayli ishdan bo‘shatish haqida yuritiladi. Shu asos bilan ishdan bo‘shatilgan xodimga

ishdan bo‘shatish nafaqasi berilishi lozim.

Xodimning jinoiy javobgarlikka tortish va uni jazo qo‘llanishi tufayli ayblov hukmi

qonuniy kuchga qirganidan so‘ng, basharti jazoni ijro etish tufayli xodim uz vazifasini

korxonada bajarishi istisno etiladigan bo‘lsa (ozodlikdan mahrum etish, ish joyidan boshqa

joyda axloq tuzatish zonasini o‘tash, muayyan huquqlardan mahrum qilish, qamoq) u

ishdan bo‘shatilishi mumkin. Bunga sud hukmi qonuniy kuchga qirganligi haqidagi xabar

asos bo‘ladi.

Ish vaqti, dam olish vaqti va ish haqi.

Ish vaqti-bu xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud mehnat shartnomasi shartlariga

muvofiq uz mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo‘lgan vaqtdir.

Xodim ish vaqtining normal muddati xaftasiga qirq soatdan ortiq bo‘lishi mumkin

emasligi O‘zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi va BMTning Bosh

Assambleyasining «Ish vaqtini xaftada qirq soatgacha qisqartirish to‘g‘risida»gi 48-

Konventsiyasida ko‘rsatilgandir.

Olti kunlik ish xaftasida har kungi ishning muddati yetti soatdan, besh kunlik ish

xaftasida esa sakkiz saotdan ortib qetmasligi kerak.

Mehnatga oid qonun hujjatlarida ayrim toifadagi xodimlar uchun ularning yoshi,

sog‘lig‘i holati, mehnat shartlari, mehnat vazifalarining o‘ziga xos xususiyatlari va o‘zga

holatlarini inobatga olib, mehnatga to‘lanadigan haqni kamaytirmasdan, ish vaqtining

qisqartirilgan muddatlari belgilangan.

Ular quyidagi toifadagi xodimlar uchun:

- o‘n sakkiz yoshga to‘lmagan xodimlar ( MKning 242-moddasi)

-1 va 11-guruh nogironi bo‘lgan xodimlar (MKning 220-moddasi)

-noqulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda band bo‘lgan xodimlar (MKning 117-

modda)

-alohida tusga ega bo‘lgan ishlardagi xodimlar (118-modda)

-uch yoshga to‘lmagan bolalari bor, byudjet hisobidan moliyaviy jihatdan

ta‘minlanadigan muassasalar va tashkilotlarda ishlayotgan ayollar (MKning 228-prim

modda).

Bundan tashqari mehnat qonun hujjatlari asosida xodim bilan ish beruvchi

o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvga binoan ishga qabul qilish davrida yoki keyinchalik xodim va

223

ish beruvchining sharoitidan kelib chiqqan holda to‘liqsiz ish kuni yoki to‘liqsiz ish

xaftasi belgilab quyilishi mumkin.

Bayram kunlari arafasida kundalik ish muddati barcha xodimlar uchun kamida bir

soat qisqartiriladi. Xodimlar kundalik ish faoliyatining soat 22-00 dan to 6-00 gacha tungi

vaqt hisoblanadi. Agar xodim uchun belgilangan kundalik ish muddatining kamida yarmi

tungi vaqtga to‘g‘ri kelsa, tungi ish vaqti muddati bir soatga, xaftalik muddati ham shunga

muvofiq ravishda qisqartiriladi.

O‘zbekiston Respublikasining «Xotin-qizlarga qo‘shimcha imtiyozlar to‘g‘risida»gi

qonunga ko‘ra: Bolalarni tarbiyalash uchun shart-sharoit yaratish hamda Xotin-qizlarni

mehnatdan manfaatdorligini oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

qarori bilan «uch yoshga to‘lmagan bolalari bor byudjet hisobidan ta‘minlanadigan davlat

muassasalari va korxonalari hamda tashkilotlarida ishlayotgan ayollarga mehnatga

to‘lanadigan haqni kamaytirmagan holda ish vaqtini xaftasiga uttiz besh soatdan

oshmaydigan qisqartirilgan muddati belgilangan.

Shuningdek, xodimlarga kundalik ish vaqtidan tashqari ishlash ish vaqtidan tashqari

ish hisoblanadi. Bu ishlarga faqat xodimning roziligi bilan jalb etiladi. Ish vaqtidan

tashqari ishning eng ko‘p muddati MKning 125-moddasiga ko‘ra: surunqasiga ikki kun

davomida turt soatdan va yiliga bir yuz yigirma soatdan ortiq bo‘lmasligi kerak. Ish

beruvchi har bir xodimning haqiqatdan ishlagan ish vaqtidan tashqari ishlagan vaqtini uz

vaqtida aniq hisobga olib borishi talab etiladi.

Alohidagi tusdagi va noqulay mehnat sharoitidagi ishlar turi O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari asosida belgilanadi.

Dam olish vaqti xodim mehnat majburiyatlarini bajarishdan ozod qilingan vaqt

bo‘lib, bu faqat xodim uchun ahamiyatga ega bo‘lgan hodisa bo‘lmay, balki ijtimoiy

ahamiyatga ega bo‘lgan voqelikdir. Davlat va jamiyat demokratligi hamda insonpavarligi

ko‘p jihatdan fuqarolarga dam olish huquqiberilganligi, bu huquqlardan amalda

foydalanish imkoniyati ta‘minlanganligi bilan o‘lchanadi. O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga

erishganidan so‘ng dam olish vaqtiga oid xalqaro Konventsiyaga qushildi, o‘z milliy

qonunchiligini xalqaro andozalarga muvofiqlashtirishga erishdi.

Mehnatga oid qonun hujjatlarida dam olish vaqtining quyidagi turlari qayd qilingan:

-ish kuni davomidagi dam olish vaqti.

-ish kunlari orasidagi dam olish vaqti.

-ish xaftalari orasidagi dam olish vaqti.

-bayram kunlaridagi dam olish vaqti.

-yillik mehnat ta‘tillari. Xodimlarni dam olish vaqtida ishga jalb etishga qonun yo‘l

quymaydi. Lekin ayrim hollarda ish beruvchi xodimning roziligini olg‘an holda ortiqcha

ish haqi to‘lash sharti bilan jalb etilishi mumkin. Ma‘lumki, yillik mehnat ta‘tili xodimning

kafolatlangan dam olish vaqtining asosiy shaklidir. Barcha xodimlarga asosiy ishi

saqlangan holda har yili 15 ish kunidan qam bo‘lmagan miqdorda yillik mehnat ta‘tillari

berilishi belgilangan. Qo‘shimcha mehnat ta‘tili berish qonunchilik hujjatlarida, ular

asosida esa ichki me‘yoriy hujjatlarga binoan belgilanadi. Mehnat kodeksining 143-

moddasida ta‘tillarni berish tartibi, 144-moddasida ta‘tillarni berish vaqti va navbatiga oid,

145-moddasida ta‘tilni uzaytirish yoki uni boshqa muddatga kuchirish, keyingi

moddalarida esa ta‘tilni qismlarga bo‘lib foydalanish, chaqirtirib olish, ta‘tillar uchun haq

to‘lash va ijtimoiy ta‘tillar ularning turlari, shuningdek, ish haqi saqlanmagan holda

beriladigan ta‘til, bolani parvarishlash ta‘tili haqidagi qoidalar aqs ettirilgandir.

Foydalanilmagan ta‘tillar uchun qompensatsiya to‘lanadi.

224

Ma‘lumki, bozor iqtisodiyotiga utilishi bilan ish haqi aholining asosiy daromad

manbalaridan biri bo‘lib qolayotgan hozirgi davrda mehnatga haq to‘lashni huquqiy

tartibga solish muhim ahamiyatga egadir. MKning 153-moddasiga ko‘ra mehnat haqining

miqdori ish beruvchi bilan xodim o‘rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi

qonun hujjatlari bilan belgilangan eng qam miqdordan qam bo‘lishi mumkin emas va

uning eng ko‘p miqdori biron-bir tarzda cheqlanmaydi.

Mehnatga haq qoida tariqasida, pul shaklida to‘lanadi. Mehnatga haqni alkogoli

mahsulotlar va tamaki mahsulotlari, shuningdek, ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasi

Hukumati tomonidan belgilangan boshqa tovarlar tarzida to‘lash taqiqlanadi.

Ish vaqtidan tashqari ish, dam olish kunlari ishlaganlik, tungi vaqt uchun har bir

soatiga kamida 1,5 baravar miqdorda haq to‘lanadi. Mehnatga haq to‘lash muddatlari har

yarim oyda bir marta to‘lanishi lozim. Ish haqi xodimga odatda uzi ishlagan ish xonada

to‘lanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 164-moddasida mehnat haqidan

ushlab qolish holatlari va qoidalari qayd etilgan. Bundan tashqari xodimlarga to‘lanadigan

kafolatli va qompensatsiya to‘lovlari ham mavjuddir. Bu holatlarga oid qoidalar MKning

X-bob 165-173-moddalarida ko‘rsatilgandir.

Mehnat intizomi va mehnat muhofazasi.

Respublikamizda bozor munosabatlari sharoitida, faqat ish beruvchining emas, balki

xodimning ham faravonligi ertangi kun samarali va sermahsul mehnat natijalariga bevosita

bog‘liq bo‘lgan bizning kunlarimizda korxonalarda mehnat intizomini mustahkamlash

muhim ahamiyat kasb etmoqda.

Ma‘lumki, korxonalarda mehnat tartibi ish beruvchi kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki

xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib tasdiqlaydigan ichki mehnat tartibi

qoidalari bilan belgilanadi.

Mehnat intizomi qoidalari va mazmuni ikki xususiyatni uzida ifodalaydi:

1.Ob‘yektiv tomondan: mehnat qonunlari, intizom ustavlari, ichki tartib qoidalarda

mustahkamlangan ishlab chiqarishning zarur shartlari.

2.Sub‘yektiv tomondan: xodim va ish beruvchi tomonidan mehnat intizomiga oid uz

majburiyatlarini bajarish huquqlaridan foydalanish.

Shundan kelib chiqqan holda xodim zimmasiga uz mehnat vazifalarini halol, vijdonan

bajarishi, mehnat intizomiga rioya qilishi, ish beruvchining qonuniy farmoyishlarini uz

vaqtida va aniq bajarishi, texnologiya intizomiga, mehnat muhofazasi, texnika xavfsizligi

va ishlab chiqarish sanitariyasi talablariga rioya qilishi, ish beruvchining mol-mulkini

avaylashi va asrashi kabi vazifalar yo‘qlatiladi.

Ish beruvchi esa xodimlar mehnatini tashkil qilishi, qonunlar va boshqa normativ

hujjatlarda, mehnat shartnomalarida nazarda tutilgan mehnat sharoitlarini yaratib berishi,

mehnat va ishlab chiqarish intizomini ta‘minlashi, mehnat muhofazasi qoidalariga rioya

etishi, xodimlarning ehtiyoj vatalablariga e‘tibor bilan qarashi, ularning turmush va

mehnat sharoitlarini yaxshilab borishi, jamoa shartnomalari va jamoa kelishuvi tuzishi

lozim bo‘ladi.

Mehnat intizomi halol mehnat uchun ragbatlantirish va muqofatlash usullari bilan,

noinsof xodimlarga nisbatan jazo choralarini qo‘llash usullari bilan ta‘minlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi MKning 181-moddasida xodimga mehnat intizomini

buzganligi uchu nish beruvchi quyidagi intizomiy jazo choralarini qo‘llashga haqliligi

ko‘rsatilgan:

Xayfsan;

225

O‘rtacha oylik ish haqining yigirma foizidan ortiq bo‘lmagan miqdorda jarima; (ba‘zi

hollarda qonun hujjatlari asosida o‘rtacha oylik ish haqining qiriq foizidan ortiq bo‘lmagan

jarima solinishi mumkin)

Mehnat shartnomasining bekor qilinishi. (MKning 100-modda ikkinchi qismining 3

va 4-bandlari).

Intizomiy jazo vakolatli shaxslar tomonidan qo‘llaniladi, uni qo‘llashdan oldin ish

beruvchi xodimdan tushuntirish xati olishi lozim. Xaar bir nojuya harakat uchun bitta jazo

qo‘llaniladi. Bu jazo bir oy muddat ichida qo‘llanilishi kerak.

Nojuya harakat sodir etilgan kundan boshlab olti oy utganidan, moliya-xo‘jalik

faoliyatini taftish etish va teqshirish natijasida aniqlanganda esa, sodir etilgan kundan

boshlab ikki yil utganidan keyin jazoni qullab bo‘lmaydi. Jinoiy ish bo‘yicha ish yuritilgan

davr bu muddatga qirmaydi.

Intizomiy jazoning amalqilish muddati jazo qo‘llanilgan kundan boshlab bir yilgacha

uz kuchini saqlaydi. Bu muddat davomida xodimga nisbatan ragbatlantirish choralari

qo‘llanilmaydi. Intizomiy jazo ustidan yaqqa mehnat nizolarini qurish uchun belgilangan

tartibda shiqoyat qilish huquqi beriladi.

Mehnat munosabatlari davomida uning ishtirokchilari bir-birlarining moddiy

manfaatlariga rioya qilishlari va zarar yetishiga yo‘l quymasliklari lozim. Mehnat

shartnomasi tomonlarning uzlari moddiy javobgarliklarini muhim sharti muyyan yuridik

tartib bo‘lgandagina bu javobgarlikning yuzaga kelishidir.

Ushbu yuridik tartib uz ichiga quyidagilarni oladi:

1.qasd va ehtiyotsizlik shaklidagi aybli xatti-harakat.

2.harakat yoki harakatsizlikning qonunga xilofligi.

3.aybli, huquqqa xilof xatti-harakat natijasida zarar yuz berganligi.

4.aybli xatti-harakat bilan zararli oqibat o‘rtasida sababiy boglanish mavjudligi.

Taraflardan har biri o‘ziga yetqazilgan zararni isbotlashlari lozim bo‘ladi. Xodimlar

tomonidan ish beruvchiga yetqazilgan zarar uchun uning bir oylik o‘rtachi ish haqidan

ko‘p bo‘lmagan miqdorda moddiy javobgarlik yuz beradi. Uning to‘liq moddiy

javobgarligi faqat MKning 202-moddasi asosida belgilanishi mumkin.

Ish beruvchi tomonidan xodimning sog‘lig‘iga, mol-mulkiga yetqazilgan zarar xodim

vafot etganida qaramogidagi shaxslar boquvchisidan judo bo‘lganlari tufayli qo‘rganda

ularga to‘la hajmda qoplpb beriladi. Taraflar bir-birlariga ma‘naviy zarar yetqazganlarida

u zarar qonunda belgilangan hajmda va tartibda qoplab berilishi lozim. Bu borada

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining qarori mavjud.

Ish beruvchi o‘ziga yetqazilgan moddiy zararni undirish yoki qoplash yuzasidan bir

yil davomida sudga murojaat qilishi mumkin. Ma‘naviy va sog‘likqa yetqazilgan zarar

uchun muddat belgilanmagan.

Mehnat nizolari, ularni qurish tartibi.

Mehnat sharoitlarining noqulayligi mehnat shartlarining o‘zgartirilishi, mehnat

shartnomasining bekor qilinishi, xodimlarga qonunlarda nazarda tutilgan kafolatlar

berilmasligi kabi bir qator ob‘yekti va sub‘yektiv sabablarga ko‘ra ish beruvchi va xodim

o‘rtasida kelishmovchiliklar vujudga kelishi mumkin.Mehnat nizolari umumiy va maxsus

mehnat nizolariga, mohiyatiga ko‘ra mehnat shartlarini belgilash, o‘zgartirish, bekor

qilishga oid mehnat nizolari hamda mehnat shartlarini qo‘llash bilan bog‘liq mehnat

nizolariga bulinadi.

Umumiy mehnat nizolari barcha xodimlarga tegishli bo‘lib, u umumiy tartibda

mehnat nizolarini quruvchi qomissiya yoki sud tomonidan xal etiladi.

226

Maxsus mehnat nizolari esa qonunda maxsus nazarda tutilgan hollarda ayrim

toifadagi davlat xizmatchilariga oid ayrim mehnat nizolari buysinish tartibida yuqori

turuvchi idora tomonidan ko‘rib xal etiladi.

MKning 268-moddasiga ko‘ra quyidagilar mehnat nizosini qurish haqidagi ariza bilan

sudga murojaat qilish huquqiga egadirlar:

xodim, kasaba uyushmasi yoki xodimlarning boshqa vakillari.

mehnatning huquq bo‘yicha inspektori.

ish beruvchi, mehnat nizolari qomissiyasining qororiga rozi bo‘lmagan taqdirda,

shuningdek, uni xodim tomonidan yetqazilgan zararni qoplash haqidagi nizolar bo‘yicha.

prokuror.

Mehnatga oid qonun hujjatlarida sudga yoki mehnat nizolarini qurish qomissiyasiga

murojaat etish uchun maxsus muddarlar belgilangandir.

- ishga tiqlash nizolari bo‘yicha-xodimga u bilan mehnat shartnomasini bekor

qilinganligi haqidagi buyruqning nusxasi berilgan kundan boshlab bir oy;

-xodim tomonidan ish beruvchiga yetqazilgan moddiy zarani to‘lash haqidagi nizolar

bo‘yicha – zarar yetqazilganligi ish beruvchiga ma‘lum bo‘lgan kundan boshlab bir yil;

-boshqa mehnat nizolari bo‘yicha- xodim uz huquqi buzilganligini bilgan kundan

yoki bilishi lozim bo‘lgan kundan boshlab uch oy;

Ushbu muddatlar Uzurli sabablarga ko‘ra o‘tkazib yuborilgan bo‘lsa, bu muddatlar

sud yoki mehnat nizolarini qurish qomissiyasi tomonidan qayta tiqlanishi mumkin.

Xodimlar mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan talablar bo‘yicha

sudga murojaat qilganlarida sud harajatlaridan ozod etiladilar.�

Sudlarda mehnat nizolarini qurish, xal etish, ular yuzasidan chiqarilgan qarorlarni ijro

etilishini ta‘minlash O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi, Oliy

sudning Plenumi qarorlari asosida amalga oshiriladi. Mehnat nizosi yuzasidan chiqarilgan

ayrim xal qiluv qarorlari darhol ijro etilishi lozim. Sud qarorining ijrosini orqaga qaytarish

masalasida ham o‘ziga xos xususiyatlar mavjuddir.


1. Mehnat huquqi haqida umumiy tushuncha bering.

2. Jamoa shartnomasi bilan jamoa kelishuvining farqi?

3. Mehnat shartnomasi qanday tartibda tuziladi?

4. Mehnat shartnomasi qanday hollarda bekor qilinadi?

5. Ish beruvchi va xodimning huquqlari, burchlari nimalardan iborat?

6. Ish vaqtining qanday turlari bor?

7. Dam olish vaqti, uning qanday turlari mavjud?

8. Mehnat muhofazasi nima?

9. Mehnat intizomi qanday tartibda belgilanadi?

10. Mehnat nizolarini hal etilish tartibi qanday?

11. Intizomiy jazo choralarini qo‘llashdan maqsad nima?

12. Mehnat nizolarini ko‘rish komissiyasi qanday tartibda tuziladi?


1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T. O‘zbekiston. 2012.


227

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. –T.: Ma‘naviyat. 2010.

3. Y.Tursunov. Mehnat huquqi. -T.: "Moliya", 1999.

4. M.Gasanov, YE.Sokolov. O‘zbekistonning mehnat qonun hujjatlari. Mehnat

shartnomasi. -T., 1999.

5. Y.Tursunov, M.Usmonov, Z.Rasulov. Ijtimoiy ta‘minot huquqi. –T., 2001.

6. V.N.Tolkunova. Trudovoye pravo: kurs lektsii. -M., 2002.





2-5 betlar.

9. D.Atajanova. Mehnat qilish huquqi: bozor munosabatlari sharoitida amalga oshirish

va himoyalash muammolari. –T.: TDYuI, 2010.

10. Saidov A.X. O‘zbekistonda ayollar huquqlari. –T.: Inson huquqlari bo‘yicha


7-Mavzu. Oila huquqi asoslari





Bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratiq davlat barpo etayotgan hozirgi

davrda oilaning tutgan o‘rni alohida ahamiyatga ega.

Oila – bu jamiyatning bir bo‘lagi, kichik bir vatan, insoniy muxabbat ifodasi, insonni

dunyoga keltiradigan makon, ilk tarbiya o‘chogi, yurt boyligi va tayanchi, mexr-muxabbat

ramzi. Bu barcha fuqarolardan o‘z oilasini mustahkamlash, uning har bir a‘zosini

vatanparvar, davlatimiz uchun sidqidildan xizmat etuvchi, sodiq farzand qilib

tarbiyalashni talab qiladi.

Oila – jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida vujudga keladigan ijtimoiy hodisa

bo‘lib, u muayayn ijtimoiy munosabatlarni o‘zida aks ettiradi. Respublika Prezidenti I.A.

Karimov ta‘kidlaganidek: «Oila – bu jamiyatning asosi va boshlang‘ich zarrachasidir. Oila

farovonligi, bolalarni ma‘naviy va jismoniy jihatdan sog‘lom qilib tarbiyalash mamlakat

boyligining va kuch-qudratining negizidir».

Respublikamizda oilaning jamiyatdagi tutgan o‘rni va ishtirokini yanada oshirish

oilaning huquqiy, ijtimoiy, iqtisodiy ma‘naviy-axloqiy manfaatlarini va farovonligini

davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish maqsadida bir qator ishlar amalga

oshirildi.

Ma‘lumki, 1998 yil «Oila yili» deb e‘lon qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi tomonidan Oila manfaatlarini ta‘minlash borasida 1998 yilda amalga

oshiriladigan tadbirlar borasida davlat dasturi tasdiqlandi. Shuningdek 1998 yil 2

fevraldagi qarori bilan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazi tashkil etildi. Ta‘kidlash

lozim, mustaqil O‘zbekistonimiz 1995 yilning 6 martida «Onalikni muhofaza qilish

to‘g‘risida»gi Konventsiyaga qo‘shilgan.

228

Davlat tomonidan oilalarga kun sayin g‘amxo‘rlik qilish unga har taraflama yordam

berish insonparvar demokratik davlatning muhim vazifalaridan biriga aylangandir.

Oilaning davlat muhofazasida ekanligi Respublikamiz Prezidentining farmonlarida o‘z

aksini topmoqda. Prezidentning 1990 yil 3 maydagi birinchi Farmoni «Ko‘p bolali

oilalarga nafaqa miqdorini ko‘paytirish to‘g‘risida» deb nomlangan edi.

Yurtboshimiz I.A. Karimov bu borada: «Eng muhim vazifa xalqchil, adolatparvar

jamiyatni vujudga keltirish. Bu jamiyat poydevorini, eng avvalo, boy va badavlat, mehnat

qadrini biladigan, ma‘naviy sog‘lom hamda madaniy saviyasi baland minglab va

millionlab oilalar tashkil etildi» - degan edi.

Oila to‘g‘risidagi qonunlar davlat tomonidan izga solinishi talab etiladigan

munosabatlarni tartibga solib turadi. Bu munosabatlar nikoh tuzish tartibi va shartlarini

belgilaydi; oilada er-xotin o‘rtasida ota-onalar (farzandlikka oluvchilar) va bolalar,

oilaning boshqa a‘zolari o‘rtasida paydo bo‘ladigan shaxsiy va mulkiy munosabatlarni

tartibga solib turadi; boshqalarning bolalarini o‘ziga farzand qilib olish; vasiylikka olish;

homiylik qilish; bolalarni o‘z tarbiyasiga olish munosabati bilan vujudga keladigan

munosabatlarni tartibga solib turadi; nikohni bekor qilish tartibi va shartlarini belgilaydi;

fuqarolik holati to‘g‘risidagi hujjatlarni ro‘yxatdan o‘tkazish qoidalarini belgilaydi.

Oila huquqi boshqa huquq sohalaridan farq qiluvchi xususiyatlariga qaramay,

fuqarolik huquqi bilan chambarchas bog‘liqligini sezish mumkin. Bu farqlar

quyidagilardan iborat:

-oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqiga xos bo‘lmagan yuridik faktlardan (nikoh,

qarindoshlik, onalik, otalik, farzandlikka olish va boshqalardan vujudga keladi;)

-oilaviy munosabatlar fuqarolik huquqidan farqli o‘laroq, ko‘proq shaxsiy-huquqiy

mohiyatga ega.

-oilaviy huquq sub‘yektlarining huquq va majburiyatlari begonalashtirilmaydigan,

yangi, boshqalarga topshirib bo‘lmaydigan huquq va majburiyatlardan iborat.

Oila huquqi predmeti – oilaviy huquq normalari bilan tartibga solinadigan

munosabatlarni tashkil etadi.

Nikoh, qarindoshlik, bolalarni oilaga tarbiyaga olish kabilardan yuzaga keladigan

ijtimoiy munosabatlardan iborat bo‘lib, oila huquqi inson va fuqarolarning fuqarolik

huquqining normalari bilan tartibga solinadi.

Oila huquqining manbalari:

-O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi;

-O‘zbekiston Respublikasi Oila Kodeksi (1998 yil 30 aprelda №607-1 sonli

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan imzolangan va 1998 yil 1 sentabrdan

boshlab kuchga kiritilgan);

-O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi.

-O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan oila huquqiga oid

qonunlar;

-Respublika Prezidentining oila huquqiga oid farmon va farmoyishlari, qarorlari;

-O‘zbekiston Respublikasi Hukumatining normativ huquqiy hujjatlari;

-Xalqaro huquq normalari kabilar hisoblanadi.

Oila huquqining asosiy printsiplari:

-oilada erkak va ayol o‘rtasidagi nikohning ixtiyoriyligi;

-oilada er-xotin teng huquqliligi;

-faqat FHDYo organlari tuzgan nikohni tan olish;

229

-oilaning voyaga yetmagan va mehnatga layoqatsiz a‘zolari huquq va

manfaatlarining birinchi galda himoya qilinishini ta‘minlash;

-farzandlar farovonligi va ravnaqi haqida g‘amxo‘rlik qilish;

-ichki oilaviy masalalarni o‘zaro kelishuv asosida xal qilish;

-farzandlarni oilada tarbiyalashning ustunligi kabilardan iboratdir.

Nikoh tuzish shartlari va tartibi.

Mamlakatimizda nikoh mustahkam, nikoh, teng huquqli mehnatkash oilani tuzish,

bolalarni mehnatsevarlik ruxida tarbiyalash maqsadidagi qiz va yigitning o‘zaro

muxabbat va xurmat xislari asosida ixtiyoriy imzo chekib tuziladigan turmush ittifoqidan

iborat.

Nikoh tuzish shartlari:

o‘zaro nikoh tuzishni istagan shaxslarning nikoh yoshiga yetishi;

O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 15-moddasiga ko‘ra: nikoh yoshi erkaklar

uchun 18-yosh, ayollar uchun 17 yosh etib belgilanadi.

Uzurli sabablar bo‘lganida, alohida hollarda nikohga kirishni xohlovchilarning

iltimosiga ko‘ra nikoh davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimiyati

nikoh yoshini ko‘pi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin.

Nikohdan o‘tuvchilarning o‘zaro roziligi;

Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Oila Kodeksining 14-moddasida:- «Nikoh

tuzish ixtiyoriydir. Nikoh tuzish uchun bo‘lajak er va xotin o‘z roziligini erkin ifoda etish

qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Nikoh tuzishga majbur qilish taqiqlanadi» deb

belgilangandir.

Oila to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida boshqa shartlar hozircha mavjud emas.

O‘zbekiston Respublikasi Oila Kodeksida oila tuzishdagi shartlari qatorida, nikoh

tuzishga monelik qiladigan holatlar ham qayd etilgan:

- loahal bittasi ro‘yxatga olingan boshqa nikohda turgan shaxslar o‘rtasida;

- nasl-nasab shajarasi bo‘yicha to‘g‘ri tutashgan qarindoshlar o‘rtasida; tug‘ishgan va

o‘gay aka-ukalar bilan opa-singillar o‘rtasida, shuningdek farzandlikka oluvchilar bilan

farzandlikka olinganlar o‘rtasida;

- loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud

tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o‘rtasida yo‘l qo‘yilmaydi.

Oila kodeksining nikohdan o‘tishning yangi sharti deyish mumkin: u «nikohlanuvchi

shaxslarni tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish» deb nomlanadi. Nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy

ko‘rikdan o‘tkazish, shuningdek tibbiy-irsiy hamda oilani rejalashtirish masalalari

bo‘yicha maslaxat berish nikohlanuvchi shaxslarning roziligi bilan davlat sog‘liqni

saqlash tizimi muassasalari tomonidan amalga oshiriladi.

Nikohlanuvchi shaxsni ko‘rikdan o‘tkazish natijalari shifokor siri hisoblanadi va uni

nikohlanuvchi shaxsga faqat ko‘rikdan o‘tgan shaxsning roziligi bilan bildirilishi

mumkin.

Agar, nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odam immuniteti

taqchilligi virusi (OITS) borligini boshqasidan yashirgan bo‘lsa, shu shaxs nikohni haqiqiy

emas deb topishni talab qilib sudga murojaat etish huquqiga ega.

Nikoh tuzish tartibi Oila kodeksining 13-moddasida belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra,

nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi.

Diniy rasm-rusumlarga binoan tuzilgan nikoh ahamiyatga ega emas. Nikoh tuzish

nikohlanuvchilarning fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish (FHDY) organlariga

230

ariza bergan kundan bir oy o‘tgach, ularning shaxsan o‘zlari ishtirokida amalga

oshiriladi.

Uzurli sabablar bo‘lgan taqdirda bir oy muddat o‘tgunga qadar ham amalga oshirilishi

mumkin.

Alohida hollarda (hamiladorlik, bola tug‘ilishi, bir tarafning kasalligi va boshqalar) da

nikoh ariza berilgan kundan ham tuzilishi mumkin.

FHDY tomonidan nikohni ro‘yxatga olish rad etilsa, shikoyat bilan bevosita sudga

yoki bo‘ysinishiga ko‘ra yuqori turuvchi organlarga murojaat qilinishi mumkin.

Er-xotinning shaxsiy huquq va majburiyatlari.

Nikohda bo‘lishi er bilan xotin o‘rtasidagi oddiy munosabatlarning huquqiy

munosabatlarga aylanishiga olib keladi. Chunki nikoh er va xotin o‘rtasida huquq va

burchlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bu huquq va burchlar o‘z mazmuniga ko‘ra

shaxsiy va mulkiy tusga ega bo‘ladi. Bunda shaxsiy munosabatlar juda muhim ahamiyat

kasb etadi. Chunki bu munosabatlar oiladagi birdamlik, oila tarbiyasi, o‘zaro xurmat,

ittifoq sifatidagi nikohning mohiyatini belgilaydi.

Shaxsiy munosabatlarga:

- er-xotinning familiya tengligi,

-ro‘zg‘or tengligi,

-kasb tanlashdagi tengligi,

-turar joy tengligi,

-bola tarbiyasida teng qatnashish,

-nikohni bekor qilish masalalarini xal qilish huquqi va boshqalar kiradi.

Mulkiy huquqiy majburiyatlarni quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:

-er va xotinning umumiy mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf

qilish;

-er va xotinning xadya qilingan mulklari.

Nikoh shartnomasining mazmuni Oila Kodeksining 31-moddasida belgilangan

bo‘lib, unda er-xotin o‘zaro ta‘minot berish, oila xarajatlarini ko‘tarish, bir - birining

daromadida ishtirok etish, boshqa shaxslar bilan mulkiy shartnomalar tuzish, birgalikda

tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish bo‘yicha o‘z huquq va majburiyatlarini belgilab

olishga, nikohdan ajralganda er va xotindan har biriga beriladigan mulkni aniqlab

olishga, shuningdek nikoh shartnomasiga er va xotinning mulkiy munosabatlariga oid

boshqa qoidalar kiritish huquqi qayd etilgan.

Nikoh shartnomasida nazarda tutilgan huquq va majburiyatlar muayan shart-

sharoitning yuzaga kelishi yoxud kelmasligiga bog‘liq qilib qo‘yilishi mumkin.

Er-xotinning huquq layoqati yoki muomala layoqatini, ularning o‘z huquqlarini

himoya qilish uchun sudga murojaat etish huquqlarini cheklashni, er-xotin o‘rtasidagi

shaxsiy nomulkiy munosabatlarni er-xotinning bolalarga nisbatan bo‘lgan huquq va

majburiyatlarini tartibga solishni, mehnatga layoqatsiz ta‘minot olishga muxtoj er yoki

xotinning huquqini cheklovchi qoidalarni, er va xotindan birini o‘ta noqulay holatga solib

quyuvchi yoxud oila to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini normalariga zid keluvchi boshqa

shartlarni nazarda tutishi mumkin emas. Er va xotinga teng huquqlilik asosida

yuklatiladigan asosiy vazifalardan biri o‘z farzandlarini un sakkiz yoshgacha moddiy

jihatdan ta‘minlash va tarbiyalashdir.

Oilada farzandlar tarbiyasini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, ularni umuminsoniy qadriyatlar,

axloqiy normalar ruxida tarbiyalash er-xotinning muhim shaxsiy huquq va vazifalaridan

hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A. Karimov bola tarbiyasi haqida

231

shunday degan edi: «Har bir oqil insonning va jamiyatimizning muqaddas vazifasi, aytish

mumkinki, hayotining ma‘nosi qobil farzandlar o‘stirish, ularni ham jismoniy, ham

ma‘naviy jihatdan mukammal qilib tarbiyalash, kamolini ko‘rish, ota-onasiga, vataniga

sadoqatli kishilar etib voyaga yetkazishdan iboratdir».

Nikoh shartnomasining bekor qilinishi.

Nikoh shartnomasi tomonlar kelishuviga muvofiq istalgan vaqtda o‘zgartirilishi yoki

bekor qilinishi mumkin. Bu shartnoma sud tomonidan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik

kodeksida nazarda tutilgan asoslar bo‘yicha to‘la yoki qisman haqiqiy emas deb topilishi

mumkin.

Nikohdan ajratish sud tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual

kodeksida da‘vo ishlarini xal qilish uchun belgilangan tartibda ko‘rib chiqiladi.

Sud ishning ko‘rilishini keyingi qoldirib, er-xotinga yarashish uchun olti oygacha

muxlat tayinlashga haqli.

Nikohdan ajratish to‘g‘risidagi ish ko‘rilishi jarayonida to‘yni o‘tkazishga ketgan

sarf-harajatlarni undirish haqidagi talablar qanoatlantirilmaydi.

Sud agar er va xotin bundan buyon birgalikda yashashiga va oilani saqlab qolishga

imkoniyat yo‘q deb topsa, ularni nikohdan ajratadi.

Sud xal qiluv qarorini chiqarish paytida nikohdan ajratish to‘g‘risidagi xal qiluv

qaroridan nusxa berilayotganda er-xotinning yoki ulardan biri tomonidan to‘lanishi

lozim bo‘lgan davlat boji miqdori belgilab olinishi lozim.

bundan tashqari nikohni bekor qilayotgan er va xotin ajralishganidan keyin qaysi

familiyada qolishlarini ham xal etish huquqiga egadirlar, bu taraflar xohishiga qarab xal

etiladi.

O‘zbekiston Oila kodeksiga ko‘ra sud tomonidan vafot etgan yoki bedarak yo‘qolgan

deb e‘lon qilingan er (xotin) qaytib kelsa tegishli sud qarorlari bekor qilingan bo‘lsa,

ularning birgalikdagi arizasiga ko‘ra FXDY tomonidan qayta ro‘yxatga olinadi. Agar

ulardan biri yangi nikohga kirgan bo‘lsa, nikohni tiklash mumkin emas.

Sud tartibida ajratilayotganda er va xotin voyaga yetmagan bolalari kim bilan

yashshi, bolalarga va mehnatga layoqatsiz, yordamga muxtoj er yoki xotinga ta‘minot

berish uchun mablag‘ to‘lash tartibi, bu mablag‘ning miqdori, shuningdek er-xotinning

umumiy mol-mulkini bo‘lishga doir kelishuvni ko‘rib chiqish sudga taqdim etishlari

mumkin.

Yuqorida qayd etilgan masalalar bo‘yicha er va xotin o‘rtasida kelishuv bo‘lmagan

taqdirda yoki ushbu kelishuv bolalar hamda er-xotindan birining manfaatlariga zid

ekanligi aniqlangan taqdirda sud:

-nikohdan ajratilgandan keyin voyaga yetmagan bolalar ota-onasining qaysi biri bilan

yashashini aniqlashi;

-voyaga yetmagan bolalarga ta‘limot berish uchun ota-onaning qaysi biridan va

qancha miqdorda aliment undirilishini aniqlashi;

-er va xotinning (ulardan birining) talabiga ko‘ra ularning birgalikdagi mulki bo‘lgan

mol-mulkni bo‘lishi;

-er (xotin)dan ta‘minot olishga haqli bo‘lgan er (xotin)ning talabiga ko‘ra ana shu

ta‘minot miqdorini belgilashi shart.

Bundan tashqari er va xotin o‘rtalaridagi nikohni, agar voyaga yetmagan bolalari

bo‘lmasa, nikohdan ajralishga har ikkalasi ham rozi bo‘lishsa, FHDY tomonidan ham

bekor qilish huquqiga egadirlar. Shunigdek, FHDY bo‘limidi Oila kodeksining 43-

moddasiga ko‘ra quyidagi hollarda nikohdan ajratadi:

232

1. Agar er-xotindan biri sud tomonidan bedarak yo‘qolgan deb e‘lon qilinsa;

2. Agar er-xotindan biri sud tomonidan ruhiyati buzilishi sababli muomalaga

layoqatsiz deb topilgan bo‘lsa;

3. Er-xotindan biri sodir qilgan jinoyati uchun uch yildan kam bo‘lmagan muddatga

ozodlikdan mahrum qilingan bo‘lsa, o‘rtada voyaga yetmagan bolalari borligidan qat‘i

nazar, ulardan birining arizasiga ko‘ra o‘rtadagi nikoh bekor qilinishi mumkin.

Agar bolalari, mol-mulki bo‘yicha, yordamga muxtoj taraflar mavjud bo‘lsa faqat sud

tomonidan nikoh bekor qilinadi.

Oila tushunchasi. Oila a’zolarining huquq va majburiyatlari.

Oila – bu ota-ona, farzandlar, qarindosh-urug‘lar tomonidan tuzilgan uyushma

bo‘lib, bir- birlariga nisbatan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi. Huquq va

majburiyatlar shaxsiy va mulkiy turlarga bo‘linadi. Ota-onalarning bolalari oldidagi

huquqlariga: bolaga ism, familiya, ota ismini berish, jamiyatga yetuk, barqamol inson qilib

tarbiyalash, uni turar joy bilan ta‘minlash, bolalarning huquq va manfaatlarini himoya

qilish, voyaga yetmagan bolalarga ta‘minot berish va hokazolar kiradi.

Voyaga yetmagan bolalrning o‘z ota-onalari tomonidan tarbiyalanishlari,

manfaatlarining ta‘minlanishi, ota-onalari bilan oilada birga yashashalari ularning har

tomonlama kamol topishlari, insoniy qadr-qimmatlarining xurmat qilinishi, yaxshilik va

muruvvat tuyg‘ulari asosida tarbiyalanishlari uchun imkon yaratadi. Ota-onalar, ularning

o‘rnini bosuvchi shaxslar o‘zlarining voyaga yetmagan bolalariga uchun ta‘lim shakllarini,

umumta‘lim muassasasi turi va o‘qitish tilini tanlash, ta‘lim muassasasi ma‘muriyatidagi

o‘quv yurtlari ustavlarida belgilangan zarur shart-sharoitlarni yaratilishini, bolaga xurmat

bilan munosabatda bo‘lishini talab qilish, ta‘lim muassasasini boshqarishda ishtirok etish

huquqlariga egadirlar. Bundan tashqari ota-onalar o‘zlarining voyaga yetmagan bolalarini

shaxsan tarbiyalash huquqidan kelib chiqqan holda ularni g‘ayriqonuniy tarzda ushlab

turgan boshqa har qanday shaxsdan talab qilib olishda ustun huquqqa egadirlar.

Agar ota-ona o‘z huquq va majburiyatlarini bajarmasalar yoki uzursiz sababli bundan

voz kechsalar, ota-onalik huquqini suiste‘mol qilsalar, farzandlariga shavqatsiz muomilada

bo‘lsalar, muttasil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubtalo bo‘lgan bo‘lsalar, o‘z

bolalarining hayoti yoki sog‘lig‘iga yoxud eri (xotini)ning hayoti yoki sog‘lig‘iga qarshi

qasddan jinoyat sodir qilgan bo‘lsa, ota-onalik huquqidan mahrum qilish mumkin. Ota-

onalik huquqidan mahrum qilish sud tartibida amalga oshiriladi.

Ota-ona voyaga yetmagan bolalariga ta‘minot berishlari shart. Voyaga yetmagan

bolalariga ta‘minot berish majburiyatini ixtiyoriy ravishda bajarmagan ota (ona)dan

sudning xal qiluv qarori asosida aliment undiriladi.

Agar ota-ona o‘rtasida voyaga yetmagan bolalariga beriladigan ta‘minot miqdori

kelishilmagan bo‘lsa, ularning ta‘minoti uchun aliment sud tomonidan har oydagi ish haqi

va boshqa daromadlardan unidiriladi. Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori

qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining uchdan bir qismidan kam

bo‘lmasligi kerak. Agar bola kasal bo‘lsa, nogiron bo‘lsa qo‘shimcha ta‘minot talab qilish

mumkin.

Ayrim vaqtlarda voyaga yetgan, mehnatga layoqatsiz bolalar o‘z ota-onalaridan

aliment talab qilish huquqiga egadirlar. Aliment miqdorini sud belgilaydi.

Ota-onasi qariganida, mehnat qobiliyatini yo‘qotganda, kasal bo‘lganligi va boshqa

sabablarga ko‘ra voyaga yetgan bolalaridan aliment talab qilish huquqiga egadirlar.

Bunday ta‘minot miqdori sudning xal qiluv qaroriga asosan belgilanadi.

233

Oila huquqi ota-ona qaramogidan mahrum bo‘lgan bolalarni himoyalash tartiblarini

o‘rnatgan. Ularni farzandlikka olish, vasiylik, homiylik belgilash yoki oilalarga tarbiyaga

berish mumkin.

Farzandlikka olish faqat voyaga yetmagan bolalarga nisbatan va ularning

manfaatlarini ko‘zlab yo‘l qo‘yiladi. Farzandlikka olish uchun farzndlikka oluvchilarning

istagi to‘g‘risidagi arizasiga binoan hamda vasiylik va homiylik organi tavsiyasiga ko‘ra

tuman, shahar xokimi qarori bilan amalga oshiriladi.

Har bir voyaga yetgan erkak yoki ayol fuqarolar farzandlikka oluvchilar bo‘lishi

mumkin. Ota-onalik huquqidan mahrum bo‘lganlar, ota-onalik huquqi cheklanganlar,

muomala layoqatiga ega bo‘lmaganlar, asab kasalliklari yoki norkologiya muassasalarida

ro‘yxatda turuvchilar farzandlikka olish huquqiga ega emaslar.

Vasiylik va homiylik.

Vasiylik va homiylik ota-onasining qaramog‘idan mahrum bo‘lgan bolalarga ta‘minot

berish, ularni tarbiyalash va ularga ta‘lim berish, shuningdek bunday bolalarning shaxsiy

va mulkiy huquq, manfaatlarini himoya qilish uchun belgilanadi. Vasiylik va homiylik

tuman yoki shahar xokimining qarorlari bilan belgilanadi.

Vasiylik o‘n to‘rt yoshga to‘lmagan bolalarga va sud tomonidan muomalaga ega

emas deb topilgan shaxslarga nisbatan belgilanadi. Homiylik o‘n to‘rt yoshdan o‘n sakkiz

yoshgacha bo‘lgan voyaga yetmaganlarga, shuningdek sud tomonidan muomala layoqati

cheklangan deb topilgan shaxslarga nisbatan belgilanadi.

Vasiylar o‘z qaramog‘idagi shaxslarning qonuniy vakillari hisoblanadilar va ular

nomidan barcha zaruriy bitimlarni tuzish huquqiga egalar.

Xomiylar o‘z qaramog‘idagi shaxslarga ular o‘z huquqlarini amalga oshirishda va

majburiyatlarni bajarishda ko‘maklashadilar, shuningdek ularning huquqlari uchinchi

shaxslar tomonidan suiste‘mol etilishidan himoya qiladilar.

Oila Kodeksining 79-moddasiga ko‘ra quyidagi hollarda:

-ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsa, shu jumladan aliment to‘lashdan

bo‘yin tovlasa:

-uzursiz sabablarga ko‘ra o‘z bolasini tug‘ruqxona yoki boshqa davolash

muassasalaridan, tarbiya, aholini ijtimoiy himoyalash muassasasi va shunga o‘xshash

boshqa muassasalardan olishdan bosh tortsa;

-ota-onalik huquqini suiste‘mol qilsa, bolalarga nisbatan shafqatsiz muomalada

bo‘lsa, jumladan jismoniy kuch ishlatsa yoki ruhiy ta‘sir ko‘rsatsa;

-mutassil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubtalo bo‘lsa;

-o‘z bolalarining hayoti va sog‘lig‘iga yoxud eri (xotini)ning hayoti yoki sog‘lig‘iga

qarshi qasdan jinoyat sodir qilgan bo‘lsa, ular ota-onalik huquqidan mahrum qilinishi

mumkin.

Ota-onalik huquqidan mahrum qilingan ota-ona qaysi bolaga nisbatan ota-onalik

huquqidan mahrum qilingan bo‘lsa, shu bolaga nisbatan bo‘lgan qarindoshlik faktiga

asoslangan barcha huquqlardan, shu jumladan undan ta‘minot olish huquqidan mahrum

bo‘ladi, ammo ota-onalik huquqidan mahrum qilingan ota-ona o‘z farzandiga ta‘minot

berish majburiyatidan ozod qilinmaydi.

Ota-onalik huquqidan mahrum etilganlarning bolalarini ulardan biriga berish

imkoniyati bo‘lmasa vasiylik homiylik organlarining qaramog‘iga beriladi. U farzandlar

sudning xal qiluv qarori chiqarilgan kundan kamida olti oy o‘tgach, o‘zgalarga

farzandlikka berilishiga ruxsat etiladi.

234

Ota-onalik huquqi, ular o‘z xulq atvorini, turmush tarzini, bola tarbiyasiga bo‘lgan

munosabatini o‘zgartirgan hollarida sud tomonidan qayta tiklanishi mumkin.

Er va xotinni bir-birlariga ta‘minot berish majburiyatlari sud tomonidan quyidagi

hollarda Oila kodeksining 120-moddasiga ko‘ra:

-agar er va xotin nikohda qisqa vaqt mobaynida bo‘lgan bo‘lsa:

-agar o‘z ta‘minoti uchun mablag‘ to‘lanishini talab qilayotgan er yoki xotinning

noloyiq xulq-atvori tufayli nikohdan ajratilgan bo‘lsa,

-agar yordamga muxtoj er yoki xotinning mehnatga layoqatsiz bo‘lib qolishi uning

spirtli ichimliklarni, giyohvandlik vositalarini, psixotrop moddalarni suiste‘mol qilishi

yoki qasddan jinoyat sodir etishi oqibatida yuz bergan bo‘lsa, er (xotin)ni yordamga

muxtoj mehnatga layoqatsiz xotin (er) ga ta‘minot berish majburiyatidan ozod qilinishi

yoxud bu majburiyatni muayyan muddat bilan cheklab qo‘yishi mumkin.

Er (xotin)ning aliment olish huquqi sharoitdan kelib chiqqan holda sud tomonidan

tugatilishi mumkin.

Oila kodeksida belgilanganidek: farzandlikka olish qalbaqi hujjatlar asosida soxta

bo‘lsa, voyaga yetmagan shaxs farzandlikka olingan bo‘lsa haqiqiy emas deb topiladi.

Agar farzandlikka oluvchilar o‘z zimmalariga yo‘qlatilgan majburiyatlarni

bajarishdan bo‘yin tovlasa, ularni lozim darajada bajarmasalar, ota-onalik huquqini

suiste‘mol qilsa, farzandlikka olinganlar bilan shafqatsiz muomalada bo‘lsa

ichkilikbozlikka, giyohvandlikka mubtalo bo‘lsa, farzandlikka olinish bekor qilinadi.

Farzandlikka olish haqiqiy emas deb topilganda, farzandlikka olish bekor qilinganda,

bola sudning qarori bilan onasiga olib berilishi mumkin.

Oila kodeksiga muvofiq quyidagi hollarda vasiylik va homiylik tugatilishi mumkin.

-vasiy yoki vasiylikdagi shaxs vafot etganda;

-voyaga yetmagan shaxslar o‘n turt yoshga to‘lganda yoki ular ota-onasi

qaramog‘iga qaytarilganda;

-ota-onalarning muomala layoqati qayta tiklanganda;

Homiylik ham sud qaroriga muvofiq bekor qilinadi.


1.Oila huquqi predmeti va vazifalari nimalardan iborat?

2.Nikoh tuzish yoshini ayting?

3.Er va xotinning shaxsiy huquq va erkinliklarini ayting?

4.Farzandlarning ota-onalari oldidagi burchlari va majburiyati qanday?

5.FHDYo tomonidan qaysi holatlarda nikoh bekor qilinishi mumkin?

6.Farzandlikka olish tartibi qanday?

7.Homiylik va vasiylikni qanday tushunasiz?

8.Aliment to‘lashdan bosh tortganlik uchun qanday javobgarliklar mavjud?

9.Ota-ona va bolalarning mulkiy huquq va majburiyatlari qanday?

10.Voyaga yetmagan ota-onaning Oila kodeksi asosida qanday huquqlari mavjud?


1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi -T. O‘zbekiston. 2012.

2. I.A. Karimov. O‘zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy

tamoyillari. -T. 1995.

3. F.Otaxo‘jayev. Nikoh va uni huquqiy tartibga solinishi. -T.:O‘zbekiston, 2000.

235

4. M.S.Vosiqova. Oila va qonun. -T. 1993.

5. O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksiga sharxlar. -T. 2000.

6. BMTning Bola huquqlari to‘g‘risidagi Konventsiyasi. -T.: Inson huquqlari

bo‘yicha shartnomalar. 2004.


2010.

8. Otaxo‘jayev F.M., Yuldasheva Sh.R. Oila huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2009.



8-Mavzu. Ekologiya huquqi asoslari





Ma‘lumki, XX asrda mamlga oshirilgan fan-texnika yutuqlari natijasida yaratilgan

yangi texnika vositalari, ishlab chiqarish ob‘yektlari uz navbatida tabiatnga bo‘lgan

ta‘sirini oshishi misli qurilmagan ekologiu salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Shu sababli

eqologiu munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan ijtimoiy-huquqiy chora-tadbirlar

tizimi ishlab chiqilda va amalga oshirilmoqda. Ushbu holat esa ekologik huquqiy

munosabatlar doirasi va darajasini o‘rganuvchi ekologiya huquqi fanining paydo bo‘lishi

va rivojlanishiga zaruriyat yaratdi.

Ekologiya huquqi – tabiat bilan jamiyat o‘rtasida paydo bo‘ladigan ijtimoiy

munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishni urgatuvchi fandir.

«Ekologiya huquqi bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq

tizimida uz o‘rni va salloxiyatiga ega bo‘lgan alohida yo‘nalish va xususiyatlariga ega

bo‘lgan huquq sohasi hisoblanadi. Shuni alohida ta‘kidlash kerakqi, har bir huquq

sohasining mohiyati , tartibga solinayotgan ijtimoiy munosabatlarning kengligi,

murakkabligi, xilma-xilligi va o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi.»

Ekoligiya huquqi ham boshqa huquq tarmoqlari singari keng qamrovli ahamiyatga

ega bo‘lgan huquq sohalari ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda boshqa huquq

sohalarining huquqiy qoida-talablari va tamoyillaridan foydalanadi.

Ekologiya huquqi ham tabiat – jamiyat tizimidagi global ahamiyatga ega bo‘lgan

ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda birinchi navbatda, ekologik umum majburiy

ahamiyatga ega bo‘lgan tamoyil, usul, va qoida talablaridan foydalanadi, ikkinchidan,

Ushbu murakkab ekologik muammolarni xal qilish, ularning huquqiy tartibotini

ta‘minlashda o‘zaro bog‘liq bo‘lgan huquqning boshqa sohalarining kuch va

imkoniyatlaridan foydalanadi. Chunki, ekologiya huquqi hal qilishga qaratilgan ekologik

muammolar va vazifalarning qulami kengligi, murakkab va ahamiyatliligi sababli

faqatgina jamiyat hayotining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma‘naviy-madaniy jabxalarida

mavjud bo‘lgan barcha vosita chora-tadbirlarni safarbar qili shorqali ekologik

munosabatlarni tartibga solish mumkin.

236

Shuning uchun ham ekologik muammolarni xal qilishga qaratilgan ijtimoiy

munosabatlarni tartibga solishda ekologik tamoyil, qoida, talablar bilan bir qatorda

boshqa huquq sohalari ya‘ni ma‘muriy, jinoiy, fuqarolik, mehnat va xo‘jalik huquqiy

vosita va qoida talablaridan foydalanadi.

Ekologiya huquqi huquq tizimining alohida sohasi sifatida boshqa huquq sohalari

bilan chambarchas bog‘liq holda ijtimoiy munosabatlar, tabiat qonuniyatlari, tabiiy

resurslar, ekologik tizim va qomponentlarga ta‘sir etish ya‘ni holatining yomonlashishi,

miqdorining qamayishi, muvozanatning buzilishi, turlarning yo‘qolishi, va hokazolar kabi

jarayonlarda paydo bo‘ladi. Hammamizga ma‘lumki, Inson bu tabiat mahsuli, uning bir

qismi, tabiat qonuniyatlari doirasida shakllanadi va rivojlanadi va taraqqiy etadi. Shuning

uchun ham jamiyat o‘z taraqqiyotiga erishmoqchi bo‘lsa, albatta tabiatning muqaddas,

ustuvor qonuniyatlarini anglashi, e‘tirof etishi, uz xatti-harakatlarini moslashtirishi va eng

muhimi o‘z ehtiyojlarini qondirish bilan bog‘liq harakat yo‘nalishlari tabiatning holatiga

bog‘lab rivojlantirilishi lozim bo‘ladi.

Bugungi kunda tabiat qonunlarini o‘rganish tabiiy resurslarning rivojlanishi, o‘zaro

bog‘liqligi darajasi ekologik tizimdagi muayyan tabiiy resurs, tur, qomponentlar sifat va

miqdoriy o‘zgarishlari, ularga bo‘ladigan ta‘sir doiralarini aniqlash yoki bir so‘z bilan

aytganda tabiat ilmini o‘rganishda tabiiy fanlar tizimida uz yo‘nalishi, xususiyatlariga ega

bo‘lgan ekologiya fani tobora rivojlanib bormoqda.

Ekologiya huquqi fanining oldida «Tabiat-jamiyat tizimi»da turli shakl va

yo‘nalishlarda paydo bo‘ladigan o‘zaro ta‘sirlarni barqarorlashtirish, harakat

yo‘nalishlarini aniqlash, jamiyat ehtiyojlarini qondirish me‘yorlarini o‘rnatish, tabiat

qonunlari darajasida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish talablarini belgilash kabi

mas‘uliyatli vazifalarni yo‘qlaydi.

Ekologiya huquqi o‘rganadigan ekologik munosabatlar deganda, tabiat va jamiyat

o‘rtasidagi o‘zaro ta‘sirlar natijasida paydo bo‘ladigan turli ijtimoiy munosabatlarni

tushunamiz. Bugungi kunda bu munosabatlar uchta quyidagi asosiy yo‘nalishlarda paydo

bo‘ldi:

1.Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq ekologik huquqiy

munosabatlar;

2.Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bilan bog‘liq ekologik huquqiy

munosabatlar;

3.Aholini ekologik xavfsizligini ta‘minlashga qaratilgan ekologik huquqiy

munosabatlar.

Ushbu eklogik huquqiy munosabatlar yo‘nalishlari uz mazmun-mohiyatiga ko‘ra

bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, jamiyatning tabiat bilan o‘zaro ta‘sirlari tizimida

tutgan o‘rni muammolarini xal qilishda qo‘llaniladigan chora-tadbirlari, uslublari va o‘ziga

xos xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadi.

Shuni alohida ta‘kidlash kerakqi, yuqorida tavsiflangan ekologik huquqiy

munosabatlar davlat ekologik siyosatining asosiy yo‘nalishlarini tashkil etadi.

Xulosa qilib aytganda, ekologiya huquqining predmeti-atrof muhitni muhofaza qilish,


jarayonida paydo bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tomondan tartibga solishdan

iboratdir.

Ekologiya huquqining tamoyillari va manbalari.

237

Har bir fan sohasi, shu jumladan ekologiya huquqi ham ijtimoiy munosabatlarni

tartibga solish jarayonida uz yo‘nalishlari, ya‘ni uz tamoyillariga ega bo‘lib, uz navbatida

har bir Fan sohasining maqsadi va vazifalaridan kelib chiqadi.

Biz o‘rganiyotgan ekologiya huquqining mamoyillari-tabiat-jamiyat tizimidagi

o‘zaro munosabatlar yo‘nalishi, chegaralarini belgilab berishda ekologik-huquqiy

mexanizmining barqarorligini kafolatlashda va qonunchilik qoida-talablarining ekologik

munosabatlarini tartibga solish tartibini belgilashda muhim ahamiyatga egadir.

Ekolgiya huquqining tamoyillarini quyidagi tizimga bo‘lamiz:

1.Davlat va huquqning umumiy tamoyillari;

2.Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishga oid tamoyillar;

3.Tabiat resurslaridan oqilona foydalanishga qaratilgan tamoyillar.

Eqoliya huquqi huquqtizimining sohasi sifatida ekologik munosabatlarni tartibga

solishda davlat va huquqning quyidagi tamoyillaridan foydalaniladi:

1.Qonuniylik;

2.Ijtimoiy adolat;

3.Oshkoralik;

4.Ishontirish va majburlov choralarining hamkorligi;

5.Shaxslarning huquq va burchlarining birligi va boshqalar.

Atrof tabiiy muhit barqarorligini ta‘minlash va tabiatni muhofaza qilishning asosiy

tamoyillari quyidagilarni uz ichiga oladi:

1.Biosfera va ekologiya tizimlari barqarorligi hozirgi va qelgusi avlodning genetiq

fondini saqlash;

2.Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishda tabiat qonuniyatlari ustuvorligini tan olish;

3.Fuqarolarning hayoti uchun qulay tabiiy muhitga ega bo‘lish huquqini ta‘minlash;

4.Jamiyatning ekologik, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarini uygunlashtirish;

5. Tabiatni muhofaza qilish chora-tadbirlarining tabiiy resurslardan foydalanish

tadbirlaridan ustuvorligini tan olish;

6.Tabiatni muhofaza qilish faoliyatini ragbatlangtirish;

7.Ekologik qonun qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik;

8.Tabiiy resurslar holatini tiqlash majburiyligi;

9.Ekologiya eqspertizasini o‘tkazishning majburiyligi.

Tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy munosabatlar quyidagi

tamoyillar doirasida tartibga solinadi:

-tabiiy resurslardan faqat ilmiy asoslangan holda oqilona foydalanishning zarurligi;

-tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish faoliyatini

ragbatlantirish;

-yer, yer osti boyliklari, o‘simlik, xayvonotdunyosidan maxsus foydalanganlik

uchun haq to‘lash va umumiy asosda foydalanganlik uchun haq to‘lamaslik;

-yerlardan belgilangan toifalar doirasida maqsadli foydalanish;

-qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarnng ustuvorligi;

-tabiiy resurslar qadastrini yuritish majburiyligi va boshqalar.

Ekologik huquqiy munosabatlar tizimida quyidagi usullardan foydalaniladi:

Ekologizatsiyalashtirish;

Ma‘muriy-huquqiy;

Fuqaroviy-huquqiy.

238

Ekologik huquqiy munosabatlar tizimini o‘rganishni oson bo‘lishi uchun o‘ziga xos

institut, toifa va nazariy qoidalar majmuini birlashtirgan holda ekologiya huquqi uz

tizimiga ega.

Ekologiya huquqining tizimi – ekologik munosabatlarni tartibga solishdagi ahamiyati

va mazmuniga ko‘ra asosiy institut, toifa va nazariy-xuqquqiy masalalarning ma‘lum

tartibda joylashishidir.

Tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tartibga solishda yordam

beradigan, qatnashadigan huquqiy hujjatlar eqologiy huquqining mabasi sifatida qaralishi

mumkin.

Ekologiya huquqining manbalari bo‘lib me‘yoriy-huquqiy hujjatlar hisoblanadi.

Ekologiya huquqining manbalari – deganda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish,


bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda xizmat qiladigan qonunchilik

hujjatlari tushuniladi.

Ekologiya huquqining manbalari keng qamrovli munosabatlarni tartibga solish uchun

ham ularni quyidagicha tasniflash mumkin: yuridik kuchi bo‘yicha manbalar qonunlar va

qonunosti me‘yoriy hujjatlarga bulinadi.

Ekologik munosabatlarni tartibga solishni yo‘nalishlari bo‘yicha:

- tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi;

- tabiiy resurslardan oqilona foydalanish qonunchiligi;

- aholining ekologik xavfsizligini ta‘minlash qonunchiligi.

Munosabatlarni tartibga solish predmeti bo‘yicha:

- umumiy va maxsus ekologik qonunchilik hujjatlari;

- huquqiy tartibga solish holati bo‘yicha moddiy va protsessual ahamiyatdagi

qonunchilik hujjatlari;

- qonunchilik hujjatlarining tizimi bo‘yicha oddiy qodifiqatsiyalashgan manbalar.

Qonunchilik hujjatlarining qo‘llanilish doirasi bo‘yicha:

- hududiy-mintaqaviy;

- Respublika miqiyosida;

- xalqaro miqiyosdagi manbalar va hokazo.

O’zbekistonning ekologik siyosati.

Tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabat shakllari va kontseptsiyalaridan kelib

chiqadigan hamda ekologik qonunlarni maqsadi va mohiyati kishilarning jamiyatdagi

ekologik munosabatlarida amal qilishi kerak bo‘lgan asosiy printsiplari yoki qoidalarida

namoyon bo‘ladi. Bu printsiplar tabiat qonuniyatlariga asoslangan bo‘lib quyidagilardan

iboratdir:

Tabiiy hodisa va jarayonlar ko‘p qirralikdir, shuning uchun ham ular har tomonlma

ob‘yektiv baholanishi kerak. Bu degani har bir tabiiy hodisa yoki ob‘yektga xalq

xo‘jaligining sohaviy zaruriyatiga qarb yondashish demakdir. Bu sohaviy yondashuv

avvalambor ekologik tizimlarni saqlab qolish va ularni qayta tiqlash nuqtai nazardan

amalga oshirilishi maqsadga muvofiq bo‘ladi.

O‘rta Osiyo sharoitida urmon qurilish yoki ximiq xom-ashyo manbayi emas, balki

ekologik tizim yoki lanshaftlarni bir me‘yorda ushlab turuvchi element sifatida qaralishi

kerak. Chunki bu mintaqada bor yugi umumiy maydonning bir fiozidan oshmaydigan

siyraq daraxtzor va bo‘tazorlar suv tuproq muhofazasida «Yashil halqon», iqlimni

239

mu‘tadillashtiradigan qompanent, aholini madaniy dam olishini ta‘minlaydigan ob‘yekt

sifatida qarashni taqazo etadi.

O‘zbekiston Respublikasi suv va suvdan foydalanish to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga

ko‘ra suv fondidagi daryolar O‘rta Osiyo sharoitida sugorish va reqratsiya manbai emas,

balki ichimlik suvi va aholining maishiy xizmati uchun mo‘ljallanishi kerak. Chunki issiq

iqlimli sharoitda suv aholdi uchun hayot manbayidir. Sibir, Uzoq Sharq kabi sovuq yoki

nam iqlimli mintahalar uchun daryolar, avvalambor aholini transport xizmatini bajaruvchi

va arzon energetiqa manbaidir. Daryolar insonlarning hayoti uchun bilvosita qishloq

xo‘jaligi, metallurgiya, tog-qon sanoati, qimyo kabi suvni ko‘p talab qiluvchi xalq

xo‘jaligi tarmoqlari orqali xizmat qiladi. Asosiysi tabiat qomponentlari turli chiqindilar va

axlatlar tashlaydigan tabiiy ob‘yekt bo‘lib qolmasligi kerak.

Yer qurrasida yuzaga qelayotgan ekologik nobop muhitning chuqurlashuvida ozmi

ko‘pmi O‘zbekistonning ham ishtiroki bor. Hozirda O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan 25

milliondan ziyod aholining yarmidan ko‘progi ekologik xavfsiz bo‘lmagan muhitda

yashamoqda. Orol dengizi va uning atrofida ruy bergan ekologik inqiroz holati Sovet

davrining noekologik agrar iqtisodiy siyosatining natijasidir. Shuning uchun ham

davlatimiz shaxsan prezident ekologik masalalarni iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy islohotlar

bilan uygunlashtirilgan holda olib borishni lozim deb topmoqda.

XX asr oxiriga kelib O‘zbekistonda quyidagi taktiq va srategiq yo‘nalishlar ishlab

chiqilgan: «2005 yilgacha bo‘lgan davrda tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan

samarali foydalanishning Davlat dasturi», «O‘zbekiston Respublikasida tabiatni muhofaza

qilish va barqaror rivojlanishning ekologik ta‘minlashning milliy harakatlar rejasi»,

«O‘zbekiston Respublikasida atrof muhit gigiyenasi bo‘yicha milliy harakatlar dasturi»,

«Biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha milliy srategiya va reja». Bu hujjatlarda

davlatimizning jamiyat va tabiat o‘rtasidagi munosabat shakli, hozirgi kunda va qelajaqda

qanday bo‘lishi, O‘zbekistonning ekologik kontseptsiyasi, maqsadi va printsiplari belgilab

berilgan.

O‘zbekiston Respublikasi ekologik siysatining asosiy maqsadi – kishilarning

hayotiy zarur bo‘lgan ekologik xavfsiz muhitini ta‘minlash uchun tabiatni muhofaza qilish

va tabiiy resurslardan samarali foydalanish, ya‘ni tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi iqtisodiy-

ekologik munosabat shaklini qo‘llashdir.

29 avgust 1997 yilda qabul qilingan milliy xavfsizlik kontseptsiyasi to‘g‘risidagi

qonunda ham mamlakatimizning ekologik kontseptsiyasi berilgan edi, ya‘ni shaxsning

hayotiy zarur ehtiyoji bo‘lgan kishilarning sog‘lig‘ini muhofaza qilish va insonlarning

turmushi uchun optimal holatdagi ekologik sharoitlarni yaratib berish; jamiyatning hayotiy

zarur ehtiyoji bo‘lgan oilani har tomonlama qullab-quvvatlash, mu‘tadil ekologik vaziyatni

tashkil etish, aholining sog‘lig‘ini ta‘minlash, jismoniy baquvvat avlodni shakllantirish;

shuningdek davlatning hayotiy zarur ehtiyojlari bo‘lgan barqaror rivojlanish mintaqaviy

iqtisodiy holatni mu‘tadillashtirish soglom hayot tarzini shakllantirishdan iboratdir. Undan

tashqari prezidentimiz I.A. Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka

tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida hamda 2005 yilgacha

bo‘lgan davrda tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan samarali foydalanishning

davlat dasturida yuqorida aytilgan maqsad va kontseptsiyalarni amalga oshirishning asosiy

chora-tadbirlari belgilandi. Ular quyidagilardan iborat:

-ekologik texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish

- qishloq xo‘jalik eqinlarini eng avvalo guzani sugorishda suvni tejaydigan

texnologiyalarni keng joriy etish

240

- sanoat korxonalarida atmosferaga, havoga, suv xavzalariga, tuproqqa

ifloslantiruvchi hamda zararli moddalarni tashlaganlik uchun maxsus soliqdan keng

foydalangan holda mas‘uliyatni oshirish darqorligi

- qayta tiqlanadigan zaxiralarni qayta ishlab chiqarishning tabiiy ravishda

kengayishini ta‘minlangan turlaridan oqilona foydalanish

- foydali qazilmalardan oqilona foydalanish kerakligi

- keng maydonlardagi tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan samarali va qompleqs

foydalanishni ta‘minlaydigan darajada aniq maqsadli, ilmiy asoslangan tarzda o‘zgartirish

- jonli tabiatning xilma-xilligini saqlash

- Jahon jamoatchiligi e‘tiborini mintaqaning ekologik muammolariga qaratish va

boshqalar.

O‘zbekiston Respublikasining yuqorida aytib utilgan ekologik siysatni amalga

oshiruvchi tabiat va jamiyat o‘rtasidagi munosabat shakli, tabiat qonuniyatlariga jamiyat

qonunlarini moslashtirish, ekologik chora-tadbirlar va asosiy tanlangan tamoyillarning

hayotga tadbiq qilish mexanizmi ishlab chiqilsa va amaliyotda ular uz tadbigini topsa

so‘zsiz bizning mamlakatimiz yaqin qelajaqda ekologik munosabat shakliga o‘tib olishi

mumkin. Bunday siyosat shaxsning, jamiyatning va davlatning hayotiy zarur bo‘lgan

milliy xavfsizligini ta‘minlashda qatta omil bo‘lib xizmat qilishiga hech shubxa yo‘q.

Ekologiya nazorati tushunchasi, maqsadi, vazifasi va usullari.

Ekologiya nazorati davlat ekologik siyosatning muhim tarkibiy qismi sifatida tabiat-

jamiyat tizimidagi ekologik munosabatlarning barqarorligi ta‘minlashda muhim

ahamiyatga egadir.

Hammamizga ma‘lumki, ekologik huquqiy munosabatlarni tartibga solish

jarayonida ekologiya nazorati muhim vazifalarni amalga oshiradi�.

Ekologiya nazorati – atrof tabiiy muhitning muhofaza qilish, tabiiy resurslardan

oqilona foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta‘minlash qoida-talablarini barcha vazirlik,

davlat qo‘mitalari va idoralari korxonalar. tashkilotlar, muassasalar, mansabdor va

jismoniy shaxslar tomonidan bajarilishini teqshirish, tabiiy muhit holatini o‘rganish

vaquzatish, chora-tadbirlarni qo‘llash bilan bog‘liq siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va

ma‘naviy-ma‘rifiy chora-tadbirlar yig‘indisini uz ichiga oladi.

Ekologiya nazoratining asosiy maqsadi atrof-tabiiy muhit barqarorliginisaqlashdan

iborat bo‘lib davlat organlari va jamoat tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirgan holda

olib borilishini taqazo etadi. Ekologiya nazoratining asosiy vazifalari O‘zbekiston

Respublikasi «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunining 29-moddasida

belgilangandir.

Ekologiya nazoarti bilan bog‘liq murakkab faoliyatni olib borishda ekologiya

nazorati sub‘yektlari tomonidan quyidagi asosiy tashkiliy-huquqiy usullar qo‘llaniladi:

- Quzatish – atrof tabiiy muhitda bo‘ladigan o‘zgarishlarni o‘rganish va

ma‘lumotlarni tuplash;

- Umumlashtirish – atrof tabiiy muhit holatiga zararli va xavfli ta‘sirlarni aniqlash,

tahlil qilish aslsida ma‘lumotlarni tasniflash;

- Baholash – antropogen faoliyat ishlarining zararli, xavfli va noqonuniyligini

aniqlash;

- Ruxsatnima berish – yuridik va jismoniy shaxslarga yer, suv, o‘simlik va xayvonot

dunyosi, yer osti boyliklari va atmosfera havosidan foydalanish uchun litsenziya berish;

- Ogohlantirish, cheklash va tuxtatish – ekologik xavfli va zararli xo‘jalik va boshqa

faoliyatni cheklash, vaqtincha tuxtatib qo‘yish va bekor qilish;

241

- javobgarlikka tortish – ekologik qoida-talablarini buzgan, yuridik va jismoniy

shaxslarga nisbatan ma‘muriy-huquqiy javobgarliklarni qo‘llash.

Davlat ekologiya nazorati – atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan

oqilona foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta‘minlash qoida-talablarini barcha

vazirlik, davlat qo‘mitalari, idoralar, yuridik shaxslar, mansabdor va jismoniy shaxslar

tomonidan bajarilishi yuzasidan maxsus vakolatli organlarning teqshirish va choralarni

qurish bilan bog‘liq faoliyatini uz ichiga oladi.

Qonun hujjatlariga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish

qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi sog‘likni saqlash vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi

yer resurslari davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi ichki ishlar vazirligi,

O‘zbekiston Respublikasi sanoat va qonchilik nazorati agentligi, maxsus vakolatli davlat

organlri hisoblanadi.

Ekologik eqspertiza – ekologik huquqiy mexanizmning tarkibiy qismi sifatida atrof

tabiiy muhitning barqarorligini saqlash, tabiiy boyliklardan unumli va samarali

foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta‘minlashda muhim ahamiyatga egadir.

Amaldagi qonun hujjatlariga asosan ekologik eqspertiza deganda rejalashtirilayotgan yoki

amalga oshirilayotgan xo‘jalik va boshqa xil faoliyatning ekologik talablarga

muvofiqligini belgilash hamda ekologik eqspertiza ob‘yektini ruyobga chiqarish

mumkinligini aniqlash tushuniladi. Ekologik eqspertizaning huquqiy holati

qonstitutsiyaviy qoidalarda O‘zbekiston Respublikasi «Tabiatni muhofaza qilish

to‘g‘risida»gi, «Ekologik eqspertiza to‘g‘risida»gi qonunlarda, O‘zbekiston Respublikasi

tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, O‘zbekiston Respublikasi sog‘likni saqlash

vazirligining ekologik eqspertizani o‘tkazish tartibi to‘g‘risidagi me‘yoriy hujjatlarida

belgilangan�.

Respublikada ekologik eqspertiza quyidagi maqsadlarda o‘tkaziladi:

- mo‘ljallanayotgan xo‘jalik va boshqa xil faoliyatni amalga oshirish to‘g‘risida

qaror qabul qilinishidan oldingi bosqichlarda bunday faoliyatning ekologik talablarga

muvofiqligini aniqlash;

- rejalashtirilayotgan yoki amalga oshirilayotgan xo‘jalik va boshqa xil faoliyat atrof

tabiiy muhit holatiga va fuqarolar sog‘lig‘iga salbiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lsa,

bunday faoliyatning ekologik xavflilik darajasini aniqlash;

- atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish

bo‘yicha nazarda tutilayotgan tadbirlarning yetarliligi va asosliligini aniqlash�.

Ekologik eqspetizaning eng asosiy vazifasi atrof tabiiy muhit va aholining hayoti va

sog‘lig‘iga xavfli va zararli ishlab chiqarish va xo‘jalik ob‘yektlarining ta‘sirlarini oldini-

olish, bartarf etish bilan bog‘liq preventiv chora-tadbirlarni amalga oshirishdan iboratdir.

Eqspertiza natijalari to‘g‘ri, odilona bo‘lishi chun biologik, qimyoviy, fiziqaviy,

texnologiq, demografiq, agro-ekologik, iqtisodiy va boshqa jabxalardagi bilimlarni

jamlagan holda keng qamrovli ijodiy mehnat mahsuli bo‘lishi va teqshirilayotgan

ob‘yektga nisbatan real , ob‘yektiv baxo berilishi kerak.

Ekologik eqspertiza jarayonida turli shakldagi quyidagi usullardan foydalangan

holda ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishiladi:

-ma‘lumotlar tuplash-eqspertizadan o‘tayotgan muayyan ob‘yektga tegishli bo‘lgan

barcha axborot, ma‘lumotlarni yigish va tuplash;

-umumlashtirish-ob‘yekt haqidagi tuplangan iqtisodiy, texnologiq, ekologik,

gidrologiq qimyoviy va boshqa ma‘lumotlarni uz yo‘nalishlari bo‘yicha ma‘lum tizimga

keltirish;

242

-tahlil qilish-umumlashgan ma‘lumotlar banqini uz yo‘nalishi va xususiyatlari

bo‘yicha alohida o‘rganish va tasniflash;

-baholash-eqspertizp o‘tkazilayotgan ob‘yekt yo‘nalishlari, bo‘limlari, tashkil

etuvchi qismlari bo‘yicha xavfli va zararlilik darajasini aniqlash;

-xulosa berish-eqspertiza o‘tkazilayotgan ob‘yektning ekologik jihatdan zararli yoki

zararsiz, xavfli yoki xavfsiz, ekologik qoida-talablarga mos qeladi yoki Ushbu qoidalarga

zid eqanligi haqidagi yakuniy , adolatli, ob‘yektiv xulosaga kelish.

Davlat ekologik eqspertizasi O‘zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish

davlat qo‘mitasi tomonidan olib boriladi.

Ekologik eqspertiza tizimida ekologik audit ham muhim ahamiyatga egadir.

Ekologik audit-ekologik auditorlar tomonidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va

shartlarda o‘tkaziladigan belgilangan tartibda va shartlarda o‘tkaziladigan, atrof tabiiy

muhit holatiga salbiy ta‘sir ko‘rsatayotgan, ishlab turgan korxonalar va boshqa

ob‘yektlarni mustaqil ekologik eqspertiza qilishdir. Lekin, ekologik auditning ekologik

eqspertizadan yagona farqi xo‘jalik yoki ishlab chiqarish ob‘yekti mulkdorining qaroriga

binoan o‘tkaziladi.

Ekologik huquqbuzarliklar uchun javobgarlik tushunchasi,

mohiyati va turlari.

Ekologiya qonun hujjatlarini buzganlik uchun yuridik javobgarlik o‘zining asosiy

maqsadi va tamoyillari bilan boshqa qonunchilikni buzganlik uchun javobgarlikdan farq

qilmaydi, lekin ma‘lum bir o‘ziga xos xususiyatlariga ham ega. Ushbu xususiyatlar

o‘simlik va xayvonot dunyosiga yetqazilgan zararni undirish va ekologik qonun

hujjatlarini buzganlik uchun maxsus jazo choralari, ya‘ni tabiiy resurslardan foydalanish

huquqini cheklash, tuxtatib turish va undan mahrum qilish choralarini qo‘llashdan

iboratdir.

Ekologik qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik quyidagi maqsadlarga

qaratilgandir:

-tabiiy ob‘yektlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish qoidalarini buzgan

shaxslarga nisbatan jazo choralari qo‘llash;

-atrof tabiiy muhitga va Inson salomatligiga yetqazilgan zararni qoplash;

-yangi ekologik huquqbuzarliklarni sodir etishni ogohlantirish.

Eqolik huquqbuzarliklarning ob‘yekti- tabiiy resurstlar, atrov tabiiy muhit, tabiiy

resurslardan foydalanish va ularni muhofaza etish bo‘yicha belgilangan tartibi hisoblanadi.

Ekologik huquqbuzarliklarning sub‘yektlari esa-uni sodir etuvchi yuridik va

jismoniy shaxslardir.

Ekologik huquqbuzarlikning ob‘yektiv tomoni-xatti-harakatning noqonuniyligi,

ekologik zararni yetqazish yoki yetqazish xavfi tugilishi hamda ekologik

munosabatlarning yuoshqa sub‘yektlarini huquq va manfaatlari buzilishi, Ushbu xatti-

harakat bilan vujudga qelgan yoki vujudga kelishi mumkin bo‘lgan oqibat o‘rtasidagi

sababiy boglanish bilan ifodalanadi.

Ekologik huquqbuzarliklarning sub‘yektiv tomoni deganda, huquqbuzarlarning aybi

tushuniladi.Huquqbuzarning aybi qasddan yoki ehtiyotsizlikdan sodir etilishi mumkin.

Qasddan huquqbuzariq sodir etishda huquqbuzar taqiqlangan qoidani yoki bajarishi lozim

bo‘lgan majburiyatni atayin buzadi yoxud bajarmaydi va bunda u uz xatti-harakatlari bilan

zararli oqbatlarni kelib chiqishini biladi hamda unga ongli ravishda yo‘l quyadi.

243

Ekologik huquqbuzarlik o‘zining xavflilik darajasiga qarab jinoiy, ma‘muriy,

fuqaolik (mulkiy) huquqbuzarlik hamda intizomiy xatti-harakat tarzida bo‘lishi mumkin

va ularga nisbatan qonun hujjatlarida belgilangan turli javobgarliklar qo‘llaniladi.

O‘zbekiston Respublikasining Ma‘muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksida

belgilangan qoidalar tabiat atrof muhitga qarshi sodir etiladigan huquqbuzarliklar uchun

javobgarliklardir. Ularda ko‘rsatilgan qoidalar buzilsa, jarima, maxsus huquqdan mahrum

etish, ma‘muriy qamoq, mol-mulkini musodara qilish kabi jazolar qo‘llanilishi

belgilangan.

O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksining 193-moddasi ya‘ni

Sanoat, energetiqa, transport, qommunal xizmat, agrosanoat, ilm-fan ob‘yektlari yoki

boshqa ob‘yektlarni loyixalash, joylashtirish, qurish va ishga tushirib foydalanish

normalari va qoidalarnining mansabdor shaxslar tomonidan buzilishi, yoxud davlat

qomissiyasining a‘zolari tomonidan bu ob‘yektlarni normativ hujjatlarda belgilangan

qoidalarni buzib qabul qilinishi insonning o‘limi, odamlarning ommaviy ravishda

qasallanishi, ekologiyaga salbiy ta‘sir qiladigan darajada atrof muhitning o‘zgarib

qetishiga yoki boshqacha ogir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘lsa;

194-moddasi:atrof tabiiy muhitning ifloslanganligi ma‘lumotlarini qasddan yashirish

yoki buzib ko‘rsatganlik uchun; 195-moddasi:atrof tabiiy muhitning ifloslanishi

oqibatlarinibartaraf qilish choralarini qurmaslik uchun; 196-moddasi atrof tabiiy muhitni

ifloslantirish natijasida oqibati yomon holatlarga olib kelsa jinoiy jazo turlaridan ya‘ni

jarima, ozodlikdan mahrum etish, muayyan huquqdan mahrum etish, qamoq, axloq

tuzatish ishlariga jalb etish kabi jazolar jinoiy sud tomonidan belgilanishiga sabab bo‘ladi.

Shuningdek, yer, yer osti boyliklaridan foydalanish shartlarini yoki ularni muhofaza qilish

talablarini buzish; eqinzor, urmon, boshqa dov-daraxtlarga shiqast yetqazish yoki ularni

nobud qilish; o‘simliklar kasalliklari yoki zararkunandalariga qarshi kurash talablarini

buzganlik uchun; zaharli kimyoviy moddalar bilan muomalada bo‘lish qoidalarini buzish;

xayvonot yoki o‘simlik dunyosidan foydalanish tartibini buzish; su vyoki xayvonot yoki

o‘simlik dunyosidan foydalanish tartibini buzish; alohida muhofaza etiladigan tabiiy

hududlarning tartibini buzish kabilar.

Ushbu jinoyatlar tarkiblari umumiy ekologik talablarni buzish oqibatida vujudga

qeladi. Ularning barchasi tabiiy resurslarni muhofaza qilish bilan bog‘liqdir.�

Ma‘lumki, O‘zbekiston Respublikasi JKning 17-moddasiga ko‘ra, ekologik jinoyatlar

uchun ham javobgarlikka tortish yoshi 16-yosh bo‘la oladi.

Yuqorida qayd etilgan kodekslardan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

tomonidan qabul qilingan Eqolgiyani tartibga solishga qaratilgan qonunlarimizda ham

yuridik javobgarliklar mavjuddir. Jumladan: «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi;

«Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi; «Milliy xavfsizlik Kontseptsiyasi

to‘g‘risida»gi; «O‘simliklar dunyosidan foydalanish va ularni muhofaza qilish

to‘g‘risida»gi; « Xayvonot dunyosidan foydalanish va uni muhofaza qilish qilish

tugrsida»gi; «Davlat yer qadastri tugrsida»gi; «Urmonlar to‘g‘risida»gi va boshqa

qonunlar.


1. Ekologiya huquqining predmeti nima?

2. Ekologik jamg‘armalarning vazifalari nimalardan iborat?

3. Ekologiya huquqining manbalari haqida tushuncha bering.

244

4. Ekologik eqspertiza nima?

5. Ekologiya huquqining asosiy yo‘nalishlari haqida nima bilasiz?

6. Ekologik javobgarlik turlari?

7. Ekologiya huquqi qanday tamoyillarga asoslanadi?

8. O‘zbekistonda ekologik siyosat qanday yo‘lga qo‘yilgan?


1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: ―O‘zbekiston‖. 2012.

2. I.A.Karimov. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. -T. Ma‘naviyat. 2010.

3. T.Mirzayev. O‘zbekistonda ekologik muammolar va prokurorlik nazorati. –T.,

2000.

4. Respublika O‘zbekistan: Entsiklopedicheskiy spravochnik // Avt.-sost.: N.Tuxliyev,

A.Krementsova / -T.: Gos.nauch.izd-vo ―O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi‖,

2001.

5. E.R.Xaytboyev. Ekologiya huquqi. O‘quv qo‘llanma. -T., 2002.

6. Eriashvili N.D., Trunsevskiy Yu.V., Kurochkina V.V. Eqologicheskoye pravo.

Uchebnik dlya VUZov. -M.: YUNITI-DANA, 2004.

7. Ekologiya huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2006.

8. Zemelnoye pravo Respubliki O‘zbekistan. Uchebnik. –T.: TGYuI, 2007.


qo‘llanma. –T.: Universitet, 2008.

10. Qishloq xo‘jalik huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2009.

9-Mavzu. Jinoyat huquqi asoslari





Respublikamiz oldida turgan g‘oyat muhim vazifalardan biri keyingi vaqtda o‘sib

borayotgan jinoyatchilikka qarshi kurash olib borishdir. Bu vazifani xal etish davlat va

fuqarolar tomonidan doimo kuch-g‘ayrat sarflashni, ijtimoiy-iqtisodiy, tarbiyaviy va

huquqiy tadbirlarni ogishmay amalga oshirishndi taqazo etadi.

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining sessiyasida so‘zlagan nutqida «Yaratganimizga ming qatla shukrlar bo‘lsinki,

biz ham siyosiy, ham iqtisodiy sohalarda, ham xavfsizlikni saqlab qolish borasida eng

og‘ir va murakkab davrni boshimizdan eson-omonlik bilan kechirdik. Xalqimizning

donoligi, bagri kengligi, sabr-bardoshi bizni har qanday balo qazolardan asrab,

idroqimizni, aql-zaqovatimizni charxlab, yurtimizda osoyishtalik va millatlararo,

245

fuqarolararo tinchlikni saqlab qolishga xizmat qildi»- degan edi. Demak, hozirgi kunda

jinoyatlarni kamaytirish, ularning oldini olish va unga qarshi kurashish uchun

mamlakatimizda shart-sharoit mavjud. Ammo, bu muammo o‘z-o‘zidan hal

bo‘lavermaydi, buning uchun barcha chora-tadbirlar va vositalardan foydalanish talab

etiladi. Shu vositalardan biri yoshlar ongiga huquqiy bilimlarni singdirishdir. Biz

o‘rganadigan mazkur mavzu ham huquq tarmoqlaridan biridir.

Jinoyat huquqi – ijtimoiy munosabatlarning muayyan tizimi uchun xavfli bo‘lgan

qilmishning jinoiyligini va jazolanishini belgilovchi yuridik normalar yig‘indisidan iborat

huquq tarmogidir. Jinoyat huquqi huquqiy normalar yig‘indisidan tashqari, jinoyat huquqi

fanini va tegishli yuridik uquv fanini bildiradi. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat

huquqining asosiy printsiplariga:

- qonuniylik, sodir etilgan qilmishning jinoiyligi, jazoga sazovorligi va boshqa

huquqiy oqibatlari faqat Jinoyat qodeki bilan belgilanadi. Hech qim sudning hukmi

bo‘lmay turib jinoyat sodir qilishda aybli deb topilishi va qonunga xilof ravishda jazoga

tortilishi mumkin emas;

- fuqarolarning qonun oldida tengligi, jinoyat sodir etgan shaxslar jinsi, irqi, millati,

tili, ijtimoiy kelib chiqishi, e‘tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat‘i nazar, bir xil

huquq va majburiyatlarga egaligidir;

-demokratizm, jamoat birlashmalari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari

yoki jamoalar jinoyat sodir etgan shaxslar axloqini tuzatish ishiga qonunda nazarda

tutilgan hollarda jalb qilinishlari mumkinligi;

-insonparvarlik, jazo va boshqa huquqiy ta‘sir choralari jismoniy azob berish yoki

Inson qadr-qimmatini qamsitish maqsadini quzlamasligi.

-odillik, jinoyat sodir etishdaaybdor bo‘lgan shaxsga nisbatan qo‘llaniladigan jazo

yoki boshqa huquqiy ta‘sir chorasi odilona bo‘lishi,ya‘ni jinoyatning og‘ir-yengilligiga,

aybning va shaxsning ijtimoiy xavflilik darajasiga muvofiq bo‘lishligi;

-ayb uchun javobgarlik, shaxs qonunda belgilangan tartibda aybi isbotlangan ijtimoiy

xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘lishligi;

-javobgarlikning muqarrarligi, qilmishida jinoyat tarkibining mavjudligi aniqlangan

har bir shaxs javobgarlikka tortilishi shartligi printsiplari kiradi.

Jinoyat huquqi, huquqning barcha sohalaridan quyidagi jihatlari bilan farq qiladi:

-birinchidan, jinoyat sodir etilishi munosabati bilan vujudga qelgan jinoiy-huquqiy

munosabatlarda, bir tomonidan jamiyat, davlat, ikkinchi tomonidan esa jinoyat sodir etgan

shaxs sub‘yekt bo‘ladi;

-ikkinchidan, jinoiy-huquqiy norma bilan belgilab qo‘yilgan taqiqlarni buzganlik

uchun sud davlat nomidan qo‘llaydigan jinoiy jazo beriladi. Ma‘lumki, O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasida, «hech qim sud hukmisiz va qonunga nomuvofiq holda

jinoyat sodir etishda aybdor deb topilishi va jinoiy jazoga tortilishi mumkin emas.»

Jinoyat huquqining vazifalariga quyidagilar kiradi: «shaxsni, uning huquq va

erkinliklarini, mulkini,tabiiy muhitni, jamoat va davlat manfaatlarini hamda butun

huquqtartibotni jinoiy tajovuzlardan quriqlash, jinoyatlarni oldini olishga, fuqarolarni

Respublikaimz Konstitutsiyasi va qonunlarga aniq rioya etish ruxida tarbiyalashga yordam

berish.»

Jinoiy huquq normalari o‘z mazmuniga ko‘ra ikki qismga bulinadi: ulardan biri

jinoyat huquqning umumiy o‘rnini, qoida va tartibini belgilab beradi, ikkinchisi esa aniq

jinoyatlar belgilarini ta‘riflab, mazkur jinoyatlarni sodir etgan shaxslarga nisbatan

246

qo‘llaniladigan jazolarni aniqlaydi. Birinchi xil normalar jinoyat huquqining umumiy

qismini, ikkinchi xil normalar esa maxsus qismni tashkil etadi.

Jinoyat huquqida ishlab chiqilgan qoidalarga ko‘ra, har bir qilmishning jinoiy

eqanligini va uni jinoyat qonunining qaysi me‘yori bilan javobgar qilish kerakligini xal

qilish uchun jinoyat tarkibini tahlil qilinadi.

Jinoyat tarkibi – bu O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqining qonunda nazarda

tutilgan, sodir qilingan ijtimoiy xavfli harakatni aniq jinoyat turi sifatida tavsiflaydigan

ob‘yektiv va sub‘yektiv belgilar yig‘indisi; jinoiy javobgarlikning zarur asosidir.

Jinoyat tarkibi quyidagilarga qarab farqlanadi:

-Ushbu harakatning ijtimoiy xavfliligi darajasi bo‘yicha-asosiy jinoyat tarkibi

og‘irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlari bilan;

-Jinoyatni bayon qilish usuliga ko‘ra-oddiy va murakkab;

-Bayon qilish usuli va qonstruqsiyaning o‘ziga xos xususiyatiga ko‘ra- harakat

(harakatsizlik)ning uzi bilan cheqlangan va aniq oqibatlar (tovlamachilik, dezertirlik)

bo‘lishini talab qilmaydigan formal tarkib va harakat (harakatsizlik)dan tashqari aniq

oqibatlar bo‘lishini nazarda tutadigan moddiy tarkib.

Jinoyat huquqida jinoiy qilmishni aniqlash ham muhim rol o‘ynaydi. Jinoiy

qilmish-bu jinoyat qonunlari bilan muhofaza qilinuvchi ijtimoiy munosabatlarga tahdid

qiluvchi jamiyatga qarshi va inson axloq qoidalaridan chetga chiquvchi harakatdir. Jinoiy

qilmish o‘zining ob‘yektiv xossalariga ko‘ra jamiyat uchun xavfli harakat yoki

harakatsizlik, sub‘yektiv xossalariga ko‘ra esa hamisha muayyan maqsad va muayyan

sabablarga ko‘ra sodir etilgan aybli qilmish tushuniladi.

Ma‘lumki, jinoyat qonuni bilan quriqlanadigan har qanday ijtimoiy munosabat

jinoyatning ob‘yekti hisoblanadi. Har qanday ong bilan boshqarilgan qilmish ichki va

tashqi mohiyatdan iborat bo‘lib, uning ichki mohiyatini sub‘yektiv tomoni, tashqi

mohiyatini esa ob‘yektiv tomoni deb aytiladi. Jinoyatning ob‘yektiv tomoni ijtimoiy xavfli

qilmishning tashqi tomoni sifatida , jinoyatni qanday sodir etilganligini aniqlaydi.

Boshqa huquq tarmoqlari singari jinoyat huquqi ham uz manbalariga egadir. Ular:

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining jinoyat

kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining jinoyat protsessual kodeksi, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining quyi palatasi Qonunchilik, yuqori palatasi Senat tomonidan

qabul qilingan qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorlari,

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining farmoyish va qarorlari hamda jinoyat huquqini urgatish borasida

chop etilgan darslik va uquv qo‘llanmalar, shuningdek, huquqiy jurnal, gazetalar va

Xalqaro huquqiy hujjatlar, xalqaro shartnomalardir.

O‘zbekiston hududida jinoyat sodir etgan shaxs O‘zbekiston Respublikasining

Jinoyat kodeksiga binoan javobgarlikka tortiladi. Buning amalga oshirilishi O‘zbekiston

Respublikasi jinoyat kodeksining 11-moddasida belgilab qo‘yilgandir ya‘ni qilmish:

1.O‘zbekiston hududida boshlangan, tamomlangan yoki tuxtatilgan bo‘lsa;

2.O‘zbekiston hududidan tashqarida sodir etilib, jinoiy oqibati esa, O‘zbekiston

hududida yuz bergan bo‘lsa;

3.O‘zbekiston hududida sodir etilib, jinoiy oqibati esa, O‘zbekiston hududidan

tashqarida yuz bergan bo‘lsa;

4.Bir nechta qilmishdan iborat yoki boshqa qilmishlar bilan birgalikda sodir etilgan

bo‘lib, uning bir qismi O‘zbekiston hududida sodir etilgan jinoyat deb topiladi.

247

O‘zbekiston bayrogi ostidagi yoki O‘zbekiston portida ro‘yxatga olingan havo,

dengiz yoki daryo qemasida O‘zbekiston hududidan tashqarida bo‘lib, chet El davlati

hududi hisoblanmagan joyda sodir etilsa, bunday jinoyat uchun O‘zbekiston Respublikasi

Jinoyat kodeksi asosida javobgarlikka tortiladi.

O‘zbekiston Respublikasi jinoiy qonun hujjatlari O‘zbekiston Respublikasining

fuqarolari, shuningdek O‘zbekistonda doimiy yashovchi fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar,

basharti boshqa davlat hududida sodir etgan jinoyati uchun usha davlat sudining hukmi

bilan jazolangan bo‘lmasalar, mazkur qonunlar asosida jinoiy javobgarlikka tortiladilar.

O‘zbekiston fuqarosi chet davlati hududida sodir etgan jinoyati uchun, agar xalqaro

shartnomalar yoki bitimlarda boshqacha hol nazarda tutilmagan bo‘lsa, ushlab berilishi

mumkin emas. Chet el fuqarolari, shuningdek O‘zbekiston hududida doimiy

yashamaydigan fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekiston hududidan tashqarida sodir

etgan jinoyatlari uchun faqat xalqaro shartnomalar va xalqaro bitimlarda nazarda tutilgan

hollardagina O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi bo‘yicha javobgarlikka tortiladilar.

Qilmishning jinoiyligi va jazoga sazovorligi ana shu qilmish sodir etilgan vaqtda

amalda bo‘lgan qonun bilan belgilanadi. Qilmishning jinoiyligini bekor qiladigan, jazoni

yengillashtiradigan yoki shaxsning axvolini Boshqacha tarzda yaxshilaydigan qonun

orqaga qaytish kuchiga ega, ya‘ni Ushbu qonun kuchga qirgunga qadar tegishli jinoiy

qilmish sodir etgan shaxsga, shu Jumladan jazoni o‘tayotgan yoki o‘tab bo‘lgan shaxsga

nisbatan, agar u xali sudlangan hisoblanmasa tadbiq etiladi.

Jinoyat tushunchasi va uning tarkibi.

O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksining 14-moddasida jinoyatga ta‘rif

berilgan bo‘lib, unda «Jinoyat kodeksi bilan taqiqlangan, aybli, ijtimoiy xavfli qilmish

(harakat yoki harakatsizlik) jazo qo‘llash tahdidi bilan jinoyat deb hisoblanadi», deyilgan.

Jinoyat boshqa qoidabuzarliklardan o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Bu qilmishning

ijtimoiy xavfliligidir. Chunki jinoyat natijasida jamiyat va shaxs uchun ham moddiy, ham

ma‘naviy zarar yetqaziladi. Shuning uchun jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi jinoiy

oqibatda aqs etadi.

O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksiga ko‘ra jinoyatlar uz xususiyati va ijtimoiy

xavflilik darajasiga ko‘ra:

-ijtimoiy xavfi qatta bo‘lmagan ya‘ni qonunda ozodlikdan mahrum qilishga nisbatan

yengilroq jazolar nazarda tutilgan jinoyatlar;

-uncha og‘ir bo‘lmagan ya‘ni qasddan jinoyat sodir etilib, qonunda besh yildan ko‘p

bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar,

shuningdek, ehtiyotsizlik orqasida sodir etilib, qonunda ozodlikdan mahrum qilish

tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar;

- og‘ir jinoyatlar ya‘ni qasddan sodir etilib, qonunda og‘ir jazo sifatida besh yildan

ortiq, lekin un yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish nazarda

tutilgan jinoyatlar;

-o‘ta og‘ir jinoyatlar ya‘ni qasddan sodir etilib, qonunda un yildan ortiq muddatga

ozodlikdan mahrum qilish yoki o‘lim jazosi nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi. O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qushma

majlisida qilgan ma‘ruzasida «Sud-huquq tizimini liberallashtirish borasida biz xal

etishimiz lozim bo‘lgan Yana bir masala- bu jazolash tizimidan o‘lim jazosini chiqarib

tashlashdir.»-degan edi. Bu masala mustaqilligimizning dastlabqi kunlaridan

boshlanganligiga barchamiz guvohmiz, chunki jinoyat kodeksi qabul qilinganida 33 ta

modda bo‘yicha o‘lim jazosi bor edi, bugungi kunga kelib ikkitasi qoldirilgan, lekin 2005

248

yil 2 avgustda e‘lon qilingan Prezidentimizning «O‘zbekiston Respublikasida o‘lim

jazosini bekor qilish to‘g‘risida»gi farmoni asosida «2008 yil 1 yanvardan jinoiy jazo turi

sifatida o‘lim jazosi bekor qilinsin va uning o‘rniga umrbod yoki uzoq muddatga

ozodlikdan mahrum etish jazosi joriy etilsin», deb belgilandi.

O‘zbekiston Respublikasi jinoyat qonunlari bilan quriqlanadigan ob‘yektlarga zarar

yetqazgan yoki yetqazish muMKun bo‘lgan harakat jamoa uchun xavfli deb hisoblanadi.

Demak, jinoyat-ijtimoiy xavfli, qonunga xilof, qasddan yoki ehtiyotsizlik bilan

qilingan harakat yoki harakatsizlikdir. Harakat yoki harakatsizlikning ijtimoiy xavfliligi

jinoyatning tabiatini va mohiyatini ochib beradi.

Jinoyatning qonunga xilofligi-jinoyatning yuridik huquqiy belgisidir. Bundan

tashqari, jinoyat sodir etgan shaxsning aybli bo‘lishi jinoyatning muhim belgilaridan

biridir. Shundagina, aybdorga jinoiy jazo qo‘llaniladi.

Biz yuqorida, jinoyat tushunchasiga harakat yoki harakatsizlik degan so‘zlarni

kiritdiq.

Harakat-shaxsning ongi, fe‘l atvori va erkinlik ifodasi bo‘lib hisoblanadi. Shaxs uz

qilgan ijtimoiy harakatini ongli ravishda sodir etadi.

Harakatsizlik-shaxsning ijtimoiy, xavfli, passiv fe‘l atvori bo‘lib, qilish lozim bo‘lgan

harakatni qilmaslikda ifodalanadi. Masalan: aliment to‘lamaslik, yordam bermaslik.

Jinoyat tarkibi-bu qonun tomonidan aniqlangan alomatlar yig‘indisi bo‘lib, ularning

mavjudligi jinoyat sifatini tavsiflaydi.

Jinoyat tarkibining alomatlar yig‘indisi uzluqsiz butundir. Alomatlardan ahalli

bittasining bo‘lmasligi jinoyatning ham yo‘qligini bildiradi. Jinoyat tarkibining

alomatlarini faqat qonun aniqlaydi.

Jinoyatning tarkibini hosil qiluvchi alomatlar zaruriy va faqultativ belgilarga

bulinadi. Zaruriy belgilar jinoyatning har qanday tarkibi uchun zarur, faqultativ belgilar

esa ayrim tarkiblar: o‘rin, usul, vaziyat, vaqt, sabab, maqsad, maxsus sub‘yekt va

hokazolarni tavsiflashda qonunlar tomonidan ko‘zda tutiladi.

Jinoyatlar tarkiblari jinoyatning asosiy tarkibi, jinoyatning aybini og‘irlashtiradigan

holatlarga ega bo‘lgan tarkibi, jinoyatning ayni o‘ta og‘irlashtiradigan holatlarga ega

bo‘lgan tarkibi va jinoyatning ayni yengillashtiradigan holatlarga ega bo‘lgan tarkibiga

bulinadi. Jinoyat tarkibi jinoyatning ob‘yekti va ob‘yektiv jihatini, sub‘yekti va sub‘yektiv

jihatini tavsiflaydigan alomatlar turt guruhini tashkil etadi.

Jinoyat ob‘yekti - bu jinoyat harakatlariga qaratilgan narsa, ya‘ni jinoyat qonuni bilan

muhofaza qilinadigan ijtimoiy munosabatdir. Jinoyatning ob‘yektiv tomoni - bu qoun

tomonidan muhofaza qilinadigan ijtimoiy munosabatlarga jiddiy putur yetqazgan yoki

yetqaza oladigan muayyan ijtimoiy xavfli, qilmishning tashqi qo‘rinishi, shuningdek bu

putur yetqazishning joyi, vaqti, vaziyati, hamda usulidir.

Jinoyat sub‘yekti-O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga ko‘ra jinoyat sub‘yekti deb,

faqatgina shaxslar tan olinadi. Jinoyat tarkibining sub‘yektiv tomoni-bu aybning

mavjudligi bo‘lib, bunda shaxsning sodir qilgan ijtimoiy xavfli qilmishiga va uning

oqibatlariga ruhiy munosabati tushuniladi.

Jinoiy javobgarlik va ishtirokchilik.

Jinoiy javobgarlik deyilganda, jinoyat sodir etishning huquqiy oqibati bo‘lib,

aybdorga nisbatan jazolash shaklidagi davlat majburlov chorasini qo‘llash tushiniladi.

Jinoiy javobgarlikka jalb etish jinoyat ishini qo‘zgatishni, tergov qilishni va sudda

muxoqama qilishni bildiradi. Jinoyatning sodir etilishi-aybdorlar va odil sudlovni amalga

oshiruvchi davlat o‘rtasida o‘ziga xos huquqiy munosabatlarning qaror topishiga alib

249

qeluvchi yuridik fakt.Ushbu huquqiy munosabatlar mazmuniga ko‘ra davlat tomonidan

uning huquqni muhofaza qiluvchi organlarining jinoyatni tergov qilish majburiyatida

namoyon bo‘ladi hamda muayyan shaxsning aybdorligini isbotlovchi dalillar yetarli

bo‘lgan taqdirda davlat uni jinoiy javobgarlikka tortishi mumkin bo‘ladi. Sodir etilgan

jinoyatda, bir tomondan, jinoiy javobgarlikka tortilish majburiyati, boshqa tomondan, bu

javobgarlikni Ushbu turdagi qilmish uchun qonunda belgilangan doirada cheklash huquqi

yuzaga qeladi.

Jinoyat kodeksida nazarda tutilgan qilmish uchun jinoiy javobgarlikka tortishda

jinoyatning qim tomonidan sodir qilinganligi, qanday vaziyatda ruy berganligi, ko‘pchilik

ishtirokidami, qasddanmi yoki ehtiyotsizlik oqibatidami eqanligi muhim ahamiyat kasb

etadi.

Surishtiruvchi, tergovchi, prokuror va sud jinoyat sodir etilganligi to‘g‘risidagi sabab

va yetarli asoslar mavjud bo‘lgan holda jinoyat ishini qo‘zgatishi shartdir. Jinoyat ishi, bu

jinoyat belgilarini aniqlashning har bir hollarida qonuniy ravishda qo‘zgatilgan ishdir.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 17-moddasiga ko‘ra jinoiy

javobgarlikka jinoyat sodir etgunga qadar un olti yoshga to‘lgan, aqli raso jismoniy

shaxslar tortiladilar. Javobgarlikni og‘irlashtiradigan holatlarda qasddan odam uldirganlar

(JKning 97-modda ikkinchi qismi uchungina ) un uch yoshdan jinoiy javobgarlikka

tortiladilar.

Ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etishda aqli norosa bo‘lgan ya‘ni surunhali ruhiy

qasalligi, ruhiy holati vaqtincha buzulganligi, aqli zaifligi yoki boshqa turdagi ruhiy

qasalligi sababli uz harakatlarining ahamiyatini anglay olmagan shaxs javobgarlikka

tortilmaydi, sud tomonidan aqli noraso deb topilgan shaxsga nisbatan tibbiy yusindagi

majburlov choralari qo‘llanilishi mumkin. Shaxslarning mast holatida yoki giyohvandlik

vositalari, psixotrop, odamning aql-irodasiga ta‘sir etuvchi boshqa moddalar ta‘siri ostida

sodir etgan jinoyati uchun u jinoiy javobgarlikdan ozod qilinmaydi. Bunday holatlar

aqlinoaso deb hisoblanmaydi. Shaxslarning qonunlarga rioya qilmasligi natijasida aybli

holat sodir bo‘ladi. Ayb-bu javobgarlikka tortilishning zarur shartidir. Aybning ikki shakli

mavjud:

1.Qasddan sodir etilgan jinoyat ya‘ni shaxs uz qilmishining ijtimoiy xavflilik

xususiyatini anglagan va shunday qilmishni sodir etishni istagan bo‘lishi; Bu jinoyatning

uzi yana ikkiga bulinadi:

A) To‘g‘ri qasddan sodir etilgan, ya‘ni shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli

xususiyatini anglagan, uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‘zi yetishi va uning yuz

berishini istashi.

B) Egri qasddan sodir etilgan, ya‘ni shaxs uz qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini

anglagan, uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga Ko‘zi yetgan va ularning yuz berishiga ongli

ravishda yo‘l qo‘yishi.

2. Ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan jinoyat, ya‘ni shaxsning o‘uz-o‘ziga ishonishi,

beparvoligi oqibatidir.

Hayotda ba‘zi hollarda shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini

anglamagan yoki uning ijtimoiy xavfli oqibatlariga ko‘zi yetmagan va ishning holatlariga

ko‘ra ko‘zi yetishi mumkin va lozim ham bo‘lmagan holda jinoyat sodir etib qo‘yishi

mumkin va bunday jinoyatlar aybsiz holda sodir etilgan jinoyat deyiladi.

Jinoyat huquqida ikki yoki undan ko‘p kishidan iborat bo‘lib, qasddan jinoyat

qilishda ishtirok etish- ishtirokchilik deb ataladi.

Jinoyatda ishtirokchilik quyidagi shakllarga bulinadi:

250

1.Oddiy ishtirokchilik-ikki yoki undan ortiq shaxsning oldindan til biriqtirmay jinoyat

sodir etishda qatnashishi;

2.Murakkab ishtirokchilik-ikki yoki undan ortiq shaxslarnin oldindan til biriqtirgan

holda jinoyat sodir etishlari;

3.Uyushgan guruh- ikki yoki undan ortiq shaxslarning birgalikdagi jinoyat sodir etish

uchun bir guruhga birlashishlari;

4.Jinoiy uyushma- ikki yoki undan ortiq uyushgan guruhning jinoyat sodir etish

uchun birlashishi.

Ishtirokchilar jinoyatni bajaruvchilar, tashkil etiluvchilar, dalolat qiluvchilar va

yordamchilarga bulinadi.

Jinoyatni bevosita sodir etgan shaxs bajaruvchi deb hisoblanadi.

Jinoyat qilishni tashkil etgan yoki uni sodir etishga rahbarlik qilgan shaxs -

tashkilotchi deb ataladi.

Jinoyat qilishga qiziqtiruvchi shaxs - dalolatchi deb ataladi.

Jinoyat qilishga uz maslaxatlari, ko‘rsatmalari bilan, asbob bilan ta‘minlash,

tusqinliklarni yo‘qotish bilan yordam bergan, shu bilan bir qatorda, jinoyat izlarini

yo‘qotishga va‘da bergan shaxs-yordamchi deb ataladi.

Sud tomonidan jazo berilganda, yuqorida ko‘rsatilgan har bir ishtirokchi qilgan

jinoyatiga ko‘ra jazolanadi.

Jinoyatni sodir etishda ishtirokchilarning oldiga quygan maqsadlari har xil bo‘lishi

mumkin, lekin ularning hammasi ham jinoyatni qasddan qiladi. Masalan: odam uldirishda-

bajaruvchi qasd olish maqsadida, dalolatchi-mulkka ega bo‘lish, tashkilotchi -

jabrlanuvchining pulini olish maqsadida va hokazo.

Ishtirokchilarning birontasi jinoyat qilishga rozi bo‘lib, lekin sodir etishdan voz

hechsa, qolganlari qilgan harakatsizliklariga qarab javobgarlikka tortiladilar. Masalan,

tashkilotchi, dalolatchi va yordamchi uz jinoiy faoliyatlarini bajarsa lekin unga bog‘liq

bo‘lmagan sabablar bilan bajaruvchi jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy voz hechsa,

tashkilotchi va dalolatchi, yordamchi jinoyatni qilishga tayyorgarlik qo‘rgani uchun

ayblanadi.

Endi har bir ishtirokchining faoliyatiga tushuncha beramiz.

Bajaruvchi-jinoyatni bevosita sodir etuvchi shaxsdir. Jinoyat sodir etishda bir necha

bajaruvchi bo‘lishi mumkin. Masalan, ommaviy tartibsizlik, banditizm, qontrabanda,

nomusga tegish, odam uldirish va hokazo.

Tashkilotchi-jinoyat qilishni tashkil etgan yoki uni sodir etishda rahbarlik qilgan

shaxsdir. Tashkilotchi ishtirokchilar o‘rtasida eng muhim o‘rinni egallaydi, chunki u

ishtirokchilarni tuplashda, uning vazifalarini taqsimlashda, jinoiy faoliyatni boshqarishda,

ularga yo‘l ko‘rsatishda bosh vazifani bajaradi. Masalan, u odam uldirishda qatnashuvchi

ishtirokchilarga qim nima vazifani bajarishni, uz harakatiniqanday boshqarishni ko‘rsatadi.

Jinoyatni oxiriga yetkuncha quzatadi.

Dalolatchi-boshqa shaxslarni jinoyat etishga qiziqtiruvchi, kundiruvchi shaxs. Uning

uzi jinoyat sodir etishda qatnashmaydi. Dalolatchi uz maqsadiga ishtdiroqchilarni

kundirish, yolvorish, ishontirish, majburlash, va‘da berish orqali erishadi.

Yordamchi-jinoyat sodir etishda uz malaxati, yo‘l-yuriqlari bilan aralashadi. U

ishtirokchilarga qurol asboblar berish, tusqinliklarni, jinoyat izlarini yo‘qotish, jinoyat

qilish orqali topilgan narsalarni yashirish kabi ishlarni bajaradi. Masalan, jinoyat qilishda

maslaxat berish bilan bir qatorda, bajaruvchiga tegishli qurol berish va qulay vaziyatlarni

ta‘minlash, ma‘lumotlar berish yordamchining vazifasiga kiradi.

251

Shunday qilib, ishtirokchilarning har biri uz doirasida ish ko‘rib, jinoyatni oxiriga

yetqazishga ko‘maklashadi. Qonun oldida esa ular qilgan jinoyatlar, ayb darajasi hamda

ishdagi boshqa holatlariga qarab javobgarlikka tortiladilar.

Jinoyatga tayyorgandlik, jinoyat sodir etilayotganlik, jinoyat sodir etayotganligi

haqida bila turib tegishli davlat organlariga xabar bermaslik JKning 31 va 241-

moddalaridan kelib chiqqan holda javobgarlikka tortiladi.

«Oldindan va‘da bermagan holda jinoyat haqida xabar bermaganlik yoki jinoyatni

yashirganlik uchun gumon qilinuvchi, ayblanuvchi yoki sudlanuvchining yaqin

qarindoshlari javobgarlikka tortilmaydi.»� deb ko‘rsatilgan jinoyat kodeksida.

Jinoyatlar taqroran, jinoyatlar majmui, retsediv jinoyat sifatida sodir etilishi mumkin.

Jinoyat huquqida qilmishning jinoiyligini istesno qiladigan quyidagi holatlari, ya‘ni qam

ahamiyatli qilmishlar, zaruriy mudovaa, oxirgi zarurat, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan

shaxsni ushlash chogida zarar yetqazish, buyruqni yoki boshqacha tarzdagi vazifani

bajarish, kasb yoki xo‘jalik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan asosli tavaqhalchilik ham

mavjuddir.

Jinoiy jazo va uning turlari

Jazo - davlatning majbur qilish choralaridan biri bo‘lib, bu chora jinoyat qilishda

aybdor bo‘lgan shaxslarga nisbatan qonunga asosan sud tomonidan ozodlikdan yoki

maxsus huquq va erkinliklardan mahrum qilish maqsadida qo‘llaniladi. Birinchidan, jazo

jinoyat qilgan aybdor shaxsga beriladi. Ikkinchidan, jazoni ayblov hukmi chiqarish yo‘li

bilan sud tayinlaydi. Uchinchidan, jazo huquqni ma‘lum darajada cheklashi va

sudlanganlikni keltirib chiqaradi.

Sud jinoyat qilgan shaxsga jazo belgilanganda uning javobgarligini

yengillashtiradigan va og‘irlashtiradigan holatlarni hisobga oladi. (Jinoyat kodeksining 55-

56-moddalari).

Jinoiy javobgarlik qoida bo‘yicha 16 yoshdan belgilanadi. Ba‘zi hollarda ijtimoiy

xavfli deb topilgan jinoyatlar, masalan, qasddan odam uldirganlik uchun jinoiy javobgarlik

14 yoki 13 yoshdan belgilanadi. Jazoning maqsadi jinoyatning oldini olish, jinoyatchining

soglom turmush tarziga qirishiga yordam berish va boshqalarning jinoyat qilishining oldini

olish, ogohlantirish, yangi jinoyat sodir qilish imkoniyatlarini batamom yo‘qotishdan

iborat.

Javobgarlikni yongillashtiruvchi holatlar quyidagilardir: aybdorning uz qilgan

jinoyatini buyniga olib pushaymon bo‘lishi; jinoyati tufayli keltirilgan zararni qaytarishga

harakat qilishi: jinoyatni ochishga yordam berishi: qurqitish yoki majburlash, moddiy yoki

boshqa jihatdan qaramligi ta‘siri ostida jinoyat qilishi; jabrlanuvchining g‘ayriqonuniy

harakatlari natijasida ruy bergan qattiq ruhiy xayajonlanish ta‘siri ostida jinoyat qilish;

voyaga yetmaganlik; xomilador ayollar tomonidan jinoyat qilish va hokazo.

Javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatlar quyidagilardir: tashkiliy guruh tomonidan

jinoyat qilish; xomiladorligi ayon bo‘lib turgan ayollarga, mehnat yoki fuqarolik burchini

bajarayotgan shaxsning o‘ziga yoki uning yaqinlariga qaratilgan jinoyat; moddiy, xizmat

yoki boshqa jihatdan qaram bo‘lgan shaxslarga nisbatan xaddan tashqari raxmsizlik bilan

qilingan jinoyat, ko‘pchilik uchun xavfli bo‘lgan jinoyatlar va hokazolar.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining 43 moddasiga binoan quyidagi jazo

turlari mavjud:

1. Jarima –aybdordan davlat daromadiga pul undirishdir, uning miqdori eng qam

oylik ish haqining un baravaridan olti yuz baravarigachadir.

252

2. Muayyan huquqdan mahrum qilish- sud tayinlagan muddat davomida aybdorning

korxonalar, muassasalar yoki tashkilotlarda u yoki bu mansabni egallashini yoxud u yoki

bu faoliyat bilan shug‘ullanishini taqiqlashdir.

3. Axloq tuzatish ishlari-shaxs ish haqining un foizidan uttiz foizigacha miqdorini

davlat daromadi hisobiga ushlab qolgan holda uni mehnatga majburiy jalb qilishdir. Bu

jazo olti oydan uch yil muddatgacha tayinlanadi.

4. Xizmat bo‘yicha cheklash-ofitserlar tarkibiga qiruvchi harbiy xizmatchi

praporщiq, michman, harbiy xizmatni shartnoma asosida o‘tayotgan harbiy xizmatchini

sud hukmida ko‘rsatilgan muddat davomida muayyan huquq va imtiyozlardan mahrum

qilib, pul ta‘minotining un foizidan uttiz foizigacha bo‘lgan miqdorida davlat daromadi

hisobiga ushlab qolishdir.

Xizmat bo‘yicha cheklash tariqasidagi jazoni o‘tash muddati davomida maxqumning

mansabini, harbiy va maxsus unvonini oshirish mumkin emas, jazoni o‘tagan vaqt esa

uning ko‘p yil ishlaganlik, navbatdagi harbiy yoki maxsus unvon hamda pensiya olish

uchun asos bo‘ladigan xizmat muddatiga qushilmaydi.

5. Qamoq-shaxsni batamom ajratgan sharoit ostida saqlashdan iborat bo‘lib, bir

oydan olti oygacha muddatga belgilanadi.

6. Intizomiy jazo qismiga junatish-muddatli harbiy xizmatchilarni sud tomonidan

belgilangan muddatga ichki tartibi ancha qattiq bo‘lgan maxsus harbiy qismga

joylashtirish orqali, muayyan huquq va imtiyozlardan mahrum etishdir. Bu jazo uch oydan

bir yilgacha qo‘llaniladi.

7. Ozodlikdan mahrum qilish-maxqumni jamiyatdan ajratib jazoni ijro etish

qoloniyasi yoki turmaga joylashtirishdan iboratdir Bu jazo olti oydan yigirma yilgacha

muddatga belgilanadi. Ozodlikdan mahrum etish jazosi bir necha jazolarni qushish

tartibida tayinlanganda, uning muddati yigirma besh yilgacha belgilanishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga ko‘ra o‘lim jazosi o‘rniga uzoq

yoki umrbod muddatga ozodlikdan mahrum etish joriy etilish arafasidamiz.

8.O‘lim-otib uldirish tariqasida faqat javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatlarda

(hozirda JKning 255-modda uchinchi qismi va JKning 97-modda ikkinchi qismi uchun

joriy qilingan). Bu jazo O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston

Respublikasida o‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida»gi farmoniga ko‘ra 2008 yil 1

yanvaridan bekor qilinadi. Bu borada Prezidentimiz «Ayni vaqtda qonunchiligimiz o‘lim

jazosining Xotin-qizlarga, voyaga yetmaganlar, oltmish yoshdan oshgan shaxslarga

nisbatan qo‘llanilishini man etadi.

Bundan bitta xulosaga kelish mumkin-ushbu masala yetilib qelmoqda va uni xal etish

lozim, lekin buning uchun, fiqrimizcha, kamida ikki-uch yil vaqt kerak.

Birinchi, navbatda, aholdi o‘rtasida keng tushuntirish ishlarini olib borish lozim,

chunki, bugungi kunda ularning ko‘pchiligi o‘lim jazosining bekor qilinishiga qarshi.

Ikkinchidan, o‘lim jazosi o‘rniga umrbod va uzoq muddatli jazoni o‘tashga xuqm

qilinadigan shaxslar uchun tegishli joylar qurish kerak.»�

9.Harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish-shaxs og‘ir yoki o‘ta og‘ir jinoyat

uchun xuqm qilinganida mahrum qilinishi.

Jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan jazo tayinlanadi. Sud jazo

tayinlashda sodir etilgan jinoyatning xususiyati va ijtimoiy xavflilik darajasini,

qilmishning sababini, yetqazilgan zararning xususiyati va miqdorini, aybdorning shaxsini

hamda jazoni yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlarini hisobga olib tayinlaydi.

Jinoyat kodeksining 55-moddasida yengillashtiruvchi, 56-moddasida esa og‘irlashtiruvchi

253

holatlar belgilangan, lekin 57- moddasida yengilroq jazo tayinlash mumkinligi

ko‘rsatilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining uchinchi bo‘limi, «Iqtisodiyot

sohasidagi jinoyatlar» deb nomlanib X-bobi, «O‘zgalar mulkini talon-taroj qilish ya‘ni

bosqinchilik, tovlamachilik, talonchilik, uzlashtirish yoki rastrata yo‘li bilan talon-taroj

qilish, firibgarlik, ugrilik; X1-bobi o‘zgalar mulkini talon-taroj qilish bilan bog‘liq

bo‘lmagan jinoyatlar ya‘ni aldash yoki ishonchni sudiste‘mol qilish yo‘li bilan mulkiy

zarar yetqazish, jinoiy yo‘l bilan topilgan mulkni olish yoki o‘tkazish, mulkni quriqlashga

vijdonsiz munosabatda bo‘lish, mulkni qasddan nobud qilish yoki unga zarar yetqazish,

axborotlashtirish qoidalarini buzish; X11-bobi Iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar ya‘ni

O‘zbekiston Rspublikasi manfaatlariga xilof ravishda bitimlar tuzish, valo‘ta

qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish, chet El vayo‘tasini yashirish,

soxta tadbirqorlik, soxta banqrotlik, banqrotlikni yashirish, bojxona to‘g‘risidagi

qonunlarni buzish, monopoliyaga Qarshi qonun hujjatlarini buzish, soliq va boshqa

to‘lovlarni to‘lashdan buyin tovlash, qimmatbaxo metalla ryoki toshlarni topshirish

qoidalarini buzish, X111-bobi ya‘ni sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish,xaridor yoki

buyurtmachini aldash, savdo yoki vositachilik faoliyati bilan qonunga xilof ravishda

shug‘ullanish, savdo yoki xizmat ko‘rsatish qoidalarini buzish, faoliyat bilan litsenziyasiz

shug‘ullanish, qonunga xilof ravishda axborot tuplash, uni oshqor qilish yoki undan

foydalanish, raqobatchini obrusizlantirish kabilar uchun qoidalar belgilangandir.

Voyaga yetmaganlarning javobgarligi.

18 yoshgacha bo‘lgan shaxslarga quyidagi turdagi jazo turlari qo‘llaniladi:

1. Jarima

2. Axloq tuzatish ishlari

3. qamoq

4. Ozodlikdan mahrum qilish.

Ularga qushimacha jazo choralari qo‘llanilmaydi.

Faqat 16 yoshga to‘lgan voyaga yetmaganlargagina ikki baravardan yigirma

baravargacha bo‘lgan eng qam ish haqi hajmida jarima solinadi. Maxqum olti oy ichida

jarima to‘lashdan bosh tortgan taqdirda sud jarimaning to‘lanmagan summasi jarima

uchun bir oy hisobida axloq tuzatish ishlari qo‘rinishidagi jazo bilan almashtiradi, bunda

jarima summasi ish haqining ikki baravari miqdoriga to‘g‘ri qeladi.

Axloq tuzatish ishlari un olti yoshga to‘lgan, mehnatga qobiliyatli, voyaga yetmagan

va uqimayotgan bo‘lsa, u yashab turgan tumanda bir oydan bir yilgacha bo‘lgan muddatga

qo‘llaniladi.

Voyaga yetmaganlar jinoyatining og‘irlashtiruvchi va yengillashtiruvchi holatlariga

qarab 13 yoshdan 16 yoshgacha 6oydan 12 yilgacha ozodlikdan mahrum qilinadi.

Ijtimoiy xavfi qatta bo‘lmagan jinoyatni birinchi marta sodir qilgan voyaga yetmagan

shaxs va sud tomonidan javobgarlikdan ozod qilinishi va materiallar voyaga yetmaganlar

ishlari bo‘yicha qomissiyaga ko‘rib chiqish uchun berilishi mumkin. Uch yildan ortiq

bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish qo‘rinishidagi jazo nazarda tutilgan,

unchalik xavfli bo‘lmagan jinoyat yoki ijtimoiy xavfi qatta bo‘lmagan jinoyat uchun sud

voyaga yetmagan shaxsni jazodan ozod qilishi hamda majburiy choralaor qo‘llashi

mumkin.

Sud voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda ularning rivojlanganlik darajasi, turmush

sharoiti va tarbiyasini, sodir etgan jinoyatining sabablarini, qatta yoshdagilarning, boshqa

holatlarning uning shaxsiga ta‘sirini hisobga oladi.

254


1. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi tushunchasi?

2. Jinoyatning belgilarini sanab o‘ting?

3. Jinoiy javobgarlik haqida tushuncha bering.

4. Jinoiy jazo va uning turlari qanday?

5. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, asosi, shakllari qanday?

6. Ijtimoiy xavfi kata bo‘lmagan jinoyat turlari haqida tushuncha bering.

7. Javobgarlikdan ozod qilishning qanday turlari mavjud?

8. Jinoyat tarkibi elementlari nimalardan iborat?

9. Jazo qanday tartibda tayinlanadi?

10. Voyaga yetmaganlarning javobgarligi haqida tushuncha bering.


1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T. O‘zbekiston. 2012.


fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ –T. Ma‘naviyat 2010.

3. Usmanaliyev. Jinoyat huquqida jazo tayinlashning umumiy asoslari. –T. 2001.

4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Qamoqqa olishga sanktsiya berish

huquqini sudlarga o‘tkazish to‘g‘risi»gi Farmoni. Xalq so‘zi. 2005 yil 9 avgust.

5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston Respublikasida o‘lim

jazosini bekor qilish to‘g‘risida»gi Farmoni. Toshkent oqshomi. 2005 yil 2 avgust.

6. Rustamboyev M.X. Jinoyat huquqi (maxsus qism). Darslik. –T.: TDYuI, 2007.

7. Sh.Yo.Abduqodirov. Jinoyat huquqi (maxsus qism). O‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.:

TDYuI, 2008.

8. Rustamboyev M.X., Saidov A.X. Yashash huquqi va O‘zbekistonda o‘lim

jazosining bekor qilinishi. –T.: TDYuI. 2009.

9. Rustamboyev M.X. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat huquqi kursi. Umumiy va

maxsus qism. I-V tom. –T.: Ilm ziyo, 2011

10-Mavzu. Xalqaro huquq asoslari





Xalqaro huquq huquqning boshqa sohalari kabi o‘z-o‘zidan paydo bo‘lgan emas. U

muayyan ijtimoiy jarayonlarning rivojlanishi natijasida vujudga qelgan. Insoniyat

taraqqiyotining dastlabqi bosqichlarida qadimiy ilk jamoalar va kabilalar bir-biridan

alohida ajralgan holda emas, balki kabilalarning yozilmagan qonunlari bilan birlashgan

edi. Birinchi odat normalari davlatchilikni vujudga kelishidan oldin ibtidoiy jamoa tuzumi

davridayoq paydo bo‘lgan.

255

Agar "Xalqaro huquq" tushunchasini davlatlararo huquq sifatida anglashilsa, bu

holda, davlatchilik paydo bo‘lib rivojlanishi bilan vujudga qelganini e‘tirof etish lozimdir.

Xalqaro huquq – tarixiy ijtimoiy-huquqiy amaliyotining rivojlanishi natijasidir.

Insonlarning (guruhlar, tabaqalarni) uz milliy manfaatlarini anglash vositasi sifatida paydo

bo‘lishi, ayniqsa xalqaro munosabatlarni doimiy o‘zgarib turishiga aloqadorligi bilan

xalqaro huquq milliy davlatlar va xalqlarning taraqqiyotiga muhim ta‘sir ko‘rsatgan va

ko‘rsatib qelmoqda. Kishilik tarixi davomida xalqaro huquq nafaqat xalqaro

munosabatlarni taraqqiyoti bilan birga rivojlanib qeldi, balki ularga ma‘lum darajada ta‘sir

ko‘rsatgan.

Xalqaro huquqning kelib chiqishi tabiiy-ob‘yektiv jarayondir. Xalqaro huquqni paydo

bo‘lishining umumiy shart-sharoiti davlatlarning xohish-irodasi emas, balki insoniyat

hayotining sharoiti, uning tarixiy evalyo‘qiyasi, insonni atrofdagi dunyo bilan o‘zaro

munosabati, ijtimoiy mehnat taqsimoti, davlatlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishidir.

Xalqaro huquq – bizni o‘rab turgan dunyoning muhim bir ajralmas qismidir. U

doimiy ravishda insonga, xalqlarga davlatlarga ta‘sir ko‘rsatib qeladi.

Xalqaro huquq muhim huquqiy qategoriya hisoblanadi bu alohida turdagi qategoriya

bo‘lib, xalqaro munosabatlardan, ularning iqtisodiy siyosiy, harbiy, madaniy va boshqa

to‘liq hajmidan o‘sib chiqqan.

Shunday qilib, xalqaro huquqni paydo bo‘lishi bevosita davlatlarning vujudga kelishi

bilan bog‘liq. Davlatlar taraqqiyotining ob‘yektiv shart-sharoiti ularning o‘rtasidagi

siyosiy iqtisodiy, madaniy va huquqiy munosabatlarni o‘rnatish zaruriyatini keltirib

chiqaradi. Buning natijasi ularoq huquqning mustaqil tizimi sifatida xalqaro huquqni

paydo bo‘lishi va rivojlanishidir.

Xalqaro huquq davlatlar, xalqlar va xalqaro tashkilotlar o‘rtasidagi turli xil

munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan.

―Xalqaro huquq‖ tushunchasini aniqlash va unga tarif berish Xalqaro huquq fanining

eng muhim vazifalaridan biridir. Agar davlat va huquq nazariyasi fani davlatning milliy

huquqiy tizimiga xos bo‘lgan hodisalarni o‘rgansa xalqaro huquq fani esa davlatlararo

yoki kengroq ma‘noda xalqaro munosabatlarga xos bo‘lgan hodisa va jarayonlarning

xususiyatlarini ko‘rib chiqadi.

Xalqaro-huquqiy normalarda milliy davlatlarning o‘zaro munosabatlaridagi murakkab

jarayonlarda uz aqsini topgan. Ularning asosida shaklllanayotgan, u xalqlarning sub‘yektiv

xohish irodasiga emas, balki ijtimoiy taraqqiyotning ob‘yektiv omillarga mos qeladigan

huquqiy ong xalqaro huquqda ifodasini topmoqda.

Hozirgi xalqaro munosabatlarga ta‘sir qiluvchi ko‘plab omillar ichida xalqaro huquq

ustuvorligi to‘g‘risidagi qoida XXI asr bo‘sag‘asidagi sivilizatsiya va huquqiy ong

darajasiga ko‘proq mos qeladi.

Xalqaro huquq fanida xalqaro huquq tushunchasiga berilgan turli xil tariflardan bir

nechtasini keltirib o‘tamiz.

Birinchi ta‘rif: xalqaro huquqni ―davlatlarning irodasini muvofiqlashtirish asosida

tuzilgan va rivojlanadigan, davlatlarning tinch totuv yashashi, xalqlarning teng huquqliligi

va uz taqdirini uzi belgilashini taminlash maqsadida xalqaro munosabatlarni tartibga

soluvchi yuridik normalar sistemasi ‖ sifatida xarakterlanishi mumkin.

Ikkinchi ta‘rif: xalqaro huquq - bu ―davlatlar va ushbu huquq tizimining boshqa

sub‘yektlari o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar sistemasi‖dir.

256

Uchinchi ta‘rif: xalqaro huquq ―ijtimoiy taraqqiyot qonuniyatlarining ta‘siri bilan

bog‘liq ravishda xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi va davlatlarning irodasining

nisbiy uygunligini ifodalovchi shartnomalar odat normalari va printsiplar sistemasidir‖.

To‘rtinchi ta‘rif: xalqaro huquq- bu ―xalqaro (davlatlararo va boshqa turdagi)

munosabatlarni tartibga soluvchi normalar majmui va sistemasidir‖

Beshinchi ta‘rif: xalqaro huquq - bu ―huquqning mustaqil tarmogi bo‘lib, uzida bir

butun va yaxlit printsiplar va normalar sistemasini, ya‘ni eng avvalo davlatlar o‘rtasidagi

xalqaro munosabatlar sohasini tartibga soluvchi, yuridik majburiy bo‘lgan xulq-atvor

qoidalarini ifodalaydi‖

Oltinchi ta‘rif: ―xalqaro huquq g‘oyat keng va turli tarmoqlarni uz ichiga oluvchi

alohida huquqlar tizimidir. Shu bilan birga faqat normalar yig‘indisi bo‘libgina qolmay

ularning tizimi hamdir‖. Xalqaro huquqda berilgan yuqoridagi va boshqa ko‘plab

ta‘riflarning mualliflari imkon qadar ko‘proq xalqaro huquqqa xos bo‘lgan hodisalarni

qamrab olishga harakat qilganlar. Biroq, ta‘kidlab o‘tish joizqi, bunday vazifani uddalash

juda mushquldir. Har qanday ilmiy tarif unda foydalanilgan atamalar tushunchalarning,

shuningdek, ulardan kelib chiqadigan tushunchalarni izohlanishini talab qiladi.

Hozirgi zamon xalqaro huquqi ikkinchi jahon urushidan BMTning Ustavi qabul

qilinganidan so‘ng yuzaga kelib, rivojlangan. Shu bois, ―hozirgi zamon xalqaro huquqi‖

tushunchasi xalqaro munosabatlarning umume‘tirof etilgan printsiplari va normalari

rivojlanishini yangi bosqichini aqs ettirgan holda, xalqaro huquq harakatining xronologiq

doirasini belgilaydi.

Fiqrimizcha, xalqaro huquqning umumiy tushunchasini (tarifini) quyidagicha

ifodalash mumkin:

Xalqaro huquq - bu tinchlik va hamkorlikni taminlash maqsadida davlatlararo

munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik normalar sistemasidir.

Xalqaro huquq aynan yuridik normalardan tashkil topgan. Ta‘kidlab o‘tish loziMKi,

davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar nafaqat xalqaro huquqiy normalar bilan, balki siyosiy,

axloqiy normalar hamda amaliyot va boshqa normalar bilan ham tartibga solinadi.

―Xalqaro huquq‖ atamasi xalqaro ommaviy huquqni bildiradi, undan xalqaro xususiy

huquqni farqlab olish lozim. Shu bois, ―xalqaro huquq‖ atamasi ma‘lum darajada shartli

eqanligini ta‘kidlab o‘tish joiz. Shu ma‘noda tarixan shakllanib va davlatlar hamda xalqaro

hujjatlarda darsliklarda qo‘llaniladigan (xalqaro huquq) atamasi o‘zining tub manosiga

to‘la mos qeladi deb bo‘lmaydi. Mazkur atamani boshqa tillardagi manosi ham aynan

uxshashdir: rus tilida - (mejdunarodnaya prava), ingliz tilida (international law), frantsuz

tilida (Droit international), nemis tilida (Volker recht), ispan tilida (Derecho international)

va hokazo.

Xalqaro huquq ob‘yektiga har qanday emas, balki muayyan xalqaro munosabatlar

kiradi.

Xalqaro munosabatlar – bu davlatlar va davlatlar o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy -

madaniy, huquqiy, diplomatik, harbiy va boshqa turdagi aloqalar va munosabatlar

majmuidir. Shuningdek, dunyo miqiyosidagi asosiy siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa

tashkilotlar, harakatlar o‘rtasidagi hamkorliklardan iborat.

Xalqaro munosabatlar o‘zining mazmuniga ko‘ra biron bir davlatning vakolati va

yurisdiqsiyasi doirasidan chiqib, davlatlarning birgalikdagi yoki butun jahon

hamjamiyatining vakolatlari va yurisdiqsiyalari ob‘yekti bo‘lib qolmoqda.

Xalqaro munosabatlarda davlatlararo munosabatlar asosiy rol o‘ynaydi. Shu bilan

birga nodavlat xarakterdagi xalqaro munosabatlar ham mavjud - turli davlatlarning yuridik

257

va jismoniy shaxslari o‘rtasidagi ("chet el elementi" yoki "xalqaro element" kabilar),

shuningdek, xalqaro nohukumat tashkilotlar va xalqaro xo‘jalik birlashmalari ishtirokidagi

xalqaro munosabatlar.

Xalqaro huquq ob‘yektiga eng avvalo suveren davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar

kiradi. Davlatlararo munosabatlar - bu avvalambor hokimiyatlararo munosabatlardir.

Davlatlar o‘rtasidagi mavjud munosabatlar tegishli xalqaro bitimlar bilan tartibga

solingandagina Xalqaro huquqiy shaklga ega bo‘ladi.

Davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganish BMT Nizomida mustahkamlab

qo‘yilgan, umume‘tirof etilgan Xalqaro huquq printsiplari asosida amalga oshiriladi.

Xalqaro huquq huquq tarmogi sifatida quyidagi munosabatlarni tartibga soladi:

Birinchidan, davlatlar o‘rtasidagi - ikki tomonlama va ko‘p tomonlama

munosabatlarni, ularning ichida butun Xalqaro hamjamiyatni qamrab oladigan

munosabatlar alohida ahamiyat kasb etadi;

Ikkinchidan, davlatlarning Xalqaro tashkilotlarga a‘zo bo‘lishi bilan bog‘liq davlatlar

va hukumatlararo tashkilotlar o‘rtasidagi munosabatlarni;

Uchinchidan, hukumatlararo tashkilotlar o‘rtasidagi;

To‘rtinchidan, davlatlar va nisbiy mustaqil Xalqaro maqomga ega bo‘lgan davlat

qo‘rinishidagi tuzilmalar o‘rtasidagi munosabatlar (masalan, Vatiqan Rim qatolik

cherqovining marqazi sifatida alohida o‘ziga xos Xalqaro huquqiy maqomga ega).

Demak, Xalqaro huquqiy munosabatlar ob‘yekti – bu shunday voqelikdirki, unga

ko‘ra sub‘yektlar xalqaro huquqning umume‘tirof etilgan printsiplari va normalari asosida

o‘zaro huquqiy munosabatlarga kirishadilar.

Quyidagilar xalqaro huquqiy munosabatlar ob‘yekti sifatida namoyon bo‘ladi:

birinchidan, hudud va xalqaro yer kengligi;

ikkinchidan, xatti-harakatlar;

uchinchidan, xatti-harakatlardan tiyilish;

Hudud xalqaro huquqiy munosabatlar ob‘yekti sifatida juda ko‘p namoyon bo‘ladi,

masalan, tinchlik shartnomalarida.

Xatti-harakatlar davlatlar o‘rtasidagi turli-xil huquqiy munosabatlar ob‘yekti bo‘lishi

mumkin, masalan, o‘zaro yordam ko‘rsatish to‘g‘risidagi hujjatlarda, ittifoq

shartnomalarida.

Muayyan xatti-harakatlardan tiyilish ham xalqaro huquqiy munosabatlar ob‘yekti

bo‘lib hisoblanadi, masalan, neytralitet to‘g‘risidagi, urush odatlari va qonunlari

to‘g‘risidagi xalqaro huquqiy hujjatlarda.

Xalqaro huquq tizimi

Xalqaro huquq tizimi – bu o‘zaro ichki bog‘liq elementlarning ob‘yektiv mavjud

bo‘lgan bir butunligidir.

Birinchidan, xalqaro huquqning umume‘tirof etilgan printsiplari, normalari

(shartnomaviy va oddiy-huquqiy).

Ikkinchidan, xalqaro tashkilotlarning qarorlari, tavsiyaviy rezolyutsiyalari, xalqaro

sud organlarining qarorlari.

Uchinchidan, xalqaro huquq institutlari (xalqaro tan olish institut, shartnomalarga

nisbatan huquqiy vorislik instituti, xalqaro javobgarlik instituti va boshqalar).

Sistemaning qayd etib utilgan barcha elementlari turli biriqmalarda xalqaro huquq

tarmoqlarini tashkil qiladi (diplomatik huquq, xalqaro shartnomalar huquqi, xalqaro

dengiz huquqi va boshqalar), ushbu har bir tarmoqlar uzi mustaqil sistema sifatida

258

namoyon bo‘ladi, bunday sistemalar xalqaro huquqning yaxlit yagona tizimi doirasida shu

tizimni bir qismi hisoblanishi mumkin.

Xalqaro huquq tomonidan tartibga solinadigan xalqaro munosabatlar – bu

sub‘yektlari o‘rtasidagi shunday ijtimoiy munosabatlarqi, ular xalqaro-huquqiy tartibga

solish ob‘yekti hisoblanadi. Binobarin, bunday munosabatlar xalqaro huquqiy

munosabatlar xarakterini kasb etadi.

Xalqaro huquq milliy huquq singari sub‘yektlar o‘rtasidagi har qanday

munosabatlarni emas, balki faqat huquqiy tartibga solish talab qilinadigan qismini tartibga

soladi. Bundan tashqari huquq - xalqaro va milliy huquqlar o‘zining ma‘lum

qonservativligi tufayli odatdavujudga qeladigan huquqiy tartibga solish talabidan orqada

qoladi.

Shunday qilib xalqaro huquqiy normalari bilan tartibga solinadigan xalqaro

munosabatlar xalqaro-huquqiy munosabatlar xarakteriga ega bo‘ladi. Xalqaro huquq

sub‘yektlari u yoki bu xalqaro-huquqiy munosabatlarga qirishish bilan uz huquq va

majburiyatlarini amalga oshiradilar.

Xalqaro huquqiy munosabatlar turli-tumanligi bilan xarakterlanadi va xalqaro

huquqiy normalarning turli-tuman bo‘lishini belgilaydi. Bir turdagi xalqaro

munosabatlarni muayyan guruhlarga ajratish mumkin, bu uz navbatida xalqaro huquq

institutlari va tarmoqlarini tashkil qiluvchi bir turdagi xalqaro huquqiy normalar guruhi va

majmui (qompleqsi) mavjudligini bildiradi.

Xalqaro-huquqiy institut – bu bir turdagi xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi,

ushbu munosabatlarning umumiy ob‘yekti bilan o‘zaro yaqin aloqador bo‘lgan huquqiy

normalar guruhidir.

Huquqiy normalar va institutlar xalqaro huquq tarmogiga birlashadi. Tarmoq ob‘yekti

bo‘lib barcha bir turdagi xalqaro munosabatlar majmui hisoblanadi, masalan, xalqaro

shartnoma huquqi, xalqaro tashkilotlar huquqi, diplomatik huquq, xalqaro dengiz huquqi,

xalqaro atom huquqi, xalqaro kosmik huquq. Ularni tashkil qilishning yagona yo‘li

xalqaro huquq sub‘yektlarining kelishuvi hisoblanadi. Faqat xalqaro huquq

sub‘yektlarigina o‘zining u yoki bu xatti-harakatlariga, xulq-atvor qoidalariga yuridik

majburiy xarakter berishi mumkin.

Xalqaro huquqiy normalarni bajarish asosan ushbu huquq tizimi sub‘yektlari

tomonidan ixtiyoriylik asosida amalga oshiriladi.

Xalqaro huquq normalari, o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi sub‘yektlar

bo‘yicha turli xil bo‘ladi. Ular, barcha sub‘yektlarga yoki barcha asosiy sub‘yektlar -

davlatlarga qaratilgan umumiy (universal) xalqaro huquq normalariga va ikki yoki bir

necha sub‘yektlar o‘rtasidagi kelishuv asosida belgilangan va ularga qaratilgan lokal

(partikulyar) normalarga bulinadi. Lokal normalar jumlasiga sub‘yektlarning muayyan bir

holatdagi xulq-atvorini belgilovchi individual normalarni ham kiritish mumkin.

Partikulyar normalar universal normalarga mos kelishi lozim. BMT Nizomining 103-

moddasiga muvofiq a‘zo davlatlarning Nizom bo‘yicha majburiyatlari boshqa

shartnomalar bo‘yicha olg‘an majburiyatlariga nisbatan ustuvorlikqa ega. Huquqiy tartibga

solish uslubi bo‘yicha xalqaro-huquqiy normalar dispozitiv va imperativ normalarga

bulinadi. Dispozitiv normalarda xalqaro huquq sub‘yektlari uz xulq-atvorini, muayyan

huquqiy munosabatlardagi holatdan kelib chiqib o‘zaro huquq va majburiyatlarni uzlari

belgilashi mumkin. Umumiy xalqaro huquqning aqsariyat qoidalari dispozitiv norma

hisoblanadi, ya‘ni ulardan davlatlar va boshqa sub‘yektlar o‘zining o‘zaro lokal

259

munosabatlaridan kelib chiqib, umumiy xalqaro huquqning ushbu normasi mohiyatiga zid

kelmaydigan ma‘lum o‘zgartirishlar kiritish bilan chetlab o‘tishi mumkin.

1969 yilda xalqaro shartnomalar huquqi to‘g‘risidagi Vena Konventsiyasi qabul

qilinganidan so‘ng umumiy xalqaro huquq normalari tizimida jus cogens ega bo‘lgan

imperativ normalar ajratila boshlandi. 1969 yildagi Vena Konventsiyasining 53-moddasiga

muvofiq, ―umumiy xalqaro huquqning imperativ normasi davlatlarning xalqaro

hamjamiyati tomonidan chetlab o‘tish mumkin bo‘lmagan normasi sifatida tan olinadi va

bunday normalar faqat keyin qabul qilingan xuddi shunday normalar bilangina

o‘zgartirilishi mumkin. Xalqaro huquqda imperativ normalar ro‘yxati yo‘q. Biroq, xalqaro

huquq nazariyasi BMT Nizomida, BMT Nizomiga muvofiq davlatlar o‘rtasidagi do‘stona

aloqalar va hamkorliklarga tegishli bo‘lgan 1970 yildagi xalqaro huquq printsiplari

to‘g‘risidagi Dekloratsiyada ifodalangan xalqaro huquqning asosiy printsiplarini yakdillik

bilan imperativ normalar qatoriga kiritadi.

Xalqaro huquq funktsiyalari.

Xalqaro huquqning funktsiyalarini ko‘rib chiqmasdan, uni mohiyatini ochib berish

mumkin emas.

Xalqaro munosabatlarni tartibga soluvchi xalqaro huquq quyidagi funktsiyalarini

bajaradi:

1. Muvofiqlashtiruvchi funktsiya. Davlatlar xalqaro huquq normalari yordamida

xalqaro hamkorlikning turli sohalarida umumiy qabul qilingan xulq-atvor standartlarini

belgilaydi.

2. Tartibga soluvchi funktsiya, bu davlatlar tomonidan qat‘iy qoidalarni belgilashda

namoyon bo‘ladi. Bo‘larsiz davlatlarning jahon hamjamiyati bilan munosabatlari va

birgalikda mavjudligini tasavvur qilishni imkoni yo‘q.

3. Ta‘minlash funktsiyasi, bunda xalqaro huquq shunday normalarni o‘zida

mustahkamlaydiki, bu davlatlarni ko‘p yillik aloqalari jarayonida belgilangan ma‘lum

xulq-atvor qoidalariga rioya qilishga undaydi.

4. Muhofaza funktsiyasi - bu davlatlar milliy manfaatlari va qonuniy huquqlarini

himoya qiladi.

Xalqaro huquqni o‘ziga xos xususiyati shundaqi, xalqaro munosabatlarda

davlatlardan yuqori turuvchi majburlash mexanizmi mavjud emas. Zarur hollarda

davlatlarning uzlari qolleqtiv ravishda xalqaro-huquqiy normalarini bajarilishini va

xalqaro huquqiy-tartibotni ta‘minlaydilar.

Xalqaro huquq va davlatlarning milliy huquqiy tizimi.

Real voqelikda biri-biriga bog‘liq, lekin mustaqil ikki huquqiy tizim mavjud: bir

tomondan, ichki davlat huquqi (alohida milliy davlatning huquqiy normalari majmui) va

ikkinchi tomondan huquqiy tartibga solishning o‘ziga xos ob‘yekti va sub‘yektiga ega

bo‘lgan Xalqaro huquq. Agar, ichki davlat huquqida huquqiy tartibga solish ob‘yekti bir

davlat doirasidagi ijtimoiy munosabatlar bo‘lsa, Xalqaro-huquqiy munosabatlar ob‘yektiga

davlatlar va ularning birlashmalari o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar kiradi.

Huquq biri-biriga bog‘liq mustaqil ikki huquqiy sistema (ichki davlat huquqi va

Xalqaro huquq) tomonidan tashkil qilinadi deb tushunilishi Xalqaro huquq fanida ham,

davlat va huquq nazariyasi fanida ham tan olingan, e‘tirof etilgan.

Ushbu muammo xususida huquqshunoslik fanida turli xil nazariyalar olg‘a surilgan.

Ba‘zi bir olimlar xalqaro huquqni yagona huquqiy tizim deb hisoblaydilar. Ular

davlatlarning ichki munosabatlarini ham Xalqaro huquq tartibga soladi, ma‘lum bir

bosqichda davlatlarni ichki huquqiy tartibga solishning rivojlanishini ham inqor

260

qilmaydilar, lekin qelajaqda Xalqaro huquqni rivojlanishi bilan yo‘q bo‘lib qetadi, deb

hisoblaydilar.

Boshqa bir mualliflar Xalqaro huquq faqat davlatlarning milliy huquqida nazarda

tutilgan doiradagina mavjud bo‘ladi, ya‘ni u muayyan davlatlarning tashqi huquqi sifatida

xizmat qiladi, hisoblaydilar.

Ichki davlat huquqi va Xalqaro huquqning o‘zaro aloqadorligi shundaqi, Xalqaro

huquq davlatlarni qonstitutsiyaviy tuzumi bilan, davlatlar va xalqaro munosabatlarning

boshqa sub‘yektlari bilan o‘zaro munosabatlarda davlat irodasini ifodalashga vakolatli

davlat hokimiyati organlari sistemasi bilan, shuningdek, har qanday davlatni ichki ishi

hisoblanadigan va odatda Xalqaro huquqiy munosabatlarni tartibga solish doirasiga

qirmaydigan ishlarni mavjudligi bilan hisoblashishga majburdir.

Ichki davlat huquqi davlatning majburiyatlarini mustahkamlovchi, ma‘lum hollarda

ushbu davlatning milliy huquqida aqs ettirilishi lozim bo‘lgan Xalqaro huquqiy normalarni

mavjudligi bilan hisoblashadi.

Xalqaro huquq va ichki davlat huquqi bir-biridan alohida mavjud bo‘lmaydi. Xalqaro

huquq normalarini ishlab chiqishga milliy huquqiy sistemalar ta‘sir ko‘rsatadi, u

davlatning tashqi siyosati va diplomatiyasida uz ifodasini topadi.

Xalqaro huquq uz navbatida milliy qonunchilikni rivojlanishiga qatta ta‘sir ko‘rsatadi.

Xalqaro huquq normalari uz sub‘yektlari uchun ya‘ni eng avvalo davlatlar uchun

huquq va majburiyatlar tugdiradi davlatning rasmiy organlari, uni yuridik va jismoniy

shaxslari esa bevosita Xalqaro huquq normalariga bo‘ysinmaydilar chunki uni sub‘yekti

bo‘lib hisoblanmaydilar. Xalqaro majburiyatlarni ichki davlat huquq huquqi darajasida

real amalga oshirilishini ta‘minlash uchun xalqaro-huquqiy normalarni Milliy qonunlarda

mustahkamlash, ya‘ni transformatsiya qilish choralari quriladi,

Ko‘pgina davlatlarning, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasining qonunlarida

shunday qoida mustahkamlab qo‘yilgan, unga ko‘ra davlatlarni ichki qonuni bilan xalqaro

majburiyatlari o‘rtasida ziddiyat mavjud bo‘lsa, xalqaro majburiyatlar ustuvorlikqa ega

bo‘ladi. Bunday qoida xalqaro huquqni davlatlarni ichki huquqi qoidalari ustidan

ustuvorligi deb ataladi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining moddasida

shunday deyilgan: ―Agar xalqaro shartnomalar va bitimlarda fuqarolik

qonunchiligidagidan boshqacha qoida nazarda tutilgan bo‘lsa xalqaro shartnomalar va

bitimlardagi qoidalar qo‘llaniladi‖.

Xalqaro munosabatlar davlatlararo munosabatlar bilan cheqlanib qolmaydi. Turli

davlatlarning jismoniy va yuridik shaxslari o‘rtasida, xalqaro nohukumat tashkilotlari

o‘rtasida doimiy ravishda aloqalar bo‘lib turadi. Bunday aloqalar tegishli davlatning milliy

huquq normalari yoki xalqaro xususiy huquq normalari bilam tartibga solinadi.

Xalqaro ommaviy huquq va xalqaro xususiy huquq o‘rtasida yaqin o‘zaro aloqadorlik

mavjud. Har ikkisi ham keng ma‘noda xalqaro munosabatlarni tartibga soladi. Xalqaro

xususiy huquq xalqaro xarakterdagi fuqarolik-huquqiy normalar majmui sifatida xalqaro

ommaviy huquqning umume‘tirof etilgan printsiplariga zid bo‘lmasligi kerak. Xalqaro

ommaviy huquq va xalqaro xususiy huquq o‘rtasidagp uzviy aloqadorlik hech qim

tomonidan inqor qilinmaydi. Ayni paytda xalqaro ommaviy huquq va xalqaro xususiy

huquq o‘rtasidagi nisbati borasida xalqaro-huquqiy adabiyotlarda yakdillik yo‘q. Ba‘zi bir

olimlar xalqaro xususiy huquq xalqaro huquqning bir turi deb hisoblaydilar. Ikkinchi

guruh huquqshunoslar esa xalqaro xususiy huquqqa fuqarolik huquqining bir tarmogi

sifatida qaraydilar. Uchinchi birlari esa xalqaro xususiy huquqni xalqaro huquq bilan

aynan bir xil deb hisoblaydi. To‘rtinchilar, xalqaro xususiy huquq ma‘lum bir ma‘noda

261

fuqarolik huquqining tarmoqlaridan biri hisoblansada, asosan xalqaro ommaviy huquq

bilan juda yaqin aloqadordir, deb ta‘kidlaydi.

Xalqaro xususiy huquq xalqaro ommaviy huquq bilan aynan bir xil emas va uning

sohalaridan biri hisoblanmaydi. Xalqaro xususiy huquq tartibga soladigan o‘zining

mustaqil predmetiga ega.

Xalqaro ommaviy huquq - davlatlararo munosabatlarni tartibga soluvchi yuridik

normalarning mustaqil sistemasidir.

Xalqaro huquqiy tizim normalarini yaratishning o‘ziga xos tomoni shundaqi, bu

jarayonda sub‘yektlarning uzi ixtiyori ravishda., xohish irodasini bildirish yo‘li bilan

ishtirok etadilar. Binobarin, xalqaro huquq uygunlashtiruvchi hamda muvofiqlashtiruvchi

xarakterga ega.

Xalqaro huquqiy sistema sub‘yektlarining o‘zidan boshqa qandaydir bir bu sistemaga

nisbatan "tashqaridan" bo‘lgan sub‘yektlar normalar yaratish jarayonida ishtirok etmaydi.

Shu bois, xalqaro huquqiy sistemaning subordinarlik xarakteri inqor qilinadi. Hech qim

xalqaro huquq sub‘yektlarining ixtiyoriga qarshi ular uchun xulq-atvor qoidalarini, ya‘ni

normalarni o‘rnatishi mumkin emas. Binobarin, xalqaro huquqqa nisbatan ―qonunchilik‖,

―xalqaro qonuniylik‖ tushunchalarni qo‘llash ma‘lum ma‘noda noto‘g‘ridir.

Xalqaro huquq tamoyillari tushunchasi va o’ziga xos xususiyatlari

Huquq tamoyili - bu voqelikning ob‘yektiv tartibi, ijtimoiy amaliyot, ijtimoiy

rivojlanish qonuniyatlarining normativ in‘iqosidir.

Xalqaro huquq tamoyillari - bu ijtimoiy amaliyot natijasida vujudga qeladigan

xalqaro huquqning yuridik mustahkamlangan asoslari bo‘lib, huquq sub‘yektlari xatti-

harakatining rahbariy qoidalari hisoblanadi.

Xalqaro huquqning bir qator normalarini, garchi ular xalqaro huquq normalari

bo‘lsada tamoyillar deb nomlanadi. Biroq ularning ba‘zilari azaldan tamoyillar deb

nomlangan, ba‘zilari esa xalqaro-huquqiy tartibga solishda tutgan ahamiyati bois shunday

deb atala boshlangan. Shu bilan birga xalqaro huquqiy tartibotni ta‘minlashda xalqaro

hamjamiyat uchun o‘ta muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va umumiy xarakter kasb etuvchi

alohida tamoyillar ham mavjud.

Tamoyillar ichida hozirgi davr xalqaro huquqiy tartibotini asosini tashkil etuvchi

xalqaro huquqning asosiy tamoyillari ajralib turadi. Davlatning qandaydir asosiy tamoyilni

buzishi xalqaro hamjamiyat tomonidan butun xalqaro huquqiy tartibotga tajovuz qilish deb

tushunilishi mumkin.

Xalqaro huquq tamoyili - bu avvalom bor xalqaro huquq normasidir.

Huquq tamoyillaridan huquqiy ong tamoyillarini, ya‘ni kishilar, ijtimoiy harakatlar,

siyosiy partiyalar va haqozolarning sub‘yektiv tassavurlarini farqlash lozim.

Huquq sub‘yektlari uchun xalqaro huquq tamodillarga rioya qilish qat‘iyan

majburiydir. Xalqaro huquq tamoyilini ijtimoiy amaliyotni o‘zgartirish orqaligina bekor

qilish mumkin. Bu esa alohida davlatlar yoki davlatlar guruhi imkoniyati doirasida emas.

Shuning uchun har bir milliy davlat xalqaro huquq tamoyillarni buzish orqali ijtimoiy

amaliyotni ―tuzatish‖ ga qaratilgan har qanday bir tomonlama tartibdagi o‘rinishlarga uz

munosabatini bildirishi lozim.

Xalqaro huquq tamoyillari odatiy va shartnoma usulari orqali shakllanadi. Ular bir

paytning uzida ikki xil funktsiyani bajaradi:

birinchidan, xalqaro munosabatlarni ularni ma‘lum normativ doiralar bilan

chegaralash orqali barqarorlashishiga ko‘maklashadi;

262

ikkinchidan, xalqaro munosabatlar amaliyotida vujudga qeladigan barcha yangi

holatlarni mustahkamlaydi.

Xalqaro huquq tamoyillarining o‘ziga xosligi ularning universalligidir. Ya‘ni xalqaro

huquqnig barcha sub‘yektlari tamodillarga qat‘iyan rioya qilishlari lozim, chunki mazkur

tamodillarni har qanday tarzda buzish muqarrar ravishda xalqaro munosabatning boshqa

ishtirokchilari qonuniy huquq va manfaatlariga daxl qilishga olib qeladi. Xalqaro huquq

tamoyillari butun xalqaro-huquqiy normalar tizimining qonuniylik mezoni hisoblanadi.

Xalqaro huquqning asosiy tamoyillari BMT Nizomida mustahkamlangan. BMT

Nizomi tamoyillari xarakterini kasb etishi keng tan olingan, ya‘ni ular davlatlar tomonidan

bekor qilinishi mumkin bo‘lmagan oliy darajadagi majburiyatlar sanaladi.

Xalqaro huquqning umume‘tirof etilgan tamoyillari - bu hozirgi davr xalqaro huquqi

bosh mazmunini ifodalovchi va uning maqsadlarini amalga oshishida muhim ahamiyat

kasb etuvchi eng muhim va universal majburiy normalardir. Umum e‘tirof etilgan

tamoyillar deb jahon hamjamiyati tomonidan qullab-quvatlanadigan va tegishli xalqaro-

huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan tamoyillar hisoblanadi. Mazkur tamoyillar umumiy

tinchlik va xalqaro xavfsizlikni, xalqlar erkinligi va mustaqilligini ta‘minlashning,

davlatlar o‘rtasida normal munosabatlarni rivojlantirish, ular o‘rtasida hamkorlikni, bir-

birini tushunish va ishonchni mustahkamlashning huquqiy asosi siftada quriladi. Xalqaro-

huquqiy tartibga solish tizimida umum e‘tirof etilgan tamoyillar va normalar o‘rni va

ahamiyatning o‘sib borishi hozirgi davr xalqaro huquqiga xos xususiyatlardan biridir.

Xalqaro huquqning aqsariyat tamoyillari BMT Nizomining 2-modqasida qisqa va

lunda qilib bayon qilingan. Ushbu tamoyillar BMT Nizomiga muvofiq davlatlar o‘rtasida

do‘stona munosabatlar va hamkorlikqa taalluqli 1970 yil xalqaro huquq tamoyillari

to‘g‘risidagi Dekloratsiyada hamda Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengashning

Yakunlovchi Hujjatida batafsil yoritib berilgan.

Umum e‘tirof etilgan tamoyillar va normalar u yoki bu shaklda hozirda ko‘p

davlatlarning Qonstitutsiyalarida ham mustahkamlangan. qonunchilik, shuningdek, ijro va

sud hokimiyatlari faoliyati ularga muvofiq kelishi lozim. Mazkur tamoyillar O‘zbekiston

Konstitutsiyasining to‘rtinchi bobida mustahkamlab qo‘yilgan.

Xalqaro huquqda uning umum e‘tirof etilgan tamoyil va normalarini batafsil tarzda

bayon qilib beruvchi yagona normativ hujjat mavjud emas. Agar BMT Nizomida besh

tamoyilning nomi keltirilgan bo‘lsa, Xalqaro huquq tamoyillari to‘g‘risidagi

Dekloratsiyada ularning yettitasi ifodalab berilgan:

1. Kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid qilmaslik tamoyili.

2. Xalqaro nizolarni tinch yo‘l bilan xal etish tamoyili.

3. Davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyili.

4. Davltlarning xalqaro hamkorlik tamoyili.

5. Davlatlarning suveren tengligi tamoyili.

6. Xalqlar va millatlarning uz taqdirini uzi belgilash tamoyili.

7. Davlatlarning Nizomga muvofiq olg‘an xalqaro majburiyatlarini vijdonan bajarishi

tamoyili.

Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Kengashning Xelsinqi Yakunlovchi Hujjatida

mazkur tamoyillarga yana uchtasini qushgan:

1. Chegaralar daxlsizligi.

2. Davlatlarning hududiy daxlsizligi.

3. Inson huquqlari va asosiy erkinliklarini xurmat qilish.

263

Jahon hamjamiyati oldida turgan umumbashariy muammolarni xal etish zaruriyatini

ifoda etuvchi yangi tamoyillar ham shakllanmoqda. Masalan, atrof muhitni himoya qilish

majburiyati

Xalqaro shartnomalar tushunchasi.

Xalqaro shartnomalarning huquqda tutgan o‘rni qattadir. Shu sababli xalqaro huquqda

xalqaro shartnomalar to‘g‘risida bayon qilingan fiqrlar xalqaro munosabatlarni o‘rnatishda

ham muhim ahamiyatga ega.

Shartnoma, shu jumladan xalqaro shartnoma uning ishtirokchilari uchun muayyan

huquqlar va majburitlar vujudga keltirishga qaratilgan kelishuvdan iborat bo‘lib, u uch

asosiy vazifani:

a) Shartnoma tuzuvchi sub‘yektlar, o‘rtasida huquqiy munosabat mavjudligini

isbotlovchi faqat vazifasini;

b) Tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvlarni uzida ifoda etuvchi yozma hujjat

vazifasini;

v) Shartnoma talablari bajarilmasdan qolgan taqdirda aybdor tomoni javobgarlikka

tortish asosi vazifasini bajaradi.

Hozirgi zamonda jahondagi davlatlararo iqtisodiy, ilmiy – texnikaviy, madaniy

aloqalar, savdo-sotiq, sanoat va boshqa sohalardagi hamkorliklarni o‘rnatish hamda

amalga oshirishning asosiy shakli ikki tomonlama va ko‘p tomonlama kelishuvlar bo‘lib

qolmoqda.

Xalqaro munosabatlar sohasida davlatlararo hamkorlikni nazarda tutuvni kelishuvlar,

shartnoma, ahdlashuv, pakt, Dekloratsiya, Konventsiya, protokol va hokazo nomlar bilan

ataladi. Ammo bu hol ularning mohiyatiga ta‘sir etmaydi.

Xalqaro shartnomalar turli belgilari va xususiyatlariga ko‘ra turlarga ajratiladi.

Jumladan, ular uz predmetiga ko‘ra savdo – sotiq, sanoat, transport, aloqa, moliya – kredit

va hokazo sohalardagi shartnomalarga, tartibga solish doirasiga ko‘ra:

1) Xalqaro munosabatlarning barcha ishtirokchilari xatti – harakatini tartibga soluvchi

shartnomalarga (Masalan, BMT ustavi);

2) Davlatlararo muayyan masalalarni tartibga soluvchi shartnomalar (masalan, sanoat

yoki savdo – sotiq masalalari xususidagi ko‘p tomonlama Konventsiyalar);

3) Ochiq yoki yopiq shartnomalar va hokazo.

Xalqaro shartnomalarning sub‘yekti bo‘lib eng avvalodavlatlar ishtirok etadilar.

Keyingi paytlarda davlatlarning xalqaro tashkilotlari ham shartnomalarda keng ishtirok

etmoqdalar. Biroq, ularning xalqaro shartnoma munosabatidagi ishtiroki doirasi uning

a‘zolari bo‘lgan davlatlar beradigan vakolatlar hajmi bilan belgilanadi.

Xalqaro shartnomalarning ob‘yektlari iqtisodiy, xo‘jalik aloqalari sohasida davlatlar

o‘rtasida yuzaga qeluvchi munosabatlar, savdo, sanoat, ilmiy – texnikaviy hamkorlik,

moliya va boshqa sohalarda huquqiy tartibga solinishi talab etiladigan xatti harakatlardir.

Xalqaro iqtisodiy shartnomalar tuzish muayyan davrni uz ichiga oluvchi jarayon

bo‘lib, ma‘lum bosqichlarga bulinadi.

Xalqaro shartnomalar tuzish qoida tariqasida davlat boshligi tomonidan, mamlakat

Konstitutsiyasida, boshqa qonunlarda nazarda tutilgan hollarda yoki davlat boshligi

tomonidan berilgan vakolatga muvofiq bunday shartnomalarni imzolash huquqi boshqa

davlat organlari tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin.

Xalqaro shartnomalar uz tarkibi jihatidan asosan uch qismdan: Qirish qismi

(preambo‘la), asosiy qism va yakunlovchi qoidalardan iborat bo‘ladi.

264

Shartnomaning qirish qismi (preambo‘la)da uning tuzilgan joyi, vaqti, tomonlari,

maqsad va vazifalari belgilab qo‘yiladi.

Asosiy qismda uning mazmuni, tomonlari uz zimmalariga olayotgan majburiyatlarni

bajarish vaqti, joyi, usuli, pul majburiyatlari va ularni ado etish kabi shartnoma tuzishdan

kelib chiquvchi qonqret xatti – harakatlar ko‘zda tutiladi.

Shartnomaning yakuniy qismida tomonlar javobgarligi, shartnomani muddatidan

avval bekor qilish asoslari va tartibi, uni prolongatsiyalash, unga qo‘shimcha va

o‘zgartirishlar kiritish tartiblari, uning ochiq yoki yopiq eqanligi kabi holatlar aqs

ettiriladi. Vakolatli mansabdor shaxs yoki davlat organining imzolari shartnomani

yakunlaydi.

Xalqaro shartnomalar yaxlit bir hujjatdan iborat bo‘lishi yoki turli ilovalarni uz ichiga

olishi mumkin.

Xalqaro shartnomalar odatda davlat vakolatli mansabdor shaxs (davlat boshligi,

hukumat boshligi, tarmoq vaziri va hokazo) tomonidan imzolanishi bilan kuchga kiradi.

Ammo shartnoma tuzayotgan tomonlar uning kuchga kiritilishi yuzasidan boshqacha

muddatlarni belgilashlari ham mumkin. Yuksak milliy va davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan

xalqaro shartnomalarni kuchga kiritilishi yuzasidan maxsus protsedura (tartib) belgilanishi

mumkin. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi 21-bandida

aytilishicha O‘zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan tuzgan muhim

ahamiyatga molik shartnomalari va bitimlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

tomonidan ratifiqatsiya qilinmogi (tasdiqlanmogi) lozim.

Xalqaro shartnomalar uning ishtirokchisi bo‘lgan davlatlar tomonidan bajarish uchun

majburiy bo‘lib, tarixiy shart – sharoitni o‘zgarganligi, shartnoma qoidalarini ichki

qonunchilikqa zid kelishi va hokazo vaziyatlar shartnomadan kelib chiquvchi

majburiyatlarni badarishdan buyin tovlash uchu nasos bo‘la olmaydi. Urushlarni yuz

berishi urushayotgan tomonlardan boshqa ishtirokchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga

deyarli ta‘sir etmaydi.

Xalqaro shartnomalar unda ishtirok etayotgan tomonlar rasmiy davlat tillarida

tuziladi. Ko‘p tomonlama shartnomalarning BMT ishchi va rasmiy tillarida tuzish ko‘zda

tutilgan.

Xalqaro shartnomalarni tuzi shva ijro etishga oid xalqaro huquqiy qoidalar bir qator

xalqaro normalarda belgilab qo‘yilgan. Jumladan, xalqaro shartnoma huquqi haqidagi

1969 yilgi Vena Konventsiyasi, BMTning «Tovarlarni xalqaro olish – sotish shartnomalari

haqidagi» 1980 yilgi Vena Konventsiyasi shulardandir.

O‘zbekiston o‘z mustaqilligi tobora mustahkamlab, jahon hamjamiyatida munosib

o‘ringa, obru – e‘tiborga ega bo‘lib borayotgan bizning kunlarimizda xorijiy davlatlar,

xalqaro tashkilotlar bilan turli aloqalar o‘rnatish, hamkorlikni kuchaytirish o‘ta muhim

ahamiyat kasb etuvchi vazifalardan biriga aylanmoqda. Umumjahon xo‘jalik tizimlariga

qirishning, butun dunyo miqyosidagi iqtisodiy jarayonlarga tobora kengroq qushilishning

asosiy huquqiy shakli bo‘lib Respublikamizning boshqa davlatlar bilan o‘rnatadigan

shartnomaviy aloqalari hisoblanadi. Davlatlararo shartnomalarga oid xalqaro huquq

normalarini bilish, shartnoma tuzish jarayonini chuqur anglab yetish O‘zbekistonni

xalqaro hamkorligini kengaytirish va chuqurlashtirishning, davlatimiz manfaatlari va

xavfsizligini samarali himoya qilishning ishonchli va ta‘sirchan vositasidir.


265

1. Xalqaro huquq qanday paydo bo‘lgan?

2. Xalqaro huquqning mohiyati nimada?

3. Xalqaro huquq va ichki davlat huquqi nisbati nimada?

4. Xalqaro huquq bilan xalqaro xususiy huquq o‘rtasida o‘zaro aloqadorlik bormi?

5. Xalqaro huquq normalarini yaratish jarayoni nimaning vositasida amalga oshiriladi?

6. Xalqaro huquq davlatlarning tashqi siyosatida va diplomatiyasida qanday o‘ringa ega?

7. Xalqaro huquq funktsiyasi nimadan iborat?

8. Xalqaro huquq tamoyillarini tushuntiring.

9. Xalqaro shartnoma qanday tuziladi va rasmiylashtiriladi?

10. Xalqaro huquq manbalari qaysilar?


1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: ―O‘zbekiston‖. 2012.

2. Mejdunarodnoye pravo. / otv. red. G.I.Tunkin. -M. 1994.

3. Mejdunarodnoye pravo. / pod. red. G.V.Ignatenko. -M. 1995.

4. Qosimov A. Diplomatiya asoslari. -T. 1995.

5. Tuzmuhamedov R.A., Hakimov R.T. Osnovi mejdunarodnogo prava. - T. 1998.

6. Saidov A.X. Xalqaro huquq tushunchasi va mohiyati. O‘quv qo‘llanma. -T. 2000.

7. A.X Saidov. Xalqaro huquq sub‘yektlari. -T. 2000.

8. Saidov A.X. Xalqaro huquq. Darslik. 2-tom. -T.: Adolat. 2001.

9. Inson huquqlari bo‘yicha xalqaro shartnomalar. -T. 2004.



11-Mavzu. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv kursining







O‟zbekiston Respublikasi iqtisodiy, siyosiy va huquqiy

mustaqilligining vujudga kelishi porloq kelajakka intilayotgan

mamlakatimizda demokratik huquqiy tamoyillarining mustahkamlanishida,

milliy qadriyatlarning qayta tiklanishiga huquqiy asos solindi.

Ushbu huquqiy asoslar tizimi jumlasiga: O‘zbekiston Respublikasining davlat tili

to‘g‘risidagi qonuni; O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi to‘g‘risidagi Deklaratsiya

va shu kabi O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi bilan b‘g'liq qonunlar

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi zarurligini o‘zida aks ettirdi.

1990 yil 20 iyunda qabul qilingan “Mustaqillik Deklaratsiyasi”ning 12-moddasi

qoidalarida o‘zbek xalqining davlat qurilishidagi tarixiy tajribasi va tarkib topgan boy

an‘analari, har bir millatning o‘z taqdirini o‘zi belgilash, farovon hayot kechirishni

ta‘minlash O‘zbekiston xalqining kelajagi uchun tarixiy mas‘uliyatni chuqur his etish,

O‘zbekiston davlat hokimiyati vakolatiga ichki va tashqi siyosatga tegishli barcha

masalalar kirishi, O‘zbekistonning qonun chiqaruvchi hokimiyati O‘zbekiston davlat

266

mustaqilligini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan qonunlarni ishlab chiqish va qabul

qilish hamda yangi Konstitutsiyani ishlab chiqish uchun asosdir deyilgan.

Mamlakatimiz rivojlanishining asosida Konstitutsiya va qonunlarning ustunligini

so‘zsiz tash olish qoidalariga barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat

birlashmalari va fuqarolarning itoat etishlarining majburiyligi O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 15-moddasida bayon etilgan. Mustaqil Vatanimiz tomonidan amalga oshirilayotgan hilma-xil ijtimoiy,

iqtisodiy, siyosiy, madaniy va huquqiy munosabatlar huquqiy hujjatlar

asosida amalga oshirilmoqda. Shu sababli har bir O‟zbekiston fuqarosi

uning yoshidan, mansabidan qat‟iy nazar, davlatimizning Asosiy Qonuni

Konstitutsiya qoidalarini bilishlari shart

Ushbu farmoyishda hayotimizning Asosiy Qonuni bo‟lmish

O‟zbekiston Konstitutsiyasining jamiyatdagi o‟rni va ahamiyatini,

ma‟no-mazmuni va mohiyatini o‟rganish, yosh avlodning huquqiy ongi,

tafakkuri va madaniyatini tarbiyalash hamda yuksaltirish, shuningdek,

Konstitutsiyani bilish, uning mazmun-mohiyatini targ‟ib qilish

maqsadida Xalq ta‟lim vazirligida, oliy va o‟rta maxsus ta‟lim

vazirligida, Davlat matbuot qo‟mitasida va O‟zbekiston Respublikasi

Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi bilan

birgalikda bir oy muddatda ta‟limning barcha turlarida Konstitutsiyani

o‟rganish uchun zarur bo‟lgan dasturlar, kurslar, metodik ko‟rsatmalar

va boshqa kerakli vositalarga qo‟yiladigan talablarni ishlab chiqish

nazarda tutildi;

2001 yil 1 aprelga qadar O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‟rganish maxsus o‟quv kurslarini barcha ta‟lim

turlari uchun ishlab chiqish va tasdiqlash, yosh kadrlar

xususiyatlarni hisobga olgan holda, huquqiy ong va madaniyatini

shakllantirishga qaratilgan Konstitutsiyani o‟rganish bo‟yicha

darsliklar va maxsus adabiyotlarni 2001 yil 1 avgustga qadar yaratish,

chop etish va joylarga etkazishni tashkil etishni hamda 2001-2002

o‟quv yilidan boshlab maktabgacha va umumiy o‟rta ta‟lim

muassasalarida, o‟rta maxsus, kasb-hunar va Oliy ta‟lim muassasalarida

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‟rganish kurslarini

o‟qitish, kurs mazmunining sifatli o‟zlashtirishini ta‟minlash

maqsadida uning yakuni bo‟yicha o‟quvchi va talabalar orasida

kollokvium va sinovlar o‟tkazish belgilandi.

O‟zbekiston Respublikasining xuquq tizimida Konstitutsiya muhim

o‟rin tutadi. Konstitutsiya huquq tizimining birlamchi asosidir. U

huquq tarmoqlari birligini, o‟zaro muvofiqligini hamda harakatlanish

printsiplarining yagonaligini ta‟minlaydi. Huquqiy davlat yaratish

sari rivojlanib borayotgan davlatimizda huquq ustuvorligini ta‟minlab

borish muhim vazifalardan sanaladi. Konstitutsiyaning ustuvorligi esa

har birimizdan ulkan huquqiy mas‟uliyatni talab etadi. Ya‟ni, bu

mas‟uliyat konstitutsiya va qonunlarni bilishni, ularga amal qilib

yashashni taqozo etadi. Bu Konstitutsiyani o‟rganish zarurligini

belgilaydi. Chunki uni o‟rganish Konstitutsiya mazmunini ifodalovchi

huquqiy qoidalar, ularga ongli ravishda amal qilib yashash va qonun

ustuvorligiga erishishning muhim shartidir.

Ushbu Farmoyish O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

fanlar tarkibida emas, balki alohida o‟quv fani sifatida birinchi

marta ta‟lim muassasalari o‟quv rejasiga kiritishga asos bo‟ldi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi eng avvalo inson va

fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini muhofaza etuvchi,

267

kafolatlovchi va shu maqsadlarda uni himoyalovchi davlat

hokimiyatining muayyan tizimini ta‟sis etuvchi huquqiy normalar

majmuasidir.

Huquqning boshqa tarmoqlari kabi Konstitutsiya ham o‟z predmetiga

ega. Uni bilib olish esa huquqiy tartibga solishning o‟ziga xosligini

aniqlash, demak, huquqning bu tarmog‟i mundarijasi, vazifasi va

maqsadlari haqida, uning boshqa tarmoqlardan farqi to‟g‟risida

tushunchaga ega bo‟lish uchun zarurdir. Konstitutsiyaviy huquq

predmetini belgilash katta aniqlikni talab etadi. Chunki bu tarmoqda

gap to‟g‟ridan-to‟g‟ri inson va fuqarolarning huquqlari, burchlari va

erkinliklari kafolatlari haqida boradi.

Zero, gap inson huquqi erki va burchi to‟g‟risida borar ekan,

Konstitutsiya o‟zining normalarida uni odilona yechishi va eng muhimi

ana shu huquq va erkinliklarni ta‟minlaydigan, qo‟riqlaydigan davlat

hokimiyatini tashkil etadigan o‟ta murakkab masalani hal qiladi.

Xalq hokimiyatchiligiga asoslangan demokratik davlat organlarini

tashkil etish qonun ustuvorligiga asoslangan ijroiya hokimiyatini,

mustaqil sudni, mahalliy o‟z-o‟zini boshqaruvni o‟rnatishni taqozo

etadi. Konstitutsiya o‟z normalarida inson va davlat o‟rtasidagi

munosabatlarni tartibga solar ekan, u davlatning mohiyatini, shaklini

ham belgilab beradi. Biz u yoki bu davlatning Konstitutsiyasiga qarab

hokimiyatning maqsadi va mohiyatini aniqlashimiz mumkin.

Konstitutsiya birinchi navbatda davlat boshqaruv shakli va davlat

hokimiyatini tashkil etish me‟yorlarini o‟rnatadi. Bunda u avvalam bor

uning asosiy printsiplari, manbalari, ta‟limotlari va g‟oyalari

nimalardan iborat ekanligini aniq ko‟rsatadi. Bu o‟rinda xalq

hokimiyatining taqsimlanishi, davlat boshqaruv shakli, ko‟p

partiyaviylik, hur fikrlik, vijdon erkinligi, mulk huquqi kabi

masalalar muhim ahamiyat kasb etadi.

Ana shu printsip va qoidalarga asosan Konstitutsiya davlat

hokimiyatining tizimi va organlarini, ular o‟rtasidagi o‟zaro

munosabatlarni tartibga soladi. Bu o‟rinda Konstitutsiya davlat

hokimiyatining taqsimlanishi nazariyasini amalga oshirib, qonun

chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlarini o‟zaro tiyib turish

va muvozanatda tutish qoidasini ta‟minlaydi.

Konstitutsiya normalaridagi yana eng muhim masalalardan biri

inson va davlat o‟rtasidagi munosabat masalasidir. Bunda asosiy diqqt-

e‟tibor insonning erki, sog‟lig‟i, hayoti, mulki kabi huquqlarining

ta‟minlanganligi va kafolatlanishiga qaratiladi. To‟g‟ri, insonning

ko‟p huquqlari Konstitutsiyada ko‟rsatilmaydi, ular huquqning boshqa

sohalarida, masalan, mehnat huquqi, fuqarolik huquqi, fuqarolik huquqi

va shu kabilarda batafsil bayon qilinadi. Ammo Konstitutsiyada

insonning tabiiy huquqlari, ya‟ni yashash, mehnat qilish, kasb

tanlash, mulkdor bo‟lish hamda barchaning qonun oldida tengligi kabi

huquqlarining muqaddasligi va daxlsizligi aniq belgilab qo‟yiladi.

Konstitutsiyada ko‟riladigan yana muhim masalalardan biri davlat

va jamiyat o‟rtasidagi munosabat masalasidir. Albatta, davlat qonunlar

orqali jamiyatda tartib o‟rnatadi. U o‟tish davrida asosiy

islohotchilik vazifasini bajaradi. Bu, davlat jamiyat ustidan

hukmronlik qiladi, degan fikrni bildirmaydi. Davlat ham jamiyatning

asosiy bir bo‟g‟ini sifatida amal qiladi. Jamiyat davlatdan ko‟ra

kengdir. Jamiyat davlat, nodavlat va joylarda o‟zini o‟zi boshqarish

organlarini mujassamlashtirgan holad bir butun tarzda namoyon bo‟ladi.

O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 6 bo‟lim, 26 bob va

128 moddadan iborat. O‟z ichki tuzilishi bilan Asosiy Qonun jahon

268

konstitutsiyaviy amaliyotiga to‟la mos keladi. Muqaddimasi juda qisqa

va ko‟tarinki ruhda yozilgan. Uning mohiyati Konstitutsiyani xalq,

ya‟ni davlatning haqiqiy sohibi qabul qilganligida va unda o‟z

irodasini ifoda etganligidadir.

Konstitutsiyaning asosiy mantiqiy yo‟nalishi quyidagicha, inson –

jamiyat – davlat. Birinchi bo‟limda mustaqil O‟zbekiston davlatining

asosiy konstitutsiyaviy printsiplari ko‟rsatilgan.

Birinchi bo‟lim konstitutsiyaviy tuzumning asosiy printsiplari

yig‟indisidan iborat bo‟lsa, ikkinchi bo‟lim inson huquqlari

to‟g‟risidagi o‟zbek hartiyasidir. Boshqacha qilib aytganda, inson

huquqlarining yaxlit va keng tizimidir. Inson huquqlari to‟g‟risidagi

bo‟limning davlat hokimiyati to‟g‟risidagi bo‟limlaridan oldin

berilganligi ham ma‟lum bir mantiqqa asoslangandir. Huquqlarni insonga

davlat in‟om qilmaydi, balki fuqaro o‟ziga ozodlik tomonidan berilgan

ajralmas tabiiy huquqlar majmuidan ongli ravishda va mas‟uliyatni his

etgan holda foydalanadi. «Jamiyat va shaxs» deb nomlangan uchinchi

bo‟lim odatdagidek emas, jahonning bironta Konstitutsiyasida bunday

bo‟lim yo‟q. Bu bo‟limning asosiy maqsadi, fuqarolik jamiyatining

an‟analarini tiklash, ijtimoiy uyushmalar va munosabatlarni huquqiy

jihatdan tartibga solib, ularning rivojlanishini ta‟minlashdan iborat.

Bu bo‟lim Konstitutsiyaga kiritilishining sababi: Birinchidan,

sovet tuzumi hukmronlik qilgan yillarda o‟ta davlatlashtirish

siyosatining natijasi o‟laroq, jamiyatning barcha jabhalari davlat

nazorati ostida edi. Ayni vaqtda davlat tushunchasi jamiyat

tushunchasidan tor bo‟lib, jamiyatning bir tarkibiy qismidir, holos.

Ikkinchidan, jamiyat institutlari bilan davlatning o‟zaro

munosabatlari avvalambor Konstitutsiya darajasida belgilanmog‟i

darkor. Uchinchidan, davlat tarkibiga kirmagan jamiyatning iqtisodiy

negizlari, jamoat birlashmalari, oila, ommaviy axborot vositalari

o‟zining konstitutsiyaviy maqomini topgan.

Konstitutsiyaning to‟rtinchi bo‟limi ma‟muriy-hududiy va davlat

tuzilishiga bag‟ishlangan. O‟zbekiston viloyatlar, tumanlar,

shaharlar, shaharchalardan iborat ma‟muriy-hududiy tuzilishiga egadir.

Respublika tarkibiga Qorahalpog‟iston Respublikasi ham kiradi. Bu

suveren davlatning konstitutsiyaviy maqomiga va O‟zbekiston bilan

o‟zaro munosabatlariga maxsus 17-bob bag‟ishlangan.

Beshinchi bo‟lim davlat hokimiyati idoralarini tashkil etish

haqida bo‟lib, unda hokimiyat vakolatlarini taqsimlash printsipi

o‟zining amaliy ifodasini topgan.

Davlatimizning markaziy idoralari: Oliy Majlis, Prezident, Vazirlar

Mahkamasi, Konstitutsiyaviy, Oliy va Xo‟jalik Sudlari, Prokuratura,

mahalliy davlat hokimiyati idoralarining konstitutsiyaviy maqomi

belgilab berilgan. Saylov tizimining printsiplari, moliya va kredit,

xavfsizlik va mudofaa masalalari ham konstitutsiyaviy tartibga solish

doirasiga kirgan.

So‟nggi oltinchi bo‟lim Konstitutsiyani o‟zgartirish muammosiga

bag‟ishlangan bo‟lib, huquqiy nuqtai nazardan Asosiy Qonunning

barqarorligini ta‟minlashga qaratilgandir. O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining tuzilishi uning, birinchidan, fuqarolar

tinchligiga, ya‟ni milliy va ijtimoiy totuvlikka, ikkinchidan, shaxs

erkinligiga, uchinchidan siyosiy barqarorlikka, to‟rtinchidan,

farovonlik va iqtisodiy o‟sishga, beshinchidan, davlatning odamlar

oldidagi o‟z burchini bajarishiga erishishga qaratilgan.

O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi oliy yuridik kuchga

ega bo‟lgan davlatning Asosiy Qonuni bo‟lib, xalq manfaatlariga

269

muvofiq tarzda yangi demokratik davlatning vujudga kelishi natijasida

Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan. Agar unga o‟zgartirish va

qo‟shimchalar kiritish zarurati tug‟ilsa, bu masala keng

jamoatchilikning fikriga tayangan holda amalga oshiriladi. Bu haqda

Konstitutsiyaning o‟zida aniq me‟yorlar belgilangan.

128-modda. O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tegishli taklif

kiritilgandan keyin olti oy mobaynida Konstitutsiyaga o‟zgartirishlar

hamda tuzatishlar kiritish to‟g‟risida keng va har taraflama

muhokamani hisobga olgan holda qonun qabul qilishi mumkin. Agar Oliy

Majlis Konstitutsiyaga o‟zgartirish kiritish to‟g‟risidagi taklifni

rad etsa, taklif bir yil o‟tgandan keyingina qayta kiritilishi mumkin.

O‟zbekiston Konstitutsiyasiga o‟zgartirish va qo‟shimchalar kiritish

tartibini amalga oshirilishida Asosiy Qonunning 78-moddasi 1-bandida

belgilangan qoidaga asosan bunday vakolatga faqat O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi ega ekanligi mustahkamlangan.

Konstitutsiyaga o‟zgartirish va qo‟shimchalar kiritish quyidagi

tartibda amalga oshiriladi:

127-modda. O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga

o‟zgartirishlar O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi jami

deputatlarining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko‟pchiligi

tomonidan qabul qilingan qonunlar bilan kiritiladi.

Bu jarayonlarga asoslangan takliflar, murojaatlar va xalqning to‟liq

fikrini o‟rganilganligi to‟g‟risidagi ma‟lumotlar Oliy Majlis

deputatlariga asoslantirilgandan keyin deputatlarning kamida 2/3 qismi

ovozi bilan hal qilinadi. Bunda dastlab, Oliy Majlis yig‟ilishida

Konstitutsiyaga qo‟shimcha va o‟zgartirish kiritish zarurligini

o‟rganish uchun alohida komissiya tuziladi. Komissiya bunday

takliflarni chuqur va har tomonlama o‟rganib, qayta ko‟rib so‟ng Oliy

Majlisga taklif kiritadi. Konstitutsiyaning ayrim me‟yorlarini ko‟rib

chiqilishiga mamlakatda amalga oshiriladigan islohotlarning

chuqurlashishi yoki oliy davlat hokimiyat organlari tuzilishini yanada

takomillashtirish zaruriyati sabab bo‟lishi mumkin.

Shunday qilib, Konstitutsiyaga o‟zgartirish hamda tuzatishlar kiritish

zaruriyatining paydo bo‟lishi davlat va jamiyatning rivojlanishida

davlat boshqaruvchi tizimini takomillashtirish borasidagi huquqiy

islohotlarning amaliy natijasi bo‟lib hisoblanadi.

Jamiyat va davlat qurilishining boshlang‟ich asosini, xalq

ommasining erkini, irodasini o‟zida mujassamlashtirgan davlatning

Asosiy Qonuni huquqshunoslikda Konstitutsiya deb yuritiladi.

Konstitutsiya – muhim siyosiy-huquqiy hujjat bo‟lib, hokimiyat

to‟g‟risidagi, shaxsning huquqiy holati haqidagi, davlatning ma‟muriy-

hududiy tuzilishi kabi masalalar uning mazmunini tashkil etuvchi

asosiy manba bo‟lib hisoblanadi.

Mustaqillik sharofati tufayli 1992 yili 8 dekabrda O‟zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilindi. Erkinlik va ozodlikni,

mustaqillik va hurlikni tantanali tarzda o‟zida namoyon etuvchi bu

muqaddas huquqiy hujjat qabul qilingan qutlug‟ sanani xalqimiz

umumxalq bayrami sifatida keng nishonlab kelmoqda. Mustaqillik

Konstitutsiyasi jahonning siyosiy haritasida yangi suveren davlat –

O‟zbekiston Respublikasi paydo bo‟lganligini qonuniy tasdiqlab berdi.

O‟zbekiston Konstitutsiyasining o‟ziga xos mazmuni shundan iboratki, u

o‟zbek xalqining tarixiy va milliy qadriyatlarini, gа‟rb

demokratiyaning insonparvarlik tamoyillarini o‟zida mujassam etadi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi jamiyatimiz barcha

a‟zolarining, shu jumladan yoshlarning manfaatlarini, ularning haq-

270

huquqi va erkinliklarini to‟la o‟zida ifoda etadi. Chunki kelajagimiz

bo‟lgan yoshlar davlatimizning har tomonlama qudratli davlatga

aylanishida faol ishtiroki hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yoshlarning

qobiliyati, is‟tedodi, bilimiga muvofiq ijtimoiy ehtiyojlarini

e‟tiborga olib, ilm olish, kasb, mashg‟ulot turi va ish tanlash

huquqini o‟z ichiga oluvchi huquqlar majmui Konstitutsiyaviy

qoidalarda mustahkamlab qo‟yilgan.

O‟zbekiston yangi Konstitutsiyasini yaratish g‟oyasi 1990 yil 20

iyunda Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul qilinishi bilan bevosita

bog‟liqdir. Konstitutsiyani yaratish zarurati o‟z-o‟zidan paydo

bo‟lgani yo‟q. Buning albatta o‟z sabablari bor edi. O‟zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinishi asosiy sabablari: o‟zbek

xalqining ozodlik, erk va mustaqillik yo‟lidagi intilishi; xalqning

butun bor imkoniyati va salohiyatini ishga solish, jamiyatning

barqaror rivojlanishini ta‟minlash; iqtisodiy va siyosiy

munosabatlarni demokratlashtirish, suveren davlatning huquqiy

asoslarini yaratish, huquqiy nigilizm va o‟zboshimchalikning oldini

olish, o‟z istiqlol va taraqqiyot yo‟lini huquqiy jihatdan belgilash

zaruriyati va boshqa omillar tashkil etadi.

Birinchi Konstitutsiya loyihasini tayyorlash uchun mamlakatning

ko‟zga ko‟ringan siyosatshunos, huquqshunos, iqtisodchi va boshqa

mutaxassis olimlardan tarkib topgan 64 kishidan iborat komissiya

tuzildi. Konstitutsiya loyihasini tayyorlash komissiyasining birinchi

tashkiliy majlisi 1991 yil 12 aprelda Prezident Islom Karimov

raisligida o‟tdi. Unda kelajagi buyuk davlatning Konstitutsiyasi

«o‟zbek xalqining munosib turmushini, huquqlari va erkinliklarini

kafolatlashi, milliy qadriyatlarimiz va madaniyatimizni qayta

tiklashi, insonning ma‟naviy-axloqiy barkamolligini ta‟minlash kerak»

degan vazifa qo‟yildi. Bu vazifa zamirida tamoyillarga javob bera

oladigan xalqchil Asosiy Qonun yaratildi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinishi tarixda yangi

burilish davri sahifasini ochib berdi. U jamiyatda tamomila yangi

ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma‟naviy tizim qaror topishiga huquqiy

poydevor sifatida dunyoga keldi. Uning qabul qilinishi qonunchilikdagi

mustaqillik bo‟ldi.

Konstitutsiya – xalqning, millatning yuz-ko‟zi, uning obro‟-

e‟tibori va nufuzi timsoliga aylandi. Shu ma‟noda Konstitutsiya o‟zbek

xalqi irodasi, erki, ruhiyati, ijtimoiy-siyosiy tafakkuri va

madaniyati mahsulidir. Chunki Konstitutsiya loyihasi ustida ikki yil

davomida ishlanib, u umumxalq muhokamasidan o‟tdi. Umumxalq muhokamasi

davomida jami 6 mingdan ortiq taklif va mulohazalar bildirildi.

Xalqning fikrlari asosida Konstitutsiya loyihasi yanada boyitilib

sayhal topdi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi tub mohiyatiga ko‟ra

yangi huquqiy hujjat bo‟lib, unda inson manfaati ulug‟lanadi.

Insonning ajralmas huquq hamda erkinliklarining davlat huquqlaridan

ustunligi tan olinadi va u davlat himoyasidadir.

Konstitutsiya xalqimizga xos bo‟lgan xususiyatlar: mehr-oqibat, odob-

axloq, odamiylik, o‟zga millatlarga hurmat, aql-zakovatga intilish,

iymon va e‟tiqod, or-nomus, iffat va hayo kabi ezgu fazilatlarga

asoslanadi.

Konstitutsiyada milliy xususiyatlar ham yorqin aks ettirilgan. Bu

xususiyatlar: konstitutsiyada mustahkamlangan qoidalarda milliy

qonunchilik rivojlanishi uchun zamin yaratilganligi; tarixiy,

etnografik, milliy an‟analar, urf-odatlar va qadriyatlarimiz

271

singdirilganligi; ma‟naviy va madaniy tarixiy merosni asrash, oila

qadriyatlari va milliy ruhiy, demokratik, tabiat-iqlim, ijtimoiy-

iqtisodiy sharoitlar inobatga olinishida namoyon bo‟ladi.

Konstitutsiyada yana bir muhim xususiyat o‟z ifodasini topgan. Bu

davlatchiligimizning tarixan tarkib topgan ilg‟or tajribalaridan

foydalanilganligidir. Tarixdan ma‟lumki, biz yashayotgan Vatanimiz

hududida qonun ustuvorligi ta‟minlanishi asosida ozodlik va

mustaqillik buyuk saltanatlar hukm surgan davrlar bo‟lgan. Xususan,

Amir Temur davrini alohida ta‟kidlash lozim. /«Temur tuzuklari» shu

davrning yorqin «Konstitutsiya»si bo‟lib, jamiyatda ustuvor ravishda

amalda bo‟lgan. Ana shu tajribalardan, al-Farobiyning fozil davlat va

Navoiyning adolatli jamiyat to‟g‟risidagi ta‟limotlari hamda boshqa

buyuk allomalar huquqiy merosidan foydalanilganligi Konstitutsiyaning

mazmunini yanada boyitgan.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi yakka hukmronlikka da‟vo

qiluvchi mafkuradan, zo‟rlab tiqishtirilgan siyosatbozlikdan,

siyosatlashuvdan, balandparvoz shiorlardan, sinfiylikdan va

partiyaviylikdan holidir. Shuning uchun ham Mustaqillik

Konstitutsiyasi Sho‟ro davrida qabul qilingan siyosiy manifest

shaklidagi Konstitutsiyalardan hayotiyligi va amal qiluvchi xususiyati

bilan chinakam yuridik hujjat sifatida mazmunan ajralib turadi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining maqsadi,

printsiplari, asosiy qoidalari mazmun va mohiyati negizini belgilovchi

ulug‟vor g‟oyalar, uning Muqaddimasida to‟la bayon etilgan.

Konstitutsiya muqaddimasi juda ixcham va yuksak saviyali. Muqaddimada

O‟zbekistonning rivojlanish, yangilanish va taraqqiyot yo‟li hamda

yangi jamiyat va davlat qurilishining yo‟nalishlari belgilab beriladi.

Konstitutsiya g‟oyalari o‟z-o‟zidan amalga oshmaydi. Ularni

hayotga tadbiq

qilishga qodir bo‟lgan kuch ham kerak. Bunday kuch jamiyat, davlat va

insonning o‟zidir. Asosiy Qonundagi insoniy, ma‟naviy ahamiyatga ega

bo‟lgan siyosiy-huquqiy g‟oyalarni ro‟yobga chiqarishda har bir inson

va fuqaroning faol ishtirok etishi muhimdir. Shu bilan birga jamiyat

a‟zolarining huquqiy madaniyat darajasi yuqori bo‟lishi ham zaruriy

shatrlardan biridir. Shuning uchun har birimiz aql-zakovatimizni va

bilim salohiyatimizni Konstitutsiyada mustahkamlangan yuksak

g‟oyalarni hayotda ro‟yobga chiqarishga safarbar etishimiz lozim

bo‟ladi.

Konstitutsiya – bu nafaqat asosiy qonun, shu bilan birga u muhim

va alohida olingan huquqiy akt hamdir. Konstitutsiyaning ushbu

xususiyati uni boshqa qonunlardan yaqqol ajratib turadi. Qonunning

yuridik kuchi, odatda, o‟zidan kuchliroq bo‟lgan boshqa qonun bilan

o‟lchanadi. Konstitutsiyaning yuridik kuchini aniqlovchi undan

kuchliroq qonun yo‟q. U davlatning eng asosiy, oliy qonuni bo‟lib, o‟z

kuchini o‟zi belgilaydi. Konstitutsiyaning yuridik manba sifatidagi

ahamiyati aynan shunda ko‟rinib turadi.

Konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo‟lib, uning muhim

xususiyati shundaki, u davlat hayotining ma‟lum bir tomonini, ijtimoiy

munosabatlarning ma‟lum bir tarmog‟i emas, balki muayyan jamiyatdagi

ijtimoiy munosabatlar tizimini va davlat tuzumining eng muhim, eng

asosiy tomonlarini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi.

«O‟zbek xalqi:

Inson huquqlariga va davlat suvereniteti g‟oyalariga sodiqligini

tantanali ravishda e‟lon qilib, …

272

Insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo etishini ko‟zlab …

O‟zbekiston Respublikasining mazkur Konstitutsiyasini qabul

qiladi» – deb mustahkamlab qo‟yilgan.

O‟zbekiston Konstitutsiyasining muqaddimasida e‟lon qilingan

deklarativ normalar uning uzoqni ko‟zlab o‟z oldiga qo‟ygan

maqsadlarini ko‟rsatib turadi. Davlat shu maqsad yo‟lida

konstitutsiyaviy yo‟l bilan harakat qiladi va kelajakda insonparvar

demokratik huquqiy davlat barpo etishni ko‟zlab olg‟a intiladi.

O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi O‟zbekiston Respublikasi

Oliy kengashi tomonidan 1992 yil 8 dekabrda qabul qilindi va kuchga

kiritildi. Lekin u qabul qilingan vaqtda hali ulgurilmagan davlat

organlarining, masalan, Oliy Kengash o‟rniga Oliy Majlisning,

Konstitutsiyaviy nazorat qo‟mitasi o‟rniga Konstitutsiyaviy sudning

tuzilishi belgilab qo‟yilgan edi.



2. Konstitutsiya – asosiy qonun tushunchasi?

3. Konstitutsiyaning asosiy funktsiyalari nimalardan iborat?

4. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasi tashabbuskori?


6. O‘zbekiston Konstitutsiyasining asosiy maqsadi va vazifalari nima?






2. I.A. Karimov. Biz tanlagan yo‘l – demokratik taraqqiyot va ma‘rifiy dunyo bilan

hamkorlik yo‘li. T. 11. – T.: ―O‘zbekiston‖, 2003.

3. I.A. Karimov. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. T.14. -T.:

―O‘zbekiston‖, 2006.


fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. –T. Ma‘naviyat. 2010.

5. I.A. Karimov. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari



so`zi. 2013 y.


A.A.Azizxo‘jayev. –T.: O‘zbekiston, 2008.

7. Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi / O. Karimovaning

umumiy tahriri ostida. –T.: TDIU, 2009.



Axborotnomasi. №4 2010 yil.


273



12-Mavzu. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy printsiplari




4. Tashqi siyosat.

Davlat suvereniteti davlatning mustaqilligini bildiruvchi termin

bo‟lib, davlatning muhim belgisi va xususiyati hisoblanadi.

«Suverenitet» termini XVI asrda Frantsiyada fujudga kelgan. Bu

termin «Suverenitet» so‟zidan kelib chiqib, aslida, oliy hokimiyat

egasi degan ma‟noni anglatadi. Suverenitet davlatning umumiy va

ajralmas xususiyati bo‟lib, uning to‟la huquqligini, ichki hamda

tashqi funktsiyalarini amalga oshirishda boshqa davlatlarga qaram

emasligini ifodalaydi.

Suveren davlat o‟z ichki va tashqi vazifalarini boshqa davlatlarning

huquqlarini, shuningdek xalqaro huquq tamoyillari va me‟yorlarini

buzmagan holda, o‟zi xohlagancha hal qiladi.

Suverenitet davlatga xos tushuncha bo‟lib, u bilan birga vujudga

keladi. Davlat va uning xususiyati bo‟lgan suverenitet tarixiy

hodisadir.

Millatlarning o‟z taqdirini o‟zlari belgilash huquqi, ya‟ni o‟z

taqdirini chet davlatlarninig aralashuvisiz belgilash huquqi

suverenitetning asosini tashkil etadi.

Hozirgi sharoitda davlat suvereniteti tamoyillari xalqaro

hamkorlikning eng muhim masalasidir. Er yuzidagi barcha mamlakatlar

o‟zaro manosabatlarning teng huquqlik, bir-birlarini ichki ishlariga

aralashmaslik, boshqa davlatlarga hujum qilmaslik va ularning hududiy

butunligiga daxl qilmaslik, shuningdek suvereniteti va milliy

mustaqilligini to‟la hurmat qilish tamoyillariga asoslangan bo‟lishi

uchun kurashmoqda.

O‟zbekiston davlatining mustaqilligi, davlat suvereniteti

O‟zbekiston Konstitutsiyasining birinchi moddasidayoq qonuniy

mustahkamlangan.

«O’zbekiston-demokratik davlat. Bu insonparvarlik qonunlariga

asoslangan, millati, dini, ijtimoiy axvoli ,siyosiy e’tiqodlaridan

qat’i nazar, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarinita’minlab

beradigan davlatdir.

Davlat suvereniteti millat, xalq suverenitetidan boshlanadi va

uning o‟rnida keladi. Suverenitet har qanday davlatning eng muhim,

ajralmas belgilaridan biridir.

Davlatning belgilovchi alomatlaridan biri uning davlat suvereniteti

sanaladi. 1990 yili 20 iyunda «O’zbekiston Respublikasi suvereniteti

to’g’risida deklaratsiya qabul qilingan, unda respublika davlat

suverenitetining asosiy printsiplari mustahkamlab qabul qilingan.

- Davlat hududi hamda chegaralarning daxlsizligi va bo‟linmasligi;

- Mustaqil ichki va tashqi siyosat;

274

- Xalqaro huquqning asosiy printsiplarini e‟tirof etish va hurmat qilish;

- O‟z taraqqiyot yo‟lini, davlat ramazlarini tanlashdagi

mustaqillik va h.k.

1991 yil 31 avgustda O‟zbekiston Oliy Kengashining 11 sessiyasida

mamlakatimiz davlat mustaqilligi e‟lon qilingan. Ana shu sessiyada

«Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida» qonun qabul qilingan. U

O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilingan 1992 yil 8

dekabrga qadar Asosiy qonun rolini bajardi.

Har qanday mustaqil davlat singari O‟zbekiston Respublikasi

ham o‟z oliy davlat hokimiyati tomonidan belgilangan va Asosiy Qonunda

mustahkamlangan davlat ramzlari-Bayrog‟i, Gerbi va Madhiyasiga ega:

Davlat ramzlarining mavjudligi O‟zbekistonning amalda mustaqilligi va

erkinligini yaqqol tasdiqlaydi. Binobarin, O‟zbekiston

Konstitutsiyasining 5-moddasida

Ma‟lumki, Konstitutsiya konsitutsiyaviy tuzumning asosiy

shartlaridan biri bo‟lmish xalq hokimiyatchiligini mustahkamlab

beradi. «Xalq hokimiyatchiligi» atamasi yunoncha «demokratiya»

so‟zining aynan tarjimasidir. Ilk bor yunon shahar davlatida paydo

bo‟lgan bu so‟z butun dunyoga tarqalgan va siyosiy lug‟atdan mustahkam

o‟rin olgan.

Jahondagi demokratik davlatlarning Konstitutsiyalari «butun

hokimiyat xalqqa tegishli» yoki «butun hokimiyat xalq tomonidan amalga

oiriladi», degan tushunchani o‟zida mujassamlashtirgan.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasinig 2-bobida «xalq

hokimiyatchiligi» atamasi «hokimiyat manbai» degan atama bilan uzviy

bog‟langan.

Demokratiyaning asl mohiyati o‟z-o‟zini boshqarish, o‟z hayotini

o‟z qobiliyatiga, o‟z tafakkuriga va o‟z vijdoniga ko‟ra qurishdir va

buning oqibati uchun mas‟uliyatini ham o‟ziga olishdir.

O‟zbekiston davlat hokimiyatining bir-biridan manbai xalq bo‟lib,

davlat xalq irodasini ifodalaydi, uning manfaatlariga xizmat qiladi.

Davlat siyosatini xalqning xohish-irodasi belgilab beradi. Mazkur

siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O‟zbekistondagi barcha

fuqarolarning farovon tumushini ta‟minlashga qaratilgan bo‟lishi

kerak.

Konstitutsiyaning 8-moddasida qayd etilgan qoida jahondagi hech

bir konstitutsiyada uchramaydi. Unda «O’zbekiston xalqi» tushunchasiga

Konstitutsiya darajasida ta‟rif berilgan. O‟zbekistonda tug‟ilgan,

uning zaminida istiqomat va mehnat qilayotgan har bir kishi, milliy va

irqiy mansubligidan, e‟tiqodidan qat‟i nazar, respublikamizning teng

huquqli fuqarosi bo‟lishga munosibdir.

O‟zbekiston fuqarolari, o‟zlarining nasl-nasabi, irqi, ijtimoiy

kelib chiqishi va boshqa holatlardan qat‟i nazar, O‟zbekiston xalqini

tashkil etadi. Qonstitutsiya O‟zbekiston xalqini tashkil etuvchi

barcha millat va elatlarning urf-odatlari va milliy an‟analari hurmat

qilinishini kafolatlaydi.

«Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq

muhokamasssiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo’yiladi.

Referendum o’tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi».

Insoniyat tajribasi demokratiyaning ikki shaklini ishlab chiqqan:

to‟g‟ridan-to‟g‟ri, bevosita demokratiya hamda vakillik demokratiyasi-

organlar, avvalambor, vakillik va boshqa saylab qo‟yiladigan organlar

orqali amalga oshiriladigan demokratiya, ya‟ni saylov demoqatiyasi.

Demokratiyaning mazkur shakllarini bir-biriga qarshi qo‟ymaslik lozim,

275

chunki bu ikkala shakl o‟ziga xos ahamiyatga ega va o‟zaro uzviy

bog‟liqdir.

To‟g‟ridan-to‟g‟ri demokratiya- insonning davlat ishlarini hal

qilishda yashirin ovoz berish ohali yoki boshqa shaklda bevosita

ishtirok etish. Vakillik demokratiyasi deb insonning davlat ishlarini

hal etishda o‟zi saylagan vakillari, ya‟ni deputatlar orqali ishtirok

etishiga aytiladi.

Bevosita demokratiya (asosiy qarorlar barcha fuqarolar tomonidan

referendum, yig‟in kabilarda qabul qilinadi) va bilvosita demokratiya

(qarorlar saylab qo‟yiladigan muassasalar - parlamentlar va boshqalar

tomonidan qabul qilinadi) farqlanadi. Demokratiya institutlari huquqiy

davlatda to‟la rivojlanadi.

Darhaqiqat, biz demokratiyani fuqarolarning saylovlarda

to‟g‟ridan- to‟g‟ri o‟zlari xohlagan nomzodlariga yoki partiyalarga

ovoz berishlarida ko‟rishimiz mumkin.

Referendum o‟tkazish tartibi 1991 yilda qabul qilingan

«O’zbekiston Respublikasining referendumi to’g’risida»gi qonun bilan

tartibga solina boshlandi. 2001 yil 29 avgustda «O‟zbekiston

Respubliksining referendumi to‟g‟risida» (yangi tahrirdagi) qonun

qabul qilindi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 11-moddasida davlat

hokimiyatining tashkil etilishi va faoliyat tartibi vakolatlarning

taqsimlanishi printsipi negizida amalga oshirilishi ko‟rsatilgan.

O‟zbekistonda adolatli va huquqiy-demokratik davlatga xos tamoyillar

konstitutsiyaviy yo‟l bilan mustahkamlangan. Ana shunday tamoyillar

sifatida ijtimoiy adolat va qonuniylik printsiplari Konstitutsiyamizda

quyidagicha ifodalangan:

14-modda. Davlat o‟z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini

ko‟zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik printsiplari asosida amalga

oshiradi.

O‟zbekiston Konstitutsiyasida o‟rnatilgan me‟yor davlatimiz

faoliyatining eng asosiy printsiplarini belgilab beradi. Bu juda

muhimdir.Chunki davlat o‟z faoliyati bilan inson va jamiyat taqdirini

belgilashi mumkin. Ayniqsa, hozirgi vaqtda jamiyat davlatsiz yashay

olmasligi hammaga ayon bo‟lib qoldi.

Demak, Konstitutsiya bo‟yicha davlat o‟z faoliyatini ijtimoiy

adolat va qonuniylik printsiplari asosida yuritadi. Bu esa uning

demokratik mohiyatinin namoyon qiladi. Davlat o‟z faoliyatini insonlar

va butun jamiyatning porloq kelajagini ko‟zlab, ijtimoiy adolat va

qonuniylik printsiplari asosida amalga oshirilmoqda. Shu poydevor

ustida respublikamizda yangi huquqiy davlat ko‟rilmoqda. Unda qonunga

bo‟ysunish va barqarorlik taraqqiyotning asosiy sharti bo‟ladi.

3. Konstitutsiya va qonunning ustunligi printsipi tushunchasi va

O‟zbekiston Respublikasida barcha qonunlarni va boshqa me‟yoriy –

huquqiy hujjatlarni konstitutsiya normalari asosida qabul qilinish

shartlari va kafolatlari.

Konstitutsiya va qonunlar davlatchilikning eng muhim belgilaridan

hisoblanadi. Shu bois O‟zbekistonda yangi davlat qurilishi davlatning

xalq oldidagi mas‟uliyatini, inson va fuqaro huquqlari ustuvorligiga

rioya qilish mehanizmlarini belgilab beruvchi uning huquqiy asoslarini

va qonunchilik poydevorini yaratishdan boshlanadi. Qonunchilikning eng

muhim mezonlariqonunlar, farmonlar, Vazirlar Mahkamasi,vazirliklar,

Hokimlar va boshqa mansabdor shaxslar va fuqarolar normativ

hujjatlarning va ularga amal qilinishning Konstitutsiya normalariga

mutlaqo muvofiq kelishdir. Zero, qonunchilik-davlat, jamiyat va

276

fuqarolarning real hayotida ro‟yobga chiqadigan huquq, ya‟ni qonun

demakdir.

O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti ta‟kidlab o‟tganidek: «Qonun

ustuvorligi bizning islohotlar modelimizdagi etakchi tamoyildir. U

huquqiy davlatning asosiy mezonlaridan biri bo‟lib xizmat qiladi.

Buyuk bobomiz Amir Temur «Qonun hukmron bo‟lgan joyda erkinlik ham

bo‟ladi» degan dono so‟zlarni oltin harflar bilan yozib qo‟yishga amr

bergan edi.

Qonunchilik bu davlat tomonidan qonunlar tizimini jamiyat

taraqqiyoti talablariga mos ravishda takomillashtirib borish va davlat

organlari,jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar

tomonidanqonunlarga qat‟iy rioya etishva ularni og‟ishmay amalga

oshirishda namoyon bo‟ladigan davlat va jamiyat hayotining

printsipidir. Qonunchilik printsipi qnunlarning hamma uchun istisnosiz

majburiyligini, hammaning qonun oldida tengligini, qonunlarning hamma

erda bir hilda joriy qilinishini ham anglatadi.

Asosiy Qonunimizning 16-moddasida mazkur Konstitutsiyaning

birorta qoidasi O‟zbekiston Respublikasi huquq manfaatlariga zarar

etkazadigan tarzda talqin etilishi mumkin.

Birorta ham qonun yoki boshqa normativ-huquqiy hujjat

Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas. Chunki

Konstitutsiya davlatimizning Asosiy Qonuni bo‟lib, u oliy yuridik

kuchga ega bo‟lgan qonunchilik hujjatdir, Konstitutsiya huquqining

hamma tarmoqlari: fuqarolik huquqi, jinoyat huquqi, ma‟muriy huquq va

hokazolar uchun qonunchilik bazasi bo‟lib hisoblanadi. Davlat

organlarining barcha qonunlari va me‟yoriy-huquqiy hujjatlari

Konstitutsiyasi asosida chiqariladi va uning qoidalariga xilof

bo‟lmasligi lozim.

Asosiy qonunimizga binoan O‟zbekiston tarixida birinchi marta

Konstitutsiya maxsus tarzda muhofaza qilinadigan bo‟ldi. Ya‟ni shu

maqsadda Konstitutsiyaviy sud joriy qilindi.

O‟zbekiston Respublikasi tashqi siyosatining asosiy printsiplari

Konstitutsiyaning 17-moddasida o‟zining qonuniy aksini topgan. Tashqi

siyosat tushunchasi davlatning xalqaro ishlaridagi umumiy kursini o‟z

ichiga oladi. Tashqi siyosat davlatning boshqa davlatlar va xalqlar

hamda xalqaro tashkilotlar bilan o‟zaro aloqalarini o‟z ichiga oluvchi

maqsad va vositalarini qamrab oladi.

1. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan

suveren tenglik printsipi davlatlarning o‟ziga xosligini,

mustaqillikni hurmat qilishni, huquq va erkinliklarni kafolatlashni,

o‟zining siyosiy, iqtisodiy va madaniy tizimini erkin

tanlashni,mustaqil raishda o‟zining qonunlari va ma‟muriy qoidalarini

o‟rnatishni bildiradi.

2. Kuch ishlatmaslik va kuch bilan tahdid solmaslikning

konstitutsiyaviy printsipi boshqa davlatga nisbatan bevosita yoki

bilvosita ravishda kuch ishlatishga qaratilgan turli harakatlardan

o‟zlarini tiyishlarini bildiradi.

3. Chegaralarning daxlsizligi printsipi barcha davlatlarning

hududiy ustunligi va hududiy yaxlitligini xurmat qilishni bildiradi.

Ular har qanday davlatning butun hududi yoki hududining bir qismini

bosib olish yoxud zo‟rlik bilan egallashga qaratilgan har qanday

talablar va harakatlardan o‟zlarini tiyib turish majburiyatini

oladilar.

4. O‟zbekiston Respublikasida belgilab qo‟yilgan nizolarni tinch

yo‟l bilan hal etish prinyipi shuni nazarda tutadiki, barcha nizoli

277

masalalar faqat tinch yo‟l bilan va xalqaro huquqqa mos ravishda,

ya‟ni xalqlarning qonuniy manfaatlari, tinchligi va xavfsizligini xavf

ostida qoldirmasdan hal qilishi kerak.

5. O‟zbekiston tashqi siyosatining boshqa davlatlar va

xalqlarning ichki ishlariga aralashmaslik to‟g‟risidagi

konstitutsiyaviy printsipi xalqaro huquqning umum e‟tirof etilgan

printsipiga asoslanadi.

6. Bu printsiplarning umuman tan olinishi, davlatlar o‟zaro

munosabatlaridan qat‟i nazar, boshqa a‟zo davlatning ichki vakolatiga

kiradigan ichki va tashqi ishlarga har qanday aralashishdan ( xoh u

bevosita yoki bilvosita bo‟lsin, yakka yoki jamoa tarzida bo‟lsin)

o‟zlarini tiyib turish to‟g‟risida kelishib olganligini anglatadi.

Ta‟kidlash joizki, xalqaro huquqda aralashmaslik printsipi- boshqa

davlatning tuzumini kuch bilan ag‟darib tashlashga qaratilgan

terroristik, qo‟poruvchilik yoki boshqa faoliyatga bevosita yoxud

bilvosita yordamdan o‟zini tiyib turishni bildiradi.

O‟zbekiston Konstitutsiyasi yuqorida ko‟rib chiqilgan beshta

printsipni aniq ko‟rsatgan.


1. Konstitutsiya va qonun ustuvorligi tushunchasi?

2. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati tushunchasi?

3. O‘zbekiston Respublikasining davlat ramzlari nimalar?

4. Demokratik va aksildemokratik davlatlar tushunchasi?

5. Huquqiy davlatning asosiy belgilari?

6. Qonunning ustunligi tushunchasi?

7. O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati organlarining tuzilishi va vakolatlari?

8. O‘zbekiston Respublikasining parlamenti va uning tuzilishi?

9. Hokimiyatlar bo‘linishi tamoyili tushunchasi?

10. Qonunning oliy yuridik kuchini izohlang?



2. I.A. Karimov. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. T.14.-T.:



fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ –T. Ma‘naviyat 2010.




so`zi. 2013 y.

5. Jalilov Sh.I., Ganiyeva G.Y. Konstitutsiyaviy huquq. O‘quv qo‘llanma. –T.:

O‘zMU, 2008.




278




Axborotnomasi. №4 2010 yil.




13-Mavzu. O’zbekiston Respublikasida inson va fuqarolarning asosiy huquqlari,






«Shaxs O‟zbekiston Respublikasi fuqaroligini qabul qilar ekan, bu

bilan u Konstitutsiyamiz va qonunlarimizda mustahkamlab qo‟yilgan

huquq va erkinliklarga ega bo‟ladi. Shuningdek, u ma‟lum burchlarni

ham bajarishga majburdir. Tabiiyki, O‟zbekiston davlati ham

fuqarolarning manfaatlari va erkinliklarini Respublika hududida va

uning tashqarisida himoya qilish majburiyatini o‟z zimmasiga oladi».

Inson dunyoda eng murakkab, oliy mavjudot, tabiatning oliy

mahsuli, hayot gulidir. Insonning buyuk zotligi va bebaholigi aql-

idroq va tafakkurga ega bo‟lganligidadir. Aql-idroq sohibi bo‟lganligi

uchun u dunyodagi hamma sir-asrorni biladi, ilmu zakovati, dahosi,

salohiyati bilan dunyoni boshqaradi.

Shuning uchun ham insonning hayoti, erkinligi,sha‟ni,

qadr-qimmati, haq-huquqlari masalasi barcha davrlarning,

jumladan, hozirgi zamonning ham eng dolzarb muammolaridan

biridir. Insonning haq-huquqlari va erkinliklari,

jamiyatdagi qadr-qimmati buyuk mutafakkirlar, faylasuf

olimlar, siyosatshunos va qonunshunoslar, davlat arboblari

diqqat-e‟tiborida bo‟lgan.

Navoiy hazratlari o‟zining «Vaqfiya» asarida, «Butun

osmon va osmondagi jami narsalar, butun er yuzi va er

yuzidagi jami narsalar, hamma dengizlar va unda mavjud

bo’lgan hamma narsalar, hamma mamlakatlar va ularda bor jami

ne’matlar-bari, eng yaxshi narsalar inson uchun, uning baxt-

saodati uchun yaratilgan, bo’larning jami insonga xizmat

qilmog’i kerak»,-deb yozgan edi.

Inson va uning huquqi, erkinligi va buguggi kunda muhim

masala bo‟lib turibdi. Inson huquqlari muammosi-hozirgi

zamonning eng dolzarb muammolaridandir. Inson huquqlari –bu

279

jamiyatning eng oliy qadriyati, himmatidir. Inson huquqlari-

bu eng muhim konstitutsiyaviy institutdir.

Inson huquqlari-bu demokratik huquqiy davlatning eng

muhim belgisidir. Inson huquqlari-har bir davlatning

demokratik taraqqiyot darajasini ko‟rsatuvchi muhim

mezondir. Shuning uchun ham, inson huquqlari xalqaro huquqda

va milliy huquq tizimida muhim o‟rin tutadi.

Demokratik huquqiy davlat insonni, uning erkinligi va

haq-huquqlarini barcha ijtimoiy voqeliklar markaziga

qo‟yadi, unga munosib hayot sharoitlari yaratib beradi.

Fuqarolik jamiyatida insonning hayoti, erki, sha‟ni, qadr-

qimmati, huquq va erkinliklari yuksak darajada e‟zozlanadi.

Insonning asosiy huquqlari va erkinliklarini astoydil

himoya qilmasdan va amalda ta‟minlamasdan turib jamiyatni

demokratlashtirish mumkin emasligini jahon tajribasi

ko‟rsatib turibdi. «... Inson huquqini qonunda va amalda

ta’minlay olmagan, buning uchun yetarli kafolatlar yaratib

berolmagan jamiyat demokratik jamiyat emas».1

Inson iqtisodiy munosabatlarning, siyosiy hamda ma‟naviy

hayotning bevosita ishtirokchisiga aylantirilmas, ijtimoiy

jarayonlarga uzviy jalb etilmas ekan, davlatning ravnaqi

haqida gapirmasa ham bo‟ladi. Buning uchun inson huquqlariga

oid qonunchilik tizimi yaratilgan bo‟lishi kerak. Inson va

fuqarolar huquqlari va erkinliklari haqidagi qonunlar majmui

qatoriga inson huquqlari bo‟yicha xalqaro hujjatlar va

milliy qonunlar ham kiradi.

Inson huquqlari masalasiga doir nufuzli xalqaro

hujjatlarga 1948 yilda qabul qilingan Inson huquqlari

Umumjahon deklaratsiyasi, 1966 yilda qabul qilingan

iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‟g‟risidagi

xalqaro pakt inson huquqlari va asosiy erkinliklarini himoya

qilish to‟g‟risidagi Evropa Konventsiyasi va boshqalar misol

bo‟ladi.

Hozirgi kunda inson huquqlari bo‟yicha 400 ga yaqin

xalqaro hujjatlar mavjud bo‟lib, ularda inson huquqlariga

oid jahon andozalari belgilab qo‟yilgan, ularning milliy

qonunlardan ustuvorligi tamoyili aksariyat davlatlar

tomonidan tan olingan.

Ta‟kidlash lozimki, bizning xalqimiz totalitar siyosiy

tuzum hukmronlik qilgan uzoq yillar davomida inson huquqlari

va erkinligiga doir xalqaro miqyosda qabul qilingan muhim

hujjatlardan xabarsiz qolib keldi.

Mamlakatimiz davlat mustaqilligini qo‟lga kiritgan kundan

e‟tiboran inson huquqlari va erkinligi masalasiga birinchi

darajali e‟tibor berila boshlandi. O‟zbekistonning insonlar

fuqarolarning huquqlari va asosiy erkinliklarini ta‟minlash

1 Islom Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin 2-jild. –Т.: O‘zbekiston, 1996, 110-bet

280

borasidagi faoliyatining mustahkam huquqiy asosi uning

Asosiy Qonuni-Konstitutsiyasida o‟zining ifodasini topgan.

Mustaqil O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

birinchi sahifalaridayoq inson va fuqarolarning asosiy

huquqlari va erkinliklari bayon etilgan. Asosiy qonunda

inson oliy qadriyat sifatida e‟zozlangan, inson huquqlari

negizida inson shaxsiyatlari turishi ta‟kidlangan. sida bu

haqda shunday deyilgan:

«O’zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy

printsiplarga asoslanadi, ularga ko’ra inson, uning hayoti,

erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari

oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar

Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi».

Xalqimiz siyosiy tafakkuri, aql-zakovatining ko‟zgusi

bo‟lmish Konstitutsiyamizdan Birlashgan Millatlar Tashkiloti

1948 yilda qabul qilgan Inson huquqlari umumjahon

deklaratsiyasi, shuningdek, fuqarolik va siyosiy huquqlar

to‟g‟risidagi xalqaro pakt va boshqa hujjatlarda mavjud

bo‟lgan inson hayoti va shaxsiy erkinliklarining

daxlsizligiga oid umumiy qoidalar joy olgan. Bizning

Konstitutsiyamiz, eng avvalo, umuminsoniy qadriyatlarga,

umumjahon tsivilizatsiyasiga, eng rivojlangan, taraqqiy

topgan davlatlarning tarixiy tajribasiga tayangan holda

yaratilgan. Bosh Qomusimizning mazmun-mohiyati, hayotiy

negizida inson huquqlari va erkinligiga oid xalqaro miqyosda

e‟tirof etilgan asosiy qoidalar chuqur singdirilganligini

alohida ta‟kidlashga to‟g‟ri keladi. «Ma‟lumki,-deydi bu

haqda mamlakatimiz Prezidenti-demokratik jamiyatning xalqaro

miqyosda e‟tirof etilgan tamoyillari bor. Insonning o‟z

xohish-irodasini erkin bildirishi hamda uni amalga

oshirishi, ozchilikning ko‟pchilikka bo‟ysunishi, barcha

fuqarolarning teng huquqliligi, davlat va jamiyat

boshqaruvida qonun ustuvorligi, davlatning asosiy organlari

saylanishi, ularning saylovchilar oldida hisob berishi,

tayinlash yo‟li bilan shakllanadigan davlat organlarining

saylovchi tashkilotlar oldidagi javobgarligi va boshqalar

shular jumlasiga kiradi.

Bu tamoyillar deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarning

konstitutsiyalarida o‟z ifodasini topgan. Ular ayni shu

jihatlari bilan o‟zlarini demokratik mamlakat deb

baholashadi».

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi milliy

tafakko‟rni, qadriyatlarni o‟zida aks ettiradi. Inson

huquqlari o‟z ob‟ektiv qonuniyatlari asosida rivojlanadi.

Sharqda inson huquqlari va demokratik jarayonlar uzviy

ravishda va asta-sekin taraqqiy topadi. Bu erda inson

281

huquqlari demokratiya tushunchalari hamjihatlik g‟oyasi,

jamoat fikrining ustuvorligi zaminida shakllanadi.

«Vatanimiz azaldan bashariyat tafakkur xazinasiga

unutilmas hissa qo‟shib kelgan. Asrlar mobaynida

xalqimizning yuksak ma‟naviyat,

adolatparvarlik,ma‟rifatsevarlik kabi ezgu fazilatlari Sharq

falsafasi va islom ta‟limoti bilan uzviy ravishda

rivojlandi. Va o‟z navbatida bu falsafiy ahloqiy ta‟limotlar

ham xalqimiz dahosidan bahra olib, boyib bordi.

Bizning kelajagi buyuk davlatimiz ana shu falsafaga

uyg‟un holda, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Bahouddin Naqshband,

Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Amir Temur, Mirzo Ulug‟bek,

Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir

ajdodlarimizning dono fikrlariga uyg‟un holda shakllanishi

lozim».

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining eng muhim

jihati va o‟ziga mos xususiyati, eng avvalo shundan

iboratki, unda inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari

hamda manfaatlari ustunligi, oliy qadriyat ekanligi qonuniy

ravishda mustahkamlangan va kafolatlangan.

Prezidentimiz Islom Karimov O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 13 yilligiga bag‟ishlangan tantanali

marosimdagi ma‟ruzasida, «Bugun Konstitutsiya to‟g‟risida,

uning ma‟no-mazmuni va ustuvor tamoyillari haqida gapirar

ekanmiz, Asosiy Qonunimizda birinchi navbatda shaxs

mafaatining davlat manfaatidan ustun etib belgilanganligi,

inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari eng

oliy qadriyat sifatida muhrlab qo‟yilganini yana bir marta

ta‟kidlab o‟tish o‟rinli, deb bilaman», -deydi.

Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari va erkinliklari

masalasiga O‟zbekistonda jiddiy e‟tibor bilan qarb

kelinmoqda. Respublika Konstitutsiyasining ikkinchi bo‟limi

mana shu muhim masalaga bag‟ishlangan. Unda inson va

fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari

ettita (V-XI) bob va 35 –modda (18-52) da bayon qilingan.

Inson huquqlari masalasi jamiyatni demokratlashtirish,

fuqarolik jamiyatni barpo etish yo‟lidan borayotgan

O‟zbekiston Respublikasi uchun ham etakchi maqomga ega.

O‟zbekiston Respublikasi Inson huquqlari umumjahon

Deklaratsiyasining «inson huquqlarini mensimaslik va

oyoqosti qilish» mumkin emas, «barcha odamlar erkin, qadr-

qimmat va huquqlarda teng bo’lib tug’iladilar», «har bir

inson, biron-bir ayirmachiliksiz ... mazkur deklatsiyada

e’lon qilingan barcha huquqlar va erkinliklar sohibi

bo’lishi kerak», degan qoidasiga muvofiq Asosiy Qonunda

inson huquqlari masalasiga birinchi darajali ahamiyat berdi.

282

O‟zbekiston Respublikasida barcha fuqarolarning qonun

oldida tengligi Konstitutsiyada belgilab qo‟yilgan.

«O‟zbekiston Respublikasida,-deyiladi 18-moddada, barcha

fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‟lib, jinsi,

irqi,millati, tili,dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e‟tiqodi,

shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat‟i nazar, qonun oldida

tengdirlar.

Imtiyozlar faqat qonun bilan belgilanib qo‟yiladi hamda

ijtimoiy adololat printsiplariga mos bo‟lishi shart».

Imtiyozlar sirtdan qaraganda teng huquqlilikni buzishday

bo‟lib ko‟rinsa-da, aslida teng huquqlilikni real

ta‟minlashga qaratilgandir. Konstitutsiyani 88-«O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati

va Senati va a‟zosi daxlsizlik huquqidan foydalanadilar.

Ular tegishincha Qonunchilik palatasi va Senatning

roziligisiz jinoiy javobgarlikka tortilishi, ushlab

turilishi, hamoqqa olinishi yoki sud tartibida beriladigan

ma‟muriy jazo choralariga tortilishi mumkin emas», deb

mustahkamlab qo‟yilgan. Bunday imtiyozlar 45-moddaga asosan

voyaga etmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg‟iz

keksalarga ham berilgan.

O‟zbekiston Respublikasi fuqarosi va davlat bir-biriga

nisbatan huquqlari va burchlari bilan o‟zaro bog‟liqdirlar.

Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab

qo‟yilgan huquq va erkinliklari dahlsizdir, ulardan sud

qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‟yishga hech

kim haqli emas. Fuqarolar o‟z huquq va erkinliklarini amalga

oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning

qonuniy manfaatlari va erkinliklariga putur etkazmasliklari

shart.

Shuni ham ta‟kidlash kerakki, «jamiyat taraqqiyotining

barcha bosqichlarida inson huquqlari, fuqaro va davlatning

o‟zaro aloqasi,o‟zaro mas‟uliyati kontseptsiyasi, falsafiy

dunyoqarashlar va huquqiy tartibga solishning muayyan

ta‟siri ostida shakllanib keldi. Inson huquqlari tabiatining

ikki taraflama xususiyati tabiiy-huquqiy va ijobiy

nazariyalar paydo bo‟lishiga olib keldi».

Inson huquqlari barcha odamlarning tengligiga asoslanadi

va umumiy xarakterga ega. Inson huquq va erkinliklari butun

mamlakat hududida yagona bo‟lishi kerak.

Inson va fuqarolar o‟z huquq va erkinliklarini amalga

oshirishda boshqa shaxslarning, davlat va jamiyatning

qonuniy manfaatlari, huquq va erkinliklariga putur

etkazmasligi shart.

Fuqarolik shaxsning aniq bir davlatga siyosiy va huquqiy

mansubligini bildiradi. Aniq bir davlat fuqaroligini qabul

qiluvchi shaxs mazkur davlat qonunlari va farmonlarini

283

bajarish majburiyatini o‟z zimmasiga oladi. O‟z navbatida

davlat ham fuqarolarga inson huquqlari va erkinliklarini

kafolatlaydi. «Fuqarolik-bu shaxs bilan davlat o‟rtasidagi

barqaror va doimiy siyosiy-huquqiy aloqa bo‟lib, bunda

ularning o‟zaro huquq, burch va majburiyatlari o‟z ifodasini

topadi. Bunday aloqalar inson va fuqarolarning qadr-qimmati,

asosiy huquqlari va erkinliklari tan olish hamda

hurmatlashga asoslanadi. Shu o‟rinda ta‟kidlash lozimki,

fuqaro bilan davlatning o‟zaro majburiyatga egaligi

printsipi respublika konstitutsiyaviy qonunchiligida

birinchi marotaba mustahkamlab qo‟yildi. Bu siyosiy tizim

demokratligi va xalqchilligining o‟ta muhim

ko‟rsatkichidir».

Asosiy Qonunning 21-moddasida belgilab qo‟yilganidek,

«O‟zbekiston Respublikasining butun hududida yagona

fuqarolik o‟rnatiladi.

O‟zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday

asoslarda ega bo‟lganlikdan qat‟iy nazar, hamma uchun

tengdir.

Qorahalpog‟iston Respublikasining fuqarosi ayni vaqtda

O‟zbekiston Respublikasining fuqarosi hisoblanadi.

Fuqarolikka ega bo‟lish va uni yo‟qotish asoslari hamda

tartibi qonun bilan belgilanadi.»

Qonunga muvofiq O‟zbekiston Respublikasida har bir kishi

fuqaro bo‟lish huquqiga ega. Hech kim fuqarolik huquqidan

mahrum qilinishi mumkin emas.

Qonunlarda belgilab qo‟yilganidek, O‟zbekistonda

tug‟ilgan, uning zaminida yashayotgan va mehnat qilayotgan

har bir kishi, milliy mansubligi va e‟tiqodidan qati nazar,

respublikaning teng huquqli fuqarosi bo‟lishga munosibdir.

Avlod-ajdodlari yoki o‟zlari o‟tmishdagi fojiali voqealar

sababli xorijga ketib qolishga majbur bo‟lgan o‟zbeklar ham

respublika fuqarolari bo‟lishlari mumkin.

O‟zbekistonda fuqarolik huquqi fuqarolik huquqiga

taalluqli manbalar bilan tartibga solinadi va himoya

etiladi. Fuqarolik huquqining manbalari deganda, fuqarolik

huquqi munosabatlarini tartibga soladigan normativ hujjatlar

tuchuniladi.

Fuqarolik huquqi manbalariga respublikada oliy davlat

vakillik organi, qonun chiqaruvchi hokimiyat-Oliy Majlis,

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Prezident

farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qaror va farmoyishlari,

O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi, O‟zbekiston

Respublikasi fuqarolik-protsessual kodeksi kiradi. Bu

manbalar ma‟lum shaklda qonunlar va meyoriy huquqiy

hujjatlar asosida ifodalanishi ham mumkin. Ko‟rinib

turibdiki, fuqarolik huquqi» manbalari tushunchasi

284

«fuqarolik qonunlari» tushunchasidan kengroqdir. Zero

fuqarolik huquqiga oid munosabatlar nafaqat qonunlar, balki

qonun osti hujjatlari (masalan, Prezident farmonlari,

hukumat qarorlari, idoraviy hujjatlar va boshqalar) bilan

ham tartibga solinadi».

O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi fuqarolik

qonunchiligi uchun ham yuridik manba hisoblanadi. Asosiy

Qonunda huquqning, jumladan, fuqarolik huquqining ham asosiy

tamoyillari mustahkamlangan. Konstitutsiyaning 18, 27, 36,

42, 53, 54,-moddalari bevosita fuqarolik huquqi

munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan. Masalan,

Konstitutsiyaning 18-moddasida teng huquqlik to‟g‟risida

so‟z borsa,27-moddada esa inson sha‟ni, qadr-qimmatining

qadrlanishi to‟g‟risida gap boradi.

Asosiy qonunda belgilab qo‟yilganidek, O‟zbekiston

Respublikasining butun hududida yagona fuqarolik

o‟rnatiladi. «Buning ma‟nosi: birinchidan, davlatning

yagonaligi, mustahkamligi va yaxlitligidir; ikkinchidan,

barcha fuqarolar, shu jumladan, Qorahalpog‟iston

Respublikasi fuqarolari, birdek siyosiy-huquqiy maqomga ega,

qonun oldida teng va davlat-huquqiy munosabatlarining

to‟laqonli sub‟ekti hisoblanadilar; uchinchidan,

jumhuriyatning butun hududida O‟zbekiston fuqarolariga

ularning konstitutsiyaviy va boshqa huquq va qonuniy

manfaatlarining davlat-huquqiy muhofaza tayinlanadi.

O‟zbekiston fuqarolariga berilgan imtiyoz va afzalliklar

qonunchilik hujjatlari bilan belgilanib, ular ijtimoiy

adolat printsiplariga mos bo‟lishi shart».

Ma‟lumki Qorahalpog‟iston Respublikasi suveren davlat

sifatida O‟zbekiston Respublikasi tarkibiga kiradi. Shu

sababli Qorahalpog‟iston fuqarolariga O‟zbekiston

suvereniteti dahl qilib, ularga davlat homiyligini

ta‟minlaydi. O‟zbekistonning qonunlari Qorahalpog‟iston

hududida majburiydir. Shu bilan birga bu qonunlar

Qorahalpog‟iston fuqarolarining huquqiy mavqeini O‟zbekiston

Respublikasi fuqarolarining mavqeiga tenglashtiradi,

deyilgan.

Konstitutsiyaning 21-moddasi to‟rtinchi bandida

fuqarolikka ega bo‟lish va uni yo‟qotish asoslari hamda

tartibi qonun bilan belgilanadi, deb ta‟kidlangan.

Fuqarolikka ega bo‟lish, va fuqarolikni yo‟qotish

asoslari har bir davlatning Konstitutsiyasi va fuqarolik

to‟g‟risidagi qonunlari asosida amalga oshiriladi.

O‟zbekiston Respublikasining 1992 yil 2 iyundaagi «Fuqarolik

to‟g‟risida» gi qonunda fuqarolikka qabul qilish asoslari,

unga ega bo‟lish va fuqarolikni yo‟qotish tartibi

belgilangan. Ana shu Qonunga asosan fuqarolikni qabul qilish

285

teng asoslarga ko‟ra quyidagi hollarda amalga oshiriladi:

tug‟ilishiga ko‟ra fuqarolik berilishini so‟rab ariza

berilishi bilan, O‟zbekiston Respublikasining qonunlari va

xalqaro shartnomalarida ko‟zda tutilgan boshqa usullar

bilan. Shu qonunning 12-moddasiga ko‟ra O‟zbekiston

fuqaroligiga mansubligini isbotlovchi dalillari bo‟lmagan

shaxslar fuqaroligi bo‟lmagan shaxslar hisoblanadilar.

Ma‟lumki, fuqarolikka qabul qilish har bir davlat oldida

bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi. Iqtisod, siyosat,

ijtimoiy ta‟minot, ekologiya, mamlakat xavfsizligi, uy-joy

va oziq-ovqat ta‟minoti, tibbiy xizmatga oid muammolar bunga

misol bo‟ladi.

Fuqarolik to‟g‟risidagi respublikamiz qonunida belgilab

qo‟yilishicha, O‟zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul

qilish sharti quyidagilardan iborat:

Birinchidan, chet el fuqaroligidan voz kyechish,

ikkinchidan, so‟nggi besh davomida O‟zbekiston hududida

doimiy yashaganlik, uchinchidan, qonuniy tirikchilik

manbalarining mavjudligi, to‟rtinchidan, O‟zbekiston

Respublikasining Konstitutsiyasini tan olish va bajarish.

Ana shu shartlar bajarilganligi davlat vakolatli

organlari tomonidan o‟rganib chiqilgach, O‟zbekiston

Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasi

fuqaroligini qabul qilish to’g’risida»gi qaroriga asosan

shaxsning iltimosi qondirilishi mumkin.

Buning aksicha, agar shaxs O‟zbekiston Respublikasining

konstitutsiyaviy tuzumini zo‟rlik bilan o‟zgartirishni

yoqlab chihayotgan bo‟lsa, faoliyati O‟zbekiston

Respublikasining konstitutsiyaviy printsiplariga zid bo‟lgan

partiyalar va o‟zga tashkilotlarga a‟zo bo‟lsa, shuningdek,

O‟zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiq

jazolanadigan xatti-harakatlar uchun ozodlikdan mahrum

etilgan va jazoni o‟tayotgan bo‟lsa, uni O‟zbekiston

Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish to‟g‟risidagi

iltimosnomasi rad etiladi.

Prezidentimiz Islom Karimovning «Buyuk kelajagimizning

huquqiy kafolati» asarida, umume‟tirof etilgan qoidaga

ko‟ra, har bir shaxs faqat bir davlatning fuqarosi bo‟la

oladi, deyiladi. «Bunda shuni alohida ta’kidlash lozimki,

ba’zi bir davlatlarning ayrim siyosiy rahbarlari muayyan bir

millat vakillariga ikki fuqarolik huquqini berish masalasini

olg’a surmoqdalar. Bunda ayrim millatga mansub shaxslarning

huquqlarini to’laroq himoya etishni ko’zda tutmoqdalar.

Aslida ularning maqsadi-bizning ichki ishlarimizga

aralashish, bizning mustaqilligimizni cheklash, bizga shu

yo’l bilan tazyiq o’tkazishga o’rinishdir».

286

Ikki davlat fuqaroligiga mansublik achinarli holdir. Bu

bevatanlik bilan barobardir. Mamlakatimizda muayyan kishilar

yoki ayrim millat yohud etnik guruhlarning ikki davlat

fuqarosi bo‟lishigina siyosiy na huquqiy asos bor,-deydi

Islom Karimov.

Bosh Qonunimizning eng muhim jihatlaridan yana biri

shundan iboratki, unda «O’zbekiston Respublikasi o’z

hududida ham, uning tashqarisida ham o’z fuqarolarini

huquqiy himoya qilish va ularga homiylik ko’rsatishni

kafolatlaydi» deyilgan.

Davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga

tanitadigan Qomusnomaning 23-moddasida, shuningdek

O‟zbekiston Respublikasining hududidagi chet el

fuqarolarining va fuqaroligi bo‟lmagan shaxslarning huquq va

erkinliklari xalqaro huquq normalariga muvofiq ta‟minlanadi.

Ular O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi qonunlari

va xalqaro shartnomalari bilan belgilangan burchlarni ado

etadilar, deb aniq-ravshan belgilab qo‟yilgan.

O‟zbekiston Konstitutsiyasining ettinchi, sakkizinchi,

to‟qqizinchi hamda o‟ninchi va o‟n birinchi boblaridagi bir

nechta moddalarda shaxsiy huquq va erkinliklar, siyosiy

huquqlar, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar, inson huquqlari

erkinliklarining kafolatlari, fuqarolarning burchlari kabi

o‟ta dolzarb, mazmun-mohiyatan o‟zaro yaqin, bir-birini

to‟ldiradigan masalalarga ham katta e‟tibor berilganini

alohida ta‟kidlash zarur.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va

fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari

masalalariga katta e‟tibor berilgan. Shaxsiy huquq va

erkinliklar inson va fuqarolarning asosiy huquqlari va

erkinliklari tizimida alohida o‟rin tutadi. Shuning uchun

ham Asosiy Qonunning 24-31-moddalarida inmon va

fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari ma‟no va

mohiyatining konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari mustahkamlab

qo‟yilgan. Inson va fuqarolarning O‟zbekiston Respublikasida

qonun bilan mustahkamlab qo‟yilgan shaxsiy huquq va

erkinliklari Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga

asoslangan. Deklaratsiyada fuqarolarning huquqlari batafsil

bayon etilgan.

Konstitutsiyada qonun bilan mustahkamlab qo‟yilgan

shaxsiy huquq va erkinliklar keng va chuqur ma‟nolidir.

24-moddada belgilab qo‟yilganidek, har bir insonning

yashash huquqi uning ajralmas huquqidir. Insonning yashash

huquqiga dahl etish, tajovuz qilishga hech kim haqli emas.

Inson umriga zomin bo‟lish, hayotiga suiqasd qilish og‟ir

jinoyat hisoblanadi. Bu haqda Inson huquqlari umumjahon

deklaratsiyasining 3-moddasida «Har bir inson yashash,

287

erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga egadir», deb

belgilab qo‟yilgan. Insonning yashash huquqi qonun bilan

muhofaza etiladi.

Shu bilan birga agar shaxsning jinoyatchi ekanligini

qonun asoslab bermasa, uni hibsga olinishi yoki hamoqda

saqlanishi mumkin emas (25-modda). «Jinoyat sodir etganlikda

ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda,

oshkora ko’rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha aybdor

hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o’zini himoya

qilish uchun barcha sharoitlar ta’minlab beriladi. Hech kim

qiynoqqa solinishi, zo’ravonlikka, shafqatsiz yoki inson

qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor

etilishi mumkin emas».

Jinoyatchilika gumon qilinayotgan shaxsning aybi

isbotlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Bu umuminsoniy,

umumbashariy qoidadir. Bu haqda O‟zbekiston Respublikasining

Jinoyat kodeksida aytib o‟tilgan. Ana shu qonuniy hujjatning

4-moddasi 2-bandida «hech kim sudning hukmi bo‟lmay turib

jinoyat sodir qilishda aybli deb topilishi va qonunga xilof

ravishda jazoga tortilishi mumkin emas. Jinoyat sodir

etishda aybdor deb topilgan shaxs qonunda belgilangan

huquqlardan foydalanadi va majburiyatlarni bajaradi»,-

deyilgan.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasi

uchinchi bandida yana bir muhim qoida bor. Unda «Hech kimda

uning roziligisiz tibbiy yoki ilmiy tajribalar o’tkazilishi

mumkin emas» deya inson huquqlari qonun bilan mustahkamlab

qo‟yilgan.

Inson va fuqarolar yuqorida aytib o‟tilgan shaxsiy huquq

va erkinliklar bilan bir qatorda qilingan tajovuzlardan,

shaxsiy hayotiga aralashishdan himoya qilinish va turar joyi

dahlsizligi huquqiga ham egadir. Bu qoida Konstitutsiyaning

27-moddasida o‟z ifodasini topgan. Mazkur moddaning butun

mazmun-mohiyati, ruhi, asosiy yo‟nalishi inson va

fuqarolarning shaxsiy hayot va uy-joy daxlsizligini

qo‟riqlash va himoya qilishga qaratilgan. Hech kim qonun

nazarda tutgan hollardan va tartibdan tashqari birovning

turar-joyiga kirishi, tintuv o‟tkazishi yoki uni ko‟zdan

kechirishi, yozishmalar va telefonda so‟zlashuvlar sirini

oshkor qilishi mumkin emas. Bunga qonun yo‟l bermaydi.

Fuqarolar respublikamiz hududida bir joydan ikkinchi joyga

ko‟chish, O‟zbekiston Respublikasiga kelish va undan chiqib

ketish huquqiga ega ekanligi, qonunda belgilangan

cheklashlar bundan mustasnoligi Konstitutsiyanding 28-

moddasida qat‟iy belgilab qo‟yilganidek, inson huquq va

erkinliklaridan asosiysi erkin ko‟chib yurish, ya‟ni yashash

joyini o‟zi tanlash huquqiga, O‟zbekiston Respublikasi

288

fuqarolari mamlakatimiz hududida bir joydan ikkinchi joyga

ko‟chishi, undan chiqib ketishi va qaytib kelishi

shuningdek, xohlagan mamlakatga chiqib ketish va o‟z

mamlakatiga qaytib kelish huquqiga ega. O‟zbekiston

fuqarosining chet elga doimiy yashashga, shaxsiy va jamiyat

ishlari bilan, sayyoh sifatida, ishga, davolanishga va

xizmat safariga chiqishi uning erkin huquqi hisoblanadi.

Konstitutsiyada qonun bilan mustahkamlab qo‟yilgan inson

va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari orasida

fikrlash, so‟z va e‟tiqod erkinligi alohida o‟rin tutadi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 29-moddasiga binoan

«Har kim fikrlash, so’z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega.

Har kim o’zi istagan axborotni izlash, olish va uni

tarqatish huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga

qarshi qaratilgan axborot va qonun bilan belgilangan boshqa

cheklashlar bundan mustasnodir.

Fikr yuritish va uni ifodalash erkinligi faqat davlat

siri va boshqa sirlarga talluqli bo’lgan taqdirdagina qonun

bilan cheklanishi mumkin».

Bu huquq va erkinliklar Inson huquqlari umumjahon

deklaratsiyasi 19-moddasiga asoslanadi. Mazkur moddada

aytilishicha, «Har bir inson maslak erkinligiga va bo’larni

erkin ifodalash huquqiga egadir; ushbu huquq hech bir

halalsiz o’z maslaklariga rioya etish erkini va axborot va

g’oyalarni har qanday vositalar bilan hamda davlat

chegaralaridan mustaqil tarzda qidirish, olish va tarqatish

erkini qamrab oladi».

Kimda-kim o‟zi istagan axborotlarni izlash, olish va

tarqatish huquqidan foydalanib konstitutsiyaviy tuzumga

qarshi kurashmoqchi bo‟lsa bunga qonun mutlaqo yo‟l

qo‟ymaydi. Olingan barcha ma‟lumotlardan insoniyat tinchligi

va xavfsizligiga, demokratiyaga putur etkazish va

jamiyatning mafaatlariga qarshi maqsadlarda foydalanish

O‟zbekiston qonunlarida taqiqlanadi. Shuningdek, urushni

targ‟ib qilish, milliy, irqiy yoki diniy adovat qo‟zg‟atish,

O‟zbekiston Respublikasi hududiy yaxlitligini

Konstitutsiyaga xilof tarzda buzishga ochiqdan-ochiq dav‟vat

qilish va boshqa shunga o‟xshash harakatlar qat‟iyan man

etilgan. «Davlat manfaatlariga daxldor yoki boshqa sirlarni

saqlash niyatida so’z erkinligi va ularni bayon qilish

huquqi chegaralangan bo’lib, bunday chegaralashning sharti

davlat sirlarini oshkor qilish, siyosiy va iqtisodiy

mustaqillikka, davlatning mudofaa qudratiga, davlat va

jamiyatning boshqa o’ta muhim manfaatlariga zarar etkazishi

mumkinligi bilan asoslanadi».

Davlat tomonidan qo‟riqlanadigan va maxsus ro‟yxatlar

bilan chegaralab qo‟yiladigan alohida ahamiyatli, mutlaqo

289

maxfiy va maxfiy-harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-

texnikaviy va o‟zga xil ma‟lumotlar O‟zbekiston

Respublikasining davlat sirlari hisoblanadi.

Davlat sirlarini oshkor qilish mumkin emas. Davlat siri

yoki harbiy sir hisoblangan hujjatlarni yo‟qotish ham

O‟zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 163-moddasiga

binoan jinoyat hisoblanadi. «Davlat sirlari bilan ishlovchi

shaxslar davlat sirlari bilan ishlashga doir yo’riqnomalarda

ko’rsatilgan barcha qoidalarga qat’iy rioya qilishlari

shart. Davlat sirlari bilan ishlashga doir yo’riqnomalarda

ko’rsatilgan qoidalarni buzish ba’zi hollarda davlat siri

yoki harbiy sir hisoblangan hujjatlarning yo’qolishiga sabab

bo’ladi. Bunda ular bilan yot shaxslarning tanishib chiqishi

va O’zbekiston Respublikasining manfaatlariga zarar

etkazilishiga aniq imkoniyatlar yaratiladi. Bu jinoyatlar

uchun javobgarlikka faqat shu ma‟lumotlar ishonib

topshirilgan shaxslar tortiladi. Davlat siri yoki harbiy sir

hisoblangan hujjatlarni yo‟qotilishiga sababchi bo‟lgan

shaxslar O‟zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi 163-

moddasida belgilangan muddat bo‟yicha ozodlikdan mahrum

qilish bilan jazolanadilar.

Bosh qonunimizning 30-moddasida bayon etilgan

«O‟zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari,

jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslari fuqarolarga

ularning huquq va manfaatlariga daxldor bo‟lgan hujjatlar,

qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish

imkoniyatini yaratib berishi lozim», degan muhim

konstitutsiyaviy qoida xalqlarimizning tub manfaatlarini

ifodalaydi. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga

muvofiq fuqarolar o‟zlarining manfaatlariga daxldor bo‟lgan

hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib

chiqish huquqiga ega. Ularni bu huquqdan foydalanishdan hech

kim, biron-bir mansabdor shaxs ham mahrum qila olmaydi.

Basharti, fuqarolarning bu huquqi buzilgudek bo‟lsa, unday

hollarda ular sudga murojat qilishga haqlidirlar.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining «Shaxsiy

huquq va erkinliklar» bobining 31-moddasida «Hamma uchun

vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga

e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik

huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo’l

qo’yilmaydi», deb belgilab qo‟yilgan.

Konstitutsiyaning ushbu moddasida uchta muhim masalaga,

ya‟ni hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanishi, har bir

inson xohlagan dinga e‟tiqod qilish yoki qilmaslik huquqiga

egaligi va nihoyat, diniy qarashlarni majburan singdirishga

yo‟l qo‟yilmasligiga alohida e‟tibor berilgan.

290

Mamlakatimiz Konstitutsiyasida inson va fuqarolarning

shaxsiy huquq va erkinliklari bilan bir qatorda ularning

siyosiy huquqlari ham belgilab berilgan. Bosh Qonunning VDII

bobi fuqarolarning siyosiy huquqlariga bag‟ishlangan.

Respublika Konstitutsiyasinng «Siyosiy huquqlar» deb

nomlangan bu bobida inson siyosiy huquqlarining kafolatlari

asoslab berilgan. Inson siyosiy huquqlarining bunday

kafolatlari O‟zbekistonda qurilayotgan huquqiy demokratik

davlat va fuqarolik jamiyati asoslarini mustahkamlashda

muhim ahamiyatga egadir.

Siyosiy huquqlar inson va fuqarolarning asosiy huquqlari

va erkinliklari tizimida o‟ziga xos jihatlari bilan farq

qiladi. Siyosiy huquqlar har bir shaxsning jamiyatning

siyosiy hayoti va munosabatlarida qanday ishtirok

qilinishini belgilab beradi. «Har bir inson, u qanday

siyosiy tuzumda faoliyat ko‟rsatishidan qat‟iy nazar,

siyosiy huquqlardan u yoki bu darajada foydalanadi. Siyosiy

faolligi kuchli kishining siyosiy jarayonlar va siyosiy

munosabatlardagi ishtiroki ancha keng bo‟ladi, u o‟zinnig

siyosiy huquqlari va erkinliklari mohiyatini chuqur anglab

etadi va ulardan maqsadga muvofiq foydalanish

imkoniyatlariga ega bo‟ladi. Bu imkoniyat, har bir insonga

o‟zining siyosiy huquqlari va erkinliklarini himoya qilishda

katta yordam beradi...» Insonning siyosiy huquqlari umumiy

mohiyatga ega bo‟lgan tartib-qoidalar yig‟indisidir. Buning

ma‟nosi shuki, siyosiy huquqlar jahondagi barcha millatlar

va xalqlarga, turli irqqa mansub kishilarga dahldordir».

Insonning siyosiy huquqlari umumbashariy mohiyatga ega

bo‟lgan tartib-qoidalar majmuidir, degan g‟oya BMT tomonidan

qabul qilingan «Inson huquqlari umumjahon

Deklaratsiyasi»ning 15-moddasida «Har bir insonning

fuqarolik huquqi bor», degan yuqoridagi talablariga to‟la

mos keladi.

Shu narsani alohida ta‟kidlash kerakki, siyosiy huquqlar

shaxsiy huquqlar singari insonning tug‟ilishi bilan paydo

bo‟lmay, shaxsning fuqaroligi natijasida foydalanishi mumkin

bo‟ladigan huquqlardir. Agar shaxs fuqaro bo‟lmasa, ya‟ni

ma‟lum bir davlatga huquqiy mansub bo‟lmasa siyosiy

huquqlardan foydalana olmaydi.

Siyosiy huquqlar insonlarning, fuqarolarning siyosatda,

aniqrog‟i, davlat organlarini tuzishda, deputatlar,

mansabdor shaxslarni saylashda, ularning faoliyatini nazorat

qilishda ishtirokini ta‟minlaydigan huquqlardir. Siyosiy

huquqlarning turlari xilma-xildir. Konistitutsiyada

O‟zbekiston Respublikasi fuqarolarining «jamiyat va davlat

ishlarini boshqarishda ...» ishtirok etish huquqining

shakllari ko‟rsatilgan. Bo‟lar o‟zini-o‟zi boshqarish,

291

referendumlar o‟tkazish, davlat organlarini demokratik

tarzda tashkil etish (32- modda) va boshqalardir.

O‟zbekiston Respublikasding fuqarolari jamiyat va davlat

ishlarini boshqarishda bevosita hamda vakillari orqali

ishtirok etish huquqiga ega ekanligi qonun asosida

mustahkamlangan. Konstitutsiyaning 117-moddasida O‟zbekiston

Respublikasining fuqarolari saylash va saylanish huquqiga

ega ekanligi qayd etilgan. Bu shaxsning siyosiy huquqlari

qonun asosida kafolatlanganini ko‟rsatadi.

Qonunlarda mustahkamlab qo‟yilganidek, fuqarolar jamiyat

hayotiga doir masalalarni hal qilishda o‟z fikr-

mulohazalarini, takliflarini siyosiy hokimiyatlarga

bildirishlar, ular oldiga aniq talablar qo‟yishlari va bu

talablarni amalga oshirishda yig‟ilishlarda, ommaviy axborot

vositalaridan foydalanishlari mumkin. Konstitutsiyaning 33-

moddasida O‟zbekiston fuqarolari jamiyatning siyosiy

hayotiga qonunlar doirasida ijtimoiy faollik ko‟rsatib,

ta‟sir etishlari mumkinligi ko‟rsatiladi. Bu ishning

fuqarolar mitinglar, yig‟ilishlar va namoyishlar shaklida

amalga oshirish huquqiga egadirlar (33- modda). «Hokimiyat

organlari faqat xavfsizlik nuqtai nazaridangina bunday

tadbirlar o’tkazilishini to’xtatish yoki taqiqlash huquqiga

ega», – deyiladi o‟sha moddada.

Fuqarolarning siyosiy ongini o‟stirish va siyosiy

faolligini oshirishda kasaba uyushmalariga uyushish, ommaviy

harakatlarda ishtirok etish ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Asosiy qonunning 34-moddasida ko‟rsatilganidek, «O’zbekiston

Respublikasi fuqarolari kasaba uyushmalariga, siyosiy

partiyalarga va boshqa jamoat birlashmalariga uyushish,

ommaviy harakatlarda ishtirok etish huquqiga egadirlar.

Siyosiy partiyalarda, jamoat birlashmalarida, ommaviy

harakatlarda, shuningdek, hokimiyatning vakillik organlarida

ozchilikni tashkil etuvchi muholifatchi shaxslarning

huquqlari, erkinliklari va qadr-qimmatini hech kim

kamsitishi mumkin emas».

O‟zbekiston Respublikasining har bir fuqarosi davlat

organlariga, muassasalariga, xalq vakillariga ariza, taklif

va shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega ekanligi

Konstitutsiyasining «Siyosiy huquqlar» bobi 35- moddasida

qonun bilan mustahkamlab qo‟yilganligi diqqatga loyiqdir.

Ushbu moddada «Har bir shaxs bevosita o‟zi va boshqalar

bilan birgalikda vakolatli davlat organlariga,

muassasalariga yoki xalq vakillariga ariza, taklif va

shikoyatlar bilan murojaat qilish huquqiga ega.

Arizalar, takliflar va shikoyatlar qonunda belgilangan

tartibda va muddatlarda ko‟rib chiqilishi shart» ligi

belgilangan.

292

Qonunda ko‟rsatilishicha, fuqarolarning vakolatli davlat

organlariga, muassasalar yoki xalq vakillariga taklif, ariza

va shikoyatlar bilan murojat qilishlari yozma yoki og‟zaki

shaklda bo‟lishi mumkin. Ariza va shikoyatlar vakolatli

organlar tomonidan qonunda belgilangan tartibda va

muddatlarda ko‟rib chiqilishi zarur. Shikoyatlar adolatli

ravishda ko‟rib chiqilsa, buning oqibatida fuqarolarning

buzilgan huquqlari qayta tiklanadi, haq joyida qaror topadi,

odamlarning jamiyat va davlatga bo‟lgan ishonchi yanada

mustahkamlanadi.


fuqarolarning shaxsiy va siyosiy huquqlari bilan bir qatorda

iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari ham mustahkamlab qo‟yildi.

Insonning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari uning yashashini

ta‟minlaydi, turmush tarzini yaxshilaydi, sog‟lig‟ini

tiklaydi,bilimini oshiradi, madaniy va ma‟naviy

ehtiyojlarini qondiradi.

Insonning iqtisodiy huquq va erkinliklari ijtimoiy

sohadagi huquq va erkinliklari bilan mazmunan va mohiyatan

o‟zaro birlik va aloqadorlikdadir. Ularning har ikkalasi ham

insonning yashashi, faoliyat ko‟rsatishi erkin kamol

topishi, qadr-qimmati uchun o‟ta muhim va zarurdir.

«Iqtisodiy huquq o‟z mohiyatiga ko‟ra,muayyan ijtimoiy

boylikka nisbatan huquqqa ega bo‟lishdir. Bunday ijtimoiy

boyliklar turli xilda bo‟lib, ular fuqarolarning siyosiy,

moddiy va ma‟naviy ehtiyojlarining qondirilishini ko‟zda

tutadi. Insonning ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan qondirishda

uning huquqlari va erkinliklari muhim o‟rin tutadi va bunday

huquq va erkinliklardan maqsadga muvofiq tarzda foydalanish

shaxsning kamol topishi va rivojlanishiga yordam beradi».

Iqtisodiy va ijtimoiy huquqlar O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 36-42-moddalarida mustahkamlab

qo‟yilgan. Bu huquqlar quyidagilardan iborat: «Har bir shaxs

mulkdor bo‟lishga haqli. Bankka qo‟yilgan omonatlar sir

tutilishi va meros huquqi qonun bilan kafolatlanadi» (36-

modda); «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash,

adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda

ko‟rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga

egadir...» (37-modda); «Yollanib ishlayotgan barcha

fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq

to‟lanadigan mehnat ta‟tilining muddati qonun bilan

belgilanadi» (38-modda); «Har kim qariganda, mehnat

layoqatini yo‟qotganda, shuningdek, boquvchisidan mahrum

bo‟lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda

ijtimoiy ta‟minot olish huquqiga ega...» (39-modda); «Har

bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga

ega» (40-modda). Shular bilan birga O‟zbekiston fuqarolari

293

Konstitutsiyaga ko‟ra «,,, bilim ,,,» (41-modda), «,,,ilmiy

va texnikaviy ijod erkinligi, madaniyat yutuqlaridan

foydalanish huquqi» ga (42-modda) ham egadirlar.

Inson huquqlari va erkinliklarini qonunda va amalda

ta‟minlamasdan, buning uchun yetarli kafolatlar yaratmasdan

turib demokratik jamiyat qurib bo‟lmaydi. davlat

fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan

huquqlari va erkinliklarini ta‟minlaydi, kafolatlaydi.

«Kafolatlash-davlatning o’z fuqarolariga huquq va

erkinliklarini amalga oshirish uchun tegishli sharoitlar

yaratish va ularni kerakli vositalar bilan ta’minlashidir.

Kafolatlash davlatning o’z fuqarolariga bo’lgan munosabatini

bildiradi. Inson huquqlari va burchlarini ta’minlashning

iqtisodiy, siyosiy va yuridik kafolat turlari bor».

Inson huquqlari va burchlarini ta‟minlashning zarur

sharoitlaridan biri iqtisodiy kafolatlar bo‟lib, ularga

vujudga kelgan ishlab chiqarish munosabatlari, iqtisodiy

tizim, barcha mulk turlarining teng huquqliligi, ularning

davlat tomonidan bir xilda muhofaza qilinishi kiradi.

«...siyosiy kafolatlarga-jamiyat siyosiy tizimi, xalq davlat

hokimiyatining birdan-bir manbai ekanligi, hokimiyatni

xalqning o’zi amalga oshirishi, jamoat uyushmalari, siyosiy

partiyalar va harakatlarning jamiyat siyosatini amalga

oshirishda, davlat hokimiyatini shakllantirishda faol

ishtirok etishlari kiradi.

Uchinchidan, yuridik kafolatlarga-Kkonstitutsiyada

fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalga oshirish yo’l-

yo’riqlari ko’rsatilganligi, davlat tomonidan butun davlat

tashkilotlariga, mansabdor shaxslarning zimmasiga ushbu

huquq va majburiyatlarni ta’minlash vazifasi yuklatilganligi

va huquqni muhofaza qiluvchi organlarning mavjudligi

kiradi».

O‟zbekiston davlati fuqarolarning huquq va erkinliklarini

himoya qilish majburiyatlarini o‟z zimmasiga olishi, chunki

davlatning vazifasi fuqarolarni barcha vositalar bilan

huquqiy kafolatlashdan iborat ekanligi Konstitutsiyaning 43-

46-moddalarida o‟zining huquqiy ifodasini topgan. Uning 43-

moddasida, «Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda

mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta’minlaydi»,

deyilgan. Inson va fuqarolarning Konstitutsiyada va

qonunlarda mustahkamlangan huquqlaridan biri-uning yashash

huquqidir. Inson hayotiga suiqasd qilish eng og‟ir jinoyat

ekanligi Konstitutsiya va boshqa qonunlarda qayd etilgan.

Dunyoda atigi bir marta yashaydigan insonning hayotiga,

sog‟lig‟iga, qadr-qimmati, or-nomusiga, ozodligiga qarshi

harakat qilishga hech kimning haqqi yo‟q. Agar kimda-kim

294

shunday harakat qilsa, qasddan odam o‟ldirsa tegishli

jazosini oladi. Buni davlat kafolatlaydi.

Insonga tuhmat, qilish uning sha‟ni va obro‟siga putur

etkazish, shaxsiy hayotiga aralashish, qonun nazarda tutgan

hollardan va tartibdan tashqari birovning turar joyiga

kirish, tintuv o‟tkazish yoki uni ko‟zdan kechirish,

telefonda so‟zlashuvlar sirini oshkor qilish jinoyat

hisoblanadi. Bu harakatlar uchun O‟zbekiston Respublikasi

Jinoyat kodeksi tegishli moddalarida jinoiy jazo

belgilangan. Bunday noto‟g‟ri qilmishlarga sababchi

bo‟lganlar jazoga tortilishi qonun bilan kafolatlanadi.

Fuqarolarning Konstitutsiyasida qonun bilan mustahkamlab

qo‟yilgan barcha siyosiy huquqlarining amalda

ta‟minlanishini ham davlat kafolatlaydi. Qonunlarda belgilab

qo‟yilganidek, hech kimga u yoki bu siyosiy partiya a‟zosi

bo‟lishga to‟sqinlik qilish yoki boshqa jamoa

birlashmalariga kirishga majburlash huquqi berilgan emas.

Bunday harakat g‟ayriqonuniy hisoblanadi va aybdorlar qonun

asosida jazoga tortiladi. O‟zbekiston Respublikasida

fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini kafolatlovchi,

hayotda to‟la amalga oshirilishini ta‟minlovchi juda ko‟plab

qonunlar, qarorlar, farmoyishlar to‟xtovsiz ravishda chiqib

turibdi. «Inson va fuqarolarning mulkdor bo‟lishi, mukka

egalik qilishi, undan foydalanish va tasarruf etishi

O‟zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va mulkchilik

to‟g‟risidagi qonunida bayon etilgan va «Mulkchilik

huquqining kafolati va himoya qilinishi» bo’limida

tasdiqlangan. Ushbu qonun belgilangan mulkchilik

munosabatlarining barqarorligini kafolatlaydi. Shunga

muvofiq ravishda mulkdorning mol-mulkini majburan tortib

olishga yo’l qo’yilmaydi. Mulkdor o’zga shaxs tomonidan

qonunga hilof ravishda egallab olingan mol-mulkini talab

qilishga, mulkka egalik huquqlaridan mahrum etish bilan

bog’liq bo’lmasa-da, bartaraf etishni talab qilishi mumkin»

Inson va fuqarolarning shaxsiy siyosiy, iqtisodiy va

ijtimoiy huquqlari va erkinliklari singari madaniy va

ma‟naviy huquqlari ham qonun asosida himoya qilinadi va uni

buzishga qaratilgan har qanday faoliyat taqiqlanadi.


fuqarolarning madaniy-ma‟naviy huquqlari ham kafolatlangan.

Buni 41-42-moddalar misolida ko‟rish mumkin.

Ta‟kidlanishicha, har kim bilim olish huquqiga ega. Asosiy

Qonunda «...Bepul umumiy ta’lim olish davlat tomonidan

kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat nazoratidadir» (41-

modda), deb huquqiy jihatdan mustahkamlab qo‟yilgan. 42-

moddaga ko‟oa, «Har kimga ilmiy va texnikaviy ijod

erkinligi, madaniyat yutuqlaridan foydalanish huquqi

295

kafolatlanadi. Davlat jamiyatning madaniy, ilmiy va

texnikaviy rivojlanishiga g’amxo’rlik qiladi». Hozirgi

davrda O‟zbekiston Respublikasida fuqarolarning ilmiy,

ijodiy izlanishlari, madaniyat yutuqlaridan bahramand

bo‟lishlari, qobiliyat va iste‟dodlarini o‟stirishlari uchun

keng yo‟l berilgan, juda katta qulayliklar yaratilgan.

Qayd etib o‟tilganlar bilan bir qatorda O‟zbekistonda har

bir shaxsga o‟z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya

qilish huquqi, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat

birlashmalarining qonunga hilof hatti-harakatlari ustidan

sudga shikoyat qilish huquqi ham kafolatlanadi (44-modda).

Konstitutsiyaning 45-moddasida ta‟kidlanganidek, «Voyaga

etmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg’iz keksalarning

huquqlari davlat himoyasidadir». Shuningdek, «Xotin-qizlar

va erkaklar teng huquqlidirlar» (46-modda). «Oil1... jamiyat

va davlat muhofazasida bo’lish huquqiga ega» (63-modda) dir.

Ma‟lumki, inson va fuqarolarning O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasida qonun bilan mustahkamlab qo‟yilgan asosiy

huquq va erkinliklari bilan birga bir qancha burchlari ham

mavjud. «Inson va fuqaroning huquqiy maqomi faqat huquqlar

va erkinliklardangina iborat emas. Unga majburiyatlar majmui

ham kiradi. Shubhasiz, inson huquqlari mo‟‟tabar va

muqaddasdir. Biroq turli-tuman huquqiy munosabatlar

ishtirokchisi bo‟lmish inson (fuqaro) faqat huquq va

imtiyozlardan foydalanib qolmasdan, jamiyat, davlat hamda

boshqa fuqarolar oldida muayyan majburiyatlar ham o‟taydi.

Huquqlar haqida gapirilsa-yu, majburiyatlar esga olinmasa,

mantiqan to‟g‟ri bo‟lmaydi».2

Har qaysi inson, har bir fuqaro o‟zining haq-huquqlarini,

erkinliklari va imtiyozlarini bilsa va ulardan unumli va

oqilona foydalansa-yu, ammo jamiyat va davlati, jamoasi,

xalqi va millati oldidagi eng muhim burchi, mas‟uliyati va

majburiyati nimalardan iboratligini bilmasa va chuqur his

etmasa, bu adolatdan emas, albatta. Har bir inson va fuqaro

jinsi, millati, mansabidan qat‟i nazar, unga ta‟lim-tarbiya

bergan, voyaga etkazgan o‟z xalqi, millati va Vatani oldida

bir umr qarzdor va burchlidir. O‟z huquqi, erkinligini talab

qiladigan har bir fuqaro ana shu huquq va erkinliklarni

ta‟minlab bergan jamiyat va davlat oldidagi o‟zining

fuqarolik burchini unutmasligi lozim. Prezidentimiz Islom

Karimov inson va fuqarolarning huquq va majburiyatlarining

birligi, o‟zaro ajralmasligini ko‟rsatib, quyidagilarni

ta‟kidlaydi: Agar sezgan bo‟lsangiz, bizlar ko‟proq talab

qilamiz. Huquq erkinlik haqida ko‟p gapiramiz. Bu aslida

to‟g‟ri va adolatli. Chunki inson huquqini qonunda amalda

2 U.Tadjixonov, Q.Odilqoriev, A.Saidov. O'zbekiston Respublikasining Kostitutsiyaviy huquqi. –T.: Sharq, 2001, 380-betlar.

296

ta‟minlay olmagan, buning uchun yetarli kafolatlar yaratib

bera olmagan jamiyat adolatli jamiyat emas.

Ammo bu ishning bizlar ko‟pincha uno‟tib qo‟yadigan

ikkinchi jihati ham bor. Adolatli jamiyat qurish uchun, eng

avvalo, shu tabarruk zaminda tavallud va tarbiya topgan

shaxs, o‟zini ayni shu yurt farzandi deb biluvchi inson o‟z

davlati, o‟z xalqi oldidagi, uni katta umidlar bilan tarbiya

etgan, voyaga etkazgan jamiyat oldidagi burchini ado etishi

kerak. Bu gap menga ham, sizga ham-barchamizga birdek

tegishlidir.

Sodda qilib aytganda, har qanday fuqaro, har bir rahbar,

har birimiz: «Shu davlat, shu jamiyat menga nima berdi» deb

emas, balki: «Men o’zim Vatanimga, el-yurtimga nima berdim»

deb o’ylashimiz kerak.

Agar shu ulug’ fazilat barchamizning ongimizdan,

halbimizdan joy topsa, muqaddas e’tiqodga aylansa, ana

shundagina oldimizda turgan buyuk maqsadlarga erishmog’imiz

mumkin»3

Shuning uchun ham fuqarolarning burchlari haqidagi

dolzarb masala O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida

o‟zining chuqur ifodasini topgan. Asosiy Qonunning (47-52-

moddalari) fuqarolarning burchlariga bag‟ishlangan.

Konstitutsiyada belgilab qo‟yilgan va fuqarolar tomonidan

bajarilishi lozim bo‟lgan burchlar nimalardan iborat, degan

savol tug‟ilishi turgan gap. Bu savolga quyidagicha javob

berish mumkin:

Barcha fuqarolarning eng muhim majburiyatlaridan biri-

Konstitutsiyada belgilab qo‟yilgan burchlarini bajarishdan

iboratdir (47-modda). Konstitutsiya va qonunlarga rioya

etish (48-modda) ham shular jumlasidandir. «Konstitutsiya va

qonunlarga rioya etish-nafaqat ularning qoidalarini

buzmaslik, balki fuqarolar o’z faoliyati, hayot tarzi bilan

konstitutsiyaviy printsip va asoslarni,qonunchilik

normalarini real voqelikka aylantirishga ko’maklashishlari

demakdir».4

Konstitutsiyada O‟zbekiston xalqining tarixiy, ma‟naviy

va madaniy merosini avaylab-asrash fuqarolarning burchi

ekanligi belgilab qo‟yilgan. Bu haqda O‟zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 49-moddasida ta‟kidlab

o‟tilgan. Asrlar, ming yillar mobaynida yaratilib, asrab-

avaylab, sayhal topib, takomillashib, avlodlardan avlodlarga

o‟tib, bizgacha etib kelgan tarixiy, madaniy-ma‟naviy meros,

Ismoil Buxoriy, At-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahouddin

3 Islom Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin, 2-jild. –T.: O'zbekiston, 1996, 200-201-bet.

51. U.Tadjixonov, Q.Odilqoriev, A.Saidov. O'zbekiston Respublikasining Kostitutsiyaviy huquqi. –T.: Sharq, 2001, 383-

betlar.

297

Naqshbandiy, Al-Xorazmiy, Abu-Nasr Farobiy, Ibn Sino, Abu

Rayhon Beruniy, Amir Temur, Mirzo Ulug‟bek, Alisher Navoiy,

Mirzo Bobur singari buyuk zotlarning diniy-ahloqiy, tabiiy-

ilmiy, falsafiy ta‟limotlari o‟zbek xalqining, butun

insoniyatning bebaho ma‟naviy boyligidir.

O‟zbek xalqi o‟tmish madaniy-ma‟naviy boyliklarini ko‟z

qorachig‟idek avaylab kelmoqda. Ya‟ni «Madaniyat

yodgorliklari davlat muhofazasidadir» (49-modda).

Atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‟lish

O‟zbekiston Respublikasi fuqarolarining asosiy burchlaridan

birini tashkil etadi. Bu majburiyat fuqarolar zimmasiga

Konstitutsiyaning 50-moddasida yuklatilgan.

Atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‟lish

zarurligi haqidagi konstitutsiyaviy qoida zamirida juda

katta ma‟no, juda katta zaruriyat va juda katta hayotiy

ehtiyoj bor. Chunki, insoniyat jamiyati tabiat bilan, tabiiy

boyliklar bilan, uni qurshab olgan atrof tabiiy muhit bilan

tirik. Insoniyat hayotini va borlig‟ini, jamiyat

taraqqiyotini tabiiy muhitdan, tabiiy-iqtisodiy boyliklardan

ayricha holda tasavvur etib bo‟lmaydi. Insoniyat dunyosi

bilan tabiiy olam uzviy, ob‟ektiv aloqadorlikdadir. Atrof

tabiiy muhit bilan nihoyatda ehtiyotkorona, oqilona, odilona

munosabatda bo‟linmasa, uning boyliklaridan istiqbolni

o‟ylab, olis kelajakni ko‟zlab, kelgusi avlodlar taqdiri va

manfaatlarini ham nazarda to‟tib, tejab-tergab,

isrofgarchiliklarga yo‟l qo‟ymay foydalanilmasa buning

oqibati juda xunuk bo‟ladi, bundan ayrim xalqlar va

mamlakatlargina emas, balki sayyoramizdagi barcha insoniyat

cheksiz azob tortadi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-

moddasida, «Er, er osti boyliklari, suv, o’simlik va

hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy

boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat

muhofazasidadir», deyilishi bejiz emas, albatta.

Atrof tabiiy muhitga har doim va hamisha ehtiyotkorona

munosabatda bo‟lish, unga zarar etkazmaslik, tabiiy

zahiralardan oqilona foydalanish har bir inson va fuqaroning

asosiy burchi va vazifasidir.

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 51-moddasida

belgilab qo‟yilganidek, «Fuqarolar qonun bilan belgilangan

soliqlar va mahalliy yig‟imlarni to‟lashga majburdirlar».

Mamlakatimizda fuqarolarning soliq to‟lash majburiyatini

qonunlashtirilishi bejiz emas, albatta. qonun bilan

belgilangan soliqlar va mahalliy yig‟imlarni to‟lash

borasidagi konstitutsiyaviy majburiyat jamiyatda yashayotgan

va davlat faoliyatining natijalaridan foydalanayotgan inson

fuqaroga qo‟yilgan eng oddiy talabdir.

298

Davlat soliqlar yordamida mudofaa qobiliyatini,

fuqarolarning xavfsizligini ta‟minlaydi, iqtisod, maorif,

fan, sog‟liqni saqlashni rivojlantiradi, onalik va bolalikni

muhofaza qilish bo‟yicha maqsadga yo‟naltirilgan, kompleks

ijtimoiy dasturlarni, butun jamiyat manfaatlari yo‟lidagi

boshqa faoliyatni amalga oshiradi».5

O‟zbekiston fuqarolari soliqlar va mahalliy yig‟imlarni

to‟lashlari shart. Bu majburiyat 1991 yil 15 fevralda qabul

qilingan «O’zbekiston Respublikasi fuqarolari, fuqaroligi

bo’lmagan va xorijiy fuqarolardan olinadigan daromad solig’i

to’g’risida» gi, 1993 yil 7 mayda qabul qilingan «Mahalliy

soliq va yig’imlar to’g’risida» gi qonunlarda hamda

O‟zbekiston Respublikasining Soliq kodeksida, boshqa qonuniy

hujjatlar va aktlar orqali tartibga solingan.

1998 yilning 1 yanvaridan kuchga kirgan O‟zbekiston

Respublikasining Soliq kodeksi 5-moddasiga muvofiq,

respublika hududida umumdavlat soliqlari, mahalliy soliq va

yig‟imlar amal qiladi.

Soliq kodeksining 7-modasida belgilab qo‟yilishicha,

mahalliy soliqlarga mulk solig‟i, er solig‟i, reklama uchun


savdo yig‟imi uchun yig‟im, jumladan, alohida tovar turlari

bilan savdo qilish uchun litsenziya yig‟imlari, yuridik


shug‟ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro‟yxatga olganlik uchun

yig‟im, avtotransportni qo‟yish uchun yig‟im,

obodonlashtirish ishlari uchun yig‟im kiradi.6


buzganlik uchun soliq to‟lovchi shaxslar tegishli ma‟muriy



tortilishi uni soliqlar va yig‟imlar to‟lash majburiyatidan

ozod qilmaydi.7

O‟zbekiston fuqarolarining eng asosiy konstitutsiyaviy

burchlaridan biri-O‟zbekiston Respublikasining himoya

qilishdir. Asosiy Qonunning 52-moddasida belgilab

qo‟yilganidek, «O‟zbekiston Respublikasini himoya qilish-

O‟zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir.

Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil

xizmatni o‟tashga majburdirlar».

O‟zbekiston Respublikasini-jonajon Vatanimizni himoya

qilish, ko‟z qorachig‟idek asrab-avaylash haqidagi

konstitutsiyaviy qonun-qoida zamirida juda katta ilmiy,

5 O'zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasiga sharh. –T.: «O'zbekiston», 2001, 267-268-betlar.

6 O'zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasiga sharh. –T.: «O'zbekiston», 2001, 267-268-betlar.

7 O‘sha asar, 269-bet.

299

falsafiy, siyosiy-huquqiy ma‟no-mohiyat bor. Buni hech

unutmasligimiz kerak.

Vatan bu-ajdodlar maskani, el-yurt, xalq, millat voyaga

etgan, uning tili, tarixi, madaniyati, urf-odatlari,

qadriyatlari chinakamiga shakllanib, chuqur ildiz otib,

kamol topadigan zamindir.

Vatan onadek tanhodir, yagonadir. Chunki, u biz uchun

ko‟z ochib ko‟rgan dunyomiz. Biz voyaga etgan ma‟vodir.

Tog‟u toshidan er-suvigacha, sabza-giyohidan dov-

daraxtigacha umrimizga jon qadar payvand.

Vatan deganda hamisha o‟zimiz tug‟ilib o‟sgan, ta‟lim-

tarbiya olib voyaga etgan, necha-necha ajdodlarimiz yashab

o‟tgan, ularning mehnati, aql-idroqi, tafakkuri sarf

qilingan yurt ko‟z oldimizga keladi.

O‟zbekiston Respublikasida har bir fuqaroning belgilangan

tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni bajarishga majburligi

bo‟yicha bir qator qonunlar qabul qilingan. Ularga «Mudofaa

to’g’risida»gi, «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat

to’g’risida»gi, «Muqobil xizmat to’g’risida»gi, O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan qabul qilingan «Harbiy

qasamyod to’g’risida»gi qonun va qarorlarni misol sifatida

eslatib o‟tsa bo‟ladi. Mazkur qarorlarda respublikaning

hududiy yaxlitligini, mustaqilligini himoya qilish

fuqarolarning konstitutsiyaviy burchi ekanligi belgilab

qo‟yilgan. «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat

to’g’risida» gi qonunning 1-moddasida ko‟rsatib

o‟tilganidek, O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga

muvofiq mamlakatni mudofaa qilish davlatning eng muhim

vazifalaridan biri bo‟lib, O‟zbekiston Respublikasi hududida

istiqomat qiluvchi barcha fuqarolarning vazifasidir.

O‟zbekiston Respublikasini tashqaridan bo‟ladigan qurolli

tajovuzlardan himoya qilish O‟zbekiston Respublikasi

fuqarolarining konstitutsiyaviy burchidir.


1. Inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari tushunchasi?

2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolik tushunchasi?

3. Inson va fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari?

4. Fuqarolarning siyosiy huquqlari nimalardan iborat?

5. Inson va fuqarolarning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari?

6. Inson huquqlari va erkinliklarining kafolatlari tushunchasi?

7. Fuqarolarning burchlari nima?

9. O‘zbekiston Respublikasi Fuqaroligi tushunchasi?




300

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. –T. Ma‘naviyat 2010.



4. Rustamboyev M.X., Saidov A.X. ―Yashash huquqi va O‘zbekistonda o‘lim

jazosining bekor qilinishi‖. –T.: TDYuI. 2009.

5. Rahmonov S., Nuriddinov B. Siyosiy huquq va erkinliklar. O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №5.


Respublikasi Oliy Sudining Axborotnomasi. –T.: 2010 yil №6.



14-Mavzu. O’zbekistonda jamiyat va shaxs munosabatlarining konstitutsiyaviy

asoslari


2. Jamoat birlashmalari hamda nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan

o‘rni.



O‟zbekiston mustaqilikka erishgach, davlat mulkining

etaqchiligiga asoslangan rejali xo‟jalik yuritish tizimidan

voz kechib, rivojlangan mamlakatlar tajribasida o‟zini

oqlagan, bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiy

munosabatlarni shakllantirishni maqsad qilib qo‟ydi va buni

huquqiy jiqatdan Konstitutsiyada mustahkamlaydi.

Bu Konstitutsiyaning 53-moddasidagi «Bozor

munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston

iqtisodiyotining asosini xilma-xil mulk shakllari tashkil

etadi», degan qoidada o‟z aksini topdi. Unga asosan

O‟zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslanadi,

bu iqtisodning asosini esa xilma- xil mulk shakllari

tashkil etadi. Bu bilan butunlay yangicha iqtisodtashkil

qilinishiga va yauona mulk shaklining ustuvorligiga

barham beriladi.

O‟zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida mulk

shakllari sifatida xususiy va ommaviy mulk shakllari

belgilangan. Ularning turlari, ob'ektlari turli-tuman

bo‟lishi mumkin.

Mulk shakllarini birdek muqofaza qilishni ta'minlashga

qaratilgan.

Bundan tashqari, O‟zbekiston Prezidenti va Hukumati

tomonidan qabul qilingan ko‟plab hujjatlarni turli mulk

shakllari muqofazasi ko‟zda tutiladi.

Konstitutsiyaning 53-moddasida bu «Xususiy mulk boshqa

mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir», degan

qoida tariqasida mustahkamlangan.

301

Xususiy mulk huquqi shaxsning, ya'ni hamma fuqarolarning

hamda nodavlat yuridik shaxslarning qonun hujjatlariga

muvofiq tarzda qo‟lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish,

undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Xususiy

mulkdorning mol-mulkining miqdori va qiymati cheklanmaydi.

Mahalliy soliqlarga mulk soliqi, er soliqi, reklama uchun


savdo yiqimi uchun yiqim, jumladan, aloqida tovar turlari

bilan savdo qilish uchun litsenziya yiqimlari, yuridik


shuqullanuvchi jismoniy shaxslarni ro‟yxatga olganlik uchun

yiqim, avtotransportni qo‟yish uchun yiqim, obodonlashtirish

ishlari uchun yiqim kiradi.


buzganlik uchun soliq to‟lovchi shaxslar tegishli ma'muriy



tortilishi uni soliqlar va yiqimlar to‟lash majburiyatidan

ozod qilmaydi.

O‟zbekiston fuqarolarining eng asosiy konstitutsiyaviy

burchlaridan biri-O‟zbekiston Respublikasining himoya

qilishdir. Asosiy qonunning 52-moddasida belgilab

qo‟yilganidek, «O’zbekiston Respublikasini himoya qilish –

O’zbekiston Respublikasi har bir fuqarosining burchidir.

Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda qarbiy yoki muqobil

xizmatni o’tashga majburdirlar».

O‟zbekiston Respublikasini, Vatanimizni himoya qilish,

ko‟z qorachig‟idek asrab-avaylash haqidagi konstitutsiyaviy

qonun-qoida zamirida juda katta ilmiy, falsafiy, siyosiy-

huquqiy ma'no-mohiyat bor. Buni hech unutmasligimiz kerak.

Vatan bu-ajdodlar maskani, el-yurt, xalq, millat voyaga

etgan, uning tili, tarixi, madaniyati, urf-odatlari,

qadriyatlari chinakamiga shakllanib, chuqur ildiz otib,

kamol topadigan zamindir.

Vatan onadek tanhodir, yagonadir. Chunki, u biz uchun

ko‟z ochib ko‟rgan dunyomiz. Biz voyaga etgan ma'vodir. Toqu

toshidan er-suvigacha, sabza-giyoqidan dov-daraxtigacha

umrimizga jon qadar payvand.

Vatan deganda hamisha o‟zimiz tuqilib o'sgan, ta'lim-

tarbiya olib voyaga etgan, necha-necha ajdodlarimiz yashab

o‟tgan, ularning meqnati, aql-idroqi, tafakkuri sarf

qilingan yurt ko‟z oldimizga keladi.

O‟zbekiston Respublikasida har bir fuqaroning belgilangan

tartibda qarbiy yoki muqobil xizmatni bajarishga majburligi

bo‟yicha bir qator qonunlar qabul qilingan. Ularga «Mudofaa

to’g’risida»gi, «Umumiy qarbiy majburiyat va qarbiy xizmat

302

to’g’risida»gi, «Muqobil xizmat to’g’risida»gi, O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan qabul qilingan.

Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini ta‘minlash. Fuqarolarning axborot

sohasidagi huquq va erkinliklarini ta‘minlash masalasi O‘zbekistonda demokratik jamiyat

asoslarini barpo etishning muhim sharti ekani. O‘tgan yillar davomida mamlakatimizda

ommaviy axborot vositalarini yanada liberallashtirish, so‘z erkinligini ta‘minlashga

qaratilgan tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlarning amalga oshirilgani. Ommaviy axborot

vositalari rivojini ta‘minlaydigan mustahkam qonunchilik bazasining yaratilgani.

Nodavlat ommaviy axborot vositalarining axborot sohasini demokratlashtirishda faol

ishtirok etishini ta‘minlashga qaratilgan keng hamrovli institutsional islohotlarning amalga

oshirilishi.

O‘zbekiston telekommunikatsiyalar tizimi imkoniyatlarining kengayishi. Zamonaviy

rahamli va multimedia texnologiyalarining joriy qilinishi. Ommaviy axborot vositalari va davlat hokimiyati organlari o‘rtasidagi munosabatlarning ustuvor

jihatlarini to‘g‘ri belgilash bilan bog‘liq, dolzarb ahamiyat kasb etayotgan chora-tadbirlar. “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to’g’risida”, “Teleradioeshittirishlar

to’g’risida”gi qonunlarni qabul qilish zarurligi. Mualliflik huquqlari va intellektual mulkni

ishonchli himoya qilishning huquqiy kafolatlari va mexanizmlarini kuchaytirish, axborot

sohasiga bozor mexanizmlarini joriy qilish. “Ommaviy axborot vositalari to’g’risida”,

“Axborot erkinligi printsiplari va kafolatlari to’g’risida”gi va boshqa qonun hujjatlariga

tegishli o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish. “Telekommunikatsiyalar to’g’risida”gi Qonun

normalarini yanada takomillashtirish, rahamli teleradioeshittirish tizimiga o‘tish bo‘yicha

tadbirlar davlat dasturining ishlab chiqilishi.












2. I.A. Karimov. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. T.14. -T.:



fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. -T. Ma‘naviyat. 2010.




so`zi. 2013 y.



303



7. Mamatov X. Huquqiy madaniyat va O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining

shakllanish muammolari. –T., 2009.



15-Mavzu. Saylov tizimi. Oliy Majlis – O’zbekiston Respublikasining oliy vakillik

organi


2. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati tarkibiy

tuzilishi.

3. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati

vakolatlari.

4. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida qonunchilik jarayoni.

Saylovlar – fuqarolarning davlat va jamiyat boshqaruvidagi ishtirokining asosiy shakli. O‘tgan

davr mobaynida mamlakatimizda samarali demokratik saylov tizimini shakllantirish va

rivojlantirish sohasida amalga oshirilgan chuqur o‘zgarishlar. Milliy saylov tizimining

mustahkam qonunchilik bazasining shakllanishi. Saylovlarning faqat ko‘ppartiyaviylik asosida

o‘tkazilishining qat‘iy belgilab qo‘yilishi. Markaziy saylov komissiyasiga mutlaq vakolatlarning

berilishi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish bo‘yicha kontseptsiyaning

ishlab chiqilishi.

2008 yili saylov qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartishlarning saylov tizimi rivojida

muhim bosqich bo‘lgani. Qonun hujjatlariga saylov komissiyalarining saylovga

tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish bilan bilan bog‘liq faoliyatida oshkoralikni ko‘proq

ta‘minlashga qaratilgan normalarning kiritilishi. Saylov tizimimizda xotin-qizlarning

ijtimoiy-siyosiy faolligini, ularning davlat va jamiyat qurilishi sohasidagi mavqeini

oshirish muhim ahamiyat kasb etgani.

Saylov jarayonlarining yanada demokratlashuvi munosabati bilan amalga oshirilishi lozim

bo‘lgan qonunchilik tashabbuslari. Saylov qonunchiligida saylov kampaniyasini amalga oshirish

jarayonida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish mexanizmlarining

samaradorligini oshirishga qaratilgan normalarni nazarda tutish lozimligi. Ovoz berish arafasida turli

sudiste‘mollik holatlari va qonun buzilishlarining oldini olish imkonini ta‘minlash.

Muddatidan oldin ovoz berish tartib-qoidasi bilan bog‘liq muammoning hal etilishi. Saylovchilar

huquqlarining yanada ta‘sirchan himoya qilinishi. O‘zbekiston Ekologik harakatining

Qonunchilik palatasiga deputatlarni saylash bo‘yicha o‘tkaziladigan konferentsiyalarida

kuzatuvchilarning ishtirok etish huquqining belgilab berilishi.

Ma’ruza mashg’ulotini o’tkazishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanish

bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar

304

Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini ta‘minlash, fuqarolarning axborot

sohasidagi huquq va erkinliklarini ta‘minlash, O‘zbekistonda demokratik jamiyat

asoslarini barpo etishning muhim sharti ekanini talaba yoshlarga axborotli ma‘ruza sifatida

etkazish talab etiladi.

Saylov jarayonlarining yanada demokratlashuvi munosabati bilan amalga oshirilishi lozim

bo‘lgan qonunchilik tashabbuslari, saylov qonunchiligida saylov kampaniyasini amalga oshirish

jarayonida deputatlikka nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish mexanizmlarining

samaradorligini oshirishga qaratilgan B/B/B, FSMU texnikalaridan keng foydalanish tavsiya etiladi. O‘zbekiston xalqining bosh maqsadi huquqiy demokratik davlat qurish va kuchli

fuqarolik jamiyatini shakllantirish bo‘lib, bunda xalqning xohish-irodasi birlamchi manba

sifatida e‘tirof etiladi hamda umuminsoniy qadriyatlarni ulug‘lash va xalqaro umume‘tirof

etilgan qoidalarning ustuvorligini ta‘minlashda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat qurish va kuchli

fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishga qaratilgan bosqichma-bosqich izchil

islohotlar o‘tkazilib kelinmoqda.

Saylov huquqi butun dunyoda e‘tirof etilgan eng muhim konstitutsiyaviy-siyosiy

huquqlardan biri bo‘lib, u fuqarolarga davlat hokimiyati organlariga o‘z vakillarini

yuborish imkoniyatini beradi. Fuqarolarning o‘z saylov huquqlarini hech to‘sqinliksiz

amalga oshirishlari ularning davlat boshqaruvidagi ishtirokining eng muhim kafolatlaridan

biridir.

Yurtboshimiz I.A.Karimov ta‘biri bilan aytganda: “Saylovlar jarayonida har qaysi

davlat, har qaysi jamiyatda xilma-xil fikrlar, odamlarning xohish-irodasi, orzu-umidlari,

ijtimoiy kayfiyatlar, ayniqsa, yaqqol namoyon bo’ladi. Shu bilan birga, har qanday siyosiy

harakatlar va kuchlar saylovga tayyorgarlik ko’rishi, o’z platformalarini aniq belgilab

olishi – bo’larning barchasi tabiiy hol. Busiz o’zi hayot, taraqqiyot bo’lmaydi.

Asosiy qonunimizning muqaddima qismida bayon etilgan oliy maqsadlarga erishish,

konstitutsiyaviy tuzumni yanada mustahkamlash borasida o‘tkazilayotgan davlat-huquqiy

islohotlarning samaradorligini ta‘minlash demokratik talablar va andozalarga javob

beradigan saylov tizimining amalda bo‘lishini taqozo etadi. Bu esa, o‘z navbatida, saylov

tizimining huquqiy asoslarini rivojlantirib borish, ushbu huquqiy normalarni hayotga

muvaffaqiyatli tarzda tatbiq etish va shakllangan demokratik an‘analarni davom

ettirishdan iborat.

Har qanday demokratik davlatda xalqning xohish-irodasi birlamchi manba sifatida

e‘tirof etiladi hamda ushbu tamoyil umuminsoniy qadriyatlarni ulug‘lash va xalqaro

umume‘tirof etilgan qoidalarning ustuvorligini ta‘minlashda asosiy omil bo‘lib xizmat

qiladi. Darhaqiqat, saylov huquqi va saylov jarayoni hamda davlat va jamiyat faoliyatining

siyosiy sohasi o‘rtasida uzviy aloqadorlik mavjud.

Huquqiy demokratik davlatning muhim tamoyillaridan biri sanalgan, O‘zbekiston

Respublikasida belgilangan siyosiy huquqlar negizini tashkil etuvchi fuqarolarning davlat

va jamiyat ishlarini boshqarishda bevosita va bilvosita ishtirok etish huquqlarining

kafolatlari, eng avvalo, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan

“Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir” degan tamoyilni amalga oshirish

maqsadini ko‘zlaydi.

O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda

bevosita hamda o‘z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish

o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlar o‘tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda

tashkil etish yo‘li bilan amalga oshiriladi, bu, birinchidan, davlat va jamiyat ishlarini

305

boshqarishda fuqarolar ishtirokining konstitutsiyaviy asosga egaligini, ikkinchidan esa,

saylovlar demokratik boshqaruvni ta‘minlovchi vositalardan biri ekanini ko‘rsatadi. Aslida

ham saylov instituti demokratik davlatning eng muhim konstitutsiyaviy-huquqiy

institutlaridan biri bo‘lib, uning qanday tashkil etilishi jamiyat a‘zolari siyosiy-huquqiy

ongiga bevosita bog‘liq.

Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida saylov tizimi printsiplariga

bag‘ishlangan maxsus bobning mavjudligi mamlakatimiz saylov qonunchiligini

shakllantirishda muhim qadam bo‘ldi. Uning XXDII bobi “Saylov tizimi” deb nomlanib,

117-moddada “O’zbekiston Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik

organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga

ega. Ovoz berish huquqi, o’z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun

bilan kafolatlanadi” deyilgan muhim konstitutsiyaviy printsiplarda o‘z aksini topgan.

Mohiyatan serqirra hisoblangan siyosiy-huquqiy jarayonlarni maqsadli, tizimli va

samarali amalga oshirish usullarini topish va yo‘lga qo‘yish maqsadida O‘zbekistonda

saylov jarayoni muntazam ravishda takomillashtirilib borilmoqda.

Ushbu qonunlar o‘tkazilgan saylovlarda to‘plangan tajribalar, ko‘ppartiyaviylikning

rivojlanishi hamda jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksalib borishi natijasida

takomillashib bordi. Ushbu qonunlar davlat hokimiyatini demokratik saylovlar orqali

shakllantirish bo‘yicha umume‘tirof etilgan xalqaro printsiplar va huquqiy normalarga

to‘liq mos keladi va eng asosiysi, ularda barcha turdagi saylovlarni adolatli va erkin,

umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan

o‘tkazish printsiplarini to‘liq ta‘minlashga qaratilgan yetarli tashkiliy-huquqiy

mexanizmlar aks etgan.

Istiqlol yillarida O‘zbekistonda xalqaro huquq andozalari va talablariga, ilg‘or chet el

yuridik tajribasiga va milliy-tarixiy an‘analarimizga hamda Konstitutsiyamizga mos

saylov qonunchiligi tizimi yaratildi. Milliy saylov qonunchiligi tizimining yaratilishi va

rivojlanishini quyidagi uch asosiy bosqichga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiqdir.

Birinchi bosqich (1991-1995 yy.) – O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

qabul qilinishi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi hamda bir palatali Oliy

Majlisni ko‘ppartiyaviylik asosida shakllantirish bilan bog‘liq davrni o‘z ichiga oladi.

Bu davrda ―O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to‘g‘risida‖gi (1991 yil 18

noyabr), O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (1992 yil 8 dekabr), ―O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to‘g‘risida‖gi (1993 yil 28 dekabr), ―Xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to‘g‘risida‖gi (1994 yil 5 may),

―Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida‖gi (1994 yil 5 may) Qonunlarning

qabul qilinishi bilan umume‘tirof etilgan printsiplar orqali ko‘ppartiyaviylikka asoslangan,

muqobil saylovlarni tashkil etishning huquqiy bazasi yaratildi. Jumladan, 1994 yil 5

mayda muhim hujjat – “Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to’g’risida”gi

Qonunning qabul qilinishi bilan fuqarolarga saylov huquqlarini amalga oshirish va

ularning o‘z xohish-istaklarini erkin ifodalash mexanizmi joriy etildi.

Ikkinchi bosqich (1995-2000yy.) – birinchi bosqich davrida milliy saylov

qonunchiligi asosida o‘tkazilgan parlament saylovlarida to‘plangan amaliy tajribaga

muvofiq saylov tizimining demokratik asoslarini mustahkamlash va qonunlarga tegishli

o‘zgartishlar kiritish kabi tadbirlarni o‘z ichiga oladi.

Jumladan, bu bosqichda saylovlarni tashkil etish va natijalarini aniqlashda holislikni

ta‘minlash hamda turli ehtiroslarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida mustaqil organ – Markaziy

saylov komissiyasi tuzish borasida, “O’zbekiston Respublikasining Markaziy saylov

306

komissiyasi to’g’risida”gi (1998 yil 30 aprel) Qonun qabul qilindi va mamlakatimiz

tarixida ilk bor demokratik yo‘l bilan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov

komissiyasi tuzildi. Saylov qonunchiligimizga saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni

o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan, eng rivojlangan demokratik davlatlar tajribasida ham

kamdan-kam uchraydigan mutlaq vakolatlarning Markaziy saylov komissiyasiga

berilishini ko‘zda tutadigan o‘zgartishlar kiritildi. Amaldagi qonunchiligimizga ko‘ra,

saylov kampaniyasi jarayoniga davlat va hokimiyat tuzilmalari, jamoat birlashmalari

tomonidan aralashishga qaratilgan har qanday o‘rinish qonun bilan taqiqlanganligi

saylovlarning adolatli o‘tkazishga xizmat qilmoqda.

Bundan tashqari, ushbu bosqichda deputatlikka mustaqil nomzodlarni ilgari surishni

kuchaytirish, O‘zbekistonda ko‘ppartiyaviylik va siyosiy fikrlar xilma-xilligini

kuchaytirishga keng shart-sharoitlar yaratishga qaratilgan normalar mustahkamlandi.

Shuningdek, 1999 yil 19 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar

hamda xalq deputatlari, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar to‘g‘risidagi qonunlarga

bir qator jiddiy qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar kiritildi.

Saylov jarayonining muhim sub‘ektlari sanalgan siyosiy partiyalar faoliyatini

huquqiy tartibga soluvchi O‘zbekiston Respublikasining “Siyosiy partiyalar

to’g’risida”gi Qonunining 1996 yilning dekabrida qabul qilinishi bilan 1999 yilda

o‘tkazilgan parlament saylovlariga yangi huquqiy zamin yaratildi8. Siyosiy partiyalarning

Oliy Majlisda o‘z siyosatini uyushgan holda o‘tkazish uchun parlament fraktsiyalarini

tashkil etishning qonuniy kafolatlari vujudga keldi. Eng muhimi, siyosiy partiyalarning

saylov tartib-qoidalariga rioya qilinishini nazorat etish bo‘yicha vakolatlari kengaydi va

nomzod ko‘rsatgan siyosiy partiya har bir saylov uchastkasiga o‘z kuzatuvchisini tayinlash

huquqiga ega bo‘ldi. 1999 yilda o‘tkazilgan parlament saylovlarida fuqarolar ikkinchi

marotaba bir nechta nomzod orasidan o‘zlariga ma‘qullarini saylashdi, ularning har biriga

tegishli baho berishdi. Bu saylovlarda raqobat yanada kuchli, saylovchilarning

nomzodlarga nisbatan talablari esa yanada yuqori bo‘ldi.

Uchinchi bosqich (2000-2009 yy.) – mamlakatimizda faol demokratik yangilanishlar

va mamlakatni modernizatsiya qilish davri bo‘lib, iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish,

siyosiy hayotni, qonunchilik, sud-huquq tizimi va ijtimoiy-gumanitar sohalarni izchil isloh

qilishda muhim rol o‘ynagan davr bo‘ldi. Bu davr bevosita ikki palatali parlamaent

tizimiga o‘tish bilan bog‘liq saylov qonunchiligining tadrijiy taraqqiyotiga asoslangan

uchinchi bosqichning asosiy mazmun-mohiyatini tashkil etadi.

“O’zgarish va yangilanish – hayot talabi” ma‘ruzalarida: ―... hayot o’zgarishi

bilan, odamlarimizning avvalgi siyosiy va ma’naviy ongi ulg’ayishi bilan, bizning

parlamentimizning tashkil etilishida ham, uning faoliyatida ham o’zgarishlar bo’lishi

tabiiy. Shu holatlarni nazarda to’tib, men doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali

parlament tizimiga o’tish taklifini kiritmoqchiman”9, - deb, ilgari surgan mazkur

g‘oyalari bu davrda qabul qilingan qonun ijodkorlik faoliyati dasturida markaziy bo‘g‘in

8O'zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 dekabrda qabul qilingan ―Siyosiy partiyalar to'qrisida‖gi qonuni // O'zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. – 1997. – № 2. – 36-modda. 9 Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. Asarlar, 8-jild. –

Toshkent: O'zbekiston, 2000. – 483-bet.

307

bo‘ldi10

. Bunda quyi palata – Qonunchilik palatasini shakllantirishda asosan partiyaviy

vakillik printsipi ustuvor bo‘ldi.

Siyosiy partiya vakillarining o‘z ijtimoiy-siyosiy qarashlari va saylovchilar

manfaatlarini ifodalash uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Parlamentning yuqori palatasi –

Senat hududiy vakillik organi sifatida e‘tirof etildi hamda uning asosiy tarkibi pog‘onali

saylovlar asosida shakllanishi konstitutsiyaviy qonunda mustahkamlab qo‘yildi11.

2002 yilda o‘tkazilgan umumxalq referendumi qarorlari natijasiga ko‘ra, O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 117-moddasiga kiritilgan o‘zgartishlar natijasida

―O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining Qonunchilik palatasiga hamda Qorahalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i

Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov

tegishlicha ularning konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda – dekabr oyi

uchinchi o‘n kunligining birinchi yakshanbasida o‘tkaziladi‖, deyilgan qoidaning

mustahkamlanishi saylov jarayonining boshlanish muddatiga aniqlik kiritdi.

Davlat boshqaruvini demokratlashtirish va yangilash hamda erkinlashtirish sharoitida

Prezident vakolat muddatining o‘zgartirilishi va ayrim vakolatlarining Senat va Bosh

vazirga o‘tkazilishi, shuningdek, ikki palatali parlamentning barpo etilishi “Saylov

to’g’risida”gi qonun o‘zgarishiga olib keldi. Shu bois 2003 yilning 29 avgustida

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi12

Qonun yangi tahrirda

qabul qilindi hamda “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov

to’g’risida”gi Qonunga tegishli o‘zgartirishlar kiritildi. Shunday qilib, ikki palatali

parlamentga saylovlar uchun zarur normativ-huquqiy baza yaratildi. Unda saylov

huquqiga oid xalqaro standartlar va saylov tizimini rivojlantirish tajribasi, shuningdek,

mamlakatda parlamentarizm taraqqiyotining milliy xususiyatlari e‘tiborga olindi. Masalan,

2004 yilgi saylovlarga qadar saylov qonunchiligiga joriy etilgan eng muhim yangiliklar

qatorida – mahalliy kengashlarning deputatlikka nomzodlar ko‘rsatish huquqi bekor

qilinganligi, siyosiy partiyalar deputatlikka nomzodlar ko‘rsatganida xotin-qizlar uchun

kvota belgilanganligi, shuningdek, saylovoldi tashviqotini olib borishda partiyalar

faoliyatini moliyalashtirish masalasining hal etilganligini alohida ta‘kidlab o‘tish kerak.

2004 yil 30 aprelda “Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to’g’risida”gi Qonun esa

partiyalarga saylovoldi kurashini faol va mazmunli tarzda o‘tkazishlariga qo‘shimcha

imkon yaratdi13

.

Shuningdek, 2007 yil 11 aprelda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining

“Davlat boshqaruvini yangilash va demokratlashtirish hamda mamlakatni

modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish to’g’risida”gi

Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi siyosiy partiyalarning davlat boshqaruvi va

parlament faoliyatidagi ishtirokini yangi pog‘onaga ko‘tardi. Bu esa, siyosiy partiyalarning

10

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ―2002 yil 27 yanvardagi O'zbekiston Respublikasi referendumi yakunlari bo'yicha

qonunchilik faoliyatini asosiy yo'nalishlari to'qrisida‖gi qarori // O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi. – 2002. – №

4–5. – 61-modda. 11

Ўзбекистон Республикасининг ―Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати

тўғрисида‖ги конституциявий қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.

– 2002. – № 12. – 213-модда. 12

O'zbekiston Respublikasining 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan ―O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to'qrisida‖gi

qonuni yangi taqriri // O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2003. – № 9–10. – 132-modda. 13

O'zbekiston Respublikasining ―Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to'g‘risida‖gi qonuni // O'zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining axborotnomasi. – 2004. – № 5. – 86-modda.

308

saylovlar orqali davlat hokimiyatini shakllantirishga bo‘lgan intilishlari uchun yanada

keng imkoniyatlar yaratib beradi.

Bundan tashqari, 2008 yil 25 dekabrda qabul qilingan va 2009 yil 1 iyo‘ldan saylov

to‘g‘risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan “O’zbekiston

Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish

to’g’risida”gi Qonun saylov jarayonining huquqiy asoslarini yanada rivojlantirdi. Ushbu

qonunga muvofiq, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasidagi deputatlik o‘rinlarining soni

120 tadan 150 taga ko‘paytirildi. Bunda 135 ta o‘rinni siyosiy partiyalardan

ko‘ppartiyaviylik asosida bir mandatli okruglarda saylanadigan deputatlar egallaydi.

O‘zbekiston ekologik harakatidan esa Qonunchilik palatasining o‘n besh deputati mazkur

harakatning oliy organi (konferentsiyasi) tomonidan Markaziy saylov komissiyasi

belgilaydigan muddatlarda saylanadigan bo‘ldi. Shuningdek, jamiyat ijtimoiy-siyosiy

hayotida yuz berayotgan real jarayonlarda siyosiy partiyalarning roli kuchayib borayotgani

inobatga olinib, saylovchilarning tashabbuskor guruhlaridan deputatlikka nomzodlar

ko‘rsatish instituti bekor qilindi. Shuningdek, deputatlikka nomzodlar ishonchli

vakillarining soni 5 nafardan 10 nafarga oshdi. Saylovga tayyorgarlik

ko‘rish va uni o‘tkazishda saylov komissiyalari faoliyatining oshkoraligini yanada

kuchaytirishni ta‘minlashga yo‘naltirilgan bir qator yangi tartib-qoidalar joriy etildi.

Milliy saylov qonunchilik tizimining yanada takomillashuvi natijasida davlat

hokimiyati vakillik organlariga saylovlarning faqat ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tkazilishi

qat‘iy belgilab qo‘yildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarni siyosiy

partiyalar tomonidan, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlari deputatligiga

nomzodlarni esa – siyosiy partiyalarning joylardagi tegishli organlari tomonidan

ko‘rsatilishi to‘g‘risidagi printsipial qoida mustahkamlandi. Deputatlikka nomzodlarning

davlat hokimiyati vakillik organlari tomonidan ko‘rsatilish amaliyoti bekor qilindi va bu

mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik o‘zgarishlarni chuqurlashtirish

yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi.

Oliy Majlis Senatiga o‘tkaziladigan saylov Asosiy qonunning saylov to‘g‘risidagi

117-moddasi va “O’zbekiston Respublikasi Senati to’g’risida”gi Qonunga ko‘ra

o‘tkaziladi.

Saylovlarni samarali tashkil etish va o‘tkazish uchun maxsus tashkil etiladigan davlat

organlari hamda ijtimoiy tuzilmalar, ya‘ni muayyan tizimlashgan saylov komissiyalari faoliyat

yuritishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, mazkur komissiyalar barcha turdagi va darajadagi davlat

hokimiyati vakillik organlari o‘tkaziladigan saylovlarni tashkil etadi. “O’zbekiston

Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to’g’risida”gi Qonunning 5-moddasiga

ko‘ra Markaziy saylov komissiyasi:

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini, O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisiga saylovni o‘tkazish uchun tuziladigan saylov komissiyalarining hamda

O‘zbekiston Respublikasi referendumini o‘tkazish uchun tuziladigan referendum

o‘tkazuvchi komissiyalarning tizimiga boshchilik qiladi, O‘zbekiston Respublikasining

butun hududida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, O‘zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisiga saylov va O‘zbekiston Respublikasi referendumi to‘g‘risidagi qonunlarning

ijrosini nazorat qiladi, ularning bir xil qo‘llanilishini ta‘minlaydi;

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga, xalq

deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar yuzasidan saylov kampaniyasi

boshlanganini e‘lon qiladi;

309

saylov komissiyalari va referendum o‘tkazuvchi komissiyalar faoliyatini uslubiy

jihatdan ta‘minlaydi, saylov va referendumni tashkil etishga oid masalalar yuzasidan o‘z

vakolatlari doirasida qarorlar qabul qiladi, yo‘riqnomalar chiqaradi hamda nizomlarni

tasdiqlaydi va tushuntirishlar berib boradi;

saylov okruglarini, referendum okruglarini tuzadi, ularga nom va tartib rahami

beradi, chegaralarini, saylovchilar hamda referendumda ishtirok etish huquqiga ega

bo‘lgan fuqarolar sonini ko‘rsatgan holda okruglar ro‘yxatini e‘lon qiladi;

O‘zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari huzurida

tuzilgan saylov uchastkalari va referendum uchastkalarini qaysi okruglarga biriktirish

to‘g‘risidagi masalalarni hal etadi;

okrug saylov komissiyalarini va referendum o‘tkazuvchi okrug komissiyalarini

tuzadi hamda ularning joylashgan eri to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni e‘lon qiladi;

saylov komissiyalari va referendum o‘tkazuvchi komissiyalar tarkibiga

o‘zgartishlar kiritish tartibini belgilaydi;

okrug saylov komissiyalarining va referendum o‘tkazuvchi okrug

komissiyalarining qarorlarini, agar bu qarorlar saylov va referendum to‘g‘risidagi

qonunlarga zid bo‘lsa, mustaqil tarzda yoki O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining

taqdimnomasiga binoan bekor qiladi; chet davlatlarning, xalqaro tashkilotlarning

kuzatuvchilariga saylov va referendumga mandatlar beradi;

harajatlar smetasini ishlab chiqadi va tasdiqlaydi, pul mablag‘larini saylov

komissiyalariga hamda referendum o‘tkazuvchi komissiyalarga taqsimlaydi, bu

mablag‘lardan foydalanish tartibini belgilaydi, saylov komissiyalarining va referendum

o‘tkazuvchi komissiyalarning binolar, transport va aloqa vositalari bilan ta‘minlanishini

nazorat qiladi, saylov hamda referendumni moddiy-texnik jihatdan ta‘minlashga doir

boshqa masalalarni ko‘rib chiqadi;

siyosiy partiyalarning, saylovchilar tashabbuskor guruhlarining kuzatuvchilari,

matbuot, televidenie, radio vakillari, boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va

harakatlarning kuzatuvchilariga mo‘ljallangan mandat namunasini belgilaydi;

taqdim etilgan hujjatlar asosida siyosiy partiyalarning saylovda qatnashishiga

ijozat berish yuzasidan qaror qabul qiladi;

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko‘rsatgan siyosiy partiyalar

va davlat hokimiyati vakillik organlaridan, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatgan siyosiy partiyalar va

saylovchilar tashabbuskor guruhlaridan tegishli hujjatlarni qabul qilib oladi;

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlarni va O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlarni ro‘yxatga

oladi, ro‘yxatga olingan nomzodlarning ro‘yxatlari va ular haqidagi ma‘lumotlar

matbuotda e‘lon qilinishini uyushtiradi;

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar va O‘zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar saylovda ishtirok etishi

uchun teng sharoitlarni ta‘minlaydi;

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a‘zolari sayloviga doir saylov

byo‘lletenlarining, referendumda ovoz berish byo‘lletenining, saylovchilar hamda

referendumda ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolar ro‘yxatlarining, imzo

varahalarining, saylov komissiyalari, referendum o‘tkazuvchi komissiyalar

bayonnomalarining hamda boshqa hujjatlarning namuna va shakllarini, ovoz berish

310

qutilarining hamda saylov komissiyalari, referendum o‘tkazuvchi komissiyalar

muhrlarining namunalarini, hujjatlarni saqlash tartibini belgilaydi;

saylov komissiyalari, referendum o‘tkazuvchi komissiyalar, siyosiy partiyalar,

vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlari, davlatning

boshqa organlari hamda boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari vakillarining saylovga,

referendumga tayyorgarlik ko‘rish va ularni o‘tkazish bilan bog‘liq masalalar yuzasidan

axborotlarini eshitadi;

saylovning va referendumning yakunini chiqaradi, O‘zbekiston Respublikasi

bo‘yicha ovoz berishning umumiy natijalarini aniqlaydi hamda ovoz berishda ishtirok

etgan saylovchilar yoki referendumda ishtirok etish huquqiga ega bo‘lgan fuqarolar soni

to‘g‘risidagi, har bir nomzodni yoqlab va unga qarshi berilgan ovozlar soni to‘g‘risidagi,

referendumga qo‘yilgan masalani yoqlab yoki unga qarshi berilgan ovozlar soni

to‘g‘risidagi axborotni matbuotda e‘lon qiladi;

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda takroriy ovoz berish, O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatlarining yoki Senati a‘zolarining

takroriy saylovi va bo‘shab qolgan o‘rinlarga saylovi o‘tkazilishini tashkil etadi;

saylangan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining

deputatlarini, Senatining a‘zolarini ro‘yxatga oladi, shuningdek, ularning ro‘yxatini

matbuotda e‘lon qiladi;

saylovdan keyin O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining,

Senatining birinchi majlisini qonunda belgilangan tartibda chaqiradi;

saylangan shaxsga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylanganligi

to‘g‘risida guvohnoma topshiradi;

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining deputatiga va

Senatining a‘zosiga Qonunchilik palatasi deputatining hamda Senat a‘zosining

guvohnomasi va ko‘krak nishonini beradi;

saylov komissiyalarining va referendum o‘tkazuvchi komissiyalarning qarorlari

hamda xatti-harakatlari ustidan tushgan ariza va shikoyatlarni ko‘rib chiqadi hamda ular

yuzasidan qarorlar qabul qiladi;

O‘zbekiston Respublikasining saylov va referendum to‘g‘risidagi qonunlari jinoiy

javobgarlikka tortishga sabab bo‘ladigan tarzda buzilganiga doir materiallarni prokuratura

organlariga oshiradi;

saylovni va referendumni tashkil etish hamda uni o‘tkazish bilan bog‘liq hujjatlar

arxivga topshirilishini ta‘minlaydi;

Markaziy saylov komissiyasining reglamentini tasdiqlaydi;

qonunlarga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.

Saylov jarayoni bilan bog‘liq ijtimoiy munosabatlarning huquqiy asoslarini o‘rganish

va takomillashtirish – bu jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni

modernizatsiya va isloh etish davridagi o‘ta dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Mazkur

sohaga oid vazifalarning dolzarbligiga e‘tibor qaratib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I.A. Karimov: “Jamiyatimizni rivojlantirish borasida zamon oldimizga qo’yayotgan

vazifalarni bajarishda, shubhasiz, saylov tizimini yanada takomillashtirish o’ta muhim va

dolzarb ahamiyat kasb etadi. Biz barchamiz oddiy bir haqiqatni tuchunib olishimiz kerak.

Davlat va jamiyatni boshqarishning mukammal loyihasini qabul qilish, uni Konstitutsiya

va qonunlarda muhrlab qo’yish mumkin, albatta. Lekin biz ana shu hokimiyatni saylash va

shakllantirishda xalq xohish-irodasining erkin namoyon bo’lishini ta’minlay olmasak, eng

etuk, yuksak demokratik tamoyillarga javob beradigan saylov tizimini markazda ham,

311

joylarda ham joriy etmasak, bilib qo’yinglar, bo’larning barchasi hech narsaga

arzimaydigan quruq gap bo’lib qoladi”, degan fikrlarni bildirgan14

.

Ko‘rinib turibdiki, mustaqillik yillarida milliy saylov qonunchiligimiz izchillik bilan,

bosqichma-bosqich rivojlanib bormoqda. Boshqacha qilib aytganda, O‘zbekiston saylov

tizimi har bir bosqichda Konstitutsiya va xalqaro andozalarga mos ravishda, islohotlar

maqsadi va fuqarolar siyosiy-huquqiy ongining o‘sib borishiga mutanosib tarzda yangi

pog‘onaga ko‘tarilib borishi natijasida O‘zbekiston Respublikasining xalqaro andozalar va

demokratik talablarga to‘liq javob beradigan saylov qonunchiligining amaliyotda izchil

qo‘llanilishi davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarida amalga oshirilayotgan

demokratik islohotlarning muhim va zaruriy tarkibiy qismiga aylandi.

Darhaqiqat, mustaqillik yillarida yaratilgan saylov qonunchiligimiz va o‘tkazilgan

saylovlar biz qurayotgan demokratik huquqiy davlat va adolatli fuqarolik jamiyati sari

tanlagan o‘zimizga xos va o‘zimizga mos yo‘l – taraqqiyotning “o’zbek modeli”

nechog‘li to‘g‘ri ekanligini yaqqol isbotlab bermoqda. Davlat boshlig‘i ta‘kidlaganidek,

o‘tkazilgan saylovlar yana bir haqiqatni yaqqol tasdiqladi: mamlakatimizning demokratik

yangilanish va erkin ijtimoiy tuzumga xos bo‘lgan barcha asosiy qadriyatlarni o‘zida

mujassam etgan fuqarolik jamiyati barpo etish yo‘lidagi bosqichma-bosqich, izchil

harakati hozirgi kunda hech qanday kuch to‘xtata olmaydigan muqarrar, qonuniy

jarayonga aylandi

1. O‘zbekiton Respublikasi Oliy Majlisi, xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

Kengashlari sayloviga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish bo‘yicha kontseptsiyaning ishlab

chiqilishi.

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining 2009 yil dekabr oyida

vakillik organlariga o‘tkazilgan saylovlar bo‘yicha kontseptsiyasi O‘zbekiston

Respublikasida vakillik organlariga o‘tkaziladigan saylovlarni samarali tashkil etish va

qonuniy o‘tkazilishini ta‘minlash maqsadida ishlab chiqilgan.

Kontseptsiyani ishlab chiqishda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,

O‘zbekiston Respublikasining “Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari

to’g’risida”gi, “O’zbekiston Respublikasining Markaziy saylov komissiyasi

to’g’risida”gi, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi, “Xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to’g’risida”gi Qonunlarida

belgilangan qoidalar asos qilib olindi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 117-

moddasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga

hamda Qorahalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar

davlat hokimiyati vakillik organlariga saylovlar umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov

huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Ushbu saylovlarni tashkil

etishda Markaziy saylov komissiyasi “O’zbekiston Respublikasining Markaziy saylov

komissiyasi to’g’risida”gi Qonunining 2-moddasiga ko‘ra, o‘z faoliyatini qonuniylik,

kollegiallik, oshkoralik, mustaqillik, adolatlilik printsiplari asosida amalga oshiradi.

Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish

hamda yangi davlatchilik asoslarini yaratish va hokimiyat tizimi demokratik asoslarda

shakllantirishda, shuningdek, fuqarolarimizning siyosiy va ijtimoiy faolligi tobora kuchayib

borishida saylovlarning o‘rni beqiyosdir.

14

Karimov I.A. Biz tanlagan yo'l – demokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik yo'li. Asarlar, 11-jild. –

Toshkent: O'zbekiston, 2003. – 77-bet.

312

Prezident saylovlarida erkin va adolatli saylov o‘tkazish bo‘yicha katta tajriba

to‘plandi. Ayniqsa, saylovlarning mamlakatimizda ko‘ppartiyaviylikni rivojlantirishdagi

ahamiyati va ta‘siri tobora ortib bormoqda. Siyosiy partiyalarning saylov jarayonining

asosiy sub‘ekti sifatidagi mavqeini yildan yilga oshib borishini quyidagi rahamlardan ko‘rish

mumkin.

Mamlakatni rivojlantirish va modernizatsiya qilishda yuqori sur‘atlarni

ta‘minlash ishida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan, shu davrda amalga oshirilgan

o‘zgartishlarning eng muhim natijalaridan biri ijtimoiy ongdagi chuqur o‘zgarishlar,

odamlarning ijtimoiy-siyosiy faolligi, hukuqiy va siyosiy madaniyati darajasining

beqiyos o‘sganligi bilan belgilanadi.

Kontseptsiyada “Davlat boshqaruvini yangilash va yanada demokratlashtirish

hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini kuchaytirish

to’g’risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy Qonuni aholining ijtimoiy,

siyosiy faolligini kuchaytirishda, chinakam ko‘ppartiyaviylikni rivojlantirishda,

demokratik islohotlarni chuqurlashtirishda g‘oyat muhim roli ko‘rsatilgan. Ushbu qonun

parlamentdagi turli siyosiy yo‘nalishlarga amal qiluvchi partiyalar fraktsiyalarining

huquqiy maqomini aniq belgilab berdi, ularning qonun ijodkorligi ishi

samaradorligini oshirishda tutgan o‘rnini, fraktsiyalararo sog‘lom tortishuvni sezilarli

darajada oshirdi. Parlamentdagi ko‘pchilikning va parlamentdagi muholifatning

huquqlari qonunchilik yo‘li bilan mustahkamlab qo‘yildi. Bugungi kunda O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida uchta partiya — O’zLiDeP,

“Milliy tiklanish” demokratik partiyasi, “Adolat” sotsial-demokratik partiyasi

fraktsiyalarining Demokratik bloki tuzilgan va samarali ishlab turibdi. O‘zbekiston

Xalq demokratik partiyasi timsolida parlament muholifati faoliyat ko‘rsatmoqda. Qonun

siyosiy partiyalarning markazda va joylarda ijro etuvchi hokimiyat organlarining

shakllantirilishiga, ularning faoliyati ustidan samarali jamoatchilik nazorati yo‘lga

qo‘yilishiga faol ta‘sir ko‘rsatishi uchun tashkiliy-huquqiy sharoitlar yaratdi.

Bo‘larning barchasi demokratik islohotlarning butun jarayoniga, ko‘p partiyaviylik

tizimining tadrijiy rivojlanishiga, mamlakatimizda fuqarolik jamiyati institutlari

mustahkamlanishiga ulkan ta‘sir ko‘rsatdi.

Davlatimiz rahbari taklifiga binoan Oliy Majlis palatalari tomonidan qabul

qilingan “Saylov to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati

bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va

ko’shimchalar kiritish haqida”gi Qonun mamlakatimizning demokratik davlat va

kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lida muhim qadam qo‘yildi. O‘zbekiston

Respublikasining 13 ta qonuni, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 77-moddasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritgan qonun

mamlakatimizning saylov qonunchiligini izchil erkinlashtirish va demokratlashtirishning

yangi davrini boshlab berdi.

O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasining 15 nafar deputati O‘zbekiston

Ekologik harakatidan saylanadi. Bu yangi qoidadan kelajakda Ekologik harakatning yangi

siyosiy kuch sifatida shakllanayotganligini kuzatishimiz mumkin. Ushbu qoida orqali

saylov qonunchiligiga o‘ziga xos yangilik – deputatlik o‘rinlarini kvotalash instituti

kiritildi. Ekologik harakatga katta ishonch va yuksak vakolat berilishining muhim sharti –

global muammo hisoblangan ekologiya buzilishining oldini olish, atrof-muhit

muhofazasini ta‘minlashning yangi huquqiy mexanizmini joriy etishdan iborat.

313

Kontseptsiyada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasiga ulkan

mas‘uliyat yuklanib, undan mavjud qonun talablari asosida kompleks chora-tadbirlarni

qamrab olgan saylov jarayoniga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish dasturi va rejasi

saylovlarga tayyorgarlik ko‘rish va uni samarali tashkil qilishga qaratilgan asosiy

vazifalarining ikkita yirik bosqich doirasidagi asosiy yo‘nalishlari ko‘rsatilgan.

Birinchi bosqich – bu O‘zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga va xalq

deputatlari viloyat, tuman, shahar kengashlariga saylovlar yuzasidan saylov kampaniyasi

boshlanganligini e‘lon qilgunga qadar davom etadigan dastlabki tayyorgarlik ishlari.

Ikkinchi bosqich – Markaziy saylov kampaniyasi tomonidan saylov kampaniyasi

rasman e‘lon qilingan kundan boshlab, to saylov natijalari e‘lon qilingunga qadar davom

etadigan, bevosita saylov jarayoni bilan bog‘liq tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar tizimi.

Saylov jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: birinchi - MSK tomonidan

saylov kampaniyasi boshlanganini e‘lon qilish; ikkinchi - saylov okruglarini, saylov

uchastkalarini tuzish; uchinchi - saylov komissiyalarini tuzish; to‘rtinchi - nomzodlarni

ko‘rsatish va ularni ro‘yxatga olish; beshinchi - deputatlikka nomzodlar ko‘rsatish va

ularni ro‘yxatga olish; oltinchi - saylovoldi tashviqoti; ettinchi - saylovchilarning

ro‘yxatlarini tuzish; sakkizinchi - ovoz berish va saylov natijalarini aniqlash; to‘qqizinchi -

saylov yakunlarini e‘lon qilish va deputatlarni ro‘yxatga olish. Ushbu bosqichlarga oid

barcha protseduralarni qonuniy va ochiq hamda oshkora o‘tkazishga erishish lozim.

Mazkur rejada belgilangan tadbirlarga siyosiy partiyalar, nodavlat tashkilotlar va o‘zini

o‘zi boshqarish organlari hamda ommaviy axborot vositalari vakillari ishtirokidagi keng

jamoatchilik jalb etilishi ko‘zda tutilgan. Kontseptsiyada Markaziy saylov komissiyasi

saylov jarayonining har bir bosqichida axborot ta‘minotiga jiddiy e‘tibor berishi va saylov

jarayonining ochiq va oshkora o‘tkazilishi bosh mezon sifatida belgilandi. Saylov

jarayonining axborot ta’minoti bilan bog‘liq masalalarni to‘g‘ri hal qilinishi, shu

jumladan, zamonaviy axborot texnologiyalari shakllaridan keng foydalanish katta

ahamiyatga ega. Bu, birinchidan, saylovlarning asosiy printsiplaridan bo‘lgan oshkoralik

va ochiqlikni to‘la

ta‘minlash uchun keng imkoniyatlar yaratsa, ikkinchidan, axborot ta‘minoti

fuqarolarni saylovlarda yuqori darajada ishtirok etishi va o‘zlari tanlagan nomzodga erkin

va ongli ravishda ovoz berishlarini ta‘minlovchi asosiy vosita bo‘ladi. Binobarin, eng

mukammal va haqqoniy axborotga ega saylovchigina o‘zining siyosiy irodasini to‘liq

namoyon qilib, erkin ovoz berishi mumkin bo‘ladi.

Uchinchi bosqich - saylov kampaniyasining yakunlovchi bosqichida deputatlikka

nomzodlar, ularning ishonchli vakillarini nomzod qilib ko‘rsatish va ro‘yxatga olish

tartibini belgilaydigan qoidalariga, ularga nisbatan qo‘yiladigan talablarga so‘zsiz amal

qilishni, nomzodlar ko‘rsatishda xotin qizlar uchun 30% kvotaga rioya qilishni

ta‘minlash, asosiy qismi siyosiy partiyalar zimmasiga yuklangan nomzodlarning

saylovchilar bilan ish olib borishini tashkil etish ustuvor yo‘nalish hisoblanadi

Markaziy saylov komissiyasi tomonidan deputatlikka nomzodlarning zarur

hujjatlarini taqdim etish tartibini buzish, tazyiq o‘tkazish, boshqa suiste‘molchiliklarga

yo‘l qo‘yilmaslik choralari ko‘rilgan. Shuningdek, siyosiy partiyalar oliy organlarining

deputatlikka nomzodlar ko‘rsatish bo‘yicha majlislar (qurultoylar, konferentsiyalar)

o‘tkazilishi va O‘zbekiston Ekologik harakatidan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi

deputatlari saylanishi ustidan ularning qonunchilik talablariga muvofiqligi monitoringi

yuritishi ko‘rsatib o‘tilgan.

314

Markaziy saylov komissiyasi, okrug va uchastka saylov komissiyalari tomonidan

saylov byo‘lletenlarini o‘z vaqtida tayyorlash va joylarga etkazib berish, yashirin ovoz

berish tartibiga rioya qilish, ovoz berish va ovozni sanashda qonun talablarini qat‘iy

bajarish kabi tadbirlar amalga oshirilgan. “Oilaviy ovoz berish”, ovoz berish kunida

tashviqot ishlarini olib borish, ovoz berishda qatnashayotgan saylovchilarga va ovozlarni

sanash jarayoniga ta‘sir o‘tkazish kabi holatlarga yo‘l qo‘yilmaslik choralari belgilangan.

Ovozlarni sanash yakunlari bo‘yicha uchastka saylov komissiyasining raisi yoki uning

o‘rinbosari tomonidan ma‘lum qilinishi va ushbu bayonnomaning nusxasi 48 soat ichida

saylov komissiyasining binosi ichida osib qo‘yilishi, saylov komissiyasilarining qarorlari

ustidan shikoyat bergan shaxslar shikoyatni ko‘rib chiqishda bevosita ishtirok etishlari,

ovoz berish natijalari va yakunlari ommaviy axborot vositalarida keng yoritilishi

ko‘rsatilgan.

3. 2008 yili saylov qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartishlarning saylov tizimi rivojida

muhim bosqich bo‘lgani. Qonun hujjatlariga saylov komissiyalarining saylovga

tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazish bilan bog‘liq faoliyatida oshkoralikni ko‘proq

ta‘minlashga qaratilgan normalarning kiritilishi. Saylov tizimida xotin-qizlarning ijtimoiy

siyosiy faolligini, ularning davlat va jamiyat qurilishi sohasidagi mavqeyni oshirish

muhim ahamiyat kasb etgani.

2008 yil 25 dekabrda qabul qilingan “Saylov to’g’risidagi qonun hujjatlari

takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim

qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qonun bilan saylov

jarayonining huquqiy asoslari yanada takomillashtirildi. Ushbu qonunga muvofiq, Oliy

Majlisning Qonunchilik palatasidagi deputatlik o‘rinlari sonini 120 tadan 150 taga

oshirildi. Bunda 135 ta o‘rinni siyosiy partiyalardan ko‘ppartiyaviylik asosida bir mandatli

okruglarda saylanadigan deputatlar egallaydi. O‘zbekiston Ekologik harakatidan esa

Qonunchilik palatasining o‘n besh deputati mazkur harakatning oliy organi

(Konferentsiyasi) tomonidan Markaziy saylov komissiyasi belgilaydigan muddatlarda

saylanadigan bo‘ldi. Shuningdek, jamiyat ijtimoiy-siyosiy hayotida yuz berayotgan real

jarayonlarda siyosiy partiyalarning roli kuchayib borayotganligi inobatga olinib,

saylovchilarning tashabbuskor guruhlaridan deputatlikka nomzodlar ko‘rsatish institutini

bekor qilindi. Shuningdek, deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillari soni 5 nafardan

10 nafarga oshirildi.

Saylovda ishtirok etadigan siyosiy partiyalarning ro‘yxatdan o‘tishi uchun o‘rnatilgan

muddat 6 oydan 4 oyga tushirildi. Ayni vaqtda siyosiy partiyalarning saylovda ishtirok

etishi uchun ruxsat berish masalasini hal etish borasida zarur bo‘ladigan saylovchilar

imzosining miqdori avvalgi 50 ming imzo o‘rniga 40 ming qilib belgilandi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga deputatlikka

nomzodlar ko‘rsatish huquqiga faqat siyosiy partiyalar egadirlar. Biroq, buning uchun

siyosiy partiya saylov kampaniyasi boshlanganligi e‘lon qilingan kundan kamida to‘rt oy

oldin O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan bo‘lishi va

saylovda ishtirok etishini qo‘llab-quvvatlovchi kamida qirq ming saylovchining imzosini

to‘plagan taqdirda ushbu siyosiy partiya deputatlikka nomzodlar ko‘rsatishi mumkin

bo‘ladi.

Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko‘rsatgan siyosiy partiyaga saylov

uchastkasida ovozlarni sanab chiqishda ishtirok etish uchun Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan belgilanadigan tartibda o‘z a‘zolari orasidan vakolatli vakil tayinlash huquqi

berildi.

315

Saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazishda saylov komissiyalari faoliyatining

oshkoraligini yanada kuchaytirishni ta‘minlashga yo‘naltirilgan bir qator yangi tartib-

qoidalar joriy etilmoqda.

Milliy saylov qonunchiligiga 2008 yil 25 dekabrda kiritilgan o‘zgartishlarga binoan,

endilikda shikoyat bergan shaxslar shikoyat ko‘rib chiqilishida bevosita ishtirok etish

huquqiga ega. Bu tartib saylov jarayonining barcha bosqichlariga taalluqli.

Saylovlar oshkoralik tamoyillariga asoslangan qonunlarga muvofiq o‘tkazilishini

ko‘zda tutadi. Oshkoralik saylov jarayonida qonunga xilof harakatlarga chek qo‘yadi.

Shunday qilib, ovozlarni sanash saylov uchastkasi darajasidan tortib, to Markaziy saylov

komissiyasi darajasida ham oshkora ko‘rilib tasdiqlangan bo‘lishi shart. Ovozlarni sanab

chiqishda nomzodlarning ishonchli vakillari, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalari

vakillari, milliy va xorijiy kuzatuvchilar, shuningdek, ommaviy axborot vositalari vakillari

hozir bo‘lishi mumkin. Bu jarayonlar saylovlarning yashirin o‘tkazish printsipiga zid

kelmaydi, balki haqqoniy asosda o‘tishini ta‘minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi saylov

to‘g‘risidagi qonunlarida ham oshkoralik printsipi alohida moddalarida o‘z ifodasini

topgan. Masalan, qonunchiligmizda belgilanishicha, saylovlarni tashkil etish va uni

o‘tkazishda qatnashayotgan saylov komissiyalari, siyosiy partiyalar, davlat va jamoat

idoralari o‘z faoliyatlarini ochiq va oshkora olib boradilar.

Okrug saylov komissiyalari deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi

tomonidan ro‘yxatga olingan kundan e‘tiboran boshlanadigan saylovoldi tashviqoti

davrida deputatlikka nomzodlarning saylovchilar bilan uchrashuvlarini tashkil etishga

ko’maklashadi. 2008 yil 25 dekabrda saylov qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartirishlarga

ko‘ra, siyosiy partiyalarning saylovoldi tashviqoti jarayonidagi ishtirokiga oid qoidalar

ularga birmuncha mustaqillik berdi. Jumladan, saylovchilarning yig‘ilishlari siyosiy

partiyalar tomonidan mustaqil ravishda o‘tkazilishi mustahkamlab qo‘yildi. Bunda

saylovchilarning yig‘ilishlari o‘tkaziladigan joy va vaqt, qoida tariqasida, uchastka saylov

komissiyalari bilan kelishib olishning o‘zi kifoya. Shuningdek, mahalliy hokimiyat

organlari va jamoat birlashmalari, shuningdek, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish

organlari deputatlikka nomzodlarga yig‘ilishlar o‘tkazish uchun jihozlangan xonalar

ajratishi, ularga saylovchilar bilan uchrashuvlar o‘tkazishni tashkil etishda, zarur ma‘lumot

va axborot materiallarini olishda yordam ko‘rsatishi shart.

Okrug saylov komissiyalari deputatlikka nomzodlarning ishonchli vakillarini

ro‘yxatga oladi va ularga mazkur vakolatni tasdiqlovchi tegishli guvohnomalar beradi.

Saylovning tashviqotini samarali uyushtirishda ishonchli vakillar nomzodga sezilarli

yordam ko‘rsatishi mumkin. Chunki Prezidentimizning ―Barcha saylovoldi

tayyorgarligimizning asosiy maqsadi – har qaysi ovoz beradigan inson, u kimga ovoz

berishidan qat’iy nazar, Prezident nomzodigami yoki deputat nomzodigami – avvalo, o’z

xohish-irodasiga suyanib, o’z iymoniga suyanib, mustaqil va ongli ravishda ovoz

bersin”15

degan kontseptual ko‘rsatmalarini ro‘yobga chiqarishda, nomzodlar orasidan

ovoz berish uchun eng maqbulini tanlashda ishonchli vakillar institutining ahamiyati ham

kattadir.

Qonunga muvofiq, nomzod deputat etib saylanishi uchun tashviqot yuritish, davlat

organlari va jamoat birlashmalarining organlari, saylovchilar bilan o‘zaro munosabatlarda,

shuningdek, saylov komissiyalarida nomzodning manfaatlarini himoya qilish uchun

15

Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. Asarlar, 8-jild. – Toshkent: O'zbekiston,

2000. – 64-bet.

316

deputatlikka nomzod o‘n nafarga qadar ishonchli vakilga ega bo‘lishi mumkin. Ishonchli

vakillarni deputatlikka nomzod ro‘yxatga olinganidan keyin o‘z ishonchli vakillarini o‘zi

belgilaydi va bu haqda okrug saylov komissiyasiga ma‘lum qiladi. Saylov komissiyasi

ishonchli vakillarni ro‘yxatga oladi va ularga guvohnoma beradi.

Saylov komissiyalari fuqarolarni o‘z ishlaridan, saylov okruglari, uchastkalari

tuzilganligi, saylov komissiyalarining tarkibi, ularning joylashgan eri va ish vaqtidan voqif

etadilar, saylovchilarning ro‘yxatlari, saylovda ishtirok etayotgan siyosiy partiyalarning

ro‘yxati bilan tanishtiradilar, ilgari surilayotgan nomzodlar xususidagi ma‘lumotlar, ovoz

berish va saylov yakunlaridan xabardor qiladilar.

O‘zbekiston Respublikasining ommaviy axborot vositalari saylovga tayyorgarlikning

borishi va saylov qanday o‘tayotganini yoritib boradi.

Saylovga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazishga doir barcha tadbirlarda, shuningdek,

saylov kuni ovoz berish xonalarida va ovozlarni sanab chiqishda nomzodlar ko‘rsatgan

siyosiy partiyalardan bittadan kuzatuvchi, ommaviy axborot vositalarining vakillari,

boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va harakatlardan kuzatuvchilar qatnashish huquqiga

ega. Ularning vakolatlari tegishli hujjatlar bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak.

O‘zbekiston Respublikasining ―Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari

to‘g‘risida‖gi Qonunining 14-moddasida: “Butun saylov kampaniyasi keng oshkoralik

asosida tuziladi. Har bir saylovchi saylov davomida saylov okruglari va uchastkalarini

tuzishga, saylov komissiyalarining tarkibi, komissiyalar joylashgan manzil va ish vaqtiga,

deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga olish, ovoz berish va saylov yakunlariga doir

axborotni izlash, olish va tarqatish huquqiga ega. Tegishli saylov komissiyalarining

saylov okruglari va uchastkalarini tuzish, saylovkomissiyalarining tarkibi to’g’risidagi,

shuningdek, deputatlikka nomzodlarni ro’yxatga olish, ovoz berish va saylov yakunlari

haqidagi qarorlari matbuotda e’lon qilinadi” degan normalarning mustahkamlangani ham

okrug saylov komissiyalari zimmasiga jiddiy mas‘uliyat yuklaydi. Zero, Prezidentimiz

I.A. Karimov: “Saylovlar jarayonida har qaysi davlat, har qaysi jamiyatda erkin

tafakkur, xilma-xil fikrlar, odamlarning xohish-irodasi, orzu-umidlari, ijtimoiy

kayfiyatlar, shu bilan birga, siyosiy harakatlar va kuchlarning intilishlari, ayniqsa,

yaqqol namoyon bo’ladi”16

deganida, birinchi navbatda, saylov kampaniyasining ochiq va

oshkora tashkil etilishi muhimligini nazarda tutgan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi “Saylovi to’g’risida”gi Qonunning 22-

moddasi 4-bandiga ko‘ra xotin-qizlar soni siyosiy partiyalardan ko‘rsatilgan deputatlikka

nomzodlar umumiy sonining kamida o‘ttiz foizini tashkil etishi lozim.

Saylovlarda xotin-qizlarning ishtirokiga baho beradigan bo‘lsak, 2009 yilgi

Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylov yakunlariga ko‘ra saylangan

deputatlarning 22 foizini xotin-qizlar tashkil etdi1.

Bo‘lib o‘tgan saylovlar xalqaro huquqiy normalarda nazarda tutilgan talablarga har

jihatdan javob berishi bilan o‘ziga xos ahamiyatga ega. Shuningdek, bu saylovlar ilgarigi

Oliy Majlisga bo‘lib o‘tgan saylovlardan tubdan farq qilib, saylovlarda ovoz berish

huquqiga ega fuqarolar sonining oshganligi, xotin-qizlarning deputatlik o‘rniga egalik

qilishligi uchun faollashuvi, har bir saylov okrugida haqiqiy raqobatning yuzaga kelgani,

eng muhimi, professional Qonunchilik palatasining shakllangani ijobiy holatdir.

16

Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. Asarlar,8-jild. Toshkent: O'zbekiston,

2000. – 61-62-bet. 1 O'zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasining axborotnomasi. – 2010. – №1–2. – B.180

.

317

Shunday qilib, mustaqillik yillarida saylov qonunchiligi izchillik bilan, bosqichma-

bosqich rivojlanib bordi. O‘zbekiston saylov tizimi har bir bosqichda Konstitutsiya va

xalqaro andozalarga mos ravishda islohotlar maqsadi va fuqarolar siyosiy-huquqiy ongini

o‘sib borishiga mutanosib tarzda yangi pog‘onaga ko‘tarildi. Boshqacha qilib aytganda,

saylov qonunchiligining amaliyotda izchil qo‘llanilishi mamlakatda amalga oshirilayotgan

demokratik islohotlarning tarkibiy qismiga aylandi.

4. Saylov jarayonlarini yanada demokratlashtirish munosabati bilan amalga

oshirilishi lozim bo‘lgan qonunchilik tashabbuslari.

Ma‘lumki, saylov huquqi fuqarolarning eng muhim konstitutsiyaviy-siyosiy

huquqlaridan biri bo‘lib, mazkur huquq asosida ular o‘zlari saylagan vakillari orqali davlat

hokimiyatini amalga oshirishda bilvosita ishtirok etadilar. Binobarin, O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta‘biri bilan aytganda: ―Saylovlar jarayonida har

qaysi davlat, har qaysi jamiyatda xilma-xil fikrlar, odamlarning xohish-irodasi, orzu-umidlari,

ijtimoiy kayfiyatlar, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, har qanday siyosiy

harakatlar va kuchlar saylovga tayyorgarlik ko‘rishi, o‘z platformalarini aniq belgilab olishi –

bo‘larning barchasi tabiiy hol. Busiz o‘zi hayot, taraqqiyot bo‘lmaydi‖17

.

Konstitutsiyada keltirilgan ushbu normalar saylov tizimini isloh etishni, ayniqsa, Oliy

Majlis shakllanishining huquqiy asosini yaratish masalasini talab etar edi. Mana shu

maqsadda “O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini amalga kiritish tartibi

to’g’risida”gi Qonunning 6-moddasida Oliy Kengash Rayosati zimmasiga 1993 yil

davomida Oliy Majlisga saylov to‘g‘risidagi qonun loyihasini tayyorlash va uni umumxalq

muhokamasi uchun e‘lon qilish vazifasi yuklatildi18

. Qonun loyihasining muhokamasidan

so‘ng 1993 yil 28 dekabrda Oliy Kengashning o‘n to‘rtinchi sessiyasida “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi19

.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida‖gi Qonun parlamentga

saylov o‘tkazishning asosiy printsiplarini mustahkamladi. Mazkur qonun yangi tipdagi

demokratik parlamentni shakllantirishning huquqiy poydevorini tashkil etdi20

. Mazkur qonun

qabul qilingandan keyin doimiy ravishda takomillashib bordi. Va birinchi marotaba 1997 yil

26 dekabrdagi Oliy Majlisning to‘qqizinchi sessiyasida mazkur qonunga bir qator o‘zgartish

va qo‘shimchalar kiritildi.

O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 19 avgustdagi “Amaldagi qonunchilik

hujjatlariga qo’shimcha va o’zgartishlar kiritish to’g’risida”gi Qonuni bilan saylov

qonunlariga bir qator demokratik qoidalar kiritildi. “Oliy Majlisga saylovlar to’g’risida”gi

Qonunning 14-moddasida muayyan takomillashuv ro‘y berdi. Uning 2-bandi chiqarib

tashlandi. Bu bandning chiqarilishi 46-moddada nazarda tutilgan bir cheklovchi qoidani

bartaraf etdi. 46-moddaning 3-qismiga ko‘ra, ―muayyan siyosiy partiyadan ko‘rsatilgan

hamma nomzodlar, basharti ular saylovda ovoz berishda ishtirok etgan O‘zbekiston

Respublikasi barcha saylovchilarining kamida besh fozining ovozini to‘plamagan bo‘lsalar,

Oliy Majlis deputatlari etib ro‘yxatga olinmaydilar. Yangi qonunga ko‘ra ana shu 5 foizlik

to‘siq olib tashlandi‖.

68 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. Asarlar,7-jild. – Toshkent: O'zbekiston, 1999. – 310-bet.

69O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. – 1993. – 1-son. – 6-modda.

19

O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining Axborotnomasi. – 1994. – 1-son. – 6-modda. 20

Odilqoriev q.T. Demokratik saylovlarning qonuniy zamini // ququq-Pravo-Law, 2001. - №1. – B. 5-6.

318

Ushbu qonun yanada takomillashtirildi va 2003 yil 29 avgustda yangi tahrirda qabul

qilindi21

. Yangi tahrirdagi qonunning eski tahriridan asosiy farqlaridan biri, u ikkita asosiy

qismdan iborat bo‘lib, 1-bo‘limda Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga saylovlarga

bag‘ishlangan bo‘lsa, 2-bo‘lim esa Oliy Majlisning Senati sayloviga bag‘ishlangan. Ushbu

qonunga 2004 yil 27 avgustda o‘zgartish kiritilib22

, unga ko‘ra 22-moddaning 4-qismi

"Xotin-qizlar soni siyosiy partiyalardan ko’rsatilgan deputatlikka nomzodlar umumiy

sonining kamida o’ttiz foizini tashkil etishi lozim" degan qoida bilan to‘ldirildi. 2004 yil 3

dekabrdagi o‘zgartishlarga ko‘ra esa, saylov byo‘lletenida nomzodlarga ovoz berish tartibini

soddalashtirish maqsadida o‘zgartish kiritildi va yangi qoidaga ko‘ra "Saylovda saylovchi

o’zi yoqlab ovoz berayotgan deputatlikka nomzodning familiyasi ro’parasida, o’ng

tomonda joylashgan bo’sh kvadratga belgi - krestik qo’yadi" degan qoida o‘rnatildi.

Ushbu qonunchilik rivojlanishining navbatdagi bosqichi sifatida O‘zbekiston

Respublikasining "Saylov to’g’risidagi qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati

bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar

kiritish to’g’risida"gi 2008 yil 25 dekabrdagi Qonunini keltirish mumkin. Qonun

mamlakatimizning demokratik davlat va kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish yo‘lida

yanada rivojlanib borishini taminlash borasida ulkan ahamiyatga ega bo‘lgan aynan shu

vazifalarni hal etishga qaratilgan. O‘zbekiston Respublikasining 13 ta qonuni, shuningdek,

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 77–moddasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar

kiritgan mazkur qonun mamlakatimizning saylov qonunchiligini izchil erkinlashtirish va

demokratlashtirish yo‘lida yana bir muhim qadam bo‘ldi.

Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va demokratik o‘zgarishlarning muhim

tarkibiy qismi hisoblangan saylov tizimimiz muntazam takomillashib bormoqda. Shu bilan

birga, bugungi kunda hayotning o‘zi, ayniqsa, oxirgi saylovda biz to‘plagan tajriba

yurtimizda saylov jarayonlarini yanada demokratlashtirish masalalarini kun tartibiga

qo‘ymoqda.

Shu munosabat bilan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va

Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo‘shma majlisida Prezidentimiz tomonidan,

qonunchilik tashabbusi huquqidan foydalanilgan holda, bir qator takliflar kiritildi:

Birinchidan, mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan siyosiy partiyalar o‘rtasida o‘zaro

sog‘lom raqobat kuchayishining asosiy sababalaridan biri bu, saylovoldi tashviqotining

shakl va usullari tobora turli-tuman va keng miqyosga ega bo‘lib borayotganligidadir.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga saylovlar jarayonida siyosiy

partiyalarning vakolatlarini amalga oshirish mexanizmini o‘rganishda saylovoldi tashviqotiga

alohida e‘tibor qaratishga undaydigan bir qator sabablar mavjud. Birinchidan, saylovoldi

tashviqoti saylov huquqining asosiy institutlaridan biri hisoblanadi. Amaliyotda ham tashviqot

kampaniyasi siyosiy partiyalar saylovoldi faoliyatining asosiy qismini tashkil etadi.

Saylovchilarning ovozi uchun kurash bosqichida eng asosiy va hal qiluvchi ahamiyatga ega

bo‘lgan mazkur tadbir, o‘z navbatida, partiyalarga o‘z saylov fondlarining katta qismini jalb

etishlarini talab qiladi. Ikkinchidan, amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, aynan saylovoldi

tashviqoti jarayonida saylov qonunchiligidan chetga chiqish holatlari kuzatiladi. Siyosiy

partiyalar saylovoldi tashviqotining turli shakllarini qo‘llagan holda, deputatlik joylari uchun

kurashni boshlaydilar. O‘zbekistonda siyosiy partiyalarning kelajagi ko‘p jihatdan yaxshi

tashkil etilgan tashviqot faoliyatiga bog‘liq. Aynan ushbu davrda turli siyosiy kuchlarning

21

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 2003. – 9-10-son. – 132-modda.. 22

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisinining Axborotnomasi. – 2004. – 9-son. – 171-modda.

319

manfaatlari keskin to‘qnash keladi. Shu sababli, saylovoldi tashviqoti – bu butun saylov

kampaniyasining eng ta‘sirchan qismidir.

O‘zbekistonda saylov qonunchiligini yaratishning dastlabki bosqichlaridayoq saylovoldi

tashviqotini huquqiy tartibga solish masalalariga alohida e‘tibor berilgan. “O’zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning “Saylovoldi tashviqoti”, deb

nomlangan 25-moddasining ikkinchi qismi yangi tahrirda bayon etildi. "Saylov to’g’risidagi

qonun hujjatlari takomillashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining

ayrim qonunlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida"gi 2008 yil 25 dekabr

Qonuniga ko‘ra, 27-modda ikkinchi qismi quyidagi tahrirda bayon etildi: Ommaviy axborot

vositalaridan foydalanish tartibi Markaziy saylov komissiyasi tomonidan siyosiy partiyalar

bilan kelishilgan holda belgilanadi. Saylovchilarning yig‘ilishlari siyosiy partiyalar tomonidan

mustaqil ravishda o‘tkaziladi‖.

Saylovoldi tashviqoti har qanday saylov kampaniyasining eng muhim, siyosiy

ahamiyatga ega bosqichlaridan biri hisoblanadi, shuning uchun saylov qonunchiligida

saylov kampaniyasining ushbu muhim bosqichini amalga oshirish jarayonida deputatlikka

nomzodlar va siyosiy partiyalarga teng sharoitlar yaratish mexanizmlarining

samaradorligini oshirishga qaratilgan normalarni nazarda tutish lozim.

“O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi Qonunning 27-

moddasi hamda “Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 25-moddasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish taklif

etilmoqda.

Yuqorida keltirilgan qonunlarning tegishli moddalari “Saylovoldi tashviqoti”ga

bag‘ishlangan. Lekin qonunchiligimizda saylovoldi tashviqotiga nisbatan qonuniy ta‘rif

keltirilmagan. Ushbu ta‘rifning keltirilishi bilan birgalikda ushbu tashviqotni olib borish

shartlari va shaklllari, turlari hamda uni amalga oshirish usullari va mexanizmlari aniq

ko‘rsatiladi. Bunday tajriba turli demokratik mamlakatlarning saylov qonunchiligida keng

qo‘llanib kelmoqda (2.4.8-jadval).

Ikkinchidan, ma‘lumki, “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 27-moddasi 4-qismiga ko‘ra, “saylov kuni tashviqot

yuritishga yo’l qo’yilmaydi” degan qoida mavjud. Kiritilayotgan taklifga ko‘ra,

saylovoldi tashviqotini nafaqat saylov kuni, balki ovoz berish boshlanishidan bir kun oldin

ham olib borish mumkin emasligi to‘g‘risidagi norma kiritilmoqda. Mazkur norma bir

qator rivojlangan xorijiy davlatlar qonunchiligida keng qo‘llanadi. Ushbu normaning

qonunchiligimizga kiritilishi saylovchilar uchun qo‘shimcha imkoniyat bo‘lib, siyosiy

partiyalar va ular tomonidan ko‘rsatilgan nomzodlar tomonidan o‘tkazilgan saylovoldi

tashviqotlari natijasida olgan ma‘lumotlarini sarhisob qilishga hamda qaysi siyosiy

partiyaning dasturiga yoki qaysi nomzodga ovoz berish uchun bitta yakuniy fikrga kelib

ovoz berishi uchun yetarli vaqt va imkoniyatni tug‘diradi. Saylov jarayonining muhim

bosqichi sanalmish ushbu jarayoning takomillashtirilishi saylov natijalari ob‘ektivligini

ta‘minlashga xizmat qiladi.

Uchinchidan, mamlakatimizda shu paytgacha o‘tkazilgan saylov tajribalaridan kelib

chiqib aytish mumkinki, saylov jarayonida uchastka saylov komissiyalari qonunchilikda

aniq belgilab qo‘yilmagan ayrim holatlar bo‘yicha turli muammoli vaziyatlarga to‘qnash

kelishmoqda. Shu munosabat bilan “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov

to’g’risida”gi Qonunning 41-moddasi hamda ―Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar

kengashlariga saylov to‘g‘risida‖gi Qonunning 38-moddasining muddatidan oldin ovoz

berish tartib-qoidasi bilan bog‘liq normalariga qo‘shimchalar kiritish taklif etilmoqda.

320

Ushbu qo‘shimchalarning kiritilishi hamda mazkur jarayonni amalga oshirish

mexanizmiga aniqlik kiritilishi uchastka saylov komissiyalari faoliyatiga yuritishiga

qulaylik yaratishi bilan birgalikda fuqarolarning saylov huquqlari amalga oshirilishini,

ularning o‘z xohish-irodasini erkin bildirishini, va saylov qonunchiligi buzilishi mumkin

bo‘lgan holatlarga yo‘l qo‘ymaslik borasida navbatdagi qadam bo‘ladi.

To‘rtinchidan, ―O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to‘g‘risida‖gi, ―Xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlariga saylov to‘g‘risida‖gi Qonunlarga ―ovoz

berish kuniga qadar qolgan besh kun ichida, shuningdek, ovoz berish kuni jamoat fikri

so‘rovlari natijalarini, saylov natijalari prognozlarini va o‘tkazilayotgan saylov bilan

bog‘liq boshqa tadqiqotlarni nashr etish (e‘lon qilish), shuningdek, ularni umumiy

foydalanishdagi axborot-telekommunikatsiya tarmoqlariga (shu jumladan, Internet

tarmog‘iga) joylashtirish taqiqlanadi‖ degan normani kiritish taklif etilmoqda. Ushbu

normaning yuqorida ko‘rsatilgan qonunlarga kiritilishi saylovchilar fikrining

chalg‘imasligiga, o‘zlari tanlagan va ma‘qul deb topgan nomzodlariga ovoz berish bilan

birgalikda saylov natijalarining haqqoniyligi va ob‘ektivligini ta‘minlashda muhim

ahamiyat kasb etadi.

Beshinchidan, O‘zbekiston Ekologik harakatidan O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovining ochiqligi va oshkoraligini

ta‘minlash maqsadida “O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to’g’risida”gi

Qonunning 6-moddasiga O‘zbekiston Ekologik harakatining Qonunchilik palatasi

deputatlarini saylash bo‘yicha konferentsiyalarida kuzatuvchilarning ishtirok etish

huquqini belgilab beradigan qo‘shimcha kiritish taklifi kiritilmoqda.

Yuqorida bayon etilgan qonunchilik tashabbuslarini amalga oshirish mamlakatimizda

saylov erkinligi huquqi printsipining to‘liq joriy etilishi va saylov tizimining yanada

demokratlashuviga xizmat qilishi muqarrar.




11. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlat hokimiyati organlari bilan

hamkorligi?


13. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qo‘mitalarining tarkibi, shakllanish tartibi

qanday?

14. Qanday hollarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi muddatidan oldin tarqatib

yuborilishi mumkin?





321






so`zi. 2013 y.


qo‘llanma. –T.: TDYuI, 2005.


6. Odilkoriyev X.T., Tulteyev I.T. Ikki palatali parlament. –T.: O‘zR.DIV

Akademiyasi, 2005.

7. Hamedov I.A. Organizatsionno-pravoviye problemi sovershenstvovaniya sistemi

gosudarstvennogo upravleniya v Respublike O‘zbekiston: Avtoref…d-

ra.yurid.nauk. –Toshkent. 2004.

8. Odilkoriyev X.T., Tulteyev I.T. Ikki palatali parlament. –T., 2005.

9. Odilkoriyev X.X. O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik tizimi. –T., 2008.



16-Mavzu. Sud hokimiyatining tashkil etilishi va funksiyalarining umumiy tavsifi





Sud-huquqiy islohoti mamlakatda qonun chiqaruvchi va

ijro etuvchi hokimiyat tarmoqlari bilan teng mustaqil kuchli

sud hokimiyatini vujudga keltirishning muhim omilidir. Sud

hokimiyati nafaqat uch hokimiyatning biri, balki uning

yuksak nufuzli huquqiy holati, jamiyat va davlat hayotida

inson huquqlari, demokratiya va qonuniylik barqaror

bo‟lishining asosiy shartidir. Zero, sud hokimiyatining

vazifasi – fuqarolarning huquq va erkinlarini, mamlakat

Konstitutsiyaviy tizimini himoya qilish, qonun chiqaruvchi

va ijroiya hokimiyati hujjatlarining Konstitutsiyaga

muvofiqligini ta‟minlash, qonunlarning va boshqa normativ

hujjatlarni ijro qilish va qo‟llashda qonuniylik hamda

adolat uchun kurashidan iborat. O‟zbekistonda mustaqil

adolatli sud hokimiyatini qaror toptirish davlat

siyosatining ustuvor yo‟nalishi bo‟lib, u mamlakat

prezidentining doimiy diqqat markazidagi masaladir.

322

Sud hokimiyati davlat hokimiyatining alohida mustaqil

shahobchalaridan biri bo‟lib, jamiyat hayotida odil sudlovni

amalga oshirishga safarbar etilgan. Odil sudlov o‟z

mohiyatiga ko‟ra davlat faoliyati hisoblanadi. Unda

vakolatli sud muassasasi huquq normalari talablarini buzish

oqibatida kelib chiquvchi nizom holatlarini muhokama etib,

hal qiladi. Demokratik huquqiy davlatda huquq (qonun) davlat

idoralari fuqarolarning turli tuman uyushmalari va alohida

shaxslar o‟rtasidagi munosabatlarning mezonidir. Mazkur

munosabatlar huquq (qonun) doirasida kyechishini va hal

etilishini ta‟minlash sud hokimiyatini zimmasiga

yuklatilgan. Odil sudlovning oliy maqsadi kuch va

zo‟ravonlik g‟oyasini huquq va adolat g‟oyalari bilan

almashtirishdan iborat. Sud hokimiyatiga quyidagi

xususiyatlar xos:

Birinchidan sudlov faoliyati davlat nomidan amalga

oshiriladi.

Ikkinchidan, sudlov maxsus tartibda tashkil etilgan,

(saylangan va tayinlangan) muassasalar tomonidan amalga

oshiriladi.

Uchinchidan, sudlar o‟z faoliyatida faqat qonunga

bo‟ysunadilar hamda fuqarolik, ma‟muriy, jinoiy va boshqa

ishlarni qonunda belgilangan protsessual tartibda hal

etadilar.

To‟rtinchidan, sudlar boshqa hokimiyat shahobchalaridan

mustaqil faoliyat yuritadilar.

Beshinchidan, sud tanholik bilan ta‟riflanadi, ya‟ni

davlatning boshqa hech qaysi idorasi sudlov funktsiyalarini

o‟z zimmasiga ololmaydi; faqat sud davlat nomidan majburlov

vakolatlarini amalga oshiradi.

Oltinchidan, sud hokimiyati to‟laqonli va qat‟iydir,

ya‟ni sudning qonuniy qarori barcha uchun majburiydir.

Sud hokimiyatining qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi

hokimiyatlardan farqi shundaki, mamlakatda amal qiluvchi

butun tizimiga har bir sudga tegishlidir. Masalan, qonun

chiqarish sub‟ekti Oliy Majlis va referendum orqali xalq;

ijro hokimiyati Prezident va uning rahbarligidagi Vazirlar

Mahkamasiga tegishli bo‟ladi.

O‟zbekiston Respublikasida sud hokimiyati ijtimoiy

adolat, huquqiy tartib, qonun ustuvorligini ta‟minlashga,

Konstitutsiyaning inson huquqlari, erkinliklarini va qonun

manfaatlarini muhofaza etishga qaratilgan. O‟zbekiston

Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov ta‟kidlaganlaridek:

”Sud - hokimiyatning uchinchi tarmog’idir. Davlatning

obro’si sud organlari va sudyalarning qonun me’yorlariga

qanchalik rioya qilishiga, ular qabul qilgan qarorlarni

adolat me’yorlariga nechog’lik mos kelishlariga bevosita

323

bog’liqdir... Xalq sudni faqat odamlarni qoralaydigan, organ

deb emas, aksincha, ularning haq-huquqlari va manfaatlarini

himoya qiladigan organ deb bilishi kerak”.

Mamlakatimizda sud hokimiyatning konstitutsiyaviy –

huquqiy maqomi, tuzilishi va haq-huquqlari hamda

manfaatlarini himoya qiladigan organ, o‟zlarining

himoyachisi, adolat posboni deb bilishi kerak. Buning uchun

juda katta ishlar qilinishi lozim. Sudlar qonundan og‟ishmay

ish to‟tib, fuqarolarni manfaatlarini muhofaza etib,

ularning buzilgan huquqlarini tiklab, bu yo‟ldan

sobitqadamlik bilan qat‟iy borib, mashaqqatli mehnat qilib,

xalqning ishonchini qozonishlari zarur bo‟ladi. 1997 yil

senyabr oyida O‟zbekiston Sudyalari Assotsiyatsiyasi tashkil

topdi. Ta‟sis majlisi Assotsiyatsiyaning Ustavini qabul

qildi. Uyushma Ustavi 1997 yil 4 dekabrda O‟zbekiston

Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan ro‟yxatga olindi.

Shuni alohida ta‟kidlashimiz lozimki, davlatimizda sud

hokimiyati oliy organ hisoblanib, u davlat hokimiyatining

uchinchi - mustaqil tarmog‟i sifatida e‟tirof etilgan.

O‟zbekiston Respublikasida odil sudlovni amalga oshirish

huquqiy davlatning mohiyati va vazifalarini ifodalovchi

demokratik printsiplarga tayanadi. Quyidagi printsiplar

Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan.

1. Ustuvor Konstitutsiyaviy printsiplardan biri

mamlakatimizda odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga

oshirilishidir. Buning ma‟nosi shuki, suddan boshqa hech

qaysi davlat organi fuqarolik, jinoiy va boshqa ishlarni

ko‟rish va hal qilish huquqiga ega emas.

Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi

printsipi fuqarolarning hamda tashkilotlarning huquqlari va

qonuniy manfaatlarini himoya qilishning muhim kafolatidir.

Bu printsip sud hokimiyati faoliyati chegaralarining

Konstitutsiyada belgilanganligida, ya‟ni konstitutsiyaviy,

fuqarolik, ma‟muriy va jinoiy sudlov ishlarini amalga

oshirish orqali ro‟yobga chiqarilishida, shuningdek, sud

tizimi normalarining qonuniy mustahkamlanganligida o‟z

ifodasini topadi. Konstitutsiyaning 107-moddasida favqulodda

sudlar tuzishga yo‟l qo‟yilmaydi, deb alohida

ta‟kidlanishida ham yuqoridagi printsipning amal qilishga

qat‟iy kafolat yaratilganligini ko‟rish mumkin.

2, Odil sudlovni amalga oshirishning yana bir muhim

printsipi sud hokimiyatining va sudyalarning

mustaqilligidir. Konstitutsiyaning 112-moddasi va “Sudlar

to’g’risidagi” qonunning 4-moddasiga binoan, sud‟yalar

mustaqildirlar, ular faqat qonunga bo‟ysunadilar.

Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasida

faoliyatiga biron bir tarzda aralashishga yo‟l qo‟yilmaydi

324

va bunday aralashish qonunga muvofiq, javobgarlikka sabab

bo‟ladi. Sudyalarning daxlsizligi qonun bilan kafolatlanadi.

Sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi

hokimiyatlardan, siyosiy partiyalardan, boshqa jamoat

birlashmalaridan mustaqil holda ish yuritadi.

Sudyalarning mustaqilligi, shuningdek, ularning biron-bir

partiyaga mansub bo‟lmasligi bilan ham ta‟minlanadi.

Konstitutsiyaga muvofiq, sudyalar, shu jumladan, tuman

sudyalari siyosiy partiyalar va harakatlarning a‟zolari

bo‟lishlari va boshqa haq to‟lanadigan lavozimni

egallashlari mumkin emas.

Sudyalarning mustaqilligi-sud hokimiyatini to‘siqsiz erkin ro‘yobga chiqarish va

obro‘ bilan harakatlanishning muhim shartidir. U

qanchalik mustaqil bo‘lsa, qonun asosida faoliyat yuritsa, odil sudlovni holis amalga

oshirish, inson huquqlari va manfaatlarini muhofaza qilish shunchalik samarali bo‘ladi.

“Sudlar to’g’risida”gi qonun sudyalar mustaqilligini ta‘minlashning muhim kafolatlarini

belgilaydi.

Sudyalarning mustaqilligi quyidagilar orqali ta‘minlanadi:

ularni qonunda belgilangan tartibda sudyalikka saylash, tayinlash va sudyalikdan

ozod qilish;

ularning dahlsizligi;

Odil sudlovni amalga oshirishdagi qat‘iy taomil;

qaror chiqarish chog‘ida sudyalar maslahatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni

talab etishning taqiqlanishi;

sudga hurmatsizlik yoki muayyan ishlarni hal qilishga aralashganlik, sudyalar

daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlik;

sudyaga davlat hisobidan uning yuksak maqomiga munosib moddiy va ijtimoiy

ta‘minot berish.

Davlat organlari va boshqa organlar, korxonalar, muassasalar va tashkilotlar,

mansabdor shaxslar, fuqarolar sudyalarni hurmat qilishi va ularning mustaqilligiga rioya

etilishi shart.

Sudyaga nisbatan hurmatsizlik qilish, shuningdek, uni

ochiqdan-ochiq mensimaslikdan dalolat beruvchi xatti-harakatlar qilish qonunga binoan,

javobgarlikka sabab bo‘ladi.

Sudyalarning odil sudlovchi amalga oshirish borasida faoliyatiga aralashishga yo‘l

qo‘yilmaydi. Muayyan ishni har tomonlama, to‘la va holisona ko‘rishga to‘sqinlik qilish

yoki g‘ayriqonuniy sud qarori chiqarilishiga erishish maqsadida sudyalarga qanday

bo‘lmasin, biron-bir tarzda ta‘sir etish qonunga muvofiq, jinoiy javobgarlikka sabab

bo‘ladi.

Sudyadan ko‘rilgan yoki ish yurituvdagi ishlar mohiyati bo‘yicha biron-bir

tushuntirishlar berishni, shuningdek, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda va

tartibdan tashqari,kimga bo‘lmasin, tanishib chiqish uchun ishlarni taqdim etishni talab

qilish taqiqlanadi. Ommaviy axborot vositalari o‘z xabarlarida

muayyan ish yuzasidan sud muhokamasi natijalarini oldindan o‘zicha hal qilib qo‘yishga

yoki sudga boshqacha tarzda ta‘sir etishga haqli emas.

Konstitutsiyaning 112-moddasida sudyalarning faqat qonunga bo‘ysunishi

ko‘rsatilganligini yuqorida ta‘kidlab o‘tgan edik. Buning ma‘nosi shuki, sudyalar o‘zlariga

325

qonun bilan berilgan vakolat doirasida ish yuritadilar va har xil masalani qonunga muvofiq

hal etadilar. Basharti, sud ish ko‘rayotgan vaqtda davlat organlari yoki boshqa idora

hujjatining qonunga nomuvofiqligini aniqlasa, o‘z qarorini faqat qonunga asoslanib

chiqaradi. Ushbu konstitutsiyaviy qoida davlat organlari yoki mansabdor shaxslarning har

qanday hujjatlariga nisbatan tadbiq qilinadi.

3. Odil sudlovning navbatdagi konstituttsiyaviy printsipi - Sud ishlarining yuritishni

oshkoraligidir. Hamma sudlarda ishlar ochiq ko‘riladi. Ishlarni yopiq majlisda tinglashga

qonunda belgilangan hollardagina yo‘l qo‘yiladi. Demak, aksariyat hollarda sud

jarayonlari ochiq o‘tkaziladi. Ularda tomonlarning vakillari, sudlanuvchilarning

qarindosh-urug‘lari, yaqinlari, istagan fuqorolar, jamoatchilik vakillari, ommaviy axborot

vositalarining vakillari, ya‘ni muxbirlar, jurnalistlar ishtirok etishlari mumkin. Qonunda

nazarda tutilgan hollarda, masalan, davlat siri yoki harbiy sirlar bilan bog‘liq ishlarda,

jabrlanuvchining sha‘ni va oriyatini muhofazalash manfaatlaridan kelib chiqib, sud ishni

keng jamoatchilik ishtirokidan holi ko‘rishni lozim topishi mumkin. Jinoyat ishi jinsiy

jinoyat bilan bog‘liq hollarda ham ish yopiq ko‘riladi. Yopiq sud majlisiga, sud ajrimiga

binoan, 18 yoshga etmagan shaxslar taklif qilinmaydi.

Konstitutsiya sud hujjatlarining hokimiyati majburiyligi printsipini mustahkamlaydi.

"Sud hokimiyati chiqargan hujjatlar,-deyiladi

Konstitutsiyaning 114-moddasida,- barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari,

korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqorolar uchun majburiydir.

Ular O‘zbekiston Respublikasining butun hududida ijro etilishi shart".

5. Odil sudlovni amalga oshirishda til to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy printsip katta

ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 115-moddasida

belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasida sud ishlarini yuritish o‘zbek tilida,

Qorahalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda olib

boriladi. Sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sud ishtirokchilarining tarjimon

orqali ish materiali bilan to‘la tanishish va sud ishlarida ishtirok etish huquqi hamda sudda

ona tilida so‘zlash huquqi ta‘minlanadi.

6. O‘zbekiston Respublikasida odil sudlovning asosiy printsiplaridan yana biri

aybsizlik prezumptsiyasidir.

Aybsizlik prezumptsiyasi – shaxsning aybi qonunda belgilangan tartibda va tegishli

organlar tomonidan tasdiqlanmaguncha, uning aybsiz hisoblanishidir. O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasining 26-moddasida ko‘rsatilishicha, Jinoyat sodir

etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib

chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan

shaxsga o‘zini himoya qilish uchun barcha sharoitlar ta‘minlab beriladi... Ushbu printsipga

amal qilish sud organlarining jazo to‘g‘risida hukm chiqarishlaridan oldin aynan shu

shaxsning aybi bor yoki yo‘qligini aniqlashga yordam beradi. Dastlabga tekshirish organi

jinoyat sodir etgan shaxsga ayb e‘lon qilishda, uning ushbu jinoyatni sodir qilishdagi

aybdorligini (aybsizligini) albatta isbot qilib berishga majbur, chunki ayblanuvchi

aybsizlik prezumptsiyasiga ko‘ra, sudning chiqargan ayblov hukmi qonuniy kuchga

kirmagunga qadar aybdor deb hisoblanmaydi.

Ayblanuvchi o‘zining aybsizligini isbot qilib berishga majbur emas. Jinoyat sodir etgan

shaxsning aybdorligini isbotlash majburiyati tergovchi, prokuror va sudga yuklatilgan.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida har bir kishining himoya huquqi

kafolatlanadi. Qoidaga ko‘ra, shaxsning ushbu huquqi advokatlar orqali amalga oshiriladi.

326

Advokat har bir huquqiy masala yuzasidan malakali yordam berib, jinoiy va fuqoroviy sud

ishlarida ishtirok etadi va ularga murojaat qilgan shaxslarning manfaatini himoya qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 26-modda 2 bo‘lim va "Sudlar

to’g’risida"gi qonunda hech qanday shaxs qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka,shafqatsiz

yoki inson qadr - qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin

emasligi ta‘kidlangan.

7. Har kimning sud himoyasida bo‘lish huquqi muhim konstitutsiyaviy printsip

hisoblanadi. Bu haqda "Sudlar to’g’risida” gi qonunning 9-moddasida shunday deyiladi:

O‘zbekiston Respublikasi fuqorolari, chet elfuqarolari va fuqoroligi bo‘lmagan

shaxslar davlat organlari va boshqa organlarning, mansabdor shaxslarning har qanday

g‘ayriqonuniy xatti-harakatlardan,

shuningdek, hayoti va sog‘ligi, sha‘ni va qadr-qimmati, shaxsiy erkinligi va mol-

mulki, boshqa huquq va erkinliklariga tajovuzlardan sud himoyasida bo‘lish huquqiga ega.

Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar sud himoyasida bo‘lish huquqiga ega.

Fuqarolarning, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonuniy

manfaatlari sud yo‘li bilan samarali himoya qilinishini ta‘minlash maqsadida sud

muhokamasining barcha bosqichlarida va qonuniy hujjatlarini qo‘llash amaliyoti

to‘g‘risidagi masalalar sudlar tomonidan ko‘rilayotganida prokuror ishtirok etadi.

8. Fuqarolarning qonun va sud oldida tengligi printsipi ham konstitutsiyaviy

printsiplar qatoriga kiradi. Fuqarolarning qonun oldida tengligi Asosiy qonunning 18-

moddasida belgilangan. Ana shu qoidaning sudga tatbiqan talqini "Sudlar to’g’risidagi"

qonunning 6-moddasiga bayon etilgan. Unga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida barcha

fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo‘lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy

kelib chiqishi, e‘tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat‘iy nazar, qonun oldida tengdir...

Korxonalar, muassasalar va tashkilotlar ham qonun va sud oldida tengdir.

Odil sudlovning holisligi va mustaqilligini ta‘minlashda sudlar faoliyatini tashkiliy va

moddiy texnik jihatdan ta‘minlash alohida ahamiyat kasb etadi. "Sudlar to’g’risida” gi

qonunning 11-moddasi ushbu masalani huquqiy jihatdan tartibga soladi. O‘zbekiston

Respublikasining Oliy sudi O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi, Qorahalpog‘iston

Respublikasining Oliy sudi, viloyatlar Toshkent shahar sudlari, tumanlararo, tuman

(shahar) sudlari, harbiy sudlar, Qorahalpog‘iston Respublikasi Xo‘jalik sudi, viloyatlar va

Toshkent shahar xo‘jalik sudlari faoliyatini tashkiliy ta‘minlash sudyalarning mustaqilligi

va ularning faqat qonunga bo‘ysunishi pritsiplariga qat‘iy rioya qilingan holda

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga

tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasi tomonidan amalga oshiriladi. Komissiya

to‘g‘risidagi nizom belgilangan tartibda tasdiqlanadi.

Komissiya sudyalar, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi deputatlari, sudyalar

malaka hay‘atlarining, jamoat birlashmalarining vakillaridan hamda huquq sohasidagi

yuqori malakali mutaxassislardan tarkib topadi.Komissiyaning tarkibi O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi.

O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va

lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasi zimmasiga sudyalarni tanlash

va joy-joyiga qo‘yishning demokratik asoslarini takomillashtirish chora-tadbirlarini ishlab

chiqarish va amalga oshirish, sud kadrlarini tanlash va O‘zbekiston Respublikasining

Prezidenti tasdig‘iga tavsiya etishda qonuniylikni ta‘minlash, ularning mustaqilligini

mustahkamlash va ijtimoiy himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish

vazifalari yuklatiladi.

327

O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi huzuridagi Nizomi belgalangan tartibda

tasdiqlanadigan maxsus vakolatli organ:

1. Sudlarni tashkil etish masalalari yuzasidan takliflar ishlab chiqadi va ularni

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti muhokamasiga kiritadi.

2. Sudlarning kadrlar malakasini oshirishini tashkil qiladi. 3. Sudlarning moddiy -

texnik va moliyaviy jihatdan ta‘minlash hamda ularning faoliyati uchun zarur sharoitlar

yaratish ishlarini tashkil qiladi.

4. Xalq maslahatchilari saylovini o‘tkazish ishini tashkil qiladi.

5. Sud qarorlarini ijro etish ishlarini tashkil qiladi.

6. Sud statistikasi va sud amaliyotinining tizimli tahlilini amalga oshiradi.

7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi sudyalarning tanlash va

lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka komissiyasiga taqdim etish uchun

sudyalarni tanlash mexanizmini takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlashda ishtirok

etadi. Xo‘jalik sudlari faoliyatini tashkiliy va moddiy texnik jihatdan ta‘minlash

O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi tomonidan amalga oshiriladi.

Konstitutsiyaviy sud vazifalariga quyidagilar kiradi:

O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va Oliy Majlis qabul qilgan boshqa hujjatlar,

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, Hukumat va davlat hokimiyati

hamda mahalliy organlarining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasining davlatlararo

shartnomalar bilan olgan boshqa majburiyatlari O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi;

Qorahalpog‘iston Respublikasi Konstitutsiyasining O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasiga, Qorahalpog‘iston Respublikasining qonunlari O‘zbekiston

Respublikaning qonunlariga muvofiqligi to‘g‘risida hulosa beradi;

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining normalariga sharh beradi;

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan o‘zining vakolatlari

doirasiga kiritilgan boshqa ishlarni ko‘rib chiqadi.

Konstitutsiyaviy sud ishlarni faqat O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga amal

qilgan holda hal etadi va xulosalar beradi, chunki Konstitutsiyada mazkur sudga nisbatan

tegishli e‘tibor mavjuddir.

Konstitutsiyaviy sud O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining taqdimiga binoan Oliy

Majlis tomonidasudraisi,raiso‘rinbosari va Qorahalpog‘iston Respublikasidan

saylanadigan sudyalarni qo‘shgan holda Konstitutsiyaviy sudning besh a‘zosidan iborat

tarkibda saylanadi. Konstitutsiyaviy sudning har bir

sudyasi yakka tartibda saylanadi. Oliy Majlis deputatlari umumiy sonining ko‘pchilik

ovozini olgan shaxs sudya etib saylangan hisoblanadi.

Konstitutsiyaviy sud tarkibiga kamida to’rt kishi saylangan taqdirda sud o‘z

faoliyatini boshlashga haqlidir. Sudya Konstitutsiyaviy sud tarkibidan chiqib ketgan

taqdirda Oliy Majlis ushbu moddada belgilangan tartibda boshqa shaxsni saylaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 97-moddasiga binoan vakolati tugashi

munosabati bilan iste‘foga chiqqan Prezident umrbod Konstitutsiyaviy sud a‘zosi

lavozimini egallaydi deb yuritilar edi, ammo hozirgi kunda iste‘foga chiqqan Prezident

urmrbod Senat a‘zosi lavozimini egallaydi. Konstitutsiyaviy sud besh yillik muddatga

saylanadi va doimiy

ishlaydigan organdir. Majlislari zaruratga qarab o‘tkaziladi.

Konstitutsiyaviy sud faoliyatining asosiy printsiplari O‘zbekiston Respublikasi

328

Konstitutsiyasiga sodiqlik, mustaqillik, kollegialik, oshkoralik va sudyalar huquqlarining

tengligidan iborat.

Konstitutsiyaviy sudning sudyalari qaror qabul qilar ekanlar,

amaliy maqsadga muvofiqlik, mulohazalik, siyosiy moyilligidan va boshqa tashqi

ta‘siridan holi bo‘lgan o‘z huquqiy nuqtai nazarlarini ifodalaydilar. Konstitutsiyaviy

sudning faoliyatiga aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi va bunday aralashish qonunga binoan

javobgarlikka tortishga sabab bo‘ladi. Konstitutsiyaviy sudda ishlarni ko‘rib chiqish va

qarorlar qabul qilish kamida to‘rt sudyadan iborat tarkibda kollegial tarzda amalga

oshiriladi. Sudning majlislari qoida tarzda ochiq o‘tkaziladi. Masalalarni ko‘rib chiqishda

va qarab chiqilayotgan masalalar bo‘yicha ovoz berishda rais, rais o‘rinbosari va

Konstitutsiyaviy sudning a‘zolari sudyalar sifatida teng huquqlarga egadir.

Konstitutsiyaviy sudning qarorlari barcha davlat hokimiyati va boshqaruv organlari,

shuningdek, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar hamda jamoat birlashmalari, mansabdor

shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir. Konstitutsiyaviy sudning normativ va boshqa

hujjatlarni, ularning nusxalarini taqdim etish

to‘g‘risidagi, qarab chiqilayotgan masalalar yuzasidan tushuntirish va maslahatlar berish

xususidagi talablari ular yuborilgan organlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun

majburiydir.

Konstitutsiyaviy sudning faoliyat tartibi uning Reglamenti

bilan belgilanadi. Mazkur Reglament 1996 yilning iyo‘l oyida qabul qilingan.

Konstitutsiyaviy sud o‘zining tashabbusiga ko‘ra har qanday davlat organi va jamoat

birlashmasining chiqargan normativ hujjatlari Konstitutsiyaga mosligini ko‘rib chiqish

huquqiga ega.

Konstitutsiyaviy sudning Reglamentida normativ

hujjatlarning konstitutsiyaviyligini tekshirish printsipi

ko‘rsatilgan. Masalalarni ko‘rib chiqish paytida sud O‘zbekistonning chiqargan qonunlari,

bitilgan shartnomalari, Respublika Prezidentining Farmonlari, Vazirlar Mahkamasining

qarorlari, shuningdek, mahalliy hokimiyat organlarining chiqargan normativ hujjatlari va

boshqa majburiyatlariga konstitutsiyaviylik printsipi bilan yondoshadi. Qonun chiqaruvchi

va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir

ishlarni ko‘rganda Konstitutsiyaviy sudning faoliyat yuritilishining qonuniy asosi

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va O‘zbekiston Respublikasining "Sudlar

to’g’risida"gi 2000 yil 14 dekabrdagi qonuni bilan belgilanadi. Konstitutsiyada

mustahkamlanishicha, ‖O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati qonun chiqaruvchi va

ijro etuvchi hokimiyatlardan, siyosdi partiyalardan, boshqa jamoat birlashmalaridan

mustaqil holda ish yuritadi".

Konstitutsiyaning 107-moddasi va "Sudlar to’g’risida”gi

qonunning 1-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasining sud muassasalari besh yil

muddatga saylanadi yoki tayinlanadi. O‘zbekiston Respublikasida sud hokimiyati tizimi

quyidagi sudlardan tashkil topgan:

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi.

O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi.

O‘zbekiston Respublikasining Oliy xo‘jalik sudi.

Qorahalpog‘iston Respublikasining fuqorolik va jinoyat ishlari bo‘yicha, viloyat va

Toshkent shahar sudlari:

Fuqorolik ishlari bo‘yicha tumanlararo, tuman sudlari,jinoyat ishlari bo‘yicha tuman

sudlari:

329

Harbiy sudlari:

Qorahalpog‘iston Respublikasining xo‘jalik sudi, viloyat va

Toshkent shahar xo‘jalik sudlari.

O‘zbekiston Respublikasida ishlarning toifalariga qarab sudlarning ixtisoslashuvi

amalga oshirilishi mumkin.

Favqulodda sudlar tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. Qonun sudlarni tashkil etish, ularni

saylash va tayinlash tartibini belgilaydi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining tarkibi Oliy

Majlisga saylov o‘tganda so‘ng, Prezidentning taklifiga muvofiq, Oliy Majlis sessiyasida

saylanadi. O‘zbekiston Respublikasining faoliyati uzviy ravishda Konstitutsiya,

normalariga sharh berish bilan bog‘liqdir. Konstitutsiyaviy normalarning mazmuni va

ma‘nosiga doir masalalar bo‘yicha ularni bir ma‘noda e‘tirof etish va ularni to‘g‘ri

tuchunish Konstitutsiya normalariga sharh berish asosida amalga oshiriladi, chunki ular

huquqiy davlatning asoslari bo‘ladi va bevosita qo‘llanishini taqozo etadi:

Konstitutsiyaviy sud o‘zining muhokamasida qonunda belgilangan shaxslarning

takliflarini qabul qiladi. Oliy Majlis, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis

Raisi,Qorahalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, Oliy Majlis deputatlari umumiy

tarkibining kamida to‘rtdan bir qismidan iborat deputatlar guruhi, O‘zbekiston

Respublikasi oliy sudining Raisi, O‘zbekiston Respublikasining Oliy xo‘jalik sudining

Raisi va Bosh prokuror Konstitutsiyaviy sudda ko‘rib chiqish uchun masalalar kiritish

xuquqiga egadirlar. Alohida fuqorolarga Konstitutsiyaviy sudgamurojaat qilish xuquqi

berilmagan. Zarurat bo‘lsa, ular Konstitutsiyaviy sudga qonunda bunday huquqqa ega

bo‘lgan organlar va shaxslar orqali murojaat qilishlari mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudining yurisdiktsiyasi qonuniy kuchga

kirgan normativ hujjatlarga taalluqli.

Mazkur sud qonun loyihalarini muhokama qilishda maslahatchi sifatida ishtirok etishi

mumkin.

Konstitutsiya talabiga zid bo‘lgan qonunlar va boshqa normativ hujjatlar ularni chop

etish paytidan boshlab huquqiy kuchga ega bo‘lmagan deb hisoblanadi. Konstitutsiyaviy

sudning qarorlari qat‘iy va uning ustidan shikoyatga o‘rin bo‘lmaydi.Shuningdek, agar

to‘xtam qabul qilingan paytda Konstitutsiyaviy sudga noma‘lum bo‘lgan yangi muhim

holatlar ochilsa, to‘xtam qabul qilinishiga asos bo‘lgan Konstitutsiyaviy norma o‘zgargan

bo‘lsa, Konstitutsiyaviy sudning to‘xtami uning tashabbusi bilan qaytadan ko‘rib chiqilishi

mumkin.

Konstitutsiyaviy sudning saylanishi va uning amaliy jihatdan ish boshlashi bilan

mamlakatimizda yangi siyosiy tizimning asosiy qismlari shakllanishi to‘la ravishda

yakunlandi. Hokimiyat bo‘g‘inlari, to‘laqonli va layoqatli bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi va

qat‘iy ravishda huquqiy asoslarga tayanib harakat qiladi.

Qonunchilikning nufuzli zaxirasiga ega, Konstitutsiyaviy sudning faoliyati esa

jamiyatimizni demokratik huquqiy davlatga tadrijiy ravishda o‘tishini aks ettirmoqda.

a) O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 110- moddasida Oliy sud to‘g‘risida

shunday deyilgan. "O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi - fuqorolik, jinoiy va ma‘muriy

sudlov ishlarini yurgizish borasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. U

tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat‘iy va

Respublikaning barcha hududida bajarilishi majburiy.

330

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi - Qorahalpog‘iston Respublikasi Oliy sudi,

viloyatlar, shahar va tuman sudlarining sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish

xuquqiga ega".

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi ishlarni birinchi instantsiya sudi sifatida,

kassatsiya va nazorat tartibida ko‘radi.

Birinchi instantsiyasi sifatida ishlarni ko‘rish Oliy sudning tarkibida bo‘lgan uchta

sudyalar tomonidan amalga oshiriladi.

Sud hokimiyatining oliy organi tarkibi uning raisi, uning birinchi o‘rinbosari,

o‘rinbosarlari, sudlov hay‘atlari raislari, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalaridan

iborat bo‘lib, quyidagi tartibda ish olib boradi:

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi; O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi

Rayosati; Fuqorolik ishlari bo‘yicha sudlov hay‘ati; Jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov

hay‘ati; Harbiy hay‘at.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining

rahbariy tushuntirishlari sudlar tomonidan bajarilishi ustidan nazorat olib boradi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi eng yuqori sudlov instantsiyasi bo‘lib,

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi sudyalari va Qorahalpog‘iston Respublikasi Oliy

sudlarining raislaridan iborat tarkibda ish olib boradi. Plenum majlislarida O‘zbekiston

Respublikasi Bosh prokurori, Adliya vaziri qatnashadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy

sudi raisining taklifiga binoan Plenum majlislarida O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyaviy sudi raisi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi raisi, sudyalar,

O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi huzuridagi ilmiy-maslahat kengashi a‘zolari,

vazirliklar, idoralar, boshqa davlat organlari, ilmiy muassasalar va jamoat birlashmalari

vakillari ishtirok etishlari mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi to‘rt oyda

kamida bir marta chaqiriladi. Muhokama qilinadigan umumdi masalalarga doir hujjatlar

loyihalari Plenum a‘zolariga, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuroriga, Adliya vaziriga

majlisdan yigirma kun ilgari yuboriladi.

b) O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 111-moddasiga muvofiq Oliy xo‘jalik

sudi:

Mulkchilikni turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar

o‘rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlar o‘rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish

jarayonida vujudga keladigan xo‘jalik nizolarini hal etish Oliy xo‘jalik sudi va xo‘jalik

sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi". Xo‘jalik sudlari

tizimiga O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi, Qorahalpog‘iston Respublikasi

xo‘jalik sudi, viloyatlar xo‘jalik sudlari va Toshkent shahar xo‘jalik sudi kiradi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi xo‘jalik sudlov

sohasida sud xokimiyatining oliy organidir. U tomonidan qabul

qilingan aktlar qat‘iy bo‘lib, mamlakatimizning barcha hududlarida bajarilishi majburiydir.

Ushbu sud Qorahalpog‘iston Respublikasi xo‘jalik sudining, viloyatlar va Toshkent shahar

xo‘jalik sudlarining sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. U

shuningdek, Plenumning rahbariy tushuntirishlari xo‘jalik sudlari tomonidan bajarilishini

nazorat qiladi, quyi xo‘jalik sudlari faoliyatini tekshiradi, xo‘jalik sudlarining ishini tashkil

etishdagi ijobiy tajribani o‘rganadi, umumlashtiradi va ommalashtiradi.

Oliy xo‘jalik sudi rais, uning birinchi o‘rinbosari, o‘rinbosarlari, sudlov

hay‘atlarining raislari, sudyalardan iborat.

331

Unda Plenum, Rayosat, Nizolarni hal etish bo‘yicha sudlov

hay‘ati, Ma‘muriy-huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan

nizolarni hal etish bo‘yicha sudlov hay‘ati amal qiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi Plenumi

O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi sudyalari va

Qorahalpog‘iston Respublikasi xo‘jalik sudi raisidan iborat

tarkibda ish olib boradi. Uning majlislarida O‘zbekiston

Respublikasi Bosh prokurori qatnashadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi

raisining taklifiga binoan Plenum majlislarida O‘zbekiston Konstitutsiyaviy sudi raisi,

Oliy sud raisi, Adliya vaziri, sudyalar, O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi

huzuridagi ilmiy maslahat kengashi a‘zolari,

vazirliklar, idoralar, davlat va xo‘jalik boshqaruvining boshqa

organlari, ilmiy muassasalar hamda nodavlat, notijorat

tashkilotlarning vakillari ishtirok etishi mumkin. Oliy xo‘jalik sudi Plenumi bir yilda

kamida ikki marta chaqiriladi. Muhokama qilinadigan umumiy masalalarga doir hujjatlar

loyihasi Plenum a‘zolariga, O‘zbekiston Respublikasi Bosh Prokuroriga majlisdan 20 kun

ilgari yuboriladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy xo‘jalik sudi a‘zolarining kamida uchdan

ikki qismi hozir bo‘lgan taqdirda Plenum vakolatli hisoblanadi.

Erkin fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo‘lidan borayotgan mustaqil davlatimiz

inson huquqlarining himoyasi va demokratik islohotlarni chuqurlashtirish borasida jahon

hamjamiyatidagi mavjud siyosiy jarayonlar bilan hamohang qadam tashlamoqda.

O‘zbekiston Respublikasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti va boshqa bir qator nufuzli

xalqaro tashkilotlarning a‘zosi bo‘lib, inson huquqlariga doir bir qator xalqaro-huquqiy

hujjatlarni imzolagan. Mamlakatimizda xalqaro huquq normalari va umuminsoniy

qadriyatlar milliy qonunchiligimizga singdirilib, ustuvor maqomga ega bo‘ldi. Adolatli

fuqarolik jamiyatning huquqiy asoslari jadallik bilan shakllantirilmoqda. Inson huquqlari

sohasida xalqaro hamkorlik davlat faoliyatining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanib,

bunda shaxsning huquq va erkinliklari kafolatini real ta‘minlash asosiy maqsad qilib

qo‘yilgan.

Bu sa‘y-harakatlar mamlakatimizning Asosiy qonuni - O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasida va boshqa bir qator qonunlarda o‘z ifodasini topdi.

Albatta, respublikamizda amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotlari va umuman,

jamiyat hayotini erkinlashtirishga oid barcha islohotlar aholining huquqiy ongi ham unga

mutanosib ravishda oshib borganida ko‘zlangan maqsadga erishish mumkin bo‘ladi. Shu

sababli ham, islohotlar izchillik asosida, aholining huquqiy ongi va madaniyatini

yuksaltirish bilan birgalikda olib borilmoqda. Yuksak huquqiy madaniyat demokratik

jamiyat poydevori hamda huquqiy tizim etukligining ifodasidir.

Huquqiy madaniyat – umumiy madaniyatning ajralmas tarkibiy qismi. Jamiyat va

davlat taraqqiyotining hozirgi holati huquqiy munosabatlar barcha ishtirokchilarining

huquqiy madaniyatini, huquqiy savodxonligini har tomonlama oshirishni talab qilmoqda.

Huquqiy madaniyat huquqiy bilim, huquqiy e‘tiqod va izchil amaliy faoliyat majmui

sifatida jamiyat va davlat oldida turgan vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishini

ta‘minlaydi.

Shunga ko‘ra, fuqarolarning huquqiy madaniyat darajasini ko‘tarishga ko‘mak

beradigan huquqiy axborot tizimini tashkil qilish masalasi alohida amaliy ahamiyat kasb

etadi. Respublikamizda 1997 yil 29 avgustda “Jamiyatda huquqiy madaniyatni

yuksaltirish milliy dasturi” qabul qilingani ushbu masalaga umumdavlat miqyosida

332

katta ahamiyat berilganini ko‘rsatadi. Mazkur dasturda - huquqiy ta‘lim va huquqiy tarbiya

tizimini takomillashtirish, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning

qonunga hamda huquqqa hurmat bilan munosabatda bo‘lishiga erishish, aholining huquqiy

savodxonligini, huquqiy madaniyatini oshirish, fuqarolarning ijtimoiy-huquqiy faolligini

ta‘minlashni davlatimiz o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi.

Hozirgi vaqtda O‘zbekiston Respublikasidagi demokratlashtirish hamda tubdan

yangilanish jarayonlari ijtimoiy-siyosiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan.

Mamlakatimizda haqiqiy ma‘nodagi fuqarolik jamiyati qurishning qonunchilik bazasi

izchillik bilan mustahkamlanmoqda. Istiqlol yillarida mamlakatimizning ijtimoiy-siyosiy

hayoti, shuningdek, sud-huquq sohasida katta o‘zgarishlar yuz berdi.

Sud-huquq tizimida olib borilayotgan islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsadlardan

biri fuqarolarda sud va boshqa huquqni muhofaza qilish organlariga nisbatan jazolovchi

organ emas, balki shaxs huquq va manfaatlarini himoya qiladigan organlar sifatida

qarashni shakllantirishdir. “Yana bir muhim masala – sud va huquqni muhofaza qilish

organlari xodimlarining mas’uliyatini kuchaytirish haqida alohida to’xtalishni o’rinli, deb

bilaman. Takror-takror aytishga to’g’ri keladi, bu sohada xizmat qiladigan odamlar

o’zining professional va fuqarolik burchini, o’z vazifasini qanchalik halol va sidqidildan

ijro etishi, hech mubolag’asiz, butun hokimiyatning obro’si va kishilarimizning adolatga

ishonchi qay darajada bo’lishini belgilaydi»23

degan fikrlari Yurtboshimizning ushbu

masalaga davlat miqyosida qanchalik e‘tibor qaratilayotganidan dalolat beradi.

Respublikamizda amalga oshirilayotgan sud-huquq sohasidagi islohotlarning tamal

toshi bu Asosiy qonun – Konstitutsiyadir. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakatimiz hayotida ulkan siyosiy voqea bo‘ldi.

Prezidentimiz Islom Karimov aytganlaridek, Konstitutsiya davlatimizning qonunchilik

negizini shakllashtirishning asosiy poydevori, mustaqil davlatimizning tamal toshi bo‘ladi.

Mamlakatimiz Asosiy qonuni - Konstitutsiya asosida sud-huquq sohasidagi islohotlar

izchillik bilan amalga oshirib kelinmoqda. 1993 yilda “Sudlar to’g’risida”gi Qonunning

qabul qilinishi sudlarning mustaqil hokimiyat tarmog‘i sifatida shakllanishida muhim asos

bo‘lib xizmat qildi.

Sud hokimiyati davlat organlari tizimida alohida ahamiyat kasb etadi. Sud

hokimiyatining faoliyati inson huquqlari va erkinligiga bevosita daxldor bo‘lib, odil

sudlovni amalga oshirish faoliyati natijasida shaxslarning konstitutsiyaviy huquq va

erkinliklari kafolatlanadi.

Sud hokimiyati, davlat hokimiyatining alohida mustaqil tarmog‘i bo‘lib, u o‘z

funktsiyasi bo‘yicha hokimiyatning qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi tarmoqlaridan farq

qiladi. Sud hokimiyatining qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar bilan birgalikda

mavjud bo‘lishi demokratik davlatning muhim belgisidir. Konstitutsiya va ushbu qonun asosida mamlakatimizda mustaqil sud

hokimiyati shakllandi, uning inson huquq va erkinliklarini himoya

qilish borasidagi vakolatlarini yanada kengaytirishga doir huquqiy

asoslar takomillashtirilishi uchun zamin tayyorlandi. 1996 yil 29

avgust kuni O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq VI

sessiyasida so‟zlagan nutqida O‟zbekistondagi huquqiy islohotlarning

asosiy maqsadi sudning alohida va mustaqil hokimiyat tarmog‟i

sifatidagi mavqeini qayta tiklashdan iborat ekanini har tomonlama

asoslab berdi. Shu asosda yurtimizda sud hokimiyatining yangi

23 Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. – Асарлар, 13-жилд, Т.: Ўзбекистон, 2005. – 109-бет.

333

tarmoqlari yaratildi. Sudning vakolatlari sezilarli darajada

kengaytirildi. fuqarolarning qonuniy huquq va manfaatlarini sud orqali

himoya qilishni kafolatlashning huquqiy me‟yorlari

takomillashtirilmoqda.

O‟zbekiston Respublikasining odil sudlov organlari davlat

hokimiyatining mustaqil bir tarmog‟iga kiruvchi va qonun ustuvorligini

ta‟minlab, tartibga solib turuvchi organdir. O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining 107-moddasida O‟zbekiston Respublikasining sud

tizimi besh yil muddatga saylanadigan O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyaviy sudi, O‟zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O‟zbekiston

Respublikasi Oliy xo‟jalik sudi, Qorahalpog‟iston Respublikasining

Oliy sudi, Qorahalpog‟iston Respublikasining xo‟jalik sudidan, shu

muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman,

shahar va xo‟jalik sudlaridan iborat”dir deb belgilangan.

2000 yil 14 dekabr kuni qabul qilingan "Sudlar to’g’risida"gi

Qonunning yangi tahririga ko‟ra, yuqorida sanab o‟tilgan sud tizimiga

o‟zgartish kiritilib, sudlar ixtisoslashtirildi, ya‟ni jinoyat ishlari

bo‟yicha Qorahalpog‟iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari

bo‟yicha oliy sudlari, fuqarolik va jinoiy ishlar bo‟yicha viloyat va

Toshkent shahar sudlari, fuqarolik ishlari bo‟yicha tumanlararo, tuman

(shahar) sudlari, jinoyat ishlari bo‟yicha tuman (shahar) sudlari

joriy qilindi.

Prezidentimizning “O’zbekiston Respublikasida sud tizimini

takomillashtirish to’g’risida”gi Farmoni (PF-2682. 2000 yil 14 avgust)

bilan umumiy yurisdiktsiya sudlarining ixtisoslashuvi, ya‟ni,

fuqarolik ishlari va jinoyat ishlari bo‟yicha sudlarning ajratilgani

sudlarda ishlarni ko‟rish va hal qilish sifatining oshishiga,

sudyalarning professionallashuviga, aholining huquq va manfaatlarini

sud tomonidan himoya qilinishining yanada takomillashishiga sabab

bo‟ldi.

Ushbu farmon talablari va respublikamizda

sud islohotlarini olib borishning yangi

bosqichiga o’tilishini ta’minlash maqsadidida

2000 yil 14 dekabrda O’zbekiston

Respublikasining “Sudlar to‟g‟risida”gi Qonuni

yangi tahrirda qabul qilindi. Ushbu qonun

umumiy yurisdiktsiya sudlari va xo’jalik

sudlarining zamon talablari asosida faoliyat

yuritishi uchun huquqiy asos bo’ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi asosida sudlar

ixtisoslashuvining joriy etilishi, ya‘ni umumiy yurisdiktsiya sudlarning fuqarolik

ishlarini ko‘rib chiqadigan va jinoyat ishlarini ko‘rib chiqadigan sudlarga ajratilishi sud

tizimini isloh qilishdagi jiddiy qadam bo‘ldi. Bu narsa, albatta, fuqarolar huquq va

erkinliklari himoyasi kafolatlanishini yanada kuchaytiradi, sudlarda ishlarning sifatli va

o‘z vaqtida ko‘rib chiqilishini to‘laroq ta‘minlaydi.

Jamiyat hayotidagi iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy munosabatlarni huquqiy jihatdan

tartibga solishda sud organlarining ta‘siri kuchli bo‘lib, ular huquqni davlat nomidan

kafolatlaydi, fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda belgilab berilgan huquq va

erkinliklarini qonun ustuvorligi tamoyili asosida amalda qo‘llanilishini nazorat qiladi.

334

Sud ishlari ichida ularga yuklatilgan eng asosiy vazifa - bu odil sudlovni amalga

oshirish hisoblanadi. Shuningdek, sud hokimiyati ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan

quyidagi vakolatlarni amalga oshiradi:

1) konstitutsiyaviy nazorat;

2) davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyati hamda ular tomonidan qabul

qilingan qarorlarning qonuniyligini tekshirish;

3) sud hukmi va qarorlarining ijrosini ta‘minlash;

4) sudlarga tegishli ma‘muriy huquqbuzarlik holatlarini ko‘rib, tekshirib chikish;

5) sud amaliyotidan kelib chiqib, amaldagi qonunchilik masalalari bo‘yicha

tushuntirish berish;

6) sudyalar tarkibining shakllanishida ishtirok etish va shu masalada tegishli

organlariga yordam berish.

Yurtimizda sudyalarning mustaqilligi asosiy konstitutsiyaviy tamoyillardan bo‘lib,

sud hokimiyatining mustaqilligi va samarali faoliyatini, uning inson huquq va

erkinliklarini himoya qila olishini ta‘minlovchi muhim shartlardan biri hisoblanadi.

Sudyalarni lavozimiga tayinlash va vazifasidan ozod qilishning alohida huquqiy

mexanizmi sudyalar mustaqilligi kafolatlaridan biri sifatida xizmat qiladi. Sudyalar

mustaqilligini ta‘minlashning kafolat tizimi "Sudlar to’g’risida"gi Qonunning 67-

moddasida belgilab qo‘yilgan bo‘lib, u quyidagilar orqali ta‘minlanadi:

qonunda belgilangan tartibda sudyalarning saylanishi, tayinlanishi;

sudyaliqdan ozod qilinishi;

ularning daxlsizligi;

odil sudlovni amalga oshirishdagi qat‘iy mezon;

qaror chiqarish chog‘ida sudyalar maslahatining sir tutilishi va uni oshkor qilishni

talab etishning taqiqlangani;

sudga hurmatsizlik yoki muayyan ishlarni hal qilishga aralashganlik, sudyalar

daxlsizligini buzganlik uchun javobgarlikning belgilangani;

sudyaga davlat hisobidan uning yuksak maqomiga munosib moddiy va ijtimoiy

ta‘minot berish bilan ta‘minlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xo‘jalik sudi

sudyalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimi asosida O‘zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisi Senati tomonidan saylanadi. Qorahalpog‘iston Respublikasi sudlari sudyalari

Qorahalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi tomonidan saylanadi, viloyatlar,

Toshkent shahri, tumanlar va shaharlar sudlari hamda ularga tenglashtirilgan sudlar

(harbiy sudlar) sudyalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimiga

tayinlanadi.

“Sudlar to’g’risida”gi Qonunning 72-moddasiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasi

Oliy sudi, Oliy xo‘jalik sudi sudyasining vakolatlari muddatidan ilgari O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining taqdimnomasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi tomonidan; viloyatlar, Toshkent shahar sudlari, tumanlararo, tuman (shahar)

sudlari, harbiy sudlar sudyasining vakolatlari esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo‘yicha oliy malaka

komissiyasining taqdimnomasiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan;

xo‘jalik sudlari sudyasining vakolatlari Oliy xo‘jalik sudi raisining taqdimnomasiga

binoan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan; fuqarolik va jinoyat ishlari

bo‘yicha Qorahalpog‘iston Respublikasi sudlari sudyalarining vakolatlari

335

Qorahalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi Raisining taqdimnomasiga binoan

Qorahalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi tomonidan quyidagi hollarda tugatiladi:

1) sudya qasamyodni buzgan taqdirda;

2) yozma ariza bergan taqdirda;

3) sudyalarning tegishli malaka hay‘ati tomonidan ogohlantirish qilinganidan yoki

vakolatlari to‘xtatilganidan keyin u sudya lavozimiga zid faoliyat bilan shug‘ullanishni

davom ettiravergan taqdirda;

4) sud qarori bilan muomalaga layoqatsiz deb topilgan taqdirda;

5) O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligini yo‘qotgan taqdirda;

6) unga nisbatan sudning ayblov hukmi qonuniy kuchga kirgan taqdirda;

7) sudning qarori bilan vafot etgan deb e‘lon qilingan taqdirda;

8) sog‘lig‘i holatiga yoki boshqa uzrli sabablarga ko‘ra, uzoq vaqt mobaynida

sudyalik vazifasini bajarishga qodir bo‘lmay qolgan taqdirda.

Sud-huquq islohotlarida sudyalikka nomzodlarni tanlash va lavozimlariga tavsiya

etish borasida ham bir qancha ijobiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. "O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish

bo‘yicha oliy malaka komissiyasi to‘g‘risida" O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

2001 yil 19 martdagi PF-2817-sonli farmoni; "O’zbekiston Respublikasi Prezidenti

huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo’yicha oliy malaka

komissiyasi to’g’risida" O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 24

sentyabrdagi PF-2943-sonli farmoni; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining

“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi sudyalarni tanlash va lavozimlarga

tavsiya etish bo’yicha oliy malaka komissiyasi faoliyatini takomillashtirish

to’g’risida” 2006 yil 17 martdagi PF-3725 – sonli farmonlari respublikamizda malakali

sudyalar korpusi shakllanishida muhim asos bo‘ldi.

Sud-huquq sohasidagi islohotlarning yana bir jihati sud qarorlarining ijrosini

ta‘minlashga qaratildi. 2001 yil 29 avgustda qabul qilingan “Sud hujjatlari va boshqa

organlar hujjatlarini ijro etish to’g’risida”gi Qonun sud qarorlari ijrosini ta‘minlashda

muhim qadam bo‘ldi. Mamlakatimizda sudyalarning mustaqilligiga erishish, sudlar

faoliyatini tashkiliy, moddiy-texnik va mablag‘ bilan ta‘minlash masalalarini

takomillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 22 sentyabrdagi qaroriga

binoan, O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzurida maxsus vakolatli organ - Sud

qarorlarining ijro etilishi, sudlar faoliyatini moddiy-texnik jihatdan va moliyaviy

ta‘minlash departamenti va uning joylardagi bo‘linmalari tashkil etildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 31 avgustdagi “O’zbekiston

Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini

moddiy-texnik jihatdan va moliyaviy ta’minlash departamenti faoliyatini yanada

takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori sud qarorlarini ijro etish tizimini

takomillashtirishda muhim rol o‘ynadi.

Amalga oshirilgan islohotlar natijasida fuqarolarning sud orqali himoyalanish

kafolatlari jiddiy tarzda kuchaytirildi, ushbu kafolatdan foydalanish imkoniyatlarini

yanada kengaytirishni ta‘minlash bo‘yicha katta ko‘lamdagi chora-tadbirlar amalga

oshirildi. Sudda ishlarni ko‘rishni tartibga soladigan fuqarolik protsessual, jinoyat

protsessual va xo‘jalik protsessual kodekslariga kiritilgan qo‘shimcha va o‘zgartishlar

asosida ishni ko‘rish bosqichi sifatida apellyatsiya instantsiyasi kiritildi.

Sudning qonuniy kuchga kirmagan hal qiluv qarori, hukmlari ustidan apellyatsiya

tartibida shikoyat berish yoki protest bildirilishi mumkin. Apellyatsiya institutining

336

kiritilishi fuqarolarda qonuniy kuchga kirmagan sud qarorlarini yuqori sudda qaytadan

ko‘rish imkoniyatini, unda huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha

qo‘shimcha kafolatlarni yaratdi. O‘z navbatida kassatsiya instantsiyasining mazmun-

mohiyati ham o‘zgartirildi. Ushbu o‘zgarishlar natijasida fuqarolar qonuniy kuchga kirgan

birinchi instantsiya sud qaroridan norozi bo‘lgan taqdirda, o‘z huquq va qonuniy

manfaatlarini kassatsiya instantsiyasida, o‘z advokati ishtirokida bevosita himoya qilish

imkoniga ega bo‘lishdi. Shu tariqa fuqarolarning birinchi instantsiya sudlarining

qarorlariga nisbatan shikoyatlarini yashirin, yopiq tarzda ko‘rib chiqish tartibi batamom

tugatilganini ta‘kidlash lozim. Amalga oshirilgan o‘zgarishlar tahlili shuni ko‘rsatadiki,

joriy etilgan yangiliklar birinchi instantsiya sudlari tomonidan yo‘l qo‘yilgan xatolarni o‘z

vaqtida tuzatish, sud faoliyatida sansalorlikka yo‘l qo‘ymaslikning muhim kafolatiga

aylandi.

Fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta‘minlashda advokatura instituti

hamda jinoiy jazolarni liberallashtirish. Odil sudlovni amalga oshirish jarayonida

fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ta‘minlashda advokatlarning o‘rni

beqiyosdir.

Advokatning yordami, uning fuqarolar huquq

va erkinliklarini muhofaza qilish faoliyati,

ayniqsa, jinoyat ishlarini yuritish jarayonida

yaqqol namoyon bo’ladi. Jinoyat protsessi shaxs

huquq va erkinliklariga jiddiy ta’sir qilishi

mumkinligi sababli ham u taraflar tortishuvi

printsipi asosida tashkil qilingan. Jinoyat

protsessida tortishuv printsipi quyidagi asosiy

jihatlarni belgilaydi:

1) ayblovning suddan ajratilgani;

2) sudning protsessdagi mustaqil, faol

holati va faqat sudga ish yuzasidan qaror qabul

qilish huquqining berilishi;

3) o’z funktsiyalarini bajarishi uchun

taraflarning teng protsessual huquqlarga ega

bo’lishi;

4) ayblov va himoyalash funktsiyalarining

odil sudlov vazifasidan hamda ularning o’zaro

bir-biridan ajratilgani.

Ayblov va himoyalashning mustaqil funktsiya

sifatida ajratilgani hamda ularning o’zaro bir-

biridan sud faoliyatidan ajratilgani tortishuv

printsipi tayanadigan va amal qiladigan

asosdir.

337

Tortishuvda taraflarning tengligi –

haqiqatni aniqlashning eng kuchli usuli,

taraflarning huquq va qonuniy manfaatlari

kafolatidir.

Tortishuv asosi butun sud jarayonining

qiyofasini, tarkibiy tuzilmasini belgilaydi,

hukmga o’ziga xos ishonch beradi, uning huquqiy

va ijtimoiy ahamiyatini oshiradi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardanoq sudda ish ko‘rish

jarayonida taraflar tengligi, jumladan, prokuror va advokat (himoyachi)ning protsessual

tengligini ta‘minlashga qaratilgan islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. Sudda ishlarni

ko‘rish tartibini belgilaydigan protsessual qonunlar (FPK, JPK, XPK), sudlar to‘g‘risidagi,

prokuratura to‘g‘risidagi, advokatura to‘g‘risidagi qonunlarda taraflar tengligini

ta‘minlashga oid qoidalar belgilanib, ular izchillik bilan takomillashtirib borildi.

2008 yil 1 mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Advokatura tizimini

yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi

advokatura institutining inson huquq va erkinliklarini himoya qilishdagi o‘rnini oshirishda

muhim qadam bo‘ldi. Ushbu farmon asosida advokatlik tuzilmalari tubdan ko‘rib chiqildi

va takomillashtirildi, advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi barcha shaxslarni

birlashtirgan Advokatlar palatasi tuzildi. Ushbu palataning tuzilishi advokatlik faoliyati

natijalarini umumlashtirish, advokatlar faoliyatini muvofiqlashtirish, ularning huquqiy

himoyasini tashkillashtirishda muhim qadam bo‘ldi. Shuningdek, “Advokatura

to’g’risida”gi Qonunga ham advokatura faoliyatini takomillashtirishga qaratilgan jiddiy

o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi. 2008 yil 31 dekabrda advokatura tizimi

takomillashtirilishi munosabati bilan ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar

kiritish haqidagi qonun asosida jinoyat-protsessual qonunga inson huquq va erkinliklari

himoyasini kengaytirishga qaratilgan juda katta o‘zgartishlar kiritildi. Jumladan,

himoyachining ishda ishtirok etishi imkoniyatini kengaytiradigan o‘zgartishlar kiritildi,

himoyasi ostidagi shaxs bilan uchrashish uchun huquqni muhofaza qilish organlaridan

ruxsat olish majburiyati bekor qilindi, buning uchun advokatlik guvohnomasi va

advokatlik muassasasi tomonidan beriladigan orderning o‘zi yetarli bo‘lishini

belgilaydigan o‘zgartishlar kiritildi. Shu bilan birga, jinoyat protsessida inson huquq va

erkinliklarini himoya qilishda juda muhim qadam bo‘lgan – guvoh advokati instituti

jinoyat protsessiga kiritildi. Guvoh advokatining kiritilishi huquqni muhofaza qilish

organlari tomonidan protsess ishtirokchilariga nisbatan turli noqonuniy xatti-

harakatlarining oldini olishda, tergov va sud xatolarini kamaytirishda muhim vosita bo‘lib

xizmat qilmoqda. Ushbu qonunning qabul qilinishi jinoyat ishlarini yuritish jarayonida

protsess ishtirokchilari himoyasini ta‘minlash borasida eng ilg‘or demokratik,

umuminsoniy printsiplarni hayotga tatbiq etishga olib keldi va boshqalarga o‘rnak

bo‘ladigan huquqiy qadriyatlar yaratilishiga zamin yaratdi.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chaqiriq oltinchi sessiyasida

(2001 yil 29-30 avgust) davlatimiz rahbari “Adolat – qonun ustuvorligida” mavzusida

ma‘ruza qildi. Ushbu ma‘ruza mamlakatimizda jinoiy jazolarni liberallashtirish, jinoyat va

338

jinoyat-protsessual qonunlarni, inson huquqlarini himoya qilishni yanada kengaytirish

yo‘lida dasturilamal bo‘lib xizmat qildi.

2001 yil 30 avgustda Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslariga hamda ma‘muriy

javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida‖gi

O‘zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi, ushbu qonun asosida jinoyatlarning

tasniflanishi o‘zgartirildi, o‘ta og‘ir jinoyatlar jumlasiga kiritilgan jinoyatlar ro‘yxati

kamaytirildi, sodir etilgan jinoyatlar uchun ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq

bo‘lmagan muqobil jazo turlari, yarashuv instituti joriy etildi. Bunday yondashuv ko‘pgina

demokratik, rivojlangan davlatlar amaliyotiga to‘la muvofiqdir.

Jinoyat qonunida ijtimoiy xavflilik darajasiga ko‘ra jinoyatlar 4 turga ijtimoiy xavfi

katta bo‘lmagan; uncha og‘ir bo‘lmagan; og‘ir; o‘ta og‘ir jinoyatlarga bo‘linadi. Ijtimoiy

xavfi katta bo‘lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ko‘p

bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar,

shuningdek, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh yildan ko‘p bo‘lmagan

muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar kiradi.

Uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda uch yildan ortiq,

lekin besh yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo

nazarda tutilgan jinoyatlar, shuningdek, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilib, qonunda besh

yildan ortiq muddatga ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi jazo nazarda tutilgan jinoyatlar

kiradi.

Og‘ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda og‘ir jazo sifatida besh yildan ortiq,

lekin o‘n yildan ko‘p bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda

tutilgan jinoyatlar kiradi.

O‘ta og‘ir jinoyatlarga qasddan sodir etilib, qonunda o‘n yildan ortiq muddatga

ozodlikdan mahrum qilish yoxud umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi nazarda

tutilgan jinoyatlar kiradi.

2001 yilda jinoyatlarning tasnifi o‘zgartirilishi natijasida og‘ir va o‘ta og‘ir deb

hisoblanuvchi jinoyatlar soni keskin kamaydi va natijada ularga nisbatan qo‘llanadigan

jazo choralari ham o‘z navbatida engillashtirildi. 2001 yilgacha bo‘lgan vaqtda jinoyat

qonunida og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlar nisbatining yuqoriligi jazo chorasi sifatida

ozodlikdan mahrum qilish jazosini qo‘llashni taqozo qilar edi. Bu esa jazoning maqsadiga

zid hisoblanib, undan ko‘zlangan maqsadga erishish imkoniyatlarini kamaytirardi. Jazo -

bu jinoyat sodir etishda aybli deb topilgan shaxsga nisbatan davlat tomonidan sud hukmi

asosida qo‘llanadigan va mahkumni qonunda nazarda tutilgan muayyan huquq va

erkinliklardan mahrum qilish yoki ularni cheklashdan iborat majburlov chorasidir. Jazo

mahkumni axloqan tuzatish, uning jinoiy faoliyatni davom ettirishiga to‘sqinlik qilish

hamda mahkum, shuningdek, boshqa shaxslar yangi jinoyat sodir etishining oldini olish

maqsadida qo‘llanadi.

Amaldagi Jinoyat kodeksiga muvofiq, quyidagi jinoiy jazo turlari mavjud:

jarima;

muayyan huquqdan mahrum qilish;

axloq tuzatish ishlari;

xizmat bo‘yicha cheklash;

hamoq;

intizomiy qismga jo‘natish;

ozodlikdan mahrum qilish;

339

umrbod ozodlikdan mahrum qilish.

Mahkumlarga asosiy jazolardan tashqari harbiy yoki maxsus unvondan mahrum

qilish tarzidagi qo‘shimcha jazo ham qo‘llanishi mumkin.

Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan Jinoyat kodeksiga kiritilgan

o‘zgartishlar tufayli ozodlikdan mahrum qilish bilan bog‘liq bo‘lmagan jazolarni qo‘llash

imkoniyati kengaydi. Natijada mamlakatimiz, aholi jon boshiga hisoblaganda, ozodlikdan

mahrum qilish jazosini o‘tayotgan shaxslar bo‘yicha dunyoda eng past ko‘rsatkichga ega

bo‘ldi.

Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi natijasida shaxs ozodligini cheklaydigan jazo

choralari o‘rniga etkazilgan zararning o‘rnini qoplashni rag‘batlantiradigan, ayniqsa

iqtisodiy sohadagi jinoyatlar uchun jarima shaklidagi iqtisodiy sanktsiyani qo‘llash

imkoniyati ancha kengaytirildi.

Jinoiy jazo tizimidan insonparvarlik tamoyillariga mutlaqo zid bo‘lgan mol-mulkni

musodara qilish tarzidagi jazo turi chiqarib tashlandi. Jinoyat qonunchiligida etkazilgan

zararning o‘rni qoplangan taqdirda ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo‘llanishini istisno

qiladigan rag‘batlantiruvchi normalar kiritildi.

Sud-huquq sohasidagi islohotlarning yana bir muhim bosqichi 2005 yilda amalga

oshirildi. Mamlakatimiz Prezidenti Islom Karimov 2005 yil 28 yanvar kuni ―Bizning bosh

maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va

isloh etishdir‖ deb nomlangan O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi

va Senatining qo‘shma majlisidagi ma‘ruzasida ―Sud-huquq tizimini liberallashtirish

borasida biz hal etishimiz lozim bo‘lgan yana bir masala – bu jazolash tizimidan o‘lim

jazosini chiqarib tashlashdir. Bu o‘rinda gap, ayrim mamlakatlarda bo‘lganidek, o‘lim

jazosiga moratoriy qo‘llash, ya‘ni mahkum yillar davomida ushbu jazo chorasi qachon ijro

etilishini ko‘tib yotishi to‘g‘risida emas, balki uni butunlay bekor qilish haqida bormoqda.

Biz mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan boshlab ushbu masalani hal qilish ustida ish

olib bormoqdamiz‖24

, deb ta‘kidlab o‘tdi.

“Sud-huquq tizimini isloh qilish va yanada erkinlashtirishga qaratilgan

islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini amalga oshirish Kontseptsiyasi” (O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining 2005 yil 10 martdagi PQ-24-sonli qarori bilan

tasdiqlangan)da jazo tizimidan o‘lim jazosini olib tashlash va uni umrbod yoki uzoq

muddatli ozodlikdan mahrum qilish jazosi bilan almashtirishda ustuvor yo‘nalishlarni

amalga oshirish vazifalari belgilandi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom

Karimov tomonidan 2005 yil 1 avgust kuni

imzolangan “O‟zbekiston Respublikasida o‟lim

jazosini bekor qilish to‟g‟risida”gi farmoni

sud-huquq islohotlarining juda muhim bosqichi

hisoblanadi. O’lim jazosining jinoiy jazo

tizimidan bekor qilinishining zaruriy

xususiyati jinoyat sodir etgan shaxsning

jazosini engillashtirish yoki bunday shaxslarga

24

Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қаон, ҳечкимга қарам бўлмайди. –Асарлар,13 –жилд. Тошкент: Ўзбекистон, 2005. –

188-бет.

340

muruvvat ko’rsatishdan ham ko’ra ko’proq aybsiz

kishilarning gunohsiz jazolanib ketishining

oldini olish uchun ham muhimroq hisoblanadi. “Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir. Inson hayotiga suiqasd

qilish eng og’ir jinoyatdir”, – deyiladi. Asosiy qonunimizning 24-moddasida. Mazkur

huquq – insonning eng asosiy huquqi, uni hayot kechirishining kafolatidir. Mazkur farmon

Asosiy qonunimizdagi ushbu qoidani hayotga tatbiq etish imkoniyatini yaratdi.

Yildan-yilga dunyoda o‘lim jazosidan voz kechayotgan davlatlar safining ortib

borishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Jumladan, 1990 yildan hozirga qadar 45 dan ortiq

davlatda o‘lim jazosi bekor qilindi. Hozirgi kunda dunyoning 69 ta davlatida o‘lim jazosi

saqlanib qolmoqda25

.

Internet orqali “Xalqaro amnistiya” tashkilotining 2005 yil 17 noyabrda bergan

axborotida quyidagi ma‘lumotlar e‘lon qilingan:

- o‘lim jazosi batamom bekor qilingan mamlakatlar – 80 ta;

- faqat alohida hollarda (har bir jinoyatlar uchun) o‘lim jazosi saqlangan mamlakatlar

– 15 ta;

- qonunchiligida o‘lim jazosi saqlangan bo‘lsa-da, keyingi o‘n yil davomida bu jazo

ijro qilinmagan mamlakatlar – 23 ta;

- o‘lim jazosi saqlangan bo‘lsa-da, yil sayin bu jazoni kamroq qo‘llayotgan

mamlakatlar – 78 ta;

- o‘lim jazosi voyaga etmaganlarga 1990 yildan buyon qo‘llanib kelgan mamlakatlar

– 8 ta (AQSh, Xitoy, Saudiya Arabiston, Pokiston, Eron, Kongo, Yaman, Nigeriya).

Qayd etish joizki, keyingi yigirma yil davomida 50 ta davlat, shu jumladan, Kanada,

Paragvay, Meksika, Turkmaniston, Armaniston, Turkiya, Gretsiya, Kipr, Senegal kabi

mamlakatlar bu jazodan voz kechdi. Shu yillarda faqat 4 davlat (Nepal, Filipin, Gambiya,

Papua – yangi Gvineya) qonunlarida o‘lim jazosi tiklangan, lekin amalda deyarli

qo‘llanmagan. Umuman, o‘lim jazosiga mahkum etilganlarning yarmidan ko‘pi qatl

qilinmagan. Chunonchi, 2004 yilda 64 mamlakatdagi sudlar 7 395 jinoyatchiga nisbatan

o‘lim jazosi tayinlagan, lekin bu jazo faqat 25 mamlakatda 3 797 kishiga nisbatan ijro

etilgan. Ularning 97 foizi Xitoyda (3400 mahkum), Eronda (759), Vetnamda (64) va

AQShda (59) qatl qilingan26

.

Afsuski, nohaq o‘lim jazosi tayinlash va ijro qilish hollari oz emas. Xususan,

AQShda 1900-1985 yillarda o‘lim jazosi 350 nafar aybsiz shaxsga nisbatan ijro etilgani

rasman tan olingan. Keyingi o‘ttiz yil mobaynida bu jazoga mahkum etilganlardan 121

kishi, aybsizligi aniqlanib, o‘lim kameralaridan ozod qilingan. Kezi kelganda shuni ham

e‘tirof etish joizki, sho‘rolar davrida sud hukmi va ma‘muriy tuzilmalarning qarorlari,

hatto oliy rahbariyatning ―roziligi‖ bilan 800 mingga yakin hur fikrli shaxslar

―aksilinqilobiy‖ jinoyatlarda ayblanib, otib tashlangani insoniyat tarixidagi ayanchli

fojialardan biridir27

.

25 Отчёт Специального Докладчика Парламентской Ассамблеи Совета Европы по вопросу смертной казни, Ренаты

Вольвенд (Лихтенштейн), «Europe, a Continent, Free of the Death Penalty», 1999 26

Международное право об отмене смертной казни. http://diplomnie.com/publ/31-1-0-4458 27

Абдумажидов Ғ.А., Саломов Б. Ўлим жазосини бекор қилишда ижтимоий-ҳуқуқий йўналишлар.

Ўлим жазосини бекор қилишнинг ташкилий - ҳуқуқий жиҳатлари. Илмий-амалий анжуман

материаллари. /Масъул муҳаррир: Б.Ахроров. –Т.: ТДЮИ нашриёти, 2006. – 45-бет.

http://diplomnie.com/publ/31-1-0-4458

341

Deyarli hamma mamlakatlarda uzoq o‘tmishdan buyon jinoyatchilikka qarshi keskin

kurash chorasi sifatida qo‘llanib kelgan o‘lim jazosiga barham berish hozirgi dolzarb

muammolardan biri bo‘lib qoldi. Bu borada BMTning iqtisodiy va ijtimoiy kengashi 1984

yil 5 mayda ma‘qullagan “O’lim jazosiga mahkum etilganlarning huquqlarini himoya

qilishni ta’minlash choralari” va 1989 yil 24 mayda tavsiya etgan “Qonunsiz,

o’zboshimcha va ommaviy o’lim jazolarining oldini olish va tergov qilish

samaradorligi printsiplari‖ nomli xalqaro hujjatlarda barcha davlatlarga bir qator

talablar qo‘yilgan.

“Fuqarolik va siyosiy huquqlar to’g’risidagi xalqaro pakt”ning BMT Bosh

Assambleyasi 1989 yil 15 dekabrida qabul qilgan o‘lim jazosini bekor qilishga qaratilgan

ikkinchi Fakultativ bayonnomasi barcha hukumatlarni o‘lim jazosini bekor qilishga va bu

haqda mazkur bayonnomani imzolashga chorlaydi. Hozirgi kunda ushbu Bayonnomaga 61

mamlakat qo‘shilgan. Har bir davlat Bayonnomani ratifikatsiya qilish yoki unga qo‘shilish

chog‘ida o‘lim jazosi faqat urush holati vaqtida o‘ta og‘ir harbiy jinoyat sodir etganlarga

qo‘llanishi mumkinligi haqida eslatib o‘tiladi.

Inson huquqlari to‘g‘risidagi xalqaro hujjatlarning o‘rni yana shu bilan ham

belgilanadiki, unda umumjahon manfaatlariga xizmat qiladigan huquqiy me‘yorlar

mujassamlashgandir. Hozirgi kungacha inson manfaatlarini ko‘zlab ko‘plab xalqaro

hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, ular universal va mintaqaviy xarakter kasb etadi. Jumladan,

BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 70 ga yaqin, Evropa Kengashi tomonidan 160 dan

ziyod, YuNESKO tomonidan 70 dan ortiq, Evropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti

tomonidan 30 dan ortiq, turli mintaqaviy xalqaro tashkilotlar tomonidan ham ko‘plab

inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar, konventsiyalar, deklaratsiyalar, paktlar qabul

qilindi. Bugungi kunda hammasi bo‘lib inson huquqlari bo‘yicha 400 ga yaqin xalqaro

hujjat mavjud. Bu xalqaro hujjatlarda inson huquqlariga oid jahon andozalari belgilab

qo‘yilgan va ularning milliy qonunlardan ustuvorligi tamoyili aksari davlatlar tomonidan

tan olingan28

.

O‘lim jazosini taqiqlashga qaratilgan xalqaro standartlarga quyidagi hujjatlarni

kiritishimiz mumkin:

BMT doirasida qabul qilingan Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi

xalqaro paktning Ikkinchi qo‘shimcha protokoli;

Evropa kengashi doirasida ikki hujjat: Inson huquqlari bo‘yicha Evropa

konventsiyasining qo‘shimcha 6 va 13 protokollari;

Evropa Ittifoqi doirasida Evropa Ittifoqining fundamental huquqlar

hartiyasining 2 moddasi. Ushbu modda bajarilishi siyosiy majburiy bo‘lgan hujjat

hisoblanadi va unga ko‘ra hech kim o‘lim jazosiga hukm qilinishi va qatl etilishi mumkin

emas29

.

BMT Bosh Assambleyasining 1966 yil 16 dekabrdagi 2200 A(XXI)

Rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan va 1976 yil 23 martdan e‘tiboran kuchga kirgan

Fuqarolik va siyosiy huquqlari bo‘yicha xalqaro paktning 6-moddasi barcha davlatlarni

o‘lim jazosini bekor qilishga hamda 18 yoshga to‘lmagan va homilador ayollarni oliy

jazoga tortmaslikka chaqiradi.

28

Международное право в документах: Учеб. пособие. Сост.: Н.Т. Блатова, Г.М. Мелков. – 2-е

изд., перераб. и доп. – М.: Инфра-М, 1997. С.103. 29

Смерная казнь в регионе ОБСЕ. Справочный документ. ОБСЕ/БДИПЧ, 2004/1. -С.8

342

Ta‘kidlash lozimki, respublikamizda o‘lim jazosini cheklash mustaqilikning dastlabki

yillaridan boshlangan edi. Jinoiy jazo siyosatini liberallashtirish natijasida qator og‘ir

jazolarni engillashtirish bilan birga o‘lim jazosini cheklash, uni qo‘llashni qisqartirish

tendentsiyasi ko‘zga tashlandi. Hozir amal qilayotgan JKda (1994 yil, sentyabr) dastlab 13

turdagi jinoyatlar uchun o‘lim jazosi nazarda tutilgan edi. 1998 yilda O‘zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi bunday jinoyat tarkiblari sonini 8 taga tushirdi. 2001 yilda qabul

qilingan “Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston

Respublikasining Jinoyat, Jinoyat–protsessual kodekslari hamda Ma’muriy javobgarlik

to’g’risidagi kodeksiga o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritish haqida”gi Qonunga

muvofiq, bunday jinoyatlar soni 4 taga qisqartirildi. Ushbu qonun o‘lim jazosi tayinlanishi

mumkin bo‘lgan qilmishlar sonini normativ jihatdan kamaytiribgina qolmasdan,

O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy rivojlanishining mutlaqo yangi marralarini belgiladi.

2003 yilning dekabridan e‘tiboran o‘lim jazosini faqat javobgarlikni og‘irlashtiruvchi

holatlarda odam o‘ldirish va terrorizm jinoyatlarini sodir etganlik uchun qo‘llash nazarda

tutildi.

O‘lim jazosini bekor qilishni qonunchilik yo‘li bilan ta‘minlash, bu borada tegishli normativ-

huquqiy hujjatlarni tayorlashni jadallashtirish maqsadida 2006 yil 29 iyunda O‘zbekiston

Respublikasi Prezidentining "O’zbekiston Respublikasida o’lim jazosi bekor qilinishi

munosabati bilan qabul qilinishi lozim bo’lgan qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlarni

tayyorlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida"gi farmoyishi e‘lon qilindi.

Mazkur farmoyishga asosan Oliy sud, Bosh prokuratura, Adliya va Ichki ishlar vazirliklari

mutaxassislari, mamlakatimiz ilmiy-tadqiqot va ta‘lim muassasalarining etakchi ekspert va

olimlaridan iborat ishchi guruhi tuzilib, guruh tomonidan keng jamoatchilik va xorijiy

mutaxassislar bildirgan fikr va mulohazalar, ilmiy-amaliy konferentsiyalar, seminar, davra

suhbatlarining natijalari va tavsiyalari umumlashtirilib, qonunchilikka o‘zgartish va

qo‘shimchalar kiritish bo‘yicha takliflar ishlab chiqildi va Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga

takdim etildi.

"O’lim jazosi bekor qilinishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining

ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida"gi O‘zbekiston

Respublikasi qonuni Qonunchilik palatasi tomonidan 2007 yil 15 iyunda qabul qilindi, Senat

tomonidan 2007 yil 29 iyunda ma‘qullanib, 2008 yil 1 yanvardan e‘tiboran kuchga kirdi.

Qayd etish lozimki, ushbu Qonunni ishlab chiqishda umume‘tirof etilgan xalqaro-

huquqiy hujjatlarning qoida va printsiplari har tomonlama inobatga olingan. Shuningdek, bir

qator Evropa (Avstriya, Germaniya, Daniya, Polsha, Frantsiya, Shveytsariya, Shvetsiya va

boshq.), Osiyo (Yaponiya, Koreya, Xitoy va boshq.) hamda MDHga a‘zo davlatlarning

(Rossiya, Ukraina, Belarus, Moldova, Gruziya, Ozarbayjon, Qozog‘iston va boshq.)

tajribasi o‘rganilgan va ijobiy yutuqlardan foydalanilgan..

Qonunga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual hamda

Jinoyat-ijroiya kodekslariga o‘lim jazosini jinoiy jazolar tizimidan chiqarish va uni umrbod

hamda uzoq muddatli ozodliqdan mahrum qilish bilan almashtirish, jazoni tayinlash va ijro

etish tartibi hamda shartlarini belgilash bilan bog‘liq o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritildi.

Ta‘kidlash joizki, o‘lim jazosining bekor qilinishi nafaqat huquqiy, balki siyosiy

masala hisoblanadi. Chunki u demokratiya va insonparvarlik ideallariga javob beruvchi

fuqarolik jamiyatini qurish bilan bog‘liqdir.

O‘lim jazosining bekor qilinishi umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosini jinoyat

qonuniga kiritilishiga sabab bo‘ldi. Ushbu jazo favqulodda jazo chorasi bo‘lib, faqat ikki

343

turdagi jinoyat, ya‘ni javobgarlikni og‘irlashtiruvchi holatlarda qasddan odam o‘ldirish va

terrorizm jinoyatlari uchun tayinlanadi. Ushbu jazo turi bizning mamlakatimizda xotin-

qizlarga, jinoyat sodir etgan paytda 18 yoshga etmagan shaxslarga va yoshi 60 dan oshgan

erkaklarga nisbatan qo‘llanishi mumkin emas.

Mamlakatimizda dastlabki tergov bosqichida sud nazoratini kuchaytirish, mazkur

sohada sud faoliyatini liberallashtirish bo‘yicha ham keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga

oshirib kelinmoqda. 2005 yil 8 avgustda “Hamoqqa olishga sanktsiya berish huquqini

sudlarga o’tkazish haqida”gi farmonning qabul qilinishi Konstitutsiyamizning 19 va 44-

moddalari qoidalarini hayotga tatbiq etish, sudni uchinchi hokimiyat sifatidagi o‘rnini

yanada mustahkamlash va eng muhimi, dastlabki tergov vaqtida inson huquq va

erkinliklarini himoya qilish imkoniyatlarini yanada kengaytirish borasida benazir qadam

bo‘ldi.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 44-moddasiga ko‘ra, har bir shaxsga

o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar,

jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish

huquqi kafolatlanadi.

2008 yil 1 yanvardan hamoqqa olishga sanktsiya berish huquqining sudlarga

o‘tkazilishi dastlabki tergov davrida ayblanuvchilarning qonuniy huquq va manfaatlari

himoya qilinishi imkoniyatlarini kengaytirdi, ushbu jarayonning ochiq, demokratik tarzda

hal qilinishini ta‘minladi, sanktsiya berish vaqtida himoyachi ishtirokini ta‘minlashni

yanada kengaytirdi.

Mamlakatimizda jinoiy-huquqiy sohani liberallashtirishda jinoyat-protsessual

qonunchiligimizga kiritilgan o‘zgartishlarga muvofiq tergov va shaxsni hamoqda saqlash

muddatlari qisqartirilgani ham muhim ahamiyat kasb etdi. 2001 yilda Jinoyat protsessual

qonunga kiritilgan o‘zgartishlar tufayli dastlabki tergov muddati ikki yildan bir yilgacha,

ehtiyot chorasi sifatida hamoqda saqlash muddati esa bir yarim yildan bir yilgacha

qisqartirilgani va ushbu muddatning uzaytirishga yo‘l qo‘yilmasligi, tuman va shahar

prokurorlaridan tergov muddatini uzaytirish huquqining olib tashlangani shaxs huquq va

erkinliklarini himoya qilish imkoniyatlarini yanada oshirdi.

Yarashuv instituti. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 2001 yil 29 avgustda

bo‘lib o‘tgan VI sessiyasida yangi huquqiy institutni joriy etdi. “Jabrlanuvchi bilan

yarashuv” to‘g‘risidagi alohida toifadagi ish yuritish tartibining joriy etilishi jinoyat

protsessual qonunchiligini takomillashtirishda muhim qadam bo‘ldi. 2001 yildan

boshlab yarashuv institutining kiritilishi respublikamizda jinoiy javobgarlikka tortilgan

shaxslar sonining keskin kamayishiga xizmat qildi.

Mazkur institutning samaradorligi hamda o‘zbek xalqining rahmdillik va

kechirimlilik kabi ko‘p asrlik an‘analariga mosligi uning izchillik bilan kengayib borishiga

asos bo‘ldi. Hozirgi kunda 53 ta jinoyat tarkibi bo‘yicha yarashuv institutini qo‘llash

imkoniyati nazarda tutilgan.

Yurtimizda huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylikni ta‘minlash

borasida jiddiy ishlar amalga oshirilmoqda. Birinchi navbatda, prokuratura faoliyatini

isloh qilish, uni sobiq tuzum davrida bo‘lganidek partiyaviy elita qo‘lidagi jazolash quroli

emas, balki qonunlarning qat‘iy ijro etilishini, mamlakatimizda demokratik islohotlarning

izchil rivojlanishini, inson huquq va erkinliklarining ishonchli himoya qilinishini

ta‘minlaydigan organga aylantirish bo‘yicha salmoqli ishlar qilindi. O‘zbekiston

Respublikasi prokuratura organlarining asosiy vazifalari qonun ustuvorligini ta‘minlash,

qonuniylikni mustahkamlash, fuqarolarning huquq hamda erkinliklarini, jamiyat va

344

davlatning qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini, O‘zbekiston Respublikasi

konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish, huquqbuzarliklarning oldini olish va profilaktika

qilishdan iborat.

Prokuratura organlari o‘z faoliyatini quyidagi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha amalga

oshiradi:

vazirliklar, davlat qo‘mitalari, idoralar, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish

organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, Hokimlar va boshqa

mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish;

fuqaroning huquq hamda erkinliklarini ta‘minlashga qaratilgan qonunlar ijrosi

ustidan nazorat qilish;

O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarida, vazirliklar, davlat qo‘mitalari va

idoralarining harbiy tuzilmalarida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish;

tezkor-qidiruv faoliyatni, surishtiruvni, dastlabki tergovni amalga oshiradigan

organlar tomonidan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish hamda ularning

jinoyatchilikka qarshi kurash borasidagi faoliyatini muvofiqlashtirish;

jinoyatlar yuzasidan dastlabki tergov olib borish;

sudlarda jinoyat ishlari ko‘rib chiqilayotganda davlat ayblovini quvvatlash,

sudlarda fuqarolik ishlarini, ma‘muriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni hamda

xo‘jalik nizolarini ko‘rishda ishtirok etish, qonunlarga zid bo‘lgan sud hujjatlariga protest

keltirish;

soliq intizomini mustahkamlashga, soliq, valyuta sohasidagi jinoyatlar va

huquqbuzarliklarga qarshi kurashga, shuningdek davlatga etkazilgan iqtisodiy zararni

qoplashga qaratilgan qonunlarning ijro etilishi ustidan nazorat qilish;

ushlab turilganlarni, hamoqqa olinganlarni saqlash joylarida, jinoiy jazolarni va

jinoyat-huquqiy ta‘sirning boshqa choralarini ijro etish chog‘ida qonunlarga rioya etilishi

ustidan nazorat qilish;

qonun ijodkorligi faoliyatida hamda jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish

ishida ishtirok etish.

2001 yilda yangi tahrirda qabul qilingan ―Prokuratura to’g’risida”gi Qonunga

muvofiq fuqarolar prokuror nazorati ob‘ektlari qatoridan chiqarildi.

Ayni paytda prokuraturaning inson huquq va erkinliklari, uning qonuniy

manfaatlariga rioya etilishini ta‘minlash uchun mas‘uliyati oshirildi. Shuningdek, sud

qarorlari ijrosini to‘xtatib turish huquqi prokuratura vakolatlari doirasidan chiqarildi.

Tuman va shahar prokurorlarining esa tergov va ayblanuvchini hamoqda saqlash

muddatlarini uzaytirish huquqlari bekor qilindi.

Muxtasar aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma

majlisidagi ma‘ruzasida bildirilgan sud-huquq islohotlari to‘g‘risidagi fikr va mulohazalari

mamlakatimizda demokratik islohatlarni yanada chuqurlashtirish hamda fuqarolik

jamiyatini shakllantirish va rivojlantirish kontseptsiyasining ajralmas qismi hisoblanadi.


1.O‘zbekistonda inson huquq va erkinliklari sudlar tomonidan himoya qilinishi?




345












4. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish

va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. –T. Ma‘naviyat 2010.

5. Karimov I.A. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish

yakunlari hamda 2013 yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim

ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi

ma`ruzasi. Xalq so`zi. 2013 y.

6. Tadjixanov B.U. Huquqiy siyosat va huquqiy tizimni modernizatsiyalash. –T.,

2007.







17-Mavzu. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy huquqiy

maqomi





Prezident Respublika boshqaruv shaklidagi mamlakatlarda

xalq tomonidan saylanadigan davlat rahbaridir. Prezidentlik

eng oliy lavozim. Konstitutsiyaviy-huquqiy ma‟noda u davlat

boshlig‟i ma‟nosini anglatadi. Prezidentning vakolatlari har

qanday zamonaviy demokratik respublikalarda nihoyatda katta.

Demokratik huquqiy davlatda Prezidentning maqomi,

vakolatlari Konstitutsiya va u asosda qabul qilinadigan

qonunlarda juda aniq qilib belgilab qo‟yiladi. Prezident

davlatni jipslashtiradi, ya‟ni davlat hokimiyati

346

mexanizmining barqarorligi va harakatliligini ta‟minlaydi.

Jahon prezidentlik amaliyotining ko‟rsatishicha, davlat bir

shaxs orqali muvofiqlashib, uning ayrim mamlakatlarda

yo‟qotilgan maqsad va vazifalari o‟zaro birlashadi, yagona

kuchga aylanadi. «Jahon konstitutsionalizmida prezidentlik

institutiga quyidagicha tavsif beriladi.

Birinchidan, Prezident muayyan davlatning boshlig‟i va

xalq birligining ramzi hisoblanadi. Uning birligini oliy

davlat organlari mamlakatning ichida ham, tashqi xalqaro

siyosatda ham namoyon etadi.

Ikkinchidan, Prezident o‟z xalqi nomidan ish tutadi,

uning milliy mafaatlarini himoya etadi, partiyaviy,

ijtimoiy, milliy va boshqa manfaatlar, ayniqsa,

kelishmovchiliklardan yuqori turadi, jamiyatni o‟zaro

muvoflashtiradi, ijtimoiy-siyosiy hayotni mustahkamlaydi.

Uchinchidan, Prezident mamlakatning umumiy holati uchun

mas‟ul bo‟lib, siyosiy barqarorlikni ta‟minlaydi, huquqiy

targ‟ibotni va xavfsizlikni ta‟minlash, mamlakatni boshqa

davlatlar oldidagi majburiyatini bajarish uchun qarorlar

qabul qiladi, tezkor chora-tadbirlar ko‟radi.

To’rtinchidan, Prezident ijro hokimiyatini boshqaradi va

uning faoliyatini yo‟naltiradi.

Beshinchidan, Prezident mamlakatning Oliy bosh qo‟mondoni

hisoblanadi va davlat mudofaasi va fuqarolarning harbiy

xizmatni o‟tashi uchun rahbarlik qiladi.

Oltinchidan, Prezident ijro hokimiyati tizimida oliy

lavozimga tayinlash vakolatini amalga oshiradi, fuqarolik

masalalarini hal qiladi, fuqarolarni davlat nishonlari bilan

mukofatlaydi va aybidan o‟tadi, inson huquq va

erkinliklarini ta‟minlashning hamda mamlakatda Konstitutsiya

va qonunlarning kafoloti hisoblanadi.

Tabiiyki, bu sanab o‟tilgan holatlar prezidentlikning

umumiy xususiyatlari hisoblanadi. Ular har bir mamlakatda

o‟ziga xos ravishda qo‟llanishi mumkin».30

«O‟tmishda O‟zbekistonda davlat boshlig‟i lavozimi yo‟q

edi. 1927, 1937 va 1978 yillardagi Konstitutsiyalarda davlat

boshlig‟i instituti nazarda tutilmagandi. Davlat boshlig‟i

vazifasini Oliy Sovet Prezidiumi amalga oshirardi.

«O‟zbekiston davlatchiligi tarixida prezidentlik instituti

juda qisqa tarixga ega. O‟zbekiston sobiq sho‟rolar Ittifoqi

tarkibida ekanligida prezidentlik lavozimini joriy etish

to‟g‟risida so‟z yuritish mumkin emas edi. Chunki

respublikada hokimiyat faqat rasmiy ravishda bitta organ-

sho‟rolar qo‟lida bo‟lib, sho‟rolar qonun chiqarish va ijro

30

U.Tadjixonov, H.Odilqoriev, A.Saidov. O'zbekiston Respublikasining Kostitutsiyaviy huquqi. –T.: Sharq, 2001, 563-betlar.

347

etish hokimiyatini birlashtirgan, hokimiyatining bo‟linish

printsipi amalga oshirishga yo‟l qo‟yilmagan edi».31

1990 yilda O‟zbekiston Respublikada Oliy Kengashi sobiq

ittifoqdosh respublikalar o‟rtasida birinchi bo‟lib

prezidentlik lavozimini joriy etdi. Bu juda qaltis va

xatarli davr edi. Hali Markaz o‟ta kuchli va dahshatli

bo‟lib turgan kezlarda O‟zbekistonda prezidentlik lavozimini

ta‟sis etish katta jasorat edi. O‟sha paytda «Islom Karimov

millat tarixining tub burilish-taqdirilomon sifat bosqichi

ibtidosida turdi. Davlat feodalizmi bo‟lmish totalitar

mafkura hukmron SSSR davridayoq sobiq ittifoqchi

respublikalar rahbarlari orasida birinchi bo‟lib, mavjud

siyosiy-ijtimoiy tuzumning boshqaruv tizimlarini dadil

ravishda demokratik isloh qilishdek mardona siyosiy yo‟lni

tanladi va sobiq ittifoqdosh respublikalar rahbarlari

oldida ilk bor O‟zbekistonda boshqaruvning eng demokratik

shakli-Prezidentlik institutini joriy etdi (1990). Bu

siyosiy demokratik qadam bo‟lajak istiqlol sari tashlangan

birinchi amaliy odim edi. Mavjud totalitar tizimni

demokratik isloh qilishda izchil davom etgan Islom Karimov

Mustaqillik Deklaratsiyasining qabul qilinishi

tashabbuskoriga aylandi. Tub siyosiy-ijtimoiy mlhiyati bilan

bu hujjat bo‟lajak milliy mustaqil davlatchilikning

dastlabki huquqiy asosi bo‟ldi».32

Prezidentimiz Islom Karimov juda katta va murakkab

siyosat maydoniga siyosiy kurashlar junbushga kela

boshlagan, O‟zbekistonda siyosiy, ijtimoiy -iqtisodiy,

madaniy, tazyiqlar, inqirozlar yuz berib turgan og‟ir bir

sharoitda etuk siyosiy hodim sifatida maydonga kirib

kelgandi.

Islom Karimovning siyosiy donishmandligi va tadbirkorligi

tufayli O‟zbekiston qisqa vaqt ichida to‟fon bo‟lib bostirib

kelayotgan falokatdan saqlanib qoldi, millatlararo qarama-

qarshiliklarga barham berildi, fuqarolar urushi yong‟ini

o‟chirildi, ko‟p millionli aholi yashaydigan respublikada va

mintaqada tinchlik va osoyishtalik ta‟minlandi, ko‟pmillatli

respublikamizda millatlar va dinlar o‟rtasida totuvlik va

barqarorlikka erishildi. Islom Karimov hokimiyat tepasiga

kelgan mamlakatda tartib o‟rnatildi. Buning uchun hech

bo‟lmaganda Farg‟ona fojiasining va O‟sh viloyatidagi

o‟zbeklar bilan qirg‟izlar o‟rtasidagi qurolli qarama-

qarshiliklarni oldi olinganligini eslashning o‟zi kifoya.

31

O'zbekiston Respublikasi Kostitutsiyasini o'rganish kursi. –T.: «O'zbekiston», 2001, 129-bet. 32

N.Shodiev. Demokratik jamiyat qurishning kostitutsiyaviy-huquqiy asoslari. Islom Karimov – dunyoviy davlat asoschisi va

nazariyotchisi. – O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti. O'quv qo'llanma. –T.: Toshkent moliya

instituti, 2004, 49-50-betlar

348

Islom Karimov tashabbusi bilan Oliy Kengashda 1990 yil 20

iyunda qabul qilingan «O’zbekiston Respublikasining davlat

mustaqilligi to’g’risidagi Deklaratsiya» o‟zbek

davlatchiligi tarixida birinchi tinch yo‟l bilan o‟z

taqdirini o‟zi belgilash huquqi to‟g‟risidagi hujjat edi.

Unga ko‟ra o‟zbek xalqining davlat boshqaruvida har bir

millatning o‟z taqdirini o‟zi belgilash huquqini va farovon

hayot kechirishini ta‟minlashni oliy maqsad deb o‟z

zimmasiga olgan holda, xalqaro huquq qoidalariga asoslanib,

o‟zining «Davlat mustaqilligi to’g’risidagi Deklaratsiyasi»

ni e‟lon qildi. Bundan buyon O‟zbekiston o‟zining tashqi

munosabatlarida, davlat hokimiyati masalalarini hal etishda

tanho Hokimligini, uning chegaralari va hududi daxlsiz

ekanligi, o‟z taraqqiyot yo‟lini, o‟z nomini, davlat

ramzlarini (gerb, bayroq, madhiya) o‟zi ta‟sis etishi va

demokratik huquqiy davlat tashkil topganligini butun dunyoga

ma‟lum qildi.

O‟zbekistonda Prezidentlik lavozimining joriy etilishi

mamlakatimiz xalqlari hayotida ro‟y bergan buyuk tarixiy

voqea bo‟ldi.

O‟zbekistonda prezidentlik lavozimining ta‟sis etilishini

tasodifiy hodisa deb bo‟lmaydi. Buni ob‟ektiv zaruriyatga

aylantirgan, kun tartibiga keltirib qo‟ygan bir qancha

sabablar mavjud edi. Ana shu sabablar, zaruriyatlar haqida

batafsilroq to‟xtalib o‟tish maqsadga muvofiqdir.

O‟zbekistonda prezidentlik lavozimini joriy etishning

sabablari quyidagilardan iborat:

«Birinchidan, davlat mustaqilligiga intilish,

respublikada boshqaruv jarayonlarini demokratlashtirish

aynan prezidentlik institutini taqozo etar edi. Chunki

parlament uzoq bahs va munozaralarga berilib ketib, operativ

qarorlar qabul qilish va uni amalga oshirish imkoniyatiga

ega emas edi. Shuning uchun ham mamlakatni bir kishi

tomonidan boshqarish ehtiyoji paydo bo‟ldi.

Ikkinchidan, prezidentlik lavozimini joriy etish

sabablaridan yana biri hokimiyatlarning bo‟linish

printsipini rivojlantirishdan kelib chiqadi. Prezidentlik

davlat hokimiyati organlarining tizimini tashkil etishda

demokratik printsiplarni amalga oshirishga yordam berishga

qaratilgan edi. Qonunchilikda ijro va sud hokimiyati

faoliyatini o‟zaro muvofiqlashtirish ehtiyoji paydo bo‟ldi.

Uchinchidan, Prezident o‟z zimmasiga hukumatni

shakllantirish va uning ishiga rahbarlik qilishdek ulkan

mas‟uliyatni olishi uchun ob‟ektiv zaruriyat tug‟ildi.

To‟rtinchidan, vaziyatni barqarorlashtirish, tinchlikni

ta‟minlash va murakkab muammolarni tezlikda hal etish

349

ehtiyoji paydo bo‟ldi. Mavjud davlat strukturasi bu

masalalarni hal etishga qodir emas edi».33

Prezidentlik lavozimining joriy etilishi O‟zbekiston

Respublikasi uchun tamomila yangilikdir. Prezidentlik

lavozimi respublikada ijroiya hokimiyatni mustahkamlash

maqsadida vujudga keltirilganligini alohida qayd etishga

to‟g‟ri keladi.

Respublika Oliy Kengashining o‟n ikkinchi chaqiriq

birinchi sessiyasida xalq deputatlari O‟zbekistonning

birinchi Prezidentini yashirin ovoz berish yo‟li bilan

sayladilar. O‟zbekiston xalqi tarixida ilk bor Prezident

etib Islom Abdug‟anievich Karimov saylandi. Ana shu Oliy

Kengash sessiyasida Islom Karimov nutq so‟zlab,

O‟zbekistonning siyosiy mustaqilligini mustahkamlash va

yanada takomillashtirish, respublika iqtisodiy

mustaqilligini, o‟zini o‟zi idora qilishga va o‟zini o‟zi

pul bilan ta‟minlashga o‟tishni e‟tirof etdi. O‟zbekiston

Prezidentlik lavozimining ta‟sis etilishi mustaqillik sari

qo‟yilgan eng muhim qadam edi.

O‟zining halolligi, chuqur bilimdonligi, o‟ta

mehnatsevarligi, uzoqni ko‟zlab ish qilishi, yuksak

talabchanligi bilan el-yurt nazariga tushgan, xalq dardi,

millat qayg‟usi yo‟lida kuyib -yonib yashaydigan, Vatani

istiqboli uchun jon kuydiradigan Islom Karimovdek benazir

inson va ulug‟ zotning respublika oliy rahbari, O‟zbekiston

Prezidenti bo‟lib saylanishi mamlakatimiz xalqlarini behad

quvontirdi. Chunki xalq dardi, g‟am-tashvishi, orzu-niyati

yo‟lida tinim bilmay harakat qiladigan bu insonni o‟zbek

xalqi o‟ziga tog‟dek tayanch deb bilar, najotkor deb

hisoblardi. Iqtisodiyoti inqirozga yuz tutgan, qanchadan-

qancha fidoyi farzandlari nohaqdan-nohaq hamalib ketgan,

milliy, ma‟naviy qadriyatlari, tili, dini, urf-odatlari

oyoqosti qilingan o‟zbek xalqi bu ajoyib farzandi sharofati

bilan qaddini tiklab olishni orziqib kutardi. Ana shu ezgu

ishlarga boshchilik qilishni o‟zi uchun oliy maqsad deb

bilgan Islom Karimov yuksak martabaga ko‟tarildi.

Jahon tajribasining ko‟rsatishicha, tarixning eng qiyin,

o‟ta og‟ir, o‟ta murakkab, burilish davrlarida tarixiy

shaxslar, siyosiy yo‟lboshchilar hal qiluvchi rol o‟ynaydi.

Xalqning ko‟p yillik taqdiri siyosiy yo‟lboshlovchining,

davlat boshlig‟ining ezgu maqsadlar yo‟lida qabul qiladigan

qarorlariga, ilmiy-amaliy faoliyatiga, millati, xalqiga

azaliy xos bo‟lgan barcha noyob xislat va fazilatlariga ham

ma‟lum darajada bog‟liqdir. Ulug‟ zotlarning dono siyosati

va qat‟iyati mamlakatni chuqur tanglikdan, ijtimoiy-

33

U.Tadjixonov, H.Odilqoriev, A.Saidov. O'zbekiston Respublikasining Kostitutsiyaviy huquqi. –T.: Sharq, 2001, 561-562-

betlar.

350

iqtisodiy, madaniy-siyosiy inqirozlardan eson-omon olib

chiqqan, uni dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari

darajasiga ko‟targan hollar tarixda ko‟p bo‟lgan. Butun bir

davlatni qayta tiklab, istiqlol va taraqqiyot yo‟lini

belgilab bergan, uni ilg‟or mamlakatlar darajasiga

ko‟targan, ilm-fani, madaniyati-ma‟naviyati, texnika va

texnologiyasini o‟stirgan siyosiy etaqchilarning hayoti va

ijtimoiy faoliyati nafaqat ular mansub bo‟lgan millat va

xalq vakillarida, balki jahon jamoatchiligida ham katta

qiziqish uyg‟otishi tabiiy, albatta.

Buyuk shaxslarni tarix yaratadi, millat qayg‟usi, xalq

dardi dunyoga keltiradi, deydilar. Bu-ayni haqiqatdir.

«Zotan, muayyan millat, yohud bani bashar tarixan

taqdirilomon tub o‟zgarishlar pallasiga kirganda buyuk

shaxslarga tabiiy muhtojlik sezishi-qonuniyat. Milliy

kamolotning yangi sifat bosqichi, tarixiy qismat aynan

shunday. Shaxslarni kashf etsagina favqulodda taqdirilomon

mohiyat-maqsadlarga erishadi. Topolmasa yo‟q...

Tarixiy vaziyatning o’zi, davrning siyosiy-ma’naviy

zarurati o’z tabiiy ehtiyojlarini qondirishga qodir buyuk

arboblik salohiyati- sohiblarini, tafakkur daholarini kashf

etadi, muqarrar istiqbolni ular taqdiri bilan bog’laydi.

Bunday arboblar favqulodda Insoniy qudratlari, yuksak aqliy-

shuuriy, teran quvvai hofizalari, xarakter va tafakkur kuchi

bilan inkishof etgan tsivilizatsiya, davr taraqqiyotiga

mislsiz buyuk ta’sir ko’rsatishadi. Tarixiy bu qonuniyat shu

bois ham ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyotning hal qiluvchi

taqdirilomon mohiyat chorrahalari, yangicha tsivilizatsiya

ibtidolari uchun alohida qimmat kasb etadi».34

O‟zbekistonning birinchi Prezidenti Islom Karimov

xalqimiz orasidan etishib chiqqan benazir inson va ulug‟

yo‟lboshchidir. Shuni alohida ta‟kidlash kerakki, Vatanimiz

taraqqiyoti, uning dunyo hamjamiyatidan munosib o‟rin

egallashi, ichki va tashqi siyosatda erishgan ulkan

yutuqlari Islom Karimovning oqilona va amaliy siyosati bilan

uzviy bog‟liqdir. «Dunyoda har qanday etakchining nomi ham

o‟z mamlakati timsoliga aylanavermaydi. Bu-faqat noyob

shaxslarning ne‟mati. Mustaqil O‟zbekiston uchun XX asr

oxiri va XXI asr boshida Islom Karimov haqli ravishda o‟z

mamlakatining siyosiy timsoliga aylandi.

O‟zbekiston tarixan g‟oyat qisqa muddatda milliy

rivojlanishning qator hal qiluvchi bosqichlarini boshdan

kechirdi. Har bir bosqich demokratiya va taraqqiyot sari

yangi qadamdir. Ayni paytda, har bir bosqich-yangi

muammolar, demakki, ularni bartaraf etish bilan bog‟liq

yangi vazifalar hamdir.

34

Murod Sharifxo'jaev. O'zbekiston: Yangi qoyalar, yangi yutuqlar. –T.: «Sharq», 2002, 40-41-betlar.

351

O‟zbekistondagi islohotlar ortga qaytmas tus oldi. Barcha

yangilanishlarning tashabbuskori va amalga oshiruvchisi

Prezidentimiz Islom Karimov bo‟ldi. Uning yurtimizda

demokratik huquqiy davlat barpo etish va uni rivojlantirish

nazariyasi butun dunyoda tan olindi».35

Islom Karimovning O‟zbekiston Prezidenti, davlat

boshlig‟i bo‟lib saylanishini Markaz, birinchi navbatda,

Gorbachev va uning atrofdagilar nihoyatda qahr-g‟azab bilan

ko‟tib olishdi. O‟sha paytlarda yuz bergan voqealarni, Islom

Karimovga bo‟lgan nosamimiy, o‟ta sovuq munosabatlar haqida

Leonid Levitin Donal‟d S. Karlayl bilan hamkorlikda yozgan

«Islom Karimov – yangi O’zbekiston Prezidenti» nomli kitobi

(T., «O’zbekiston», 1996, 11-bet) da quyidagilarni yozadi:

«1990 yilning mart oyida u o’sha paytdagi ittifoqdosh

respublikalar rahbarlari orasida birinchi bo’lib

Prezidentlikka saylandi. Moskva buni juda salbiy qabul

qildi. Gorbachev ochiqdan -ochiq g’azablandi. Boshqa

respublikalar rahbarlari esa Karimovning Prezidentlikka

saylanganini halban - quvvatlasa-da, unga havas qilsa-da,

televidenie va minbarlarda Gorbachevning «16 ta prezidenti

bor davlat qanday davlat bo’ladi» degan so’zlarini qaytarish

bilan band bo’ldilar. (Bu Gorbachevning navbatdagi mantiqiy

fikri edi-yangidan paydo bo’layotgan davlatlar ittifoqida 16

ta parlament raislari bo’lishi mumkin emishu, 16 ta

Prezident bo’lishi mumkin emas emish).

Islom Karimov juda qaltis paytda hokimiyat tepasiga

keldi. Chunki u vaqtlarda SSSR ning taqdiri hal bo‟layotgan

edi. «Markaz» rahbarlari butun kuch va vositalarni, harbiy

kuchlarni, iqtisodiy imkoniyatlarini, ayg‟oqchilarni, ichki

ishlar xizmatchilarini, butun boshli sud va prokuratura

xodimlarini, ommaviy axborot vositalarini ishga solib,

chirib borayotgan totalitar tuzumni qanday qilib bo‟lmasin

saqlab qolishga, umrini cho‟zishga tish-tirnog‟i bilan

harakat qilardi. G‟azabga kelgan Markaziy hokimiyat rahm-

shafqat nimaligini bilmasdi, insonlarning qonini to‟kishdan

tap tortmasdi, yo‟q joydan milliy mojarolarni,

qirg‟inborotlarni, xunrezliklarni keltirib chiqarardi.

Qolaversa, sodir etilayotgan qonli to‟qnashuvlar, ularning

kelib chiqish sabablari haqida hech kim aniq ma‟lumotga ega

emasdi, minglab yillar davomida yonma-yon yashab,

birodarlashib ketgan, tili tiliga yaqin, urf-odatlari

deyarli aynan bo‟lgan qardosh-qarindosh bo‟lgan xalqlar va

millatlar o‟rtasidagi qonli nizolar va to‟qnashuvlarning

asosiy sabablari, negizlari, manbalari odamlardan, jahon

afkor ommasidan ataylab sir saqlanardi. Holbuki, barcha

mudhish voqealarning hammasi yuqoridan, Markazdan turib

35

Murod Sharifxo'jaev, Faxri Rahimov. Davrni belgilab bergan inson. –T.: «Sharq», 2004, 56-beт.

352

tashkil etilardi, boshqarib, alangalatib, olovga kerosin

sepilib turilardi.

Voqealar rivojlangan sari rivojlanib, kun sayin

keskinlashib, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozlar tobora avj olib,

chuqurlashib, alal-oqibat Markazning tinka-madori qurib,

umri qisqarib, vaqt-soati yaqinlashib borardi.

Ana shunday o‟ta qaltis, nihoyatda xatarli sharoitda

taqdir Islom Karimov zimmasiga jamiyatning murakkab ichki va

tashqi siyosiy sharoitda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va

davlat, huquq masalalarini hal qilishga da‟vat etilgan qayta

o‟zgartiruvchisi bo‟lishidek nihoyatda og‟ir vazifani

yukladi. Shunday vaziyatda Islom Karimov o‟zini buyuk davlat

rahbari sifatida namoyon etdi.

Haqiqatan ham O‟zbekistonning o‟z Prezidentini, keyinroq

borib boshqa sobiq ittifoqchi respublikalarning bundan

o‟rnak olib o‟z Prezidentlarini saylashlari SSSR ning sekin-

asta parchalanib, tarix qa‟riga abadul-abad ketishining

asosiy sabablaridan biri bo‟ldi. Yakkalanib qolgan,

mamlakatdagi tobora og‟irlashib borayotgan iqtisodiy va

siyosiy vaziyatdan garang bo‟lib qolgan Gorbachev esa bu

qonuniy jarayonni oldini ololmay qoldi. Yagona markaz

zaiflashib, ulkan mamlakatning hayoti butunlay izdan chiqdi.

«Aytish mumkinki, bu jarayon XX asrning eng asosiy, eng

muhim ijtimoiy-siyosiy tamoyili sifatida ajralib turadi.

Va, nihoyat, asr adog‟iga kelib tarix taqozosi bilan

olamdagi yirik va so‟nggi imperiyalardan biri bo‟lmish SSSR

emirildi. Har qancha olijanob shiorlar bilan bejab-bo‟yalsa-

da, mohiyat e‟tiboriga ko‟ra mustamlaka saltanati bo‟lgan

Sovet Ittifoqi besamar kommunistik tajriba qurboni bo‟ldi.

Dunyoning oltidan bir qismini egallagan ulkan mamlakatda

mutelik holatida yashagan xalqlar qaramlik kishanlaridan

halos bo‟ldilar. Ularning har biri o‟z imkoniyati, o‟z aql-

zakovati darajasida milliy davlatlarni barpo etishga

kirishdi.

O‟zbekiston xalqi ham asriy orzusiga erishdi. Aziz

Vatanimiz uzra istiqlol bayrog‟i hilpiradi».36

O‟zbekistonning o‟z Prezidentiga ega bo‟lishi uning uchun

mustaqillik yo‟lidagi eng muhim, hal qiluvchi qadam bo‟ldi.

Birinchilardan bo‟lib O‟zbekistonning, undan so‟ngroq esa

sobiq ittifoqchi respublikalarning ham o‟z Prezidentlarining

saylashi vaqtdan e‟tiboran SSSR ning parchalanib ketishidagi

burilish nuqtalaridan biri edi.

1991 yil 31 avgustda O‟zbekiston Respublikasi Oliy

Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi

chaqirildi. Unda tarixiy ahamiyatga molik hujjatlar qabul

qilindi. Bo‟lar «O’zbekiston Respublikasining davlat

36

Islom Karimov. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. 2-jild. –T.: O'zbekiston, 1996, 294-bet.

353

mustaqilligini e’lon qilish to’g’risida» O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Kengashining Qarori, «O‟zbekiston

Respublikasining Davlat mustaqilligi to‟g‟risida Oliy

Kengash Bayonoti» va O‟zbekiston Respublikasining Davlat

mustaqilligi to‟g‟risida» O‟zbekiston Respublikasining

Qonunidan iboratdir.

O‟zbekiston Oliy Kengashining «Bayonoti» da shunday

deyilgan: «O‟tmishdan saboq chiqarib va SSR Ittifoqining

siyosiy hamda ijtimoiy hayotidagi o‟zgarishlarni e‟tiborga

olib,

-xalqaro-huquqiy hujjatlarda qayd etilgan o‟z taqdirini

o‟zi belgilash huquqiga asoslanib,

-O‟zbekiston xalqlarining taqdiri uchun butun

mas‟uliyatni anglab,

-shaxsning huquq va erkinliklari, mustaqil davlatlar

o‟rtasidagi chegaralarning buzilmasligi to‟g‟risidagi

Xelsenki shartnomalariga qat‟iy sadoqatini bayon etib,

-millati, diniy e‟tiqodi va ijtimoiy mansubligidan qat‟i

nazar, respublika hududida yashovchi har bir kishining

munosib hayot kechirishini, sha‟ni va qadr-qimmatini

ta‟minlaydigan insonparvar demokratik huquqiy davlat barpo

etishga intilib,

-mustaqillik deklaratsiyasini amalga oshira borib,

O‟zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi Oliy Kengashi

O‟zbekistonning Davlat mustaqilligini va ozod suveren davlat

– O‟zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali

ravishda e‟lon qiladi.

O‟zbekiston Respublikasining o‟z tarkibidagi

Qorahalpog‟iston Respublikasi bilan birga, hududi bo‟linmas

va daxlsizdir.

O‟zbekiston Respublikasining boshqa davlatlarga hududiy

da‟volari bo‟lmay, u o‟z hududi va uning tabiiy boyliklariga

nisbatan oliy huquqqa egadir.

Davlat hokimiyatining birdan-bir sohibi O‟zbekiston

Respublikasining ozod mustaqil xalqidir.

O‟zbekiston Respublikasi to‟la davlat hokimiyatiga ega,

o‟zining milliy – davlat va ma‟muriy-hududiy tuzilishini,

hokimiyat va boshqaruv idoralarining tizimini mustaqil

belgilaydi...

O‟zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini,

fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini hamda

hududiy butunligini himoya qilish maqsadlarida Mudofaa

ishlari vazirligi va milliy gvardiya tuziladi. Respublika

hududida joylashtirilgan SSSR Ichki ishlar vazirligining,

SSSR Davlat xavfsizligi qo‟mitasining idoralari shuningdek,

ichki qo‟shinlar O‟zbekiston Respublikasining huquqiy

tobeligiga olinadi...

354

Bundan buyon O‟zbekiston Respublikasi hududida

Respublika Konstitutsiyasi va qonunlari shak-shubhasiz ustun

deb e‟tirof etiladi. O‟zbekiston Respublikasi oldindan hech

qanday shart qo‟ymagan holda barcha sheriklar bilan bevosita

teng huquqli, o‟zaro manfaatli bitimlar hamda shartnomalar

tuzish uchun o‟zini ochiq deb e‟lon qiladi».

Respublika Oliy Kengashining navbatdan tashqari oltinchi

sessiyasi 1991 yil 31 avgustda qabul qilgan hujjatlar

orasida «O‟zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi

asoslari to‟g‟risida»gi konstitutsiyaviy Qonun ham

favqulodda ahamiyatlidir.

Qonun favqulodda ahamiyatga ega ekanligining ma‟no-

mohiyati shundaki, o‟sha davrda amalda bo‟lgan O‟zbekiston

SSR Konstitutsiyasida respublikaning mustaqilligi umuman

nazarda tutilmagan edi. «Demak, mustaqillikning e‟lon

qilinishi mutlaqo yangicha konstitutsiyaviy asosni taqozo

etdi. Konstitutsiyaviy asossiz e‟lon qilingan mustaqillik

esa rasman tan olinmas edi. Bu xalqaro huquqning mutlaq

talabi. Shu sabab mustaqillikni rasman e‟lon qilishdan oldin

uning konstitutsiyaviy baza-asosi bo‟lib, zudlik bilan Oliy

Kengashning navbatdan tashqari VI sessiyasida qabul qilingan

«O‟zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari

to‟g‟risida» gi konstitutsiyaviy qonun xizmat qildi.

Konstitutsiyaviy qonun O‟zbekistonning huquqiy holatini

tubdan o‟zgartirdi. O‟z mohiyatiga ko‟ra bu hujjat vaqtincha

Konstitutsiya rolini o‟ynadi».37

Ushbu qonun Oliy Kengash tomonidan O‟zbekiston SSR ning

mustaqillik Deklaratsiyasiga va O‟zbekiston Respublikasining

Davlat mustaqilligi to‟g‟risidagi Bayonotiga asoslanib qabul

qilingan va 17 moddadan iborat.

Mazkur qonun O‟zbekistonning Davlat mustaqilligiga

erishganligini uzil-kesil mustahkamladi. 1-moddada,

O‟zbekiston Respublikasi o‟z tarkibidagi Qorahalpog‟iston

Respublikasi bilan birga, mustaqil demokratik davlatdir,

deyiladi. 2-4-moddalarda O‟zbekiston xalqining suverenligi

va u respublikada davlat xokimiyatining birdan-bir

sohibiligi, davlat hokimiyati uning xohish-irodasiga muvofiq

vakillik organlari tizimi orqali amalga oshirilishi, hududi

va chegaralari daxlsiz va bo‟linmasligi, u O‟zbekiston

xalqining roziligisiz o‟zgartirilishi mumkin emasligi

belgilab qo‟yilgan. 5-moddada O‟zbekiston Respublikasida

O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va uning

qonunlari ustun ekanligi va davlat idoralarining tizimi,

hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyatiga ajratish tartibi asosida qurilishi

37

N.Shodiev. O'zbekistonda Davlat mustaqilligi uchun kurash bosqichlar va demokratik milliy tiklanish jarayonlari. –

O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti. O'quv qo'llanma. T, Toshkent Moliya Instituti.

355

qonunlashtirildi. 6-moddada O‟zbekiston Respublikasi Mudofaa

ishlari vazirligini tuzish, milliy gvardiya va noharbiy

(muqobil) xizmat qilish huquqiga ega, deb belgilab qo‟yilgan

bo‟lsa, 7-moddada O‟zbekiston Respublikasi Davlat

mustaqilligining moddiy asosi uning mulkidir, respublika

hududidagi er, er osti boyliklari, suv va o‟rmonlar,

o‟simlik va hayvonot dunyosi tabiiy va boshqa resurslar,

uning ma‟naviy boyliklari O‟zbekiston Respublikasining

milliy boyligi, mulki hisoblanadi, deb mustahkamlandi. 10-

moddada belgilab qo‟yilganidek, O‟zbekiston Respublikasi o‟z

hududida oltin, boshqa qimmatbaho metallar va toshlarni

qazib chiqarish, qayta ishlash va saqlashni mustaqil amalga

oshiradi hamda nazorat qiladi, o‟z oltin zahirasini

yaratadi.

Oliy Kengashning «O’zbekiston Respublikasining Davlat

mustaqilligi asoslari to’g’risida»gi Qonuni yuqorida qayd

etilganlar bilan birga, O‟zbekiston Respublikasi o‟z

hududida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlarni

rivojlantirish va tartibga solishda inson huquqlari

umumjahon deklaratsiyasiga muvofiq inson qadr-qimmati

ulug‟lanishini, o‟z taraqqiyot yo‟lini, o‟z davlat ramzlari

va davlat tilini o‟zi belgilaydi, deb e‟lon qildi.

Mazkur qonunning qabul qilinishi mustaqillik davrida

qo‟lga kiritilgan yutuqlarning natijasidir. Shuning uchun

ham bu qonunga O‟zbekiston SSR Oliy Kengashining 1991 yil 30

sentyabr qarori bilan konstitutsiyaviy maqom berildi.

Qarorda bu haqda shunday deyilgan edi: «O’zbekiston

Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to’g’risida»gi

1991 yil 31 avgustida qabul qilingan O‟zbekiston

Respublikasining Qonuniga konstitutsiyaviy maqom berilsin.

O‟zbekiston Respublikasi amaldagi Konstitutsiyaviy

moddalari «O’zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi

asoslari to’g’risida» gi qonunning qoidalariga amal

qilinsin.

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qabul qilgan bu

tarixiy hujjatlar xalqimizning mustaqillik haqidagi asriy

orzu-umidlari ro‟yobga chiqqanligi va amalga oshganligining

konstitutsiyaviy-huquqiy asosi bo‟lib xizmat qildi.

1991 yil 31 avgustda e‟lon qilingan O‟zbekiston

Respublikasining Davlat mustaqilligi mamlakatimiz xalqlari

tarixida tengi va qiyosi yo‟q buyuk voqea bo‟ldi.

O‟zbekiston suveren, mustaqil davlat deb e‟lon qilindi.

O‟zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining nomi

o‟zgartirilib, O‟zbekiston Respublikasi deb atala boshlandi.

O‟zbek xalqi ham dunyodagi juda ko‟plab hur va erkin xalqlar

qatoridan joy oldi, o‟z taqdirini o‟zi hal qilish

imkoniyatiga ega bo‟ldi, millatlar hamdo‟stligining haqiqiy

356

a‟zosi bo‟ldi. O‟zbekiston xalqi jonajon o‟lkadagi beqiyos

boylikning abadul-abad haqiqiy egasi bo‟lib qoldi.

Mustaqillik-xalqimizning ko‟p asrlik tarixida buyuk

voqeadir.

O‟zbekiston Oliy Kengashining Qarori bilan 1991 yil 1

sentyabr-O‟zbekiston Respublikasining mustaqilligi kuni deb

e‟lon qilindi. Bu kunni O‟zbekiston mehnatkashlari eng ulug‟

va eng buyuk bayram sifatida har yili nishonlaydilar.

1991 yil 18 noyabrda O‟zbekiston Respublikasi Oliy

Kengashining sakkizinchi sessiyasida «O‟zbekiston

Respublikasi Prezidenti saylovi to‟g‟risida» Qonun qabul

qilindi. Qonunda O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti qilib

yoshi 35 dan kam bo‟lmagan va 65 dan ortiq bo‟lmagan,

saylanish huquqiga ega bo‟lgan O‟zbekiston fuqarosi

saylanishi mumkin. Qonunda shuningdek, O‟zbekiston

Respublikasining Prezidenti xalq deputati bo‟lishi mumkin

emasligi ham ta‟kidlangan.

Konstitutsiyaning 89-moddasida belgilab qo‟yilganidek,

O‟zbekiston Respublikasining Prezidenti O‟zbekiston

Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat

boshlig‟idir. “O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi

mamlakat Prezidenti bir paytda ijro etuvchi hokimiyat

rahbari ham ekanini belgilaydigan normalarning

o’zgartirilishi muhim siyosiy-huquqiy qadam bo’ldi. Bugungi

kunda Konstitutsiyaga muvofiq O’zbekiston Respublikasi

Prezidenti davlat rahbari bo’lib, davlat hokimiyati

organlarining o’zaro uyg’un va hamjihat faoliyat yuritishini

ta’minlaydi”38

O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga

muvofiq, «...O’zbekiston Respublikasining Prezidenti

O’zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy,

teng va to’g’ridan-to’g’ri saylov huquqi asosida yashirin

ovoz berish yo’li bilan etti yil muddatga saylanadi.

Prezidentni saylash tartibi O’zbekiston Respublikasining

qonuni bilan belgilanadi».

O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti bo‟lib, O‟zbekiston

Respublikasining fuqarosigina saylanishi mumkin; davlat

tilini yaxshi biladigan, O‟zbekiston Respublikasi hududida

kamida 10 yil muhim yashayotgan O‟zbekiston Respublikasi

fuqarosi ham Prezidentlikka saylanishi mumkin.

O‟zbekistonda Prezident saylovlari umumiy, teng,

to‟g‟ridan-to‟g‟ri va yashirin ovoz berish yo‟li bilan

amalga oshiriladi. O‟zbekistondagi 1991 va 2000 yillardagi

Prezident saylovlari aynan shu yo‟l bilan o‟tkazildi.

38

O'zbekistonning 16 yillik mustaqil taraqqiyot yo'li. Prezident I.Karimovning O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar

Mahkamasi va Prezident Devoniing O'zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga baqishlangan qo'shma majlisidagi ma'ruzasi,

―Xalq so'zi‖ gazetasi 31 avgust 2007 yil

357

Respublika Konstitutsiyasining 91-moddasida O‟zbekiston

Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi

belgilangan. Unga ko‟ra, «Prezident o’z vazifasini bajarib

turgan davrda boshqa haq to’lanadigan lavozimni egallashi,

vakillik organining deputati bo’lishi, tadbirkorlik

faoliyati bilan shug’ullanishi mumkin emas.

Prezidentning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan muhofaza

etiladi».

Prezident O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi

yig‟ilishida qasamyod qilgan paytdan boshlab o‟z lavozimiga

kirishgan hisoblanadi. Prezident qasamyodining matni

Konstitutsiyaning 92-moddasida berilgan: «...O‟zbekiston

xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, Respublikaning

Konstitutsiyasi va qonunlariga qat‟iy rioya etishga,

fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga kafolat berishga,

O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti zimmasiga yuklatilgan

vazifalarni vijdonan bajarishga tantanali qasamyod qilaman»

Konstitutsiyaning 93-moddasi O‟zbekiston Respublikasi

Prezidentiga uning davlat hokimiyati organlari tizimidagi

o‟rniga mos ravishda ko‟plab vakolatlar beradi.

Prezidentning konstitutsiyaviy vakolatlari davlat va jamiyat

hayoti faoliyatining eng muhim sohalarini qamrab oladi.

Asosiy qonunda belgilab qo‟yilganidek, O‟zbekiston

Respublikasi Prezidenti fuqarolarning huquq va

erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlarga rioya etishning

kafilidir. O‟zbekiston Respublikasining suvereniteti,

xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy

davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga

oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‟radi.

Prezident mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda

O‟zbekiston Respublikasi nomidan ish ko‟radi.

Prezident muzoqaralar olib boradi hamda O‟zbekiston

Respublikasining shartnoma va bitimlarini imzolaydi,

Respublika nomidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va

uning qabul qilingan majburiyatlariga rioya etilishini

ta‟minlaydi.

O‟zbekiston Respublikasining Prezidenti o‟z huzurida

akkreditatsiyadan o‟tgan diplomatik hamda boshqa

vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi.

Prezident O‟zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi

diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim

etadi. Prezident O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga har

yili mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining, ichki va

tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan

ma‟ruzalar taqdim etadi.

358

U ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga

rahbarlik qiladi, respublika oliy hokimiyat va boshqaruv

organlarining bahamjihat ishlashini ta‟minlaydi,

vazirliklar, davlat qo‟mitalari hamda davlat boshqaruvining

boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir

farmonlarni keyinchalik O‟zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining palatalari tasdig‟igi kiritadi.

Bundan tashqari Prezident O‟zbekiston Respublikasining

ordenlari, medallari va yorlig‟i bilan mukofotlaydi,

O‟zbekiston Respublikasining malakaviy va faxriy unvonlarini

beradi. O‟zbekiston Respublikasining fuqaroligiga va siyosiy

boshpana berishga oid masalalarni hal etadi.

Prezident amnistiya to‟g‟risidagi hujjatlarni qabul

qilish haqida O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Senatiga taqdimnoma kiritadi va O‟zbekiston Respublikasining

sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni afv etadi.

Respublika Prezidenti, shuningdek, O‟zbekiston

Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatini tuzadi. Milliy

xavfsizlik xizmati raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod

etadi, keyinchalik shu masalalarga doir farmonlarni

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdig‟iga

kiritadi.

Prezident ushbu Konstitutsiya va O‟zbekiston

Respublikasining qonunlarida nazarda tutilgan boshqa

vakolatlarni amalga oshiradi. O‟zbekiston Prezidenti o‟z

vakolatlarini bajarishni davlat idoralariga yoki mansabdor

shaxslarga topshirishga haqli emas.

Asosiy Qonunning 94-moddasida belgilab qo‟yilganidek,

O‟zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va

Qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan

respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‟lgan

farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.

95-moddada Qonunchilik palatasi yoki Senat tarkibida

ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchi, hal qilib

bo‟lmaydigan ixtiloflar yuz berganda yoxud ular bir necha

marta O‟zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid

qarorlar qabul qilgan taqdirda, shuningdek, Qonunchilik

palatasi bilan Senat o‟rtasida O‟zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib

bo‟lmaydigan ixtiloflar yuz berganda O‟zbekiston

Respublikasi Prezidentining O‟zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilgan qarori

asosida O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

Qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilishi mumkin,

deb belgilab qo‟yilgan.

Mazkur moddaning ikkinchi bandida, O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, Senati

359

tarqatib yuborilgan taqdirda yangi saylov uch oy mobaynida

o‟tkaziladi, deyilgan. Shuningdek, O‟zbekiston Respublikasi

Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati favqulodda

holat joriy etilgan davrda tarqatib yuborilishi mumkin emas,

deb qat‟iy belgilab qo‟yilgan.

Agar O‟zbekiston Respublikasining Prezidenti betobligi

sababli o‟z vazifasini bajara olmasligi O‟zbekiton

Respublikasi Oliy Majlisining palatalari qo‟shma qaroriga

ko‟ra tuzilgan davlat tibbiy komissiyasi xulosasi bilan

tasdiqlangan taqdirda o‟n kun muddat ichida palatalarning

qo‟shma favqulodda yig‟ilishida deputatlar, senatlar

orasidan uch oygacha bo‟lgan muddatga O‟zbekiston

Respublikasi Prezidenti vazifasini vaqtincha bajaruvchi

saylanadi. Bu holda uch oy muddat ichida O‟zbekiston

Respublikasi Prezidentining umumxalq saylovi o‟tkazilishi

shart.

97-moddaga muvofiq, vakolati tugashi munosabati bilan

iste‟foga chiqqan Prezident umrbod Senat a‟zosi lavozimini

egallaydi.

Konstitutsiyaning 98-moddasida belgilab qo‟yilganidek,

O‟zbekiston Vazirlar Mahkamasi O‟zbekiston Respublikasi Bosh

vaziri, uning o‟rinbosarlari, vazirlar, davlat

qo‟mitalarining raislaridan iborat. Qorahalpog‟iston

Respublikasi hukumatining boshlig‟i Vazirlar Mahkamasiga

tarkibida o‟z lavozimi bo‟yicha kiradi.

Ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiruvchi Vazirlar

Mahkamasi tarkibi O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti

tomonidan shakllantiriladi. O‟zbekiston Respublikasi Bosh

vaziri nomzodi O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining

taqdimiga binoan O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

palatalari tomonidan ko‟rib chiqiladi va tasdiqlanadi.

Vazirlar Mahkamasining a‟zolari O‟zbekiston Respublikasi

Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Ko‟rinib turganidek,

Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma‟naviy

sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O‟zbekiston

Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O‟zbekiston

Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va

farmoyishlari ijrosini ta‟minlaydi.

Vazirlar Mahkamasi o‟z kafolatlarini ijro etish

maqsadida amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq O‟zbekiston

Respublikasining butun hududidagi barcha organlar,

korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va

fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo‟lgan qarorlar va

farmoyishlar chiqaradi.

O‟zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaning

89-moddasi va 93-moddasiga asoslangan holda Vazirlar

Mahkamasi majlislarida raislik qilishga, shuningdek,

360

Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, O‟zbekiston

Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga

haqli.

Belgilab qo‟yilganidek, Vazirlar Mahkamasi o‟z

faoliyatida O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti va

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir.

«O‟zbekiston Respublikasi hukumati o‟z faoliyatida

bamaslahat ish ko‟rish, demokratizm, qonuniylik, ijtimoiy

adolat, O‟zbekiston Respublikasida istiqomat qiluvchi barcha

millat va elatlarning manfaatlarini himoyalash kabi

printsiplarga rioya etadi».39

O‟zbekistonda Islom Karimov etakchi bo‟lib ishlagan

yillar tarixiy unutilmas voqealarga, iqtisodiy, ijtimoiy,

ma‟naviy va siyosiy-huquqiy sohalarda qilingan ishlarga

nihoyatda boy ekanligini alohida eslatib o‟tishga to‟g‟ri

keladi.

Shular ichida eng unutilmas tarixiy voqealardan biri-XXI

asr bo‟sag‟asida O‟zbekiston Davlat mustaqilligining e‟lon

qilinishidir. «Bu tabarruk kun, Islom Karimov ta‟biri bilan

aytganda, O‟zbekistonning ko‟p asrlik tarixidan porloq

sahifa bo‟lib joy oldi. Mustaqillik bizni mustabid va

mafkuralashgan tuzum kishanlaridan ozod qildi, o‟zbek

xalqiga o‟z yurtida boshini baland ko‟tarib yurish, o‟z

madaniyati va an‟analarini, qadr-qimmati, dini va

e‟tiqodini, ona tili va ma‟naviyatini qayta tiklash imkonini

berdi».40

Mustaqillik sharofati bilan ma‟naviy hayotimizda

uyg‟onish yuz berdi, ona tilimizni tikladik. Dinga munosabat

o‟zgardi. O‟zligimizni angladik.

Mustaqillik tufayli siyosiy yo‟lda burilish bo‟ldi, necha

yillik orzu-umidlarimiz ro‟yobga chiqdi, iqtisodiy sohada

burilish boshlandi, ijtimoiy adovat joyiga tusha boshladi.

«Bir so‟z bilan aytganda, istiqlol biz uchun taraqqiyotning

butunlay yangi, keng ufqlarini ochdi. O‟z kelajagimizni o‟z

qo‟limiz bilan yaratadigan bo‟ldik. Hayotimiz va umumiy

xonadonimizni milliy manfaat va qadriyatlarimizga,

umume‟tirof etilgan demokratik mezonlarga monand qilib

qurishdek noyob tarixiy imkoniyatga ega bo‟ldik. Bu juda

katta boylik. Biz uning qadriga etishimiz, ko‟z

qorachig‟idek asrab-avaylashimiz kerak».41

O‟zbekiston Prezidenti Islom Karimovning davlat va

ijroiya hokimiyati boshlig‟i sifatida yurgizib va amalga

oshirib kelayotgan dono siyosati va qat‟iyati mamlakatimiz

taraqqiyotiga olib keldi. Ayni paytda uning davlat boshlig‟i

39

А.Саидов, У.Таджихонов, Ҳ.Одилқориев. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Дарслик. -Т.: «Шарқ», 2002, 87-бет. 40

Ислом Каримов. Янгича фикрлаш ва ишлаш –давр талаби. –Т.: «Ўзбекистон», 1997, 104-бет. 41

Ўша асар, 105-бет.

361

sifatida chuqur o‟ylangan oqilona ichki va tashqi siyosati

ham dunyoda allaqachonoq e‟tirof etildi.


1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolatlari?

2. Prezidentning davlat organlari tizimidagi o‘rni?


4. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qonun chiqaruvshi, ijro etuvshi va

sud hokimiyatlarini tashkil qilish va ularning faoliyati bilan bog‘liq

vakolatlari?

5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashqi siyosat, mudofaa va xavfsizlik

sohasidagi vakolatlari?

6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining shaxs haq-huquqlari (huquqiy holati)

masalalaridagi vakolatlari?



2. Karimov I.A.Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va

fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ –T. Ma‘naviyat. 2010.


Mingyillik rivojlanish maqsadlariga bag‘ishlangan yalpi majlisidagi nutqini

o‘rganish bo‘yicha o‘quv-uslubiy majmua. –T.: Iqtisodiyot. 2010.








18–Mavzu. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy

huquqiy maqomi





Hukumat bu - davlat boshqaruvining oliy organi bo‟lib

konstitutsiya va qonunlar asosida mamlakatning ichki va

tashqi siyosatini amalga oshiradi. Hukumat shu bilan birga,

jamoa tartibi va milliy xavfsizlikni ta'minlaydi, shuningdek

362

davlat boshqaruvining boshqa organlari hamda qurolli

kuchlariga umumiy rahbarlik qiladi. Turli mamlakatlarda

Hukumat turli nomlar bilan atalishi mumkin. Maqadat Vazirlar

Kengashi, Kobinet, Ministrlar Kabineti, Davlat Kengashi,

Ma'mo‟rniy Kengash, Federal Hukumat va hokazo. O‟zbekiston

Respublikasida Hukumat "Vazirlar Mahkamasi" deb nomlangan

bo‟lib "O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi

to’g’risi"dagi qonunga binoan, u O‟zbekiston Respublikasida

iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma'naviy sohaning samarali

faoliyatiga rahbarlikni, O‟zbekiston Respublikasi qonunlari,

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari,

O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari,

qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta'minlovchi ijro

etuvchi hokimiyat organidir.

Hukumat Prezident, Oliy Majlis va sudlar bilan bir

qatorda hokimiyatni, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

Hokimitiga bo‟lish asosida davalt hokimiyatni amalga

oshiradi.

Vazirlar Mahkamasi davlat boshqaruv organlari tizmiga va

O‟zi tashkil etadigan xo‟jalik boshqaruvi tuzilmalariga

boshchilik qiladi, ularning hamjiqatlik bilan ishlashini

ta'minlaydi.

Vazirlar Mahkamasi O‟z faoliyatida demokratiya va

qonuniylik, O‟zbekiston Respublikasida yashovchi barcha

millat va ellatlarning manfaatini qisobga olish printsipiga

asoslanadi. Respublikada yashovchi barcha millatlar

manfaatlarini qisobga olishi uchun O‟z faolyatini

oshkoralik, insonparvarlik va qonuniylik asosida olib

boradi.

Vazirlar Mahkamasi qonun bilan belgilab qo‟yilgan o‟z

tarkibiga ega. Unga ko‟ra, Vazirlar Mahkamasi tarkibiga Bosh

vazir va O‟rinbosarlari, O‟zbekiston Respublikasi vazirlari,

davlat qo‟mitalarining raislari, davlat va xo‟jalik

boshqaruvi boshqa organlarining rahbarlari kiradilar.

2003 yil 29 avgustda O‟zbekiston Respublikasining

"O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to’g’risida"gi

yangi taqriridagi qonuni qabul qilindi hamda ushbu qonunni

O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik

palatasiga saylov hamda O‟zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining Senatini shakllantirish yakunlariga binoan

amalga kiritilishi O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining

qarori bilan belgilab qo‟yildi.

Konstituttsiyaning 98-moddasi hamda yangi taqrirdagi

qonunning 15-moddasiga ko‟ra Bosh Vazir Vazirlar

Mahkamasining faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik

qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar

bo‟ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi,

363

uning qarorlarini imzolaydi, boshqacha qilib aytganda

Vazirlar Mahkamasi Raisi funktsiyalarining barchasini amalga

oshiradi.

Vazirlar Mahkamasining tarkibini tuzish borasida mamlakat

Prezidentiga juda katta vakolatlar berilgan. Ushbu

vakolatlar O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89,

93, 98 moddalarida mustahkamlab qo‟yilgan.

Vazirlar Maqkasining tarkibi O‟zbekiston Respublikasi

Prezidenti tomonidan shakllantiriladi. Ya'ni O‟zbekiston

Respublikasi Prezidenti Bosh vazir nomzodini ko‟rib chiqish

va tasdiqlash uchun O‟zbekiston Respublikasi Oliy Majlisning

palatalariga taqdim etadi. Bosh vazir nomzodini ko‟rib

chiqish Senat va qonunchilik palatasining birgalikdagi

vakolatlariga kiritilgan bo‟lib, qoida tariqasida, ushbu

masala avval qonunchilik palatasida, so‟ngra Senatda ko‟rib

chiqiladi. Bosh Vazirni O‟z lavozimidan ozod qilish

masalasini esa Prezidentning shaxsan O‟zi hal qiladi.

Vazirlar Maqkasining a'zolari Bosh vazir taqdimiga binoan

O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi

hamda vazifasidan ozod qilinadi, ya'ni Vazirlar Mahkamasi

a'zolarining nomzodi Bosh vazir tomonidan ko‟rsatiladi.

Vazirlar Maqkasining doimiy organlari sifatida Bosh vazir

va uning O‟rinbosarlaridan iborat tarkibdagi Vazirlar

Maqkasining Rayosati faoliyat ko‟rsatadi. Vazirlar Maqkasi

Raisining qaroriga binoan Vazirlar Mahkamasi Rayosatining

tarkibiga O‟zbekiston Respublikasi Hukumatining boshqa

a'zolari ham kiritilishi mumkin.

Davlat hokimiyati boshqaruvi yuqori organlarining

qarorlarini hayotga tadbiq etishga ko‟maklashish, Vazirlar

Maqkasi qabul qilgan hujjatlarning qanday

bajarilayotganligini nazorat qilish hamda vazirliklar,

davlat qo‟mitalari, idoralar, qorahalpoqiston Respublikasi

Vazirlar Kengashi, Viloyatlar va Toshkent shahar

Hokimliklari, Davlat va xo‟jalik boshqaruvining boshqa

organlari faoliyatini muvofiqlashtirib borish maqsadida

Vazirlar Mahkamasi tomonidan uning doimiy komissiyalari

tuzilishi mumkin. "O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamisi to‟g‟risi"dagi qonunning 19-moddasiga binoan

Vazirlar Maqkasi O‟zining doimiy komissiyalari vazifalarini,

funktsiyalarini hamda faoliyat tartibini belgilaydi.

Bundan tashqari davlat va xo‟jalik boshqaruvining alohida

masalalari bo‟yicha takliflar tayyorlash, Vazirlar Mahkamasi

hujjatlari loyihalarini ishlab chiaish uchun, shuningdek,

Vazirlar Mahkamasining aloqida topshirialarini bajarish

uchun Vazirlar Mahkamasining vaatinchalik komissiyalari va

ishchi organlari tuzilishi mumkin. Doimiy komissiyalar

tomnidan ko‟rib chiqilishi kerak bo‟lgan materiallarni

364

tayyorlash hamda komissiyalar qarorlarining bajarilishini

nazorat qilish Bosh vazir O‟rinbosarlarining kotibiyatlari,

departamentlar va bo‟limlar, ularga tashkiliy-texnikaviy

xizmat ko‟rsatish esa Ichki Ishlar Boshqarmasining tegishli

bo‟linmasi tomonidan amalga oshiriladi. Zarurat bo‟lganda

bu, materiallarni tayyorlashga Vazirliklar, Davlat

qo‟mitalari va boshqa manfaatdor tashkilotlarning

mutaxassisliklari jalb qilinadi.

Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etish maqsadida

maxsus apparat tashkil etiladi. qonunning 21-moddasiga ko‟ra

Vazirlar Mahkamasining Apparati Vazirlar Mahkamasi va uning

Rayosati majlislarini, tegishli qarorlar loyihalarini,

tashkiliy, axborot va boshqa materiallarni tayyorlash,

Vazirlar Mahkamasi qarorlarining bajarilishini muntazam

ravishda tekshirib borilishini tashkil etadi. Vazirlar

Mahkamasining Apparati va uning bo‟linmalari to‟g‟risidagi

nizom Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.

Vazirlar Mahkamasi qonun asosida O‟z faoliyatini qaytadan

tashkil qila boshlagandan keyin esa Apparatning (Devon)

asosiy tarkibiy bo‟linmalari rahbarlari O‟zbekiston

Respublikasi Prezidenti bilan kelishilgan qolda Bosh vazir

tmonidan lavozimga tayinlanadi.

O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 9

dekabrdagi PF-3358 son Farmonida Respublika Davlat

boshqaruvi organlari ro‟yxati ko‟rsatib O‟tilgan. Farmonga

ko‟ra 13 ta Vazirlik, 10 Davlat qo‟mitalari, 9 ta

Agentliklar, 3 ta O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi quzuridagi qo‟mitalar, 7 ta Markazlar, 7 ta

Inspektsiyalar mavjud.

O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 22

dekabrda "Xo’jalik boshqaruv organlari tizimini

takomillashtirish to’grisidagi" farmonda 16 ta turli

sohadagi xo‟jalik boshqaruv organlari takomillashtirildi.

O‟zbekiston Respublikasining Konstituttsiyasiga muvofiq,

Respublikada yagona vakillik organlarining tizimi mavjud. Bu

tizimning eng yuqorisida O‟zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi turadi. Shu bilan birga Oliy Majlis Konstituttsiyaga

muvofiq qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshirida. Xalq

deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari ham

vakillik organlarining quyi bo‟ qini qisoblanadi.

O‟zbekiston Respublikasida yagona qonun chiqaruvchi organ

mavjud bo‟lib u Oliy Majlis nomi bilan ataladi.

O‟zbekistondagi Davlat hokimiyati vakillik organlarining

yagona tizimi viloyat, tuman, shahar xalq deputatlari

Kengashlari vakolatlarini Oliy Majlis belgilaydi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasining 89 - moddasiga

365

muvofiq O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti O‟zbekiston

Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshligidir.

O‟zbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyat

O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi va viloyat,

tuman, shahar Hokimliklaridir, ushbu organlarning

vakolatlarini O‟zbekiston Respublikasi Oliy majlisi

belgilaydi.

O‟zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasining XXI bobi

"Mahalliy davlat hokimiyati asoslari" deb nomlangan.

Konstituttsiyaning 99 - moddasiga. ko‟ra viloyatlar,

tumanlar va shaharlarda (tumanga bo‟ysunadigan shaharlardan,

shuningdek shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari)

Hokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari

hokimiyatning vakillik organi bo‟lib ular davlat va

fuqarolarning manfaatlarini ko‟zlab O‟z vakolatlariga

taalluqli masalalarni xalq etadilar.

Konstituttsiya asosida O‟zbekiston Respublikasi mahallaiy

hokimiyat organlarining 2 tabaqali tizimni vujudga

keltirildi. Mahalliy ijro va vakillik ijro organlari

O‟rtasidagi huquqiy munosabatlarning konstituttsiyaviy

holati aniqlandi. Mahalliy xalq deputatlari Kengashlariga

Hokimlarning rahbarligi uni Kengash oldidagi mas‟uliyatini

oshiradi.

O‟zbekiston Respublikasidagi ayrim xalq deputatlari

Kengashlarida Hokimning ijro etuvchi Mahkamasi to‟g‟risidagi

Nizomlar qabul qilingan.

Mahalliy ijroiya hokimiyati deganda O‟zbekistonda barpo

qilingan viloyat, tuman va shahar hokimiyatlari tizimi

tuchuniladi. Mahalliy vakillik va ijro etuvchi maxkama

Hokimning rahbarligi ostida ishlaydi.

Konstituttsiyaga muvofiq, Mahalliy hokimiyat organlariga

quyidagilar kiradi:

•qonuniylikni, huquqiy – tartibotni va fuqarolarni

xavfsizligini ta'minlash;

•hududlarni iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy

rivojlantirish;

•Mahalliy byudjetni shakllantirish va uni ijro etish,

Mahalliy soliqlar, yiqimlarni belgilash, byudjetdan tashqari

jam qarmalarni qosil qilish;

•Mahalliy kommunal xo‟jalikka rahbarlik qilish;

•Atrof muqitni muhofaza qilish;

•Fuqarolik holati aktlarini qayd etishni ta'minlash;

•Normativ hujjatlar qabul qilish hamda O‟zbekiston

Respublikasi Konstituttsiyasiga va O‟zbekiston Respublikasi

qonunlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlarni amalga

oshirish (100 - modda).

366

Mahalliy davlat hokimiyatining faoliyat printsiplarini

amalga oshirilishi tegishli hududning barcha sohalarini

rivojlantirishda ularning jamiyat va davlat hayotida tugan

o‟rnini belgilab beradi. Viloyat, tuman va shahar ijroiya

hokimiyatiga Hokim boshchilik qiladi. Hokim O‟zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilaydigan miqdorda

birinchi O‟rinbosar va O‟rinbosarlarga ega bo‟ladi. Mahalliy

ijro hokimiyati organlari boshqarmalari, bo‟limlar va

bo‟linmalardan iborat bo‟lib, ularning tuzilishi va tashkil

etilishi tartibi, faoliyat yuritish asoslari O‟zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan tegishli

Nizomlar bilan belgilanadi. Xo‟jalik va ijtimoiy - madaniy

qurilish tarmoqlarni tezkorlik bilan boshqarishni ta'minlash

uchun tegishli bosh boshqarmalar, bo‟limlarni va boshqa ijro

etuvchi bo‟linmalarni birlashtiruvchi tarmoq majmualari

tuziladi, mana shu tarmoq majmualariga rahbarlik qilish

Hokimning O‟rinbosarlariga yuklatiladi. Tuzilma bo‟linmalari

Hokim tomonidan tasdiqlanadigan Nizom asosida ishlaydilar.

O‟zbekiston Respublikasidagi Hokimliklar faoliyatini

tashkil qilishdagi muhim yo‟nalishlaridan biri aqolini qabul

qilish, ularning istak xohishlarini O‟rganish, omma bilan

bevosita muloqotda bo‟lishdir, Respublikadja aqolini qabul

qilish bo‟yicha ma'lum tajriba to‟plangan. Hokim, Hokimning

birinchi O‟rinbosari, O‟rinbosarlari, bo‟imlar, boshqarmalar

va bosh boshqarma rahbarlari, Hokim kotibiyati boshliqi

aqolini qabul qiladilar.

qnunchilikka da'vat organlari va mansabdor shaxslar

tomnidan fuqarolarni ariza va xatlarini ko‟rib chiqishining

ma'lum tartibi belgilangan. O‟zbekiston Respublikasida

"Fuqarolarning murojaatlari to’g’risi"dagi qonuniga binoan,

Hokimlar ariza va xatlar bo‟yicha qilingan ishlarni qisobga

olib boradi va uning vazifasiga ularni to‟ qri va O‟z

bo‟yicha qilingan ishlarni qisobini olib boradi va uning

vazifasiga ularni to‟ qri va O‟z vaqtida ko‟rib chiqishini

nazorat qilish yuklatilgan.

Arizalarni ko‟rib chiqish nazorati va hal etish uchun

bo‟lim, boshqarma va apparatning boshqa xodimlarining shu

masala bo‟yicha yi qilishlari muhim ahamiyatga egadir.

Hokimning faoliyatini to‟gri tashkil etishda Hokimning

birinchi O‟rinbosari va O‟rinbosarlari faoliyatini tashkil

etish muhim ahamiyat kasb etadi.

Hokim O‟z O‟rinbosarlari O‟rtasida vazifalarni

taqsimlaydi. Xalq xo'aligini rivojlantirish, O‟ziga qarashli

bosh boshqarmalar, tarmoq majmualariga kiruvchi trestlar va

bo‟limlar faoliyatini muvoqlashtirish masalalarini tezkorlik

bilan hal etish maqsadida majmualarining rahbarlari

Hokimning O‟rinbosarlari bilan birga, O‟z huquqlari

367

doiralarida ko‟rsatmalar shaklidagi farmoyishlar qabul

qiladilar. Ushbu ko‟rsatmalar tegishli hududdagi O‟zlariga

qarashli idoralarga, muassasa va tashkilotlarga etkaziladi

va uning bajarilishi shart.

O‟zbekiston Respublikasining "Mahalliy hokimiyat

to’g’risi"dagi qonuniga ko‟ra, tuman tarkibidagi shaharlar

va shaharchalarga bo‟yso‟ngan tumanlarda Kengashlar

tuzilmaydi. Shahar tarkibidagi tuman Hokimi, shahar Hokimi

tomonidan tayinlanadi va shahar Kengashi tomonidan

tasdiqlanadi, shahar tarkibiga kiruvchi tuman Hokimlari

shahar Hokimining rasmiy vakolatli vakili qisoblanadi va

unga qisob berib turadilar. Tumanlar tarkibiga kiruvchi

shahar Hokimlarining tayinlanishi ham shu tartibda amalga

oshiriladi.

Tuman va shaharlarning Hokimlari O‟zlarining amaliy

faoliyatlarida O‟zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi va

qonunlari O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari,

Vazirlar Mahkamasi qarorlari yuqori turuvchi idoralarning

qarorlari va farmoyishlari, tegishli xalq deputatlari

Kengashi va viloyat Hokimi karorlarini amalga oshirish

ishini ta'minlaydilar.

Mahalliy ijro hokimiyat faoliyatini tashkil etishda Hokim

Mahkamasiga kiruvchi bo‟linmalar va ularning tarkibiga

kiruvchi umumiy bo‟lim aloqida ahamiyatga egadir. Umumiy

bo‟lim Hokim tomonidan tashkil etiladi, bevosita kotibiyat

boshliqiga bo‟ysinadi. Umumiy bo‟lim O‟z ishini umumiy

bo‟lim to‟ qrisidagi Nizom asosida tashkil etadi.

Xalq deputatlari Kengashlari to‟g‟risidagi bilim uchun

asosiy manbalardan biri huquqiy me'yoriy hujjatlar

bo‟lganligidan fanda me'yoriy mantiqiy yondashish katta

ahamiyat kasb etadi. Bu huquqiy me'yorlarni Xalq deputatlari

Kengashlari faoliyatiga ta'sir natijalarini belgilash uchun

hamda xalq deputatlari Kengashlari to‟g‟risidagi

qonunchilikni takomillashtirish uchun zarur.

O‟zbekiston Respublikasidagi mavjud vakillik organlari va

O‟zini O‟zi boshqarish organlari faoliyati saaradorligini

oshirishda, ish faoliyatini yangi shakllarini vujudga

keltirish va rivojlantirishda madanlashtirish uslubi muhim

O‟rin tutadi. Yangi organni yoki yangi organning qismini,

Kengashlar va Hokimlar faoliyatiga taalluqli huquqiy

hujjatlar madellari yaratildi.

O‟zbekiston Respublikasidagi Mahalliy Kengashlar

faoliyatida qonuniylik printsipini ta'minlash qator

talablarga javob berishni ko‟zda tutadi, ularning asosiylari

quyidagilar:

368

Birinchidan, konstituttsiya va qonunlar bilan belgilab

berilgan vakolatlarga rioya qilish. qar bir Kengash qonunlar

bilan belgilangan masalalarni hal qilish mumkin.

Ikkinchidan, masalalarni hal qilishni belgilangan

tartibda rioya qilish.

Uchinchidan, qabul qilnayotgan aktlarga nisbatan

qonunchilik talablariga rioya qilish, Kengash faqat unga

berilgan huquqlar doirasidagina aktlar qabul qilishi mumkin.

Kengashning qarori O‟zining mazmuniga ko‟ra, qonunlarga va

yuqori organlarning aktlariga mos bo‟lishi shart. Qaror,

qonunlar ko‟zda tutilgan tartibda va shaklda qabul qilinadi.

O‟zbekiston Respublikasining "Mahalliy davlat hokimiyati

to’g’risi"dagi qonuniga muvofiq viloyat, tuman va shahar

Hokimi viloyat, tuman va shaharlarning oliy mansabdor shaqsi

bo‟lib, ayni bir vaqtda tegishli hududdagi vakillik ijroiya

hokimiyatni boshqaradi viloyat Hokimi, Toshkent shahar

Hokimi O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti va tegishli xalq

deputatlari Kengashning oldida qisobdordirlar. Tuman,

viloyat va shahar Hokimi yuqori turuvchi Hokim va tegishli

xalq deputatlari Kengashning oldida qisobdordirlar.

O‟zbekiston Respublikasining "Mahalliy hokimiyat

to’g’risi"dagi qonunida xalq deputatlari Kengashi va

Hokimning faoliyatida qonuniylikning kafolatlari berilgan.

Shu qonunning 26 - moddasiga muvofiq xalq deputatlari

viloyat, tuman va shahar Kengashining O‟zbekiston

Respublikasi Konstituttsiyasi va qonunlariga, O‟zbekiston

Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va

farmoyishlariga zid keladigan qarorlari O‟zbekiston

Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan bekor qilinadi.

Hokimlarning O‟zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi va

qonunlariga, O‟zbekiston Respublikasi Prezidentining

farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, Hukumat

hujjatlariga shuningdek, O‟zbekiston Respublikasining davlat

manfaatlariga zid keladigan hujjatlari O‟zbekiston

Respublikasi Prezidenti tomonidan, O‟zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasi tomonidan to‟xtiladi va bekor qilinadi.

Bundan tashqari yuqorida ko‟rsatilgan 28 - moddasiga

muvofiq Hokim qabul qilgan va chiqargan hujjatlar ustidan

fuqarolar, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar va

tashkilotlar sudga shikoyat qilishlari mumkin. Mahalliy

davlat hokimiyat organlari to‟g‟risidagi qonunlar ularning

O‟z ishlari va qabul qilgan qarorlari haqida aqolini

muntazam xabardor qilib turishlarini mustahkamlagan ma'lumki

vakillik organlarining faoliyatining asosiy shakli ularning

sessiyalaridir.

Mahalliy vakillik organlari, ijroiya hokimiyati va

deputatlar faoliyatini samaradorligini aniqlashda eng muhim

369

ko‟rsatkichlaridan biri shu organlarning O‟zaro

hamkorligining yaxshi yo‟lga qo‟yilganligidir.

O‟zbekiston Respublikasining Konstituttsiyasiga muvofiq

Mahalliy davlat hokimiyati, vakillik organlari va Hokimlar

faoliyatini huquqiy tartibga solishda O‟zbekiston

Respublikasining Oliy Majlisi juda katta vakolatlarga ega.

O‟zbekiston Respublikasi Konstituttsiyasining 78 - moddasi 4

bandidagi holatiga muvofiq Oliy Majlis O‟zbekiston

Respublikasining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud

hokimiyati tizimini va vakolatlarini belgilaydi.

Xalq deputatlari yordamchi va ijro etuvchi organlari

to‟grisidagi huquqiy hujjatlar ularga: deputatlik guruqlari

to‟g‟risidagi Nizomlar, hokimiyat apparatini bo‟lim

boshqarmalari va komissiyalar to‟grisidagi Nizomlar kiradi.

"Mahalliy davlat hokimiyati to’grisi"dagi qonunning 7 -

moddasida Mahalliy davlat hokimiyati faoliyatining iqtisodiy

asosini tashkil etuvchi mulk shakllari belgilangan. Bunga

ko‟ra xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashi va

viloyat, tuman va shahar Hokimligi faoliyatining iqtisodiy

asosini ma'muriy - hududiy tuzilmalarining davlat mulki

hamda viloyat, tuman va shaharda mavjud bo‟lib, iqtisodiy va

ijtimoiy rivojlanishga xizmat qiluvchi boshqa mulk

shakllarini tashkil etadi.

O‟zbekiston Respublikasi "Mahalliy davlat hokimiyati

to’g’risi"dagi qonunning 6 - moddasiga muvofiq viloyat,

tuman va shahar Kengashlari qarorlar qabul qiladi. Viloyat,

tuman va shahar Hokimi qaror qabul qiladi, farmoyishlar

chiqaradi.

Mahalliy Kengashlar vakolatlariga taalluqli qar xil

masalalarni, tegishli hududda ijro qilinishi majburiy

bo‟lgan hujjatlar qabul qilish bilan hal qiladilar. Ular

qabul qilayotgan qarorlarning samaradorligi ularni

sinchkovlik bilan tayyorlashga qonunchilikda ko‟rsatilgan

ma'lum talablarni bajarilishiga ko‟p jiqatda bog‟liq.

Birinchidan, xalq deputatlari Kengashi va Hokimning qar

bir qarori asoslantirilgan bo‟lishi lozim, ya'ni ishonarli

ma'lumotlarga asoslangan bo‟lishi lozim.

Ikkinchidan, Kengashni va Hokimni qabul qiladigan qar bir

qaror keng ma'noda tejamkor bo‟lishi shart. Birinchi

navbatda u qaqiqatdan zarur bo‟lib qolganda chiqarilishi

kerak. Tejamkorlik hal qilinayotgan masalalarga qar tomondan

yondashish, qozirgi zamon fani va ilkor tajriba yutuqlaridan

foydalanish bilan ta'minlanadi.

Uchinchidan, qaror qonunli bo‟lshi kerak. Ya'ni u

tegishli organ tomonidan vakolati doirasida qabul

qilinganligini bildiradi va u yoki bu masalani qonun yo‟l

qo‟ygan vositalar bilan hal qilinishini ko‟zda tutadi. Bu

370

yana hujjatni shaklini O‟zini, uni qabul qilish jarayonini

qonunchilik talablariga mos bo‟lishligini bildiradi.

O‟zbekiston Respublikasida Mahalliy xalq deputatlari

Kengashlari doimiy komissiyalarning faoliyati O‟zbekiston

Respublikasining "Mahalliy davlat to’g’risi"dagi qonuni va

komissiyalar to‟g‟risidagi Nizomlar asosida tashkil etiladi.

Doimiy komissiyalar to‟g‟risidagi Nizomlarni Kengashning

O‟zi qabul qiladi. Doimiy komissiyalar deputatlarni

Kengash vazifalarini bajarishda ishtirok etishi

uchun tuziladi va ular faoliyatining asosiy shakllaridan

biri bo‟lib xizmat qiladi. "Xalq deputatlari viloyat, tuman

va shahar Kengashlariga saylov to’g’risi"dagi O‟zbekiston

Respublikasi qonuniga muvofiq xalq deputatlari viloyat va

Toshkent shahar Kengashiga 60 tadan, tuman va shahar

Kengashlari 30 tadan deputat saylanadi. Bu qolat albatta shu

Kengashlarda tuziladigan doimiy komissiyalar soniga ta'sir

ko‟rsatadi.

Hamma Mahalliy Kengashlar tomonidan

tuziladigan mandat komissiyalarining vazifalari O‟ziga

xosligi bilan ajralib turadi.




3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi

Prezidenti tomonidan shakllantirilishini izohlang?


qanday?


iborat?


tartibga solish?







3. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari – oliy qadriyat. T.14. -T.:


4. Karimov I.A.Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va


5. Karimov I.A. 2012 yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari


371


so`zi 2013 y.




7. Boltayev A.R. Ispolnitelnaya vlast v Respublike O‘zbekiston. Monografiya. –T.:

TDYuI, 2006.

8. Jalilov Sh.I. O‘zbekiston Respublikasining o‘zini o‘zi boshqarish huquqi. –T.:

Voris. 2007.




umumiy tahriri ostida. –T.: TDIU, 2009. -141 b.

372

Xorijiy manbalar

Ingliz tilidagi adabiyotlar

1. Smith A.D. National Identity. Reno, Las Vegas. 1991.

2. Smith, Antothony D. Nationalism : Theory, Ideology, History. Cambridge. 2001.

3. Smith, Anthony. National Identity. Reno, Las Vegas. University of Nevada Press. 1991.

4. Snyder L. The Encyclopedia of Nationalism. London. 1993.

5. B.Rassell. Lectures on Logical Antonism, in his Logic and Knowledge. London. 1988.

6. J.Hick. Philosopy of Religion. London. 1990.

7. D.M.Armstrong. Belief, Truth and Knowledge. Cambridge. 1973.

8. T.W.Adorno. Problems of Modernity. London. 1989.

9. Muhammad Said al-Ashmawy. Islam and the Political Order Washington. 1994.

10. The knowledge of values : a methodological introduction. Boston 1989.

11. Democracy and Good Government. Lima. 2001.

12. Popper K.R. The Lesson of the Century. London and New York. 1997.

Rus tilidagi adabiyotlar

1. Reshetnikov F. M. Pravoviye sistemi stran mira:

Spravochnik. М., 1993. 218s.

2. Uilyam К. Brayson. Amerikanskaya sudebnaya sistema //

Verxovenstvo prava. М.,

1992. 230s.

3. Martemyanov V.S. Xozyaystvennoe pravo. -M.: “BEK”. -1994.

Tom 1-2.

4. Oleynik O.M. Predprinimatelskoe (xxozyaystvennoe) pravo.-

M.:Yurist. -2001.Tom

1-2.

5. Predprinimatelskoe pravo Rossiyskoy Federatsii / Otv.

red. E.P.Gubin, P.G.Laxno. –

M.: Yurist’. -2003. -1001 s.

6. Borisov A.K. Zakonodatelniye akti zarubejnix stran.

Prilojeniy Rezolyutsiy №39/248

Generalnoy Assamblei OON ot 9 aprelya 1985 goda, punkt

4, “Yurist”, 1998 g.

7. Bichko M.A. Razvitiy zakonodatelstva o zashite prav

potrebiteley v Rossii istoriko-

pravovoy aspect, Avtoref.diss. Stavropol 2000.

8. Y.I. Mojarenko. Prava potrebiteley.- Leningrad, 1990.S.4.

9. Gladkova L.M. Pravoviy znaniya – pokupatelyam// Znaniy.

Novoy v jizni, nauke I

texnike/ Seriya “Torgovlya I bitovoy obslujivaniy”.

№2,-M., 1981:

10. Vasilenko G.N. Pravoviye osnovi finansovogo kontrolya v Rossii I Yevropeyskom

Soyuze. Monografiya. –M., 2010. -287s.

11. Kirin A.V. Pravoviye osnovi otnosheniy gosudarstva I

investorov. –M.: Infra-M.

1998. -268s.

12. Kilyasxanova I.Sh. Bankovskoye pravo. Uchebnik. –M.,

2008. -335s.

13. Tedeev A.A. Bankovskoye pravo. Uchebnoye posobiye. –M.:

373

Elit, 2006.-264s.

Elektron saytlar

1. http://www.kalinovsky-k.narod.ru

2. http://www.legislature.ru

3. http://www.law.uk.edu

4. http://www.flexa.ru

5. http://www.law.harvard.edu

6. http://www.juristlib.ru

7. www.cis-legal-reform.org

http://www.kalinovsky-k.narod.ru/

http://www.legislature.ru/

http://www.law.uk.edu/

http://www.flexa.ru/

http://www.law.harvard.edu/

http://www.juristlib.ru/

http://www.cis-legal-reform.org/

374

Annotatsiya

Bakalavrlar tayyorlash bo‘yicha qabul qilingan yangi Davlat ta‘lim standartining o‘quv

rejasiga muvofiq mazkur fanni o‘qitish ko‘zda tutilgan. Shu nuqtai nazardan kelib chiqqan holda,

ushbu o‘quv-uslubiy majmua tuzildi.

Iqtisodiy oliy o‘quv yurtlari bakalavriatda keng ixtisosdagi iqtisodchi-bakalavrlarni

tayyorlash uchun zarur bo‘lgan fanlar orasida «Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganish» fani muhim o‘rin egallaydi. Iqtisodchi-bakalavr «Huquqshunoslik.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish» fanini mukammal egallagandagina o‘z

faoliyatida amaliy va nazariy malakasini uyg‘unlashtira oladi.

―Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish‖ fanida mustaqil

taraqqiyot yillarida to‘plangan tajriba asosida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi va huquqshunoslikning mazmun-mohiyati yanada chuqurroq ochib berilgan.

Mazkur fan, huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirish borasida amalga

oshirilayotgan huquqiy islohotlarning ijtimoiy hayotdagi o‘rnini kengroq anglash imkonini

beradi.

Ushbu fanni o‘qitishning asosiy maqsadi iqtisodchi-bakalavrlarning huquqiy ong va huquqiy

madaniyatini yuksaltirish hamda o‘sib kelayotgan yosh avlodning fuqarolik jamiyatining

munosib a‘zosi bo‘lishini ta‘minlashdan iboratdir. Shuningdek, ularni jamiyatdagi ijtimoiy,

iqtisodiy, siyosiy jarayonlarni tahlil qilishga va bu sohadagi muammolarni ilmiy hal etishga

tayyorlashdan iboratdir.

Huquqshunoslikning asosiy tushuncha va tamoyillarining mazmun-mohiyatiga aloqador

bo‘lgan nazariyalar, yo‘nalishlarni bilishi va undan foydalana olish ko‘nikmalariga ega

bo‘lmog‘i zarur. Iqtisodchi-bakalavrlarning materiallarni o‘zlashtirish darajasini baholash uchun

nazorat ishi, test sinovlarini o‘tkazish, joriy baholash va oraliq nazoratni o‘tkazish ko‘zda

tutilgan. Fanni o‘zlashtirish yakuniy nazorat bilan tugallanadi.

«Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish» fani bo‘yicha

ma‘ruza va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishda davlat va huquqqa oid tushunchalar, hokimiyatlar

bo‘linishi tamoyili, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari kabilar

katalogini ishlab chiqish, hamda o‘quv maqsadlariga erishishning yangi uslublaridan foydalanish,

bakalavrlar faolligi orqali ularni o‘zlashtirishga o‘rgatish, bilim va ko‘nikmalarni to‘liq

egallashga, o‘quv maqsadlarini me‘yorlashtirilgan baholashga erishish muhim ahamiyat kasb

etadi.

Mazkur o‘quv-uslubiy majmuaga yangi ishlab chiqilgan talablarga muvofiq innovatsiyalar

ham kiritildi:

Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini fuqarolarning huquqiy ong va

huquqiy madaniyatini oshirmay shakllantirib bo‘lmasligi, inson va fuqarolarning barcha huquq va

erkinliklari, qonuniy manfaatlarini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarining

ustuvorligisiz ta‘minlab bo‘lmasligini isbotlash.

Davlat va huquq g‘oyalarining tarixiy ildizlarini ko‘rsatish bilan bir qatorda ma‘muriy

huquq, moliya huquqi, fuq‘arolik huquqi, tadbirkorlik huquqi, mehnat huquqi, oila huquqi,

ekologiya huquqi, jinoyat huquqi, xalqaro huquq asoslarini yoritish orqali talabalarda ushbu

huquq sohalari haqidagi asosiy tushuncha va ko‘nikmalarni shakllantirish.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining ahamiyati, tuzilishi, asosiy tamoyillari va

o‘ziga xos xususiyatlarini, milliy davlat va ma‘muriy-hududiy tuzilishi, qonun chiqaruvchi

hokimiyat va uning konstitutsiyaviy asoslari, Prezidentlik instituti va uning ahamiyati, Vazirlar

Mahkamasi, Mahalliy davlat hokimiyati organlari, ularning konstitutsiyaviy vakolatlari va sud

hokimiyatining konstitutsiyaviy asoslarini mukammal yoritish.

Globallashuv jarayonida huquqiy savodxonlikni oshirishga bo‘lgan ehtiyojning ortishi

– inson oliy qadriyat ekanligi bilan bog‘liq.

375

Мualliflar haqida ma’lumot

Ro‘ziqulov Suvanqul Miratovich 1955-yil 2-yanvarda

Samarqand viloyati Narpay tumanida tavallud topgan. 1997

yildan buyon Toshkent Moliya instituti ―Falsafa va

O‘DJQNA‖ kafedrasi kata o‘qituvchisi. 1997 yildan buyon

pedagogik faoliyat yuritmoqda. S.Ro‘ziqulov 30 ga yaqin

ilmiy maqolalar (Respublika ilmiy jurnallari va ilmiy anjuman

materiallarida chop etilgan) muallifi.

Kadirova Moxigul Xamitovna 1983-yil 10-mayda Buxoro

viloyati Buxoro shahrida tavallud topgan. 2013 yildan buyon

Toshkent Moliya instituti ―Falsafa va O‘DJQNA‖ kafedrasi katta

o‘qituvchisi, yuridik fanlar nomzodi. 2007 yildan buyon pedagogik

faoliyat yuritmoqda. M.Kadirova 1 ta o‘quv-uslubiy qo‘llanma, 40

ga yaqin ilmiy maqolalar (shundan 6 tasi O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya Komissiyasi

ro‘yxatidagi ilmiy jurnallarda va Qozog‘iston Respublikasida e‘lon

qilingan) muallifi.

376

FOYDALI MASLAHATLAR

1-MAVZU. DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI ASOSLARI.

1.1.1 Kirish - mavzu bo’yicha ma’ruza, reja, topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari

Ma‘ruza rejasi:





O’quv mashg’ulotining maqsadi: Huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini

barpo etish hozirgi kunning muhim vazifalaridan biridir.

Ma‘lumki, huquqiy ma‘rifat – savodxonlik, avvalo, davlat va huquq asoslarini

shuningdek, amaldagi Konstitutsiya, uning maqsadi va qabul qilingan qonunlarni

o‘rganishdan, ularni teran o‘zlashtirishdan boshlanadi. Shu nuqtai nazardan yalpi huquqiy,

jumladan, konstitutsiyaviy ma‘rifatni tizimli yo‘lga qo‘yish davr talabidir. Zotan, huquqiy

yetuk konstitutsiyaviy-huquqiy ma‘rifatgina inson va fuqarolarning, jumladan,

talabalarning huquqiy ongi, madaniyatini yuksaltirish imkonini beradi.


kursning maqsadi va vazifalarini aytib bera oladilar;

kursning tuzilmasi, o‘quv faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari va baholash shakllarini


Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining boshqa fanlar tizimida

tutgan o‘rnini yoritib bera oladilar;

hozirgi davrda Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish

fanini o‘qitishning zarurligi, yutuqlarini ko‘rsata oladilar.


Topshiriq 1. Ma‘ruza matnlari bilan tanishish.


Topshiriq 2. Ma‘ruza bo‘yicha slaydlar bilan tanishing.




Topshiriq 4. Mustaqil ta‘lim vazifalari bilan tanishish.


Nazorat shakli: Kuzatish,

og‘zaki nazorat, yozma

nazorat, o‘quv topshiriq

Mavzu bo’yicha maksimal ball :-

1 ball


O‘qituvchi

imzosi:




377

1-slayd

2-slayd


9. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2012.

10. Karimov I.A. O‘zbekiston milliy istiqlol iqtisod, siyosat, mafkura. T.1. –T., 1996 y.

11. Karimov. I.A Yuksak ma‘naviyat – engilmas kuch. Toshkent 2008 yil.

12. Davlat va huquq asoslari: Izohli lug‘at. -T., 1996 y.


X.T.Odilqoriyev tahriri ostida. –T.: Sharq, 2009.

14. Davlat va huquq nazariyasi. Mas‘ul muharrirlar: H.B.Boboyev, X.T.Odilqoriyev. –T.:

TDYuI, 2005.


qo‘llanma. Mas‘ul muharrir: Z.M.Islomov. – T.: TDYuI, 2011.


2012.

Pinbord texnikasi

“Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish” fanini o‘qitishdan maqsad va vazifalar: noyuridik ta‘lim yo‘nalishlari talabalarining

muqaddam olgan bilimlarini chuqur umumlashtirib, demokratik huquqiy davlat va

fuqarolik jamiyati qurish jarayonida huquq va konstitutsiyaning mazmun mohiyatini

tushuntirish, huquq ijodkorligi, huquqni qo‘llash mexanizmi va amaliyoti, huquq

tarmoqlarining tarixi va bugungi holatini huquqiy qiyosiy tahlil qilish, huquqiy-

me‘yoriy hujjatlar mazmuni bilan tanishtirish, huquqiy islohotlar mohiyatini va

konstitutsiyaviy-huquqiy munosabatlarning mazmuni, yuridik mohiyati va

xususiyatlari, Konstitutsiyamizning davlat hayotida, jamiyat taraqqiyotida, huquqiy-

demokratik davlat qurish va fuqarolik jamiyatini shakllantirishdagi o‘rni, roli va

ahamiyatini ochib berish orqali talabalarning huquqiy savodxonligini oshirish, huquqiy

ongi va madaniyatini yanada yuksaltirishdan iborat.

1-MAVZU. DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASI ASOSLARI

Rеjа:



3. Huquqning mohiyati, belgilari va funktsiyalari. 4. Huquq manbalari va huquq tizimi.

378


III.1. Nazorat savollari





1.2. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq

va o’quv-uslubiy hujjatlari





4. Huquq manbalari va huquq tizimi. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirishni

ta‘minlash


- Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish fanining

predmeti va tadqiqot ob‘ektini o‘rganish;

- Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish to‘g‘risidagi

davlat va huquqning vujudga kelishi haqidagi nazariy bilimlarni o‘rganish;

- Mazkur fanning vujudga kelishi, rivojlanishi, belgilari va funksiyalari to‘g‘risida

chuqur bilim berish.

Pinbоrd tехnikasi (inglizchаdаn: pin – mаhkаmlаsh, board – dоskа) muаmmоni hаl

qilishgа оid fikrlаrni tizimlаshtirish vа guruhlаshni аmаlgа оshirishgа, kоllеktiv

tаrzdа yagоnа yoki аksinchа qаrаmа-qаrshi pоzitsiyani shаkllаntirishgа imkоn беrаdi








(6) - yaqqol xato bo‗lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;

- bahsli bo‗lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

- fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‗lgan belgilarini aniqlaydilar;

- shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‗oz varaqalaridagi) guruhlarga

ajratadilar;

- ularning o‗zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida

ko‗rsatadilar:

- kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishkab chiqiladi.

379


Topshiriq 1. Savollarga javob berish.

Eslatma: I.1. – ga qarang.






Mavzu bo’yicha maksimal ball:

1,5 ball


O’qituvchi

imzosi:



5. Davlat va huquqning paydo bo‘lish asoslari.


7. Davlat va huquq nazariyasi, vujudga kelishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari.

8. Davlat va huquqning o‘zaro aloqadorligi, munosabatlari.

2–MAVZU. MA’MURIY HUQUQ ASOSLARI.

Ma’ruza rejasi:




4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va ma‘muriy jazo. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ma‘muriy huquq asoslari fanining predmeti, maqsad

va vazifalari haqida talabalarga bilim berish


- Ma‘muriy huquq tushunchasi, vazifasi va manbalari haqida tushuntirib bera oladilar,

misol keltira oladilar;

- Ma‘muriy huquqiy normalar va ularning turlari, ma‘muriy huquqiy munosabatlar,

huquq manbalari. Ma‘muriy huquqbuzarlikning vujudga kelishi va jazo choralari

to‘g‘risida talabalarni o‘qitish.


Topshiriq 1. Ma‘ruza matni bilan tanishish.


Topshiriq 2. Ma‘ruzani nazariy usulda tahlil qilish


Topshiriq 3. Mustaqil ta‘lim topshiriqlari bilan tanishish.





Mavzu bo’yicha maksimal ball:-

1 ball


O‘qituvchi

imzosi:



380

1-slayd


II.1.


I













kеlаdi).

2–MAVZU. MA‘MURIY HUQUQ ASOSLARI.






381



1. Ma‘muriy huquqiy munosabatlar.


3. Fuqarolar – ma‘muriy huquq sub‘ekti.

4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va uning turlari.

5. Ma‘muriy jazo choralari, turlari va ularni qo‘llash tartibi.

I.2. Mavzu bo’yicha savollar


2. Ma‘muriy huquqiy normalar va ma‘muriy huquqiy munosabatlar.

3. Davlat boshqaruv organlari va ular faoliyatining shakl va usullari.


2.2.1. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja

topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari











lоzim.





382




4. Ma‘muriy huquqbuzarlik va ma‘muriy jazo. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirishni

ta‘minlash


Ma‘muriy huquq asoslari haqida mustaqil fikrlay oladilar, misol keltira oladilar;

O‘zbekiston Respublikasining ma‘muriy huquq asoslariga oid qonunlari va qonun osti

hujjatlari haqida ijobiy bilimga ega bo‘lib, tegishli xulosalar chiqara oladilar;

Ma‘muriy huquqqa oid huquqiy manbalar va olimlarning bu boradagi fikrlariga o‘z

mulohazalarini bildira oladilr.


Topshiriq 1. Mavzuga doir topshiriqlarni bajarish.


Topshiriq 2. Vaziyatlarni o‘rganish








1,5 ball


O’qituvchi

imzosi:


I.1. Topshiriq

Davlat boshqaruv organlari va ularning yuqori va quyi tizimlari faoliyatini huquqiy tarzda asoslab bering


yuqori tizim faoliyati


quyi tizim faoliyati


Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

mazmuni

Tahlil

natija

si


mezoni

Ko‘rsatkichi Mezoni

1.Savollarga

javob berish.


berish.


2. Kazusni

echish.




3.Natijalar

tahlili.

Olingan natijalarni huquqiy

tahlil qilish, shu asosda

xulosa va tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

383

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.

Topshiriqni mustaqil

bajarish

25%

3– MAVZU. MOLIYA HUQUQI ASOSLARI.

3.1.1. Informatsion – ko’rgazmali ma’ruza bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:




4. O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Moliya huquqida moliya huquqi tushunchasi, predmeti va

tizimi, moliyaviy-huquqiy munosabatlar, O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy nazorat,

bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlarini tartibga solishning huquqiy asoslari,

valyuta va qimmatli qog‘ozlar, O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy

asoslari, xalqaro moliyaviy hamkorlik va investitsiya, O‘zbekiston va jahon moliyaviy

inqirozi, O‘zbekistonning moliyaviy siyosatida huquqiy asoslarning ta‘minlanishini



- Moliya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi, moliyaviy-huquqiy munosabatlar haqida


- moliyaviy nazorat, bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlarini tartibga solishning

huquqiy asoslari to‘g‘risida yetarli tushunchaga ega bo‘ladilar;

- O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari, xalqaro moliyaviy

hamkorlik va investitsiya to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladilar.




Topshiriq 2. Ma‘ruza bo‘yicha topshiriqlarni bajaring


Topshiriq 3. O‘zini-o‘zi nazorat qiluvchi savollarga javob berish.






1 ball


O‘qituvchi

imzosi:

1-slayd



I.1.

3- MAVZU. MOLIYA HUQUQI ASOSLARI.

Reja:




asoslari.


384

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar: 3.2.1. Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha

reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari (1-mashg’ulot)





4. O‘zbekiston Respublikasida soliq faoliyatining huquqiy asoslari. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


- Moliya huquqi fani tushunchasi, predmeti, manbalari, moliya huquqida huquqiy

munosabatlar haqida tushunchaga ega bo‘ladilar.

- Moliyaviy-huquqiy munosabatlar to‘g‘risida atroflicha tushunchaga ega bo‘ladilar;

- Bank, kridit, g‘aznachilik, buydjet munosabatlari to‘g‘risida nazariy bilim ko‘nikmalarni

egallaydilar.


Topshiriq O‘zbekistonning moliyaviy siyosatida huquqiy asoslarning ta‘minlanishi.

Eslatma: I.1.3 – ga qarang.



Topshiriq 3. Baholash mezonlari va kichik guruhlarda ishlash qoidalari bilan tanishish.






1,5 ball


O’qituvchi

imzosi:


I.1. “3x3 loyihasi” qoidasi




- Uchta guruh



- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3 dan 1gа; 1dan 2gа;

2dan 3 gа)


- Оxirida jami 9 javob to‗planadi - Mustaqil ravishda har bir gyruh umumiy ta‘rifni keltiradi va

javoblarni taqdim qiladi.

385


hamda shu bilan birga baxslashish madaniyatini o‘ratadi.Tinglovchilarga tarqatilgan oddiy

qog‘ozga o‘z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar yoki inkor






O’quv topshiriq:

―Inson xulqiga ta‘sir etuvchi omillar (ichki va tashqi ta‘sirga insonning javobi)ni yoritib bering?‖

savolini yo‘naltiruvchi uslubiy tavsiyalar yordamida jadvalda javob berish

Yo‘naltiruvchi uslubiy tavsiyalar:

Iqtisodiy va siyosiy soxalarda; ma‘naviy va madaniy jarayonlarda.

Savol Inson xulqiga ta‘sir etuvchi omillar (ichki va tashqi

ta‘sirga insonning javobi)

(F) Fikringizni bayon eting

(S) Fikringiz bayoniga sabab

ko‘rsating

(M) Ko‘rsatgan sababingizni

isbotlovchi dalil keltiring

(U) Fikringizni umumlashtiring

4 - MAVZU. FUQAROLIK HUQUQI ASOSLARI

4.1.1. Informatsion - tematik ma’ruza bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari

Ma‘ruza rejasi:




4. Mulk huquqi.


O’quv mashg’ulotining maqsadi: Fuqarolik huquqida fuqarolik-huquqiy munosabatlar,

fuqarolik huquqi sub‘yektlari va ob‘yektlari, fuqarolarning huquq va muomala layoqati,

mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar, fuqarolik huquqida bitimlar va shartnomalar,

majburiyat tushunchasi va majburiyatlarning bekor bo‘lish asoslarini o‘rganadilar.


fuqarolik-huquqiy munosabatlar, fuqarolik huquqi sub‘yektlari va ob‘yektlari haqida

bilimga ega bo‘ladilar;

fuqarolarning huquq va muomala layoqati, mulk huquqi va boshqa ashyoviy

huquqlarni o‘rganadilar;

fuqarolik huquqida bitimlar va shartnomalar, majburiyat tushunchasi va

386

majburiyatlarning bekor bo‘lish asoslarini muhokama qiladilar.








Nazorat, o‘quv topshiriq


1 ball


O‘qituvchi

imzosi:




1 Fuqarolik huquqida bitimlar 4 Fuqarolik huquqida ishonchnoma

2 Fuqarolik huquqida shartnomalar 5 Shartnomaviy majburiyat

3 Fuqarolik huquqida vakillik 6 Huquqiy javobgarlik

1-slayd 4.2.1. Muzokaraga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy

hujjatlari (2-soat)

Amaliy mashg‘ulot rejasi:




4. Mulk huquqi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarda mavzu bo‘yicha fuqarolik huquqida

shartnoma, bitimlar, vakillik va ishonchnoma haqida nazariy bilimlarga ega bo‘ladilar.


shartnoma tuzish qoidalarini huquqiy jihatdan amaldagi qonunlarga asoslangan holda

o‘rganadilar;

dars jarayonida shartnoma, bitim va ishonchnoma turlari va shakllari bilan tayyorlangan

slaydlar orqali tanishadilar;

fuqarolik huquqiy munosabatlariga kirishish jarayonida shartnomalar bitimlar, vakillik va

ishonchnoma kabi huquqiy hujjatlarni tayyorlashda yetarli ko‘nikmalar hosil qiladilar.


Topshiriq 1. Shartnoma tuzish, ishonchnoma yozish.


Topshiriq 2. O‘zini-o‘zi nazorat qilish uchun nazorat savollariga javob berish.




Topshiriq 4. Mustaqil ta‘lim topshirig‘ini bajarish.

387






1,5 ball


O’qituvchi

imzosi:


14. Fuqarolik huquqida bitimlar va uning ahamiyati.

15. Fuqarolik huquqida vakilning huquqlari va uning mohiyati.

16. Bitimning shartnomadan farqli jihatlarini aytib bering.

17. Ishonchnomani huquqiy tartibda rasmiylashtirish tartibi.







ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball


faolligini

0-4 ball

Jami ball

12 – 10.3 ball – «a‘lo».



III.MUSTAQIL NAZORAT UCHUN O’QUV TOPSHIRIQLAR

II.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: Fuqarolik huquqida shartnoma tuzish tartibi, mazmuni va uni buzganlik uchun javobgarlik

Shartnoma tuzish


javobgarlik




1. Fuqarolik huquqida bitimlar va shartnomalar tushunchasiga

ta‘rif bering.

2. Fuqarolik huquqida vakillik qilishning huquqiy asoslarini

ta‘riflang.


4. Shartnomada javobgarlik tushunchasi.


III.1. Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar 6. Vasiylik va homiylik munosabatlari.

7. Bitimlarning muddatlari, haqiqiy sanalmaydigan bitimlar tushunchasi.

8. Fuqarolik huquqida vakilning huquq va majburiyatlari.

388

9. Shartnomalarni huquqiy holati, ularning mohiyati va maqsadi.

10. Shartnoma shartlarini buzganlik uchun taraflarning javobgarligi.






















Jami: (3 ball)

5– MAVZU. TADBIRKORLIK HUQUQI ASOSLARI.

5.1.1. Informatsion – ko’rgazmali ma’ruza bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:




4. Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalar.

5. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Tadbirkorlik huquqida

printsip tushunchasi, tadbirkorlik faoliyati kafolatlari,

tadbirkorlik faoliyati turlari, yuridik shaxslar va ularning

tashkil etilishi, xo’jalik jamiyatlari, shirkatlari va

birlashmalari, tadbirkorlik asoslarining huquqiy jihatlarini

o’rganishdan iborat.


- Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, tadbirkorlik huquqiy munosabatlar va ularning

sub‘ektlari haqida aytib bera oladilar;


bo‘ladilar;

- Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladilar.


389



Topshiriq 2. Ma‘ruza bo‘yicha topshiriqlarni bajaring








1 ball


O‘qituvchi

imzosi:

1-slayd



I.1.

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar: 5. Tadbirkorlik huquqi tushunchasi, tadbirkorlik huquqiy munosabatlar sub‘ekti sifatida - jismoniy

shaxslar.

6. Tadbirkorlik faoliyatining qanday turlari mavjud?

7. Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalarni izohlang?

8. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun qanday javobgarlik belgilangan?

3.2.1. Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha

reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari (1-mashg’ulot)

Amaliy mashg‘ulot rejasi:





O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


- Tadbirkorlik huquqi fani tushunchasining predmeti, manbalari, Tadbirkorlik huquqida

huquqiy munosabatlar haqida tushunchaga ega bo‘ladilar.


bo‘ladilar;

- Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun javobgarlik to‘g‘risida nazariy bilim

ko‘nikmalarni egallaydilar.


Topshiriq Bankrotlik tushunchasini o‘rganish.

Eslatma: I.1.3 – ga qarang.




5–MAVZU. TADBIRKORLIK HUQUQI ASOSLARI.

Reja:




4. Tadbirkorlar ishtrokida tuziladigan shartnomalar. 5. Tadbirkorlik qoidalarni buzganlik uchun

javobgarlik.

390






1,5ball


O’qituvchi

imzosi:














O’quv topshiriq:







(F)Fikringizni bayon eting

(S)Fikringiz bayoniga sabab

ko‘rsating

- Uchta guruh




3 gа)



taqdim qiladi

391

(M)Ko‘rsatgan sababingizni


(U)Fikringizni umumlashtiring

6 - MAVZU. MEHNAT HUQUQI ASOSLARI


Ma’ruza rejasi:

1. Mehnat huquqi tushunchasi va ahamiyati.




5. Mehnat nizolari tushunchasi va uning klassifikatsiyasi.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mehnat huquqi tushunchasi, predmeti, vazifasi, tizimi

va tamoyillari, mehnat huquqi manbalari, mehnat huquqining sub‘yektlari, mehnat

shartnomasi tushunchasi, mehnat shartnomasini tuzish va bekor qilish asoslari, jamoa

shartnomasi va jamoa kelishuvlari, aholini ish bilan ta‘minlash, ish vaqti va dam olish

vaqti tushunchasi va mehnatga haq to‘lash tartibi, mehnat intizomi, mehnat staji

tushunchasi va uning turlari, mehnat nizolari va ularni hal etish tartibini o‘rganadilar.


Mehnat huquqida shartnoma, mehnat shartnomasini tuzish va bekor qilish asoslari,

jamoa shartnomasi va jamoa kelishuvlari haqida bilimga ega bo‘ladilar;

ish vaqti va dam olish vaqti tushunchasi va mehnatga haq to‘lashning huquqiy

tartibotlarini o‘rganadilar;

mehnat intizomi, mehnat staji tushunchasi va uning turlari, mehnat nizolari va

ularni hal etish tartibini muhokama qiladilar.








Nazorat, o‘quv topshiriq


1 ball


O‘qituvchi

imzosi:




1 Mehnat huquqida shartnomalar 4 Shartnomaviy majburiyat

2 Mehnat huquqida ish vaqti va dam

olish vaqti

5 Mehnatga haq to‘lash

392

3 Mehnat intizomi 6 Huquqiy javobgarlik 1-slayd

2-slayd

4.2.1. Muzokaraga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy

hujjatlari (2-soat)





4. Mehnat intizomi va mehnat muhofazasi. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarda mavzu bo‘yicha mehnat huquqida

shartnoma, mehnat intizomi, ish vaqti va dam olish vaqti haqida nazariy bilimlarga ega

bo‘ladilar.


mehnat nizolari va ularni hal etish qoidalarini huquqiy jihatdan amaldagi qonunlarga

asoslangan holda o‘rganadilar;

dars jarayonida mehnat huquqi tushunchasi, predmeti, vazifasi, tizimi va tamoyillari,

mehnat huquqi manbalari, mehnat huquqining sub‘yektlari bilan tayyorlangan slaydlar

orqali tanishadilar;

mehnat huquqiy munosabatlariga kirishish jarayonida mehnat shartnomasi, jamoa

shartnomasi va jamoa kelishuvlari kabi huquqiy hujjatlarni tayyorlashda yetarli

ko‘nikmalar hosil qiladilar.


Topshiriq 1. Shartnoma tuzish.












1,5ball


O’qituvchi

imzosi:


Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini

e‘tiborga olg‘an holda, mehnat bozorining samarali amal qilishini haqqoniy va xavfsiz

mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari va sog‘lig‘i himoya qilinishini

ta‘minlaydi, mehnat unimdorligining o‘sishiga, ish sifati yaxshilanishga, shu asosida barcha

aholining moddiy va madaniy turmush darajasini yo‘qsalishiga ko‘maklashadi.

393

20. Mehnat huquqida shartnomalar va uning ahamiyati.

21. Mehnat huquqida xodimning huquqlari va uning mohiyati.

22. Jamoa shartnomasining mehnat shartnomasidan farqli jihatlarini aytib bering.

23. Jamoa kelishuvlarini huquqiy tartibda rasmiylashtirish tartibi.

24. Ish beruvchining vakolatlari.






aniq yoritilishi 0-4

ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball


faolligini

0-4 ball

Jami ball

12 – 10.3 ball – «a‘lo».




II.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: Mehnat huquqida shartnoma tuzish tartibi, mazmuni va uni buzganlik uchun javobgarlik

Shartnoma tuzish Shartnoma mazmuni Shartnomani buzganlik uchun

javobgarlik




1. Mehnat huquqida shartnomalar tushunchasiga ta‘rif bering.

2. Mehnat shartnomasini bekor qilishning huquqiy asoslarini

ta‘riflang.


4. Mehnat huquqida javobgarlik tushunchasi.


III.1. Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar Mehnat huquqida shartnomalar tushunchasi va turlari.







394







lozim.













Jami: (3 ball)

7-MAVZU. OILA HUQUQI ASOSLARI.

6.1.1. Muammoli ma’ruza bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:






O’quv mashg’ulotining maqsadi: Oila huquqi fani nikoh munosabatlari va uni tartibga

solish, nikohdan o‘tish va uni bekor qilish, oilada er va xotin o‘rtasidagi huquq va

majburiyatlarni o‘rganuvchi fan.


Oila huquqi fanining o‘zlashtirishda talabalar e‘tiboriga amaldagi oila munosabatlarini

tartibga soluvchi qonunchilik, jumladan nikohdan o‘tish tartibi va uni bekor qilishning

huquqiy asoslari kabi tushunchalarga ega bo‘ladilar;

Shuningdek oilada er va xotin huquqlari va majburiyatlari to‘g‘risida nazariy bilimga

ega bo‘ladilar.

Er bilan xotinning mol-mulkka doir munosabatlarining huquqiy holatlari to‘g‘risida

atroflicha huquqiy bilim oladilar.

395

Ota-onalar bilan bolalar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarga doir qonuniy harakatlarni

bilib oladilar.




Topshiriq 2. Ma‘ruza bo‘yicha topshiriqlarni bajarish.


Topshiriq 3. ―T-sxema‖ni to‘ldirish.






1 ball


O‘qituvchi

imzosi:

I.1. T-sxema

Oila huquqi va uning asosiy qoidalari Oila huquqi haqida tushuncha va mulohaza

6.2.1. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq






4. Er va xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash.


Talabalar mazkur mavzu orqali oila huquqi va uning asosiy qoidalari haqida nazariy

bilim olishga erishadilar.

Oilaviy munosabatlarda uning asosini tashkil etuvchi nikohdan o‘tish tartibi va nikohni

bekor qilish huquqiy qoidalarini o‘rganadilar;

Shuningdek er-xotinning shaxsiy va mulkiy huquqlariga oid qonunchilikdan xabardor

bo‘ladilar.

Ota-onalar bilan farzandlar o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar to‘g‘risidagi huquqiy

bilimlardan ogoh bo‘ladilar.


Topshiriq 1. Mavzuni jonlantirish uchun savollarga javob bering.


Topshiriq 2. Muammoli masalani eching.








1,5ball


O’qituvchi

imzosi:

396


9. Oila huquqi va uning asosiy qoidalari to‘g‘risida fikringiz.

10. Nikoh munosabatlari va uni tartibga solishning huquqiy jihatlari.

11. Nikoh shartnomasini tuzish va uni bekor qilish tartibi.

12. Nikoh shartnomasini tuzishda tibbiy ko‘rikning maqsadi.

13. Shariy nikoh tuzish qonuniymi?

14. Nikoh shartnomasini tuzish va uni bekor qilish muddatlari qonunda qanday belgilangan?

15. Aliment nima va u qanday hollarda undiriladi?

16. Ota-onalik huquqidan mahrum qilishning qonuniy asoslari.







3. Savollar variantlar asosida berilgan savollarga asosan o‘z yechimini topmog‘I

zarur.


etishlari lozim.




1.1.1 Kirish-mavzu bo’yicha ma’ruza, reja, topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:






O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat,

fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayoni davom etayotgan hozirgi davrda ekologiya

huquqi tushunchasi, tamoyillari va vazifalari, ekologiya huquqi manbalari, tabiat

ob‘yektlarining huquqiy maqomi, ekologik huquqiy javobgarlik, ekologik nazorat va

ekologik ekspertiza, yer va yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza

qilish, suvdan foydalanish va suvlarni huquqiy muhofaza qilish, o‘rmonlardan foydalanish

va ularni huquqiy muhofaza qilish, hayvonot dunyosidan foydalanish va ularni huquqiy

muhofaza qilish, qishloq xo‘jaligi korxonalarining turlari va ularning huquqiy holati,

qishloq xo‘jaligida shartnoma munosabatlarini o‘rganish talabalar uchun o‘ta muhimdir.


Mazkur mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talabalar ekologiya huquqi tushunchasi,

tamoyillari va vazifalari, ekologiya huquqi manbalarini aytib bera oladilar;

Shuningdek talabalar tabiat ob‘yektlarining huquqiy maqomi, ekologik huquqiy

javobgarlik, ekologik nazorat va ekologik ekspertiza to‘g‘risida ham atroflicha bilimga

ega bo‘ladilar.

yer va yer osti boyliklaridan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza qilish, suvdan

foydalanish va suvlarni huquqiy muhofaza qilish, o‘rmonlardan foydalanish va ularni

397

huquqiy muhofaza qilish, hayvonot dunyosidan foydalanish va ularni huquqiy muhofaza

qilish to‘g‘risida yetarlicha huquqiy bilim ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar.

qishloq xo‘jaligi korxonalarining turlari va ularning huquqiy holati, qishloq xo‘jaligida

shartnoma munosabatlarga oid hujjatlar bilan ham tanishadilar.




Topshiriq 2. Ma‘ruza bo‘yicha slaydlar bilan tanishish.









Mavzu bo’yicha maksimal ball :-

1 ball


O‘qituvchi

imzosi:





1. T.Mirzayev. O‘zbekistonda ekologik muammolar va prokurorlik nazorati. –T., 2000.

2. Respublika Uzbekistan: Entsiklopedicheskiy spravochnik // Avt.-sost.: N.Tuxliyev,

A.Krementsova / -T.: Gos.nauch.izd-vo ―O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi‖, 2001.

3. E.R.Xaytboyev. Ekologiya huquqi. O‘quv qo‘llanma. -T., 2002.

4. Eriashvili N.D., Trunsevskiy Yu.V., Kurochkina V.V. Eqologicheskoye pravo.

Uchebnik dlya VUZov. -M.: YUNITI-DANA, 2004.

5. Ekologiya huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2006.

6. Zemelnoye pravo Respubliki Uzbekistan. Uchebnik. –T.: TGYuI, 2007.


qo‘llanma. –T.: Universitet, 2008.

8. Qishloq xo‘jalik huquqi. Darslik. –T.: TDYuI, 2009.

2. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq va

o’quv-uslubiy hujjatlari


Rеjа:






398







O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirishni

ta‘minlash


- Ekologiya huquqi predmeti, manbalari, tamoyillari bilan tanishadilar;

- Talabalar ekologik nazorat va ekologik ekspertiza, ekologik javobgarlik bilan bog‘liq

qonunlarni, ushbu qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik tartibini o‘rganadilar;

- Shuningdek qishloq xo‘jaligi korxonalari huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishi

to‘g‘risida ham tegishli bilimlarni o‘rganadi.


Topshiriq 1. Savollarga javob berish.








1,5 ball


O’qituvchi

imzosi:

Pinbord texnikasi

399



6. Ekologiya huquqi predmeti, manbalari, tamoyillarini izohlang?

7. Ekologik nazorat va ekologik ekspertizaga ta‘rif bering?

8. Ekologik javobgarlik tushunchasi?


10. Qishloq xo‘jaligi korxonalari huquqlari davlat tomonidan qanday himoya qilinadi?

9–MAVZU. JINOYAT HUQUQI ASOSLARI.

Ma’ruza rejasi:






O’quv mashg’ulotining maqsadi: jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari va

tamoyillari, jinoyat qonuni, jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari, jinoyat tarkibi, tamom

bo‘lgan va tamom bo‘lmagan jinoyatlar, jinoiy javobgarlik va uning asoslari, aybsizlik

Pinbоrd tехniksсi

(inglizchаdаn: pin – mаhkаmlаsh, board – dоskа) muаmmоni hаl qilishgа оid fikrlаrni

tizimlаshtirish vа guruhlаshni аmаlgа оshirishgа, kоllеktiv tаrzdа yagоnа yoki

аksinchа qаrаmа-qаrshi pоzitsiyani shаkllаntirishgа imkоn беrаdi








(7) yaqqol xato bo‗lgan yoki takrorlanayotgan fikrlarni olib tashlaydilar;

(8) bahsli bo‗lgan fikrlarni oydinlashtiradilar;

(9) fikrlarni tizimlashtirish mumkin bo‗lgan belgilarini aniqlaydilar;

(10) shu belgilar asosida doskadagi barcha fikrlarni (qog‗oz varaqalaridagi)

guruhlarga ajratadilar;

(2) ularning o‗zaro munosabatlarini chiziqlar yoki boshqa belgilar yordamida

ko‗rsatadilar: kollektivning yagona yoki qarama-qarshi pozitsiyalari ishkab

chiqiladi.

400

prezumptsiyasi, jinoiy jazo tushunchasi, maqsadi va turlari, jinoiy javobgarlikdan va jinoiy

jazodan ozod qilish, jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, sudlanganlik, voyaga

yetmaganlar javobgarligining o‘ziga xos xususiyatlari va yashash huquqi har bir insonning

uzviy huquqi ekanligi ahamiyatlidir.


- Talabalar mazkur mavzuni o‘zlashtirishidan maqsad, ularda jinoyat huquqi

tushunchasi, vazifalari va tamoyillari, jinoyat qonuni to‘g‘risida tegishli bilimga ega

bo‘ladilar.

- jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari, jinoyat tarkibi, tamom bo‘lgan va tamom

bo‘lmagan jinoyatlar haqida tushuncha hosilv qilishdan iborat.

- jinoiy javobgarlik va uning asoslari, aybsizlik prezumptsiyasi, jinoiy jazo tushunchasi,

maqsadi va turlari, jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod qilish, jinoyatda

ishtirokchilik tushunchasi, sudlanganlik, voyaga yetmaganlar javobgarligining o‘ziga

xos xususiyatlari to‘g‘risida tegishli bilim oladilar.




Topshiriq 2. Ma‘ruzani slaydlar orqali ko‘rib chiqish.








1 ball


O‘qituvchi

imzosi:




9- MAVZU. JINOYAT HUQUQI ASOSLARI.






401


I













kеlаdi).

402



11. Jinoyat huquqi tushunchasi, vazifalari va tamoyillari?

12. Jinoyat qonuni tushunchasi?

13. Jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari qaysilar?

14. Jinoyat tarkibi elementlari?

15. Tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmagan jinoyatlarga misol keltiring?

16. Jinoiy javobgarlik va uning asoslari?

17. Aybsizlik prezumptsiyasi nima?

18. Jinoiy jazo tushunchasi, maqsadi va turlari qaysilar?

19. Jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod qilish asoslari?

20. Voyaga yetmaganlar javobgarligining o‘ziga xos xususiyatlari?







4. Jinoyatda ishtirokchilik tushunchasi, uning turlari. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirishni










lоzim.





403

ta‘minlash


- Talabalar mazkur mavzuni o‘zlashtirishidan maqsad, ularda jinoyat huquqi

tushunchasi, vazifalari va tamoyillari, jinoyat qonuni to‘g‘risida tegishli bilimga ega

bo‘ladilar.

- jinoyat tushunchasi, belgilari va turlari, jinoyat tarkibi, tamom bo‘lgan va tamom

bo‘lmagan jinoyatlar haqida tushuncha hosilv qilishdan iborat.

- jinoiy javobgarlik va uning asoslari, aybsizlik prezumptsiyasi, jinoiy jazo tushunchasi,

maqsadi va turlari, jinoiy javobgarlikdan va jinoiy jazodan ozod qilish, jinoyatda

ishtirokchilik tushunchasi, sudlanganlik, voyaga yetmaganlar javobgarligining o‘ziga xos

xususiyatlari to‘g‘risida tegishli bilim oladilar.












1,5ball


O’qituvchi

imzosi:


I.1. Topshiriq

2. Jinoyat tarkibi va jinoiy jazo hususida qiyosiy fikr bildiring.


Tahlil bosqichi nomi Tahlil bosqichi

Mazmuni

Tahlil

natija

si


mezoni


1.Savollarga javob

berish.

Berilgan savollarga javob berish. Aniq va lo‘nda 25%

2. Kazusni yechish. Imkoniyatdan foydalangan holda

amalga oshirish.


3.Natijalar tahlili. Olingan natijalarni tahlil qilish, shu

asosda xulosa va tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

4. Mustaqil bajara

olish.

Topshiriqlarni mustaqil bajarish. topshiriqni mustaqil

bajarish

25%

10– MAVZU. XALQARO HUQUQ ASOSLARI

Ma’ruza rejasi:


18. Xalqaro huquq tushunchasi, tamoyillari, manbalari va tizimi.




404

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Xalqaro huquqning paydo bo‘lishi, xalqaro huquq

tushunchasi va manbalari, xalqaro huquq tamoyilari, xalqaro huquq funktsiyalari, xalqaro

huquq sub‘yektlari, xalqaro huquq va milliy huquq, O‘zbekiston Respublikasining tashqi

siyosati va diplomatiyasi, xalqaro huquqiy javobgarlik asoslarini bilishlari shart.


- Xalqaro huquqning paydo bo‘lish asoslari, xalqaro huquq tushunchasi, tamoyillari,

manbalari va tizimiga nisbatan mehr va sadoqat ruhini shakllantirishdan iboratdir.

- Xalqaro huquq va milliy huquq, O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va

diplomatiyasi haqida tushunchaga ega bo‘lish.












1 ball


O‘qituvchi

imzosi:

Savollar:

1. Xalqaro huquqning paydo bo‘lish asoslari?

2. Xalqaro huquq tushunchasi, tamoyillari, manbalari va tizimi?

3. Xalqaro huquq va milliy huquq?

4. O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati va diplomatiyasi?

5. Xalqaro huquqiy javobgarlik?


I.1. Topshiriq

2. Xalqaro huquq va milliy huquq hususida qiyosiy fikr bildiring.

Xalqaro huquq Milliy huquq


Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

Mazmuni

Tahlil

natija

Si


mezoni


1.Savollarga

javob berish.


berish.


2. Kazusni

echish.




3.Natijalar

tahlili.



tavsiyalar berish.

Aniqlik, qarorni

asoslanganligi

25%

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.


bajarish

25%

405

11– MAVZU. O‟zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini


Ma’ruza rejasi:








O’quv mashg’ulotining maqsadi: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganish o‘quv kursining tushunchasi va predmeti, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganishning metodologik asoslari, O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o‘rganishning jamiyat va davlat qurilishi sohasidagi ahamiyati,

Konstitutsiya to‘g‘risidagi ta‘limotlar, Konstitutsiyaning mohiyati va belgilari,

Konstitutsiya – davlatning asosiy qonuni, Konstitutsiya shakllari, Konstitutsiya turlari,

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi, O‘zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasini ishlab chiqish tarixi va uni qabul qilishdagi ijtimoiy zarurat,

Konstitutsiya loyihasining tayyorlanishi, qabul qilinishi va uning o‘ziga xos xususiyatlari,

Xalqaro huquq normalarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi ifodasini



- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi 2001-yil 4-yanvardagi farmoyishi va O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining

yaratilish tashabbuskori va ijodkori to‘g‘risida tushunchani shakllantirishdan iboratdir.

- Konstitutsiyaning mohiyati, belgilari va funktsiyalari, xalqaro huquq normalarining

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi ifodasi va O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi haqida tushunchaga ega bo‘lish.












1 ball


O‘qituvchi

imzosi:


I. O’quv ma

11- MAVZU. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish o’quv kursining


Reja:



farmoyishi.




406


8. Mustaqil O‘zbekiston Konstitutsiyasi tashabbuskori kim?






reja topshi riq va o’quv-uslubiy hujjatlari (1-mashg’ulot)






4. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritish tartibi. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


- Talabalar mazkur mavzuni o‘zlashtirish jarayonida O‘zbekiston Respublikasi

Prezidentining ―O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish

to‘g‘risida‖gi 2001-yil 4-yanvardagi farmoyishiga oid bo‘lgan huquqiy bilimlarga ega

bo‘ladilar.

- O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining yaratilish tashabbuskori va ijodkori asoslarini o‘rganadilar.

- Konstitutsiyaning mohiyati, belgilari va funktsiyalari to‘g‘risida atroflicha bilim oladilar.

- Shuningdek, Xalqaro huquq normalarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidagi

ifodasiga oid konstitutsiyaviy bilimlarni oladilar.

- O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartishlar kiritishning huquqiy asoslarini

ham mukammal o‘rganadilar.










1,5 ball


O’qituvchi

imzosi:



407











U – fikringizni umumlashtiring.

O’quv topshiriq:







(F)Fikringizni bayon eting

(S)Fikringiz bayoniga sabab

ko‘rsating

(M)Ko‘rsatgan sababingizni


(U)Fikringizni umumlashtiring

12-MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI KONSTITUTSIYASINING ASOSIY

PRINTSIPLARI.


- Uchta guruh.




3 gа)



taqdim qiladi.

408

Ma’ruza rejasi:




8. Tashqi siyosat.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ushbu mavzuda talabalar O‘zbekiston

Respublikasining Davlat suvereniteti tushunchasi, xalq hokimiyatchiligi asoslari,

konstitutsiya va qonun ustuvorligi, O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosati

borasida konstitutsiyada belgilangan konstitutsiyaviy normalar bilan tanishadilar va

o‘rganadilar.


Talabalar mazkur mavzuni chuqur o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng asosiy qonunimiz

to‘g‘risida uning tamoyillari, mazmun va mohiyati bilan atroflicha nazariy ko‘nikmalarga

ega bo‘ladilar.

Shuningdek, Konstitutsiya va qonunning ustuvorligi borasidagi huquqiy bilimlarni

o‘zlashtirib oladilar.

Demokratiya inson huquqlarining konstitsiyaviy kafolatlari to‘g‘risida ham

atroflicha bilim olishga erishadilar.

Shu bilan birga O‘zbekiston Respublikasining tashqi siyosiy faoliyati bilan bog‘liq

bilimlarni o‘zlashtiradilar.




Topshiriq 2. Konstitutsiyaning prinsiplarini slaydlar orqali tanishish.


Topshiriq 3. Mavzuga oid savollarga aniq va lo‘nda javoblar berish.






1 ball


O‘qituvchi

imzosi:




1 Davlat suvereniteti. 4 Konstitutsiya – inson, jamiyat, davlat

barqarorligining kafolati.

2 Xalq hokimiyatchiligi. 5 Konstitutsiyada qonun chiqaruvchi, ijro

etuvchi, sud hokimiyati tizimlarining

huquqiy holati.

3 Konstitutsiyaning ustuvorligi. 6 Qoraqalpog‘iston Respublikasining

Konstitutsiyasi.

1.2. Muzokaraga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy

hujjatlari




409


8. Tashqi siyosat.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mazkur mavzuni o‘rganishda talabalar haqida

tushuncha O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Qoraqalpog‘iston

Respublikasining Konstitutsiyasi haqida asosli tarzda huquqiy bilim ko‘nikmalarga ega

bo‘ladilar.


Konstitutsiya haqida tushuncha, uning maqsad va vazifalari, uning yaratilish tarixiga oid

tuzilishi to‘g‘risida bilimga ega bo‘ladilar

Shuningdek, Referendum tushunchasi va uning huquqiy asoslari, davlat hokimiyatining

bo‘linishi tamoyili, O‘zbekiston Respublikasida Konstitutsiya va qonunlarning

ustuvorligi, Konstitutsiya normalarining amal qilishi bilan ham tanishadilar;

Tashqi siyosat tushunchasi va uning huquqiy asoslari, jahon hamjamiyati a‘zolari bilan

o‘zaro munosabatlarga kirishishning konstitutsiyaviy asoslari, O‘zbekiston Respublikasi

tashqi siyosatining asosiy printsiplari, O‘zbekiston Respublikasi bilan xalqaro

tashkilotlar o‘zaro munosabatlarining tartibga solinishiga oid masalalarini ham

o‘rganadilar.












1,5ball


O’qituvchi

imzosi:


8. Asosiy qonun to‘g‘risida sizning tushunchangiz.

9. Konstitutsiya va davlat suvereniteti haqida fikringiz.

10. Konstitutsiyamizning yaratilish tarixiga oid fikringiz.

11. Konstitutsiyada xalq hokimiyatchiligi asoslari qanday tartibda belgilangan.

12. Konstitutsiya va qonun ustuvorligini qanday tushunasiz?

13. Konstitutsiyaning tuzilishi va unga o‘zgartirishlar kiritish tartibi to‘g‘risida fikringiz.

14. Konstitutsiyaning davlat va jamiyat rivojidagi roli va ahamiyati.





ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball


faolligini

0-4 ball

Jami ball

12 – 10.3 ball – «a‘lo».




410

II.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy tamoyillari.

O’zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasida davlat

suvereniteti

Xakq hokimiyatchiligi

asoslari

Konstitutsiya va qonun

ustuvorligi


so‘rov vaqtida to‘ldiradi


1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - Asosiy qonun.

2. Konstitutsiyada davlat suvereniteti masalasi.

3. Konstitutsiyada xalq hokimiyatchiligi asoslarining

belgilanishi.

4. Konstitutsiyada qonun ustuvorligi masalasi.


II.3. ―3x3 loyixasi‖ qoidasi




- Uchta guruh uchta fikr.



- Javoblar qoladi guruhlar joy almashadi (3dan 1га; 1dan 2gа;

2dan 3 gа)


- Оxirida jami 9 ta javob to‗planadi

- Мustaqil ravishda har bir guruh umumiy ta‘rifni kektiradi va

javoblarni taqdimot qiladi







gisoblanadi.

1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi to‘g‘risida atroflicha o‘z

fikringizni ishor qiling. 2. Davlat suverenitetining konstitutsiyaviy asoslari.

3. Xalq hokimiyatchiligining huquqiy asoslari qanday tartibda bayon etilgan.

4. Konstitutsiya va qonunning ustuvorligini qanday tushunasiz?

5. Konstitutsiyada demokratiya va inson huquqlarining himoya qilinishi.

411









lozim.













Jami: (3 ball)

13-MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA INSON VA FUQAROLARNING

ASOSIY HUQUQLARI, ERKINLIKLARI VA BURCHLARI.


Ma’ruza rejasi:


erkinliklari.





O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarda O‘zbekiston Respublikasida insonni

ulug‘lash unung hohish irodasini kafolatlash, orzu-umidlarini to‘la ro‘yobga chiqarishni

o‘zining bosh maqsadi qilib belgilagan mustaqil davlatimizning asosiy konstitutsiyaviy

tamoyillaridan biridir. Mamlakatimizda insonning huquqiy holati, umuminsoniy oliy

qadriyat sifatida bosh qomusimizda mustahkamlangan.


Mazkur mavzuni o‘zlashtirishda talabalar huquqiy demokratik davlat va adolatli

fuqarolik jamiyati qurish jarayonida qonun oldida barchaning tengligi, insonning

islohot uchun emas balki amalga oshirilayotgan islohotlarning inson uchun hizmat

qilishi va kuchli ijtimoiy siyosatini ta‘minlanishining kafolati haqida bilimga ega

bo‘ladilar.

Shuningdek, fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlari

to‘g‘risida ham o‘z bilimlarini egallaydilar.

412

Talabalar fuqarolarning konstitutsiyaviy huquq va burchlarini ham o‘zlashtiradilar.














1 ball


O‘qituvchi

imzosi:


hujjatlari (2 soat)



erkinliklari.



16. Fuqarolik va fuqarolarning burchlari. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalar mazkur mavzuni o‘zlashtirish jarayonida

xalqaro umume‘tirof etilgan normalarda inson huquqlari, shaxsiy huquq va erkinliklar,

siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari va ularning kafolatlari to‘g‘risida bilimga ega

bo‘ladilar.


- Talabalar mazkur mavzuni atroflicha o‘rganganlaridan so‘ng O‘zbekistonda inson va

fuqarolarning asosiy qonunimizda belgilangan konstitutsiyaviy huquqlari,

erkinliklari va burchlari haqida tushuncha hosil qiladilar.

- Fuqarolarning iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari to‘g‘risida ham atroflicha huquqiy

bilimga ega bo‘ladilar.

- Shuningdek, Konstitutsiyamizda mustahkamlangan inson huquqlari va

erkinliklarining kafolatlari to‘g‘risidagi bilimlarni egallashadi.

- Mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talabalar shu bilan birga fuqarolarning

konstitutsiyaviy burchlari bilan ham tanishadilar.

II.O’QUV TOPSHIRIQLAR


№ Savol Javob

1. Xalqaro umume‘tirof etilgan normalarda inson huquqlari.

2. Asosiy qonunimizda fuqarolarning shaxsiy huquq va erkinliklari.


413

4. Fuqarolarning ijtimoiy va iqtisodiy huquqlari.



7. O‘zbekiston Respublikasida shaxsning huquqiy holati tushunchasi.

8. Fuqarolik tushunchasi va uning konstitutsiyaviy asoslari.

9. Fuqarolarning shaxsiy huquqlari.

10. Fuqarolarning siyosoy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari.




III.1. «Muammoli vaziyat» Topshiriq: O‘zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari.

Umume’tirof etilgan

normalarda inson huquqlari.

Konstitutsiyamizda

fuqarolarning shaxsiy huquq

va erkinliklari

Inson huquqlari va

erkinliklarining kafolatlari.

14-MAVZU. O’ZBEKISTONDA JAMIYAT VA SHAXS MUNOSABATLARINING

KONSTITUTSIYAVIY ASOSLARI.

12.1.1. Muammoli ma’ruza bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy hujjatlari

Ma’ruza rejasi:



tutgan o‘rni.



O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mazkur mavzuda jamiyatning iqtisodiy negizlari, jamoat

birlashmalari hamda davlat va nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni,

oila jamiyatning asosiy negizi, ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi va

O‘zbekiston Respublikasining milliy-davlat va uning qonuniy asoslarini, milliy davlat

tuzilishi haqida, ma‘muriy-hududiy tuzilish masalalarini qonuniy amalga oshiruvchi



Jamiyatning iqtisodiy negizlari, jamoat birlashmalari hamda davlat va nodavlat notijorat

tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni, oila jamiyatning asosiy negizi, ommaviy

axborot vositalarining huquqiy maqomi bilan tanishadilar.

Milliy davlat tuzilishi haqida tuzilish asoslari, ma‘muriy hududiy tuzilishi haqida

tishunchaga ega bo‘ladilar.

O‘zbekiston Respublikasida ma‘muriy-hududiy tizimini qonuniy amalga oshiruvchi


O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasining

konstitutsiyaviy maqomini o‘rganadilar.


414





Topshiriq 3. ―T-sxema‖ni to‘ldirish.






1 ball


O‘qituvchi

imzosi:

II. O’QUV TOPSHIRIQLAR II.1. Mavzu bo’yicha bilimlarni dolzarblashtiruvchi savol

Muammo. O‘zbekistonda Jamiyat va shaxs munosabatlarining Konstitutsiyaviy asoslari.

II.2. T-sxema

Jamiyatning iqtisodiy negizlari O‘zbekistonning milliy davlat va ma‘muriy-

hududiy tuzilishining qonuniy asoslari





2. Jamoat birlashmalari hamda nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan

o‘rni.


4. Ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi va jamiyatdagi ahamiyati. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustahkamlash.


Mavzu orqali talabalar jamiyatning iqtisodiy negizlari, jamoat birlashmalari hamda

davlat va nodavlat notijorat tashkilotlarining jamiyatda tutgan o‘rni, oila jamiyatning

asosiy negizi, ommaviy axborot vositalarining huquqiy maqomi bilan tanishadilar.

O‘zbekiston Respublikasining milliy davlat tuzilishi asoslarini, bo‘yicha ma‘muriy-

hududiy tuzilishi to‘g‘risida tushunchalarini kengaytiradilar;

O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi mustaqil davlat - Qoraqalpog‘iston Respublikasi va

uning Konstitutsiyasi bilan tanishadilar.

Shuningdek, Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati va mahalliy davlat

organlarining huquqiy maqomi bilan ham atroflicha tanishadilar.


Topshiriq 1. Mavzuni jonlantirish uchun savollarga javob berish.






415





1,5ball


O’qituvchi

imzosi:















O’tilgan

mavzuni

bilishadi

Guruh

faol

Muammoni

echish uchun

takliflar

berishdi

Jami

Ball 1,0 0,5 1,5 3

1

2

3



1

2

3

2,2 – 3 ball – a‘lo









7. Savollar variantlar asosida berilgan savollarga asosan o‘z yechimini topmog‘i

zarur.


etishlari lozim.



15–MAVZU. SAYLOV TIZIMI. OLIY MAJLIS – O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING OLIY

VAKILLIK ORGANI.

416

Ma’ruza rejasi:






O’quv mashg’ulotining maqsadi: Oliy Majlis Oliy davlat vakillik organi bo‘lib, qonun

chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi, hududiy saylov okruglari bo‘yicha

ko‘ppartiyaviylik asosida 5 yil muddatga 150 nafar deputat hamda 100 nafar

senatorlardan iborat tarkibda saylanishini o‘rganadi.


- Ushbu mavzuni jarayonida parlamentga saylovlar o‘tkazishning huquqiy tartibi, qonun

chiqaruvchi oliy hokimiyat organining konstitutsiyaviy vakolatlari, palatalari, tarkibi va

uning faoliyati bilan tanishadilar.

- O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining tiziimi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining birgalikdagi vakolatlari, Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasi tarkibiy tuzilishi, Oliy Majlisi Senatining tarkibiy tuzilishi, Oliy

Majlisi Qonunchilik palatasi mutlaq vakolatlari, Oliy Majlisi Senatining mutlaq

vakolatlariga oid konstitutsiyaviy huquqiy bilimlarga ega bo‘ladilar.




Topshiriq 2. Ma‘ruzani slaydlar orqali ko‘rib chiqish.








1 ball


O‘qituvchi

imzosi:



417


I









хаtоlikni izlаydilаr (lеkin аmаllаrdа хоtоlik yo‘q)




kеlаdi).

418





19. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi davlat hokimiyati organlari bilan hamkorligi?


21. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qo‘mitalarining tarkibi, shakllanish tartibi qanday?

22. Qanday hollarda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi muddatidan oldin tarqatib yuborilishi

mumkin?



2.1. Individual topshiriqlarni bajarishga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq












lоzim.





419






O’quv mashg’ulotining maqsadi: Mavzu bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirishni

ta‘minlash


Talabalar ushbu mavzuni o‘zlashtirish natijasida O‘zbekiston Respublikasida qonun

chiqaruvchi hokimiyat va uning konstitutsiyaviy asosi bilan tanishadilar;

Saylov huquqi, saylov tizimi va ularni o‘tkazish tartibi, parlamentning maqomi,

vakolatlari oliy va quyi palatalarning tarkibi va faoliyati bilan mukammal o‘zlashtirib

oladilar;

Parlamentning qonunchilik palatasi va Senatining huquqiy vakolatlarini ham nazariy

jihatdan o‘rganadilar.












1,5ball


O’qituvchi

imzosi:


I.1. Topshiriq

Parlamentning Qonunchilik palatasi va Senatining konstitutsiyaviy asoslari

Parlamentning Qonunchilik palatasi

vakolatlari

Parlament Senatining

vakolatlari


Tahlil bosqichi

nomi

Tahlil bosqichi

Mazmuni

Tahlil

natija

si


mezoni


1.Savollarga

javob berish.


berish.


2. Kazusni

echish.




3.Natijalar Olingan natijalarni tahlil Aniqlik, qarorni 25%

420

tahlili. qilish, shu asosda xulosa va

tavsiyalar berish.

asoslanganligi

4. Mustaqil

bajara olish.

Topshiriqlarni

mustaqil bajarish.


bajarish

25%

16-MAVZU. SUD HOKIMIYATINING TASHKIL ETILISHI VA

FUNKSIYALARINING UMUMIY TAVSIFI.


Ma’ruza rejasi:


tutgan o‘rni.





O’quv mashg’ulotining maqsadi: O‘zbekiston Respublikasining sud tizimi inson

huquqlarini himoya qiluvchi asosiy hokimiyat bo‘g‘inidir. Sud odil sulovni amalga

oshirishda yagona davlat hokimiyati organidir. Sudlar tomonidan chiqarilgan hal qiluv

qarorlari va hukmlari O‘zbekiston Respublikasi davlati nomidan chiqarilishi bilan

tasniflanadi. Sudning huquqiy hujjatlari ijrosi davlat organlari va fuqarolar tomonidan

so‘zsiz ijro etilishining ta‘minlanishi konstitutsiyaviy kafolatlanadi.


Talabalar bu mavzuni o‘zlashtirish jarayonida O‘zbekiston Respublikasining sud tizimi

to‘g‘risida nazariy bilimga ega bo‘ladilar.

Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy

xo‘jalik sudi va ularning tarkibiy tizilmalari bilan tanishadilar.

Shu bilan birga sud idoralarining huquq va majburiyatlari, Konstitutsiyada belgilangan

aybsizlik prezumpsiyasi haqida ma‘lumot oladilar.












1 ball


O‘qituvchi

imzosi:


hujjatlari (2 soat)



421



4. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


- Mavzuni o‘zlashtirish bosqichini tugatgandan so‘ng talabalar mavzuga oid

O‘zbekiston Respublikasining sud tizimi, aybsizlik prezumpsiyasi, odil sudlovni amalga

oshirishdagi asosiy talablar, sudyalarning huquq va majburiyatlari va barcha sud

tizimlarining vakolatlari xususida nazariy bilimlarni oladilar.

II.O’QUV TOPSHIRIQLAR


№ Savol Javob

1. O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi va ularning vakolatlari

2. Odil sudlovni amalga oshirilishi

3. Sudlarni tashkil etish tartibi va ularning faoliyati

4. Aybsizlik prezumpsiyasi

5. Sudlarning huquq va majburiyatlari










II. O’QUV TOPSHIRIQLAR II.1. Mavzu bo’yicha bilimlarni dolzarblashtiruvchi savol

Muammo. O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudi, Oliy xo‘jalik sudi vakolatlari.

O‘zbekiston Respublikasining Oliy sudining

fuqarolik, jinoyat va ma‘muriy sud ishlarini

yuritish bo‘yicha vakolatlari

O‘zbekiston Respublikasining Oliy xo‘jalik

sudining iqtisodiyot sohasida vujudga

keladigan xo‘jalik nizolarining hal etishdagi

vakolatlari

I. MA’LUMOT AXBOROT MATERIALLAR



O’tilgan

mavzuni

bilishadi

Guruh

faol

Muammoni

echish uchun

takliflar

berishdi

Jami

Ball 1,0 0,5 1,5 3

1

2

3

422



1

2

3

2,2 – 3 ball – a‘lo



0 – 0,5 ball – qoniqarsiz.









lozim.













Jami: (3 ball)

17–MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTINING


Ma’ruza rejasi:





5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan chiqariladigan normativ-huquqiy

hujjatlar.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalar ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida

O‘zbekistonda Prezidentlik Respublikasi boshqaruvining joriy qilinishi, O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti, uning vakolatlari va qabul qiladigan huquqiy hujjatlari,

Prezident saylovining o‘tkazish tartibi haqida bilib oladilar.






423










1 ball


O‘qituvchi

imzosi:



I.1.

III.1.Mustaqil ishlash uchun nazorat savollar: 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Konstitutsiyaviy vakolatlari?


7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tashqi siyosat, mudofaa va xavfsizlik sohasidagi

vakolatlari?

8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining shaxs haq-huquqlari (huquqiy holati) masalalaridagi

vakolatlari?


reja topshi riq va o’quv-uslubiy hujjatlari (1-mashg’ulot)





4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolatlari. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


- Talabalar ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida O‘zbekistonda Prezidentlik

Respublikasi boshqaruvini joriy qilinishi, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti,

uning vakolatlari va qabul qiladigan huquqiy hujjatlari, Prezident saylovining

o‘tkazish tartibi haqida bilib oladilar.



- Shu bilan bir qatorda talabalar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat

hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini

ta‘minlash borasidagi serqirra huquqiy vakolatlarini aniq bilib oladilar.

16-MAVZU. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy huquqiy

maqomi.

Reja:





5. Prezident tomonidan chiqariladigan normativ-huquqiy hujjatlar.

424










1,5ball


O’qituvchi

imzosi:

18-MAVZU. O‟ZBEKISTON RESPUBLIKASI VAZIRLAR MAHKAMASINING



Ma’ruza rejasi:





10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan chiqariladigan

normativ-huquqiy hujjatlar.

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Ushbu mavzuda talabalar O‘zbekiston Respublikasi

Vazirlar Mahkamasining ijro hokimiyatining amalga oshirilishi, tashkil etilish tartibi,

funksiyalari, vakolatlari va faoliyat yuritish mexanizmi bilan tanishadilar.


Talabalar mazkur mavzuni chuqur o‘zlashtirib olganlaridan so‘ng O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tashkil etilishi va tarkibi to‘g‘risida bilimga ega

bo‘ladilar.

Vazirlar Mahkamasining funktsiyalari, vakolatlari va faoliyat turlari va tashkiliy

tizimi bilan tanishadilar.

O‘zbekiston Respublikasi mahalliy organlarining tashkil etilishi, tizimi va

konstitutsiyaviy vakolatlari bilan bog‘liq bilimlarni o‘zlashtiradilar.

Mahalliy hokimiyat vakillik va ijroiya organlari munosabatlarining huquqiy tartibga

solinishini konstitutsiyaviy normalar bilan o‘rganadilar.

Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarini tuzish tartibi va ularning vazifalari

to‘g‘risida huquqiy bilimga ega bo‘ladilar.






Topshiriq 3. Mavzuga oid savollarga aniq va lo‘nda javoblar berish.


425





1 ball


O‘qituvchi

imzosi:




1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasi vakolatlari

4 Ma‘naviy sohada

2 Iqtisodiyot sohasida 5 O‘zbekiston Respublikasi qonunlari,

Oliy Majlis qarorlari ijrosini

ta‘minlashdagi faoliyat

3 Ijtimoiy sohada 6 Prezident farmonlari, qarorlari va

farmoyishlari ijrosini ta‘minlashdagi

faoliyat

15.2.1. Muzokaraga asoslangan amaliy mashg’ulot bo’yicha reja topshiriq va o’quv-uslubiy

hujjatlari (2-soat)





4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining konstitutsiyaviy vakolatlari. O’quv mashg’ulotining maqsadi: Bilimlarni chuqurlashtirish va mustaxkamlash.


Ushbu mavzuni o‘zlashtirish jarayonida talabalar O‘zbekiston Respublikasi organlarining

faoliyati to‘g‘risida nazariy bilim, ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining tashkil etilishi va tarkibi,

funktsiyalari, vakolatlari va faoliyat turlari bilan ham tanishadilar.












1,5 ball


O’qituvchi

imzosi:


426



11. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

tomonidan shakllantirilishini izohlang?


qanday?


iborat?


tartibga solish?







ball

Misollar bilan

muammoga echim

topishi 0-4 ball


faolligini

0-4 ball

Jami ball

12 – 10.3 ball – «a‘lo».















hisoblanadi.

1. O‘zbekiston Respublikasida ijro etuvchi hokimiyatni amalga

oshirishda Vazirlar Mahkamasining roli va ahamiyati. 2. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining vakolatlari.

3. Vazirlar Mahkamasi tarkibida o‘z lavozimi bo‘yicha Qoraqalpog‘iston

Respublikasi hukumati boshlig‘i kiritilishining huquqiy asosi.

5. Vazirlar Mahkamasining iqtisodiy sektorni rivojlantirish borasidagi

vakolatlari.

6. Vazirlar Mahkamasining ijtimoiy sohaga rahbarligi.

427



















Jami: (3 ball)

428


fanidan

Normativ hujjatlar

29. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. -T.: ―O‘zbekiston‖. 2012. – 40 b.



qo‘shimchalar bilan) To‘plam: 1-qism. Ikkinchi nashri. –Toshkent: Yurist media markazi,

2009. -832 b.

32. O‘zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi. 2013 yil 26 dekabr.


31 avgust Qonuni.

34. O‘zbekiston Respublikasining ―Davlat bayrog‘i to‘g‘risida‖gi 1991 yil 18 noyabr Qonuni.



Qonuni.

37. O‘zbekiston Respublikasining ―Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida‖gi 2003 yil 29 avgust

Qonuni.

38. O‘zbekiston Respublikasining ―Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida‖gi 1993 yil 2

sentyabr Qonuni.


Respublikasining Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida‖gi Farmoyishi //

Xalq so‘zi. 2001 yil 5 yanvar.

40. Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Inson huquqlari

Milliy Markazi va BMT. -T., 2008 yil.

41. O‘zbekiston Respublikasining «Fuqarolarning murojaatlari to‘g‘risida»gi qonuni (yangi

taxriri) 2002.

42. O‘zbekiston Respublikasi «Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida»gi

1996 yil 26 aprel qonuni. -T.: «Xega –Print» bosmaxonasi. 2010.

43. O‘zbekiston Respublikasi ―Iste‘molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida‖ gi

Qonuniga sharh // Mualliflar tarkibi: I.B.Zokirov, M.X.Rustamboev, O.Oqyulov va boshq.

–T.: O‘zbekiston nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2005.




46. O‘zbekiston Respublikasining «Prokuratura to‘g‘risida»gi 2001 yil 29 avgust Qonuni.


48. ―Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risida‖gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari to‘g‘risidagi

xalqaro shartnomalar. -T. 2004.

49. ―Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida‖gi Xalqaro Pakt. Inson huquqlari






52. O‘zbekiston Respublikasining ―Siyosiy partiyalarni moliyalashtirish to‘g‘risida‖gi qonuni.

// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 2004. -№5.


Respublikasi referendumi yakunlari bo‘yicha qonunchilik faoliyatini asosiy yo‘nalishlari

429

to‘g‘risida‖gi qarori. // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 2002.

-№4-5.

54. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―O‘lim jazosini bekor qilish to‘g‘risida‖gi

Farmoni. Xalq so‘zi. 2005 yil 2 avgust.

55. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Qamoqqa olishga sanktsiya berish huquqini

sudlarga o‘tkazish to‘g‘risida‖gi Farmoni. Xalq so‘zi. 2005 yil 9 avgust.


demokratlashtirish hamda mamlakatni modernizatsiya qilishda siyosiy partiyalarning rolini

kuchaytirish to‘g‘risida‖gi 2007 yil 11 aprel Konstitutsiyaviy qonuni.



59. O‘zbekiston Respublikasining ―Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida‖gi 2012 yil 26 aprel

qonuni.

60. O‘zbekiston Respublikasining ―Tezkor-qidiruv faoliyati to‘g‘risida‖gi 2012 yil 25 dekabr

qonuni.

61. O‘zbekiston Respublikasining ―Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi ruxsat berish tartib-

taomillari to‘g‘risida‖gi 2012 yil 20 dekabr qonuni.





64. O‘zbekiston Respublikasining ―Ekologik nazorat to‘g‘risida‖gi 2013 yil 27 dekabr qonuni.

65. O‘zbekiston Respublikasining ―Muvofiqlikni baholash to‘g‘risida‖gi 2013 yil 4 oktyabr

qonuni.

66. O‘zbekiston Respublikasining ―Odamning immunitet tanqisligi virusi keltirib chiqaradigan

kasallik (OIV infektsiyasi) tarqalishiga qarshi kurashish to‘g‘risida‖gi 2013 yil 23 sentyabr

qonuni.

67. O‘zbekiston Respublikasining ―Vasiylik va homiylik to‘g‘risida‖gi 2014 yil 2 yanvar

qonuni.


qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida (32, 78, 93, 98, 103 va 117-moddalariga)‖gi O‘zbekiston

Respublikasi Qonuni. 2014 yil aprel.

69. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va

davlat xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq tartibotlarni yanada takomillashtirish chora-

tadbirlari to‘g‘risida‖gi 2014 yil 16 aprel qarori.

430

«Huquqshunoslik. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish» fani

bo`yicha

BAHOLASH MEZONLARI

«Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish» fani uchun

o‘quv rejadagi jami 116 soat mo‘ljallangan. Shu jumladan, 36 soat - ma‘ruza, 36 soat -

amaliy mashg‘ulot, 44 soat - mustaqil ta‘lim uchun ajratilgan.

O‘zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim to‘g‘risida‖gi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy

Majlisining Axborotnomasi, 1997 y., 9-son, 225-modda) va ―Kadrlar tayyorlash milliy

dasturi to‘g‘risida‖gi (O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997 y.,

11-12-modda, 295-modda) qonunlariga hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining 2001 yil 16 avgustdagi 343-son ―Oliy ta‘limning davlat ta‘lim

standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida‖ qaroriga (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari

to‘plami, 2001 y., 15-16-son, 104-modda), O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus

ta‘lim vazirining 2010 yil 25 avgustidagi ―Oliy ta‘lim muassasalaridagi talabalar bilimini

nazorat qilish va baholashning reyting tizimi to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va

qo‘shimchalar kiritish haqida‖gi 333-sonli buyrug‘i va Toshkent Moliya instituti 2010 yil

20 sentyabr № 236 sonli ―Institutda talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning

reyting tizimi to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish haqida‖gi

talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimini tartibga soladi. Nizomida

ko‘rsatilganidek, talabaning fan bo‘yicha o‘zlashtirishini baholash muntazam ravishda olib

boriladi va quyidagi turlar orqali (ilovaga muvofiq) amalga oshiriladi:

• Joriy nazorat (J.N.);

• Oraliq nazorat (O.N.);

• Yakuniy nazorat (Ya.N.).

«Huquqshunoslik. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganish» fani

bo‘yicha talabalarning semestr davomidagi o‘zlashtirish ko‘rsatkichi 100 ballik tizimda

baholanadi. U 100 ballik baholash turlari bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi:

Y.N. – 30 ball, qolgan 70 ball esa o‘zaro muvofiqlashtirilgan holda J.N. – 35 ball va

O.N. – 35 ball qilib taqsimlanadi.

Fan bo‘yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy balning 55 % (39 ball)

saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam bal to‘plagan talaba yakuniy nazoratga

kiritilmaydi.

Joriy (JN) va oraliq nazorat (ON) turlari bo‘yicha 55 va undan yuqori ballni

to‘plagan talaba fanni o‘zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo‘yicha yakuniy

nazoratga kirmasligiga yo‘l qo‘yiladi.

«Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish» fanidan

talaba bilimini nazoarat qilish quyidagi tartibda o‘tkaziladi: (1-ilova).

Joriy nazoratda fanning har bir mavzusi bo‘yicha talabaning bilimi va amaliy

ko‘nikmalarini aniqlab borish, dolzarb mavzulardan nazorat ishi yozish, yangi adabiyotlar

http://cli.lex.uz/ld/irs/doc/16188



431

bilan ishlash, konspekt qilish, mustaqil ish topshirish nazarda tutiladi va u seminar

mashg‘ulotlarida uzluksiz amalga oshiriladi.

Oraliq nazoratda fanning bir necha mavzularini qamrab olgan qismi bo‘yicha

nazariy mashg‘ulotlar o‘tib bo‘linganidan so‘ng, talabaning nazariy bilimlari test yechish

va oraliq yozma ish yozish orqali baholanadi, ya‘ni uning muayyan savolga javob berishi

yoki muammoni yechishdagi mahorati va qobiliyati aniqlanadi. O.N. ma‘ruza darslari

bo‘yicha amalga oshiriladi. «Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o`rganish» fani bo‘yicha O.N. (ON-1, ON-2) ikki marta (institut bo‘yicha tasdiqlangan

o‘quv jarayoni grafiklaridagi davrlarda) o‘tkaziladi.

Yakuniy nazoratda semestr yakunida muayyan fan bo‘yicha nazariy bilim va amaliy

ko‘nikmalarni talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat

asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan ―Yozma ish‖ shaklida o‘tkaziladi.

Joriy va oraliq nazoratlarida saralash ballidan kam ball to‘plagan uzurli sabablarga

ko‘ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun shu nazorat

turigacha, so‘nggi joriy va oraliq nazoratlari uchun yakuniy nazoratgacha muddat beriladi.

Belgilangan muddatlarda topshirilmagan joriy va oraliq nazorat ballari keyingi

baholash ballariga qo‘shilmaydi va qayta topshirishga ruxsat berilmaydi.

Semestr yakunida fan bo‘yicha joriy, oraliq yoki yakuniy nazorat turlarining biri

bo‘yicha saralash balidan kam ball to‘plagan talabaning o‘zlashtirishi qoniqarsiz

(akademik qarzdor) xisoblanadi.

Mazkur fan bo‘yicha Ya.N. yozma ish shaklida o‘tkaziladi. Unda talabaning fanni

o‘zlashtirishi 0-30 ballgacha bo‘lgan mezon asosida baholanadi.

Talabaning JN,ON va YaN bo‘yicha ballarda ifodalangan o‘zlashtirishi quyidagi

mezonlarga asosan aniqlanadi.

Talabaning fan bo‘yicha nazorat turlarida to‘plagan ballari semestr yakunida reyting

qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. Reyting daftarchasining «O‘quv rejasida

ajratilgan soat» ustuniga semestr uchun fanga ajratilgan umumiy o‘quv yuklama soatlari,

«fandan olingan baho» ustuniga esa, talabaning 100 ballik tizimdagi o‘zlashtirilishi

qo‘yiladi.

Fan bo‘yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past

bo‘lgan o‘zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi.

«Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish» fani

bo`yicha talabalarning bilimlarini baholashda quyidagi namunaviy mezonlar

inobatga olinadi.

Ball Baho Talabalarning bilim darajasi

1 2 3

432

86-100 «A‘lo»

Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

tushunchalari haqida ijodiy fikrlay olish.


haqida mustaqil mushohada yuritish.

Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining mohiyatini tushuntirib berish, bilish,

aytib bera olish.

Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini

o`rganish fani haqida tasavvurga ega bo‘lish.

71-85 «Yaxshi»


haqida mustaqil mushohada yuritish.


tushunchalari haqida ijodiy fikrlay olish.

Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasining mohiyatini tushuntirib berish, bilish,

aytib bera olish.


o`rganish fani haqida tasavvurga ega bo‘lish.

55-70 «Qoniqarli»


o`rganish fanining mohiyatini tushunish.


o`rganish fani haqida to‘liq tasavvurga ega emaslik.


tushunchalari haqida qisman aytib berish.


haqida past darajada mushohada yuritish, fan mohiyatini to‘la

bayon qila olmaslik.


o`rganish fani haqida qisman tasavvurga ega bo‘lish.

0-54 «Qoniqarsiz»


o`rganish fani haqida aniq tasavvurga ega bo‘lmaslik,

bilmaslik.

Saralash bali 55 ballni tashkil etadi.

«Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish» fanidan joriy

va oraliq nazoratlarida talabaning bilimini reyting tizimi asosida baholash

№

Ko’rsatkichlar JN ballari ON Ballari

YaN

balli

433

1-

JN

2-

JN

Mak

sim

al

1-

ON

2-

ON

Mak

sim

al

JN

va O

N b

all

ari

um

um

iy b

all

ar

yig

’in

dis

inin

g Y

aN

ga

kir

ish

uch

un

sara

lash

bali

*

Fan

nin

g o

’zla

shti

rish

bali

*

Min

imal

Mak

sim

al

1 Darsga qatnashganlik darajasi 0-5 0-4 9 0-3 0-3 6 X X X X

2 Ma‘ruza darsi jarayonidagi faolligi

(masalan: konspekt yuritishi va shu kabi) X X X 0-2 0-2 4 X X X X

3 Fan mavzulari bo‘yicha yozma ish yozish

yoki test yechish X X X 0-5 0-6 11 X X X X

4

Amaliy mashg‘ulotlaridagi faolligi

(mavzu dolzarbligi va qo‘yilgan maqsadga

erishganligining mazmuni ochib berilishi,

huquqiy-me‘yoriy aktlardan foydalanilgan,

mavzu bo‘yicha berilgan situatsiyalarni

to‘g‘ri hal etishi va boshqalar).

0-3 0-5 8 X X X X X X X

5 Yangi adabiyotlar bilan ishlash 0-3 0-2 5 X X X X X X X

6 Mustaqil ta‘lim topshiriqlarini bajarish,

ularning mazmunini o‘zlashtirish darajasi 0-6 0-7 13 0-7 0-7 14 X X 0 0

7 O‘tilgan mavzular bo‘yicha yozma ish

savollariga javob uchun X X X X X X X X 0 30

Jami: 0-17 0-18 35 0-17 0-18 35 39 55 0 30

Izoh: * professor o’qituvchi jurnalida har bir amaliy dars uchun (jami darslar soni-22) talaba 0-2.0

ballgacha to’plashi mumkin. Darslarda sababli bo’lmagan va vazifalarni bajarmagan talaba qatnashmagan

darslari bo’yicha 2,3 va 4 bandlar bo’yicha ajratilgan ballarni to’plashi mumkin. Sababsiz darsga qatnashmagan

va vazifalarni bajarmagan talaba qatnashmagan darslar bo’yicha 3-4 band bo’yicha ballarni to’plashi mumkin.

** professor o’qituvchi jurnalida har bir nazariyy dars uchun (jami darslar soni-18) talaba 0-1.3

ballgacha, va oraliq vazifa bo’yicha (nazorat ishi yoki test) 0-11 gacha to’plashi mumkin. Darslarda sababli

bo’lmagan va vazifalarni bajarmagan talaba qatnashmagan darslari bo’yicha 2,3 va 4 bandlar bo’yicha

ajratilgan ballarni to’plashi mumkin. Sababsiz darsga qatnashmagan va vazifalarni bajarmagan talaba

qatnashmagan darslar bo’yicha 3-4 band bo’yicha ballarni to’plashi mumkin.

**Fan bo’yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy balning 55 % (39 ball) saralash ball

hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to’plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi va akademik qarzdor deb

hisoblanadi; talaba joriy, oraliq va yakuniy nazoratdan to’plagan balining jami 54 ball va undan kam bo’lsa

akademik qarzdor deb hisoblanadi.

***Joriy (JN) va oraliq nazorat (ON) turlari bo’yicha 55 va undan yuqori balni to’plagan talaba fanni

o’zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo’yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo’l qo’yiladi.

Yakuniy nazoratni “Yozma ish” asosida o’tkazish

M E Z O N I

Talabalar mazkur fandan yakuniy nazoratni test topshiriqlari yoki ―Yozma ish‖

usulida topshiradilar va ularni o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 0 dan 30 ballgacha baholanadi.

Yakuniy nazoratni ―Yozma ish‖ usulida topshirilganda talabalar bilimi 0-6 ball (YaN

balining 20 foizi) oralig‘ida baholanadi. Yakuniy nazoratni 0-24 ball (YaN balining 80

434

foizi) oralig‘ida baholanadigan qismi kompyuter sinflarida test topshiriqlari asosida

o‘tkaziladi. Talabalar berilgan 30 ta test topshiriqlari bo‘yicha har bir to‘g‘ri javob uchun

0,8 ballga ega bo‘ladilar.

Agar yakuniy nazorat ―Yozma ish‖ usulida amalga oshirilsa, sinov ko‗p variantli

usulda o‗tkaziladi. Har bir variantda uchtadan savol bo‗lib, har bir savolga tegishli

javoblar yoziladi. Har bir savolga yozilgan javoblar bo‗yicha o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 0-2

ball oralig‗ida baholanadi.

Berilgan har bir savolga to‗g‗ri va to‗liq javob yozilsa, ―Huquqshunoslik. O`zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish‖ fanining nazariy va uslubiy asoslari to‗g‗ri

qo‗llanilsa, huquqiy tushunchalar haqida ijodiy oid o‗z mustaqil fikriga ega bo‗lsa va uni

yozma shaklda bayon eta olsa, javobda mantiqiy yaxlitlikka erishilsa, o‗zlashtirish

ko‗rsatkichi 1,7-2 ball bilan baholanadi.

Berilgan savollarga to‗liq javobyozilsa, ―Huquqshunoslik. O`zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasini o`rganish‖ faniga oid va jarayonlarga ta‘sir etuvchi omillar to‗liq va

to‗g‗ri aniqlansa, omillar ta‘siriga ijodiy yondoshgan holda xulosa va fikrlar bildirilsa, 1,7-

2 ball bilan baholanadi.

Berilgan har bir savolga to‗g‗ri javob yozilsa, ―Huquqshunoslik. O`zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish‖ fanining nazariy va uslubiy asoslari to‗g‗ri

qo‗llanilsa, javobda mantiqiy yaxlitlikka erishilsa, o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 1,4-1,6 ball

bilan baholanadi.

Amaliy topshiriq shartida belgilangan amallar to‗liq bajarilsa, va ―Huquqshunoslik.

O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish‖ faniga oid jarayonlarga ta‘sir

etuvchi omillarning bir qismi to‗g‗ri aniqlansa, xulosa va fikr bildirilsa, 1,4-1,6 ball bilan

baholanadi.

Berilgan har bir savolga to‗g‗ri javob yozilsa, ―Huquqshunoslik. O`zbekiston

Respublikasi Konstitutsiyasini o`rganish‖ fani bo`yicha mohiyati to‗g‗ri qo‗llanilsa,

o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 1,1-1,3 ball bilan baholanadi.

Amaliy topshiriq shartida belgilangan amallar to‗liq bajarilsa, iqtisodiy hodisa va

jarayonlarga ta‘sir etuvchi omillarning bir qismi to‗g‗ri aniqlansa, xulosa va fikr bildirilsa,

1,1-1,3 ball bilan baholanadi.

Berilgan har bir savolga javob yozilmasa, noto‗g‗ri javob yozilsa yoki o‗quv

adabiyotidan so‗zma-so‗z ko‗chirib yozilsa, o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 0-1 ball bilan

baholanadi.

Yozma sinov bo‗yicha umumiy o‗zlashtirish ko‗rsatkichini aniqlash uchun variantda

berilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo‗yilgan o‗zlashtirish ballari

qo‗shiladi va yig‗indi talabaning yakuniy nazorat bo‗yicha o‗zlashtirish bali hisoblanadi.

Yakuniy nazoratni “Test topshiriqlari” asosida o’tkazish M E Z O N I

Talabalar mazkur fanidan yakuniy nazoratni test topshiriqlari yoki ―Yozma ish‖

usulida topshiradilar va ularni o‗zlashtirish ko‗rsatkichi 0 dan 30 ballgacha baholanadi.

Agar yakuniy nazorat ―Test topshiriqlari‖ asosida amalga oshirilsa, sinov ko‗p

variantli usulda kompyuter sinflarida o‗tkaziladi. Har bir variantda 30 tadan test topshirig‗i

bo‗lib, talabaga savollarning javobini belgilash uchun 30 daqiqa vaqt beriladi. Har bir test

topshirig‗iga talaba tomonidan berilgan javoblar 1 ball bilan baholanadi.

435

Berilgan test topshiriqlarining 26-30 tasiga to‗g‗ri javob belgilagan talaba 26-30 ball

oralig‗ida baholanadi.





Berilgan test topshiriqlarining 16 va undan kamiga to‗g‗ri javob belgilagan talaba 0-

16 ball oralig‗ida baholanadi.

huquqshunoslik. o’zbekiston respublikasi...

Documents