hyrje nË edukimin ligjor u...dhe nga universiteti marin barleti, lexuesi merr sot në dorë këtë...

UHYRJE NË EDUKIMIN LIGJORUDHËZUES PËR TË RINJTË

HYRJE NË EDUKIMIN LIGJORUDHËZUES PËR TË RINJTË

Edlira LLOHAIlir PANDA

Ledian DROBONIKUElona BANO

Tiranë, Shtator 2011

Në realizimin e këtij botimi ndihmuan gjithashtu studentët e Fakultetit të Drejtësisë të Universitetit “Marin Barleti”

Anisa BRANOArmand BANOSamira BEVAPI

Diantiana ZUNAArjela HOXHA

Eranda MUSKAJ

© Botim i Institutit Kërkimor-Shkencor “Barleti” dhe i Universitetit Marin Barleti

Mundësuar me mbështetjen financiare të Agjencisë për Mbështetjen e Shoqërisë Civile dhe të Institutit Kërkimor-Shkencor “Barleti”

Përmbajtja e tij është përgjegjësi e autorit, opinioni i shprehur në të nuk është do-mosdoshmë-risht opinion i AMSHC-së.

Parathënie

Juristëve, u ndodh shpesh, që duke biseduar me të afërm gjatë një dreke famil-jare, apo me fqinjë gjatë një vizite, pa dashje, gjatë bisedës fillojnë dhe komen-tohen çështjet e ditës. Pa e kuptuar, rrjedha e diskutimit hyn në probleme që lidhen me sistemin e drejtësisë. Ndonjëherë biseda është për ndonjë vendim gjykate për të cilin fqinji, apo i afërmi mund të jetë i mendimit se ka qenë një vendim më i ashpër, ose më i butë nga ç’duhet, ndonjëherë është për siste-min zgjedhor, ndonjëherë për të drejtat e njeriut. Ciladoqoftë tema e bisedës, një profesionist i ligjit, e kupton menjëherë se personi në fjalë ka një vizion të gabuar të mënyrës se si funksionon sistemi i drejtësisë. Ky vizion i gabuar mund të mos jetë çudi, sidomos për kategorinë e moshave të reja, nëse kemi para-sysh se shumica e tyre i marrin informacionet për mënyrën se si funksionon sistemi i drejtësisë nga emisionet televizive, më shpesh akoma, nga serialet televizive, të tipit CSI. Këto programe të dramatizuara, e shpjegojnë një gamë të gjerë çështjesh ligjore të ndërlikuara, në mënyrë shumë të thjeshtëzuar, e madje hera-herës të deformuar.

Duke i kushtuar rëndësi të veçantë edukimit ligjor për moshat e reja, Instituti Kërkimor-Shkencor Barleti dhe Fakulteti i Drejtësisë i Universitetit “Marin Barle-ti” kanë ndërmarrë një nismë të rëndësishme në fushën e Edukimit Publik Lig-jor, e cila synon përhapjen e dijeve të domosdoshme juridike, ndër ato grupe të shoqërisë, që kanë formim të paktë në këtë drejtim. Në kuadër të kësaj nisme, e cila u mbështet financiarisht nga Agjencia për Mbështetjen e Shoqërisë Civile dhe nga Universiteti Marin Barleti, lexuesi merr sot në dorë këtë broshurë, e cila përfaqëson një përpjekje për të dhënë në mënyrë sistematike dhe sinte-tike disa prej koncepteve më të rëndësishme mbi sistemin e të drejtës, të cilat duhet të njihen prej moshave të reja. Kjo broshurë synon të ndërgjegjësojë të rinjtë, që janë ose në prag të moshës së pjekurisë, ose sapo e kanë arritur atë, mbi përgjegjësitë qytetare dhe të drejtat që ata përfitojnë me arritjen e moshës së pjekurisë.

PËRMBAJTJA E LËNDËS

I. PERSONI FIZIK...............................................................................................................................F.111.1 Lindja..............................................................................................................................................F.111.1.1 A ka njeriu ndonjë të drejtë para se të lindë?...............................................................F.111.1.2 Çfarë duhet bërë për të regjistruar lindjen e fëmijës.................................................F.121.1.3 Si merret mbiemri dhe si ndryshohet ai? ......................................................................F.13

1.2 Pjekuria..........................................................................................................................................F.151.2.1 Mbushja e cilës moshë, ka rëndësi nga ana juridike?................................................F.151.2.2 Çfarë është zotësia për të vepruar?..................................................................................F.161.2.3 Zotësia për të vepruar tek të miturit 14 deri në 18 vjeç...........................................F.171.2.4 Çfarë nënkupton në këndvështrimin e të drejtës, mbushja e moshës madhore?.......F.181.2.5 A nënkupton mbushja e moshës madhore vetëm privilegje, apo edhe përgjegjësi?........F.181.2.6 Kur mund të merret vendim për heqjen e zotësisë për të vepruar?....................F.191.2.7 Kush vendos për heqjen e zotësisë për të vepruar?..................................................F.201.2.8 Kush mund të caktohet kujdestar ligjor? ......................................................................F.21

1.3 Shtetësia........................................................................................................................................F.211.3.1 Në ç’mënyrë fitohet nënshtetësia shqiptare?...............................................................F.211.3.2 Fitimi i shtetësisë shqiptare me lindje.............................................................................F.231.3.3 Fitimi i shtetësisë shqiptare me anë të natyralizimit..................................................F.231.3.4 Fitimi i shtetësisë shqiptare me ane të birësimit.........................................................F.241.3.5 Në ç’mënyrë jepet shtetësia shqiptare?.........................................................................F.241.3.6 Ku konsiston procedura e vërtetimit të shtetësisë shqiptare?...............................F.251.3.7 Si mund të hiqet dorë nga shtetësia shqiptare dhe cilat janë pasojat e kësaj?.......F.25

1.4 Të dhënat personale.................................................................................................................F.261.4.1 Çfarë janë të dhënat personale?.......................................................................................F.261.4.2 Në c’mënyrë mbrohen të dhënat personale?..............................................................F.27

II. PAPREKSHMËRIA E PERSONIT............................................................................................F.31Hyrje......................................................................................................................................................F.31 2.1 Çfarë do të thotë kontrolli i personit? Cilat janë kushtet e kryerjes së kontrollit fizik për personat e arrestuar? ....................................................................................................F.312.2 Cilat janë rrethanat që përligjin kryerjen e kontrollit të personit dhe të bagazhit?.....F.322.3 Çfarë ndodh kur personi i ndaluar është i dehur? ........................................................F.322.4 Cilat janë të drejtat e personit që i nënshtrohet kontrollit fizik? .............................F.332.5 Si duhet të kryhet izolimi i të miturve dhe vendosja e tyre neper institute të specializuara?....................................................................................................................................F.352.6 Si duhet të kryhet legjitimimi i personave, me qëllim përcaktimin e identitetit të tyre nga ana e funksionarit të policisë?...................................................................................F.352.7 Kur mund të përdoren masat e shtrëngimit të drejtpërdrejtë nga ana e punonjësit të policisë?.................................................................................................................F.372.8 Kur lejohet përdorimi i armës së zjarrit nga ana e funksionarit të policisë?........F.382.9 Cilat janë parimet e kryerjes së kontrollit për personat që hyjnë në terrenin e njësisë penitenciare? ..................................................................................................................F.402.10 Cilat janë sëmundjet infektive që kërkojnë shtrim të detyruar në spital?.........F.41

III. FAMILJA.......................................................................................................................................F.433.1 Amësia dhe Atësia....................................................................................................................F.433.1.1 Ku konsiston përcaktimi i amësisë?................................................................................F.433.1.2 Kush konsiderohet babai i fëmijës sipas ligjit? Çfarë nënkupton prezumimi i atësisë, njohja e atësisë dhe vërtetimi i atësisë me vendim gjykate?.........................F.443.1.3 Çfarë duhet bërë që fëmija i lindur jashtë martese të marrë mbiemrin e të atit?..F.46

Për një realizim më të mire të kësaj broshure një vëmendje e posaçme i është kushtuar asaj pjese të dijeve, e cila është e domosdoshme t’u transmetohet të rinjve. Faktori bazë që ka qenë përcaktues për përzgjedhjen e materialit që trajtohet në të është mosha e lexuesit. Meqenëse konceptet juridike trajtohen shumë përciptazi në shkollë të arsimit të mesëm, qoftë për faktin e gjerësisë së tematikës, qoftë për faktin e mungesës së teksteve shkollore të hartuara posaçërisht për këtë fushë, projekte të kësaj natyre mund të jenë mundësia e vetme, për këta nxënës, që të përfitojnë njohuri të sakta dhe konkrete, dhe për më tepër në formë të përshtatur për ta. Në këtë kuptim, për grupin e autorëve, përshtatja e materialit me targetin e lexuesve, ka qenë një sfidë jo e lehtë, e cila megjithatë, shpresojmë, të arrijë sadopak të përafrojë tek të rinjtë, disa prej koncepteve kyçe të sistemit të së drejtës shqiptare.

LLM. Msc. Edlira LLOHADrejtuese e Projektit Ngritja dhe Funksionimi

i Qendrës për Edukimin Publik Ligjor

5.9 Kur kemi të bëjmë me shkarkim nga përgjegjësia penale?............................................F.875.10 Çfarë është mbrojtja e nevojshme? ......................................................................................F.875.11 Çfarë është gjendja e nevojës ekstreme? ...........................................................................F.875.12 A mund të quhet fajtor personi që nuk ka gjykim të shëndoshë në momentin e kryerjes së veprës? ..............................................................................................................................F.885.12.1 Subjektet e procedimit penal...............................................................................................F.895.12.2 I dëmtuari....................................................................................................................................F.895.12.3 Legjislacioni Penal për Mbrojtjen e te Miturve te Proceduar Penalisht................F.905.12.4 Bashkëpunimi ndërkombëtar në fushën penale...........................................................F.91

3.2 Pergjegjegjesia prindërore.........................................................................................................F.473.2.1 Cilat janë të drejtat dhe detyrimet kryesore të prindërve?.........................................F.473.2.2 Në cilat situata, gjykata mund të vendosë për përgjegjësinë prindërore?...........F.483.2.3 Çfarë të drejtash kanë prindërit në raport me pasurinë e fëmijës?..........................F.493.2.4 A lejohet kufizimi i kontakteve me fëmijën për njërin nga prindërit, apo gjyshërit?......F.50

3.3 Detyrimi ushqimor........................................................................................................................F.513.3.1 Çfarë është detyrimi ushqimor dhe kush ka detyrimin për ta paguar atë? .........F.513.3.2 A kanë detyrimin e pagimit të detyrimit ushqimor, prindërit që kanë lindur fëmijë në një lidhje fakti? ...............................................................................................................................F.533.3.3 A lidhet detyrimi i pagimit të kontributit ushqimor me pushtetin prindëror, apo me faktin që prindi duhet të dëshmojë që ka të ardhura fikse/të qëndrueshme?......F.533.3.4 Në cilat raste, detyrimi i pagimit të kontributeve ushqimore kalon nga prindërittek gjyshërit............................................................................................................................................F.543.3.5 Në cilat situata rivlerësohet masa e detyrimit ushqimor të përcaktuar nga gjyka-ta?...............................................................................................................................................................F.54

3.4 Martesa..............................................................................................................................................F.553.4.1 Si përkufizohet martesa në legjislacionin shqiptar?......................................................F.553.4.1 Si lidhet martesa? ......................................................................................................................F.553. 4.2 Cilat janë të drejtat dhe detyrimet që burojnë nga lidhja e martesës? ................F.553.4.3 Si e rregullon legjislacioni ynë situatën pasurore të bashkëshortëve?...................F.57

3.5 Lidhjet e faktit.................................................................................................................................F.593.5.1 Çfarë është një lidhje fakti?.....................................................................................................F.593.5.2 Si i rregullon ligji marrëdhëniet pasurore ndërmjet personave jetojnë në një lidhje fakti?...........................................................................................................................................................F.613.5.3 A mund të trashëgojnë prej njëri-tjetrit personat që qëndrojnë në një lidhje fakti?......F.623.5.4 A i rregullon ligji në ndonjë mënyrë lidhjet ndërmjet personave të të njëjtës gjini?......F.62

3.6 Dhuna në familje............................................................................................................................F.633.6.1 Si e trajton ligji fenomenin e dhunës në familje? ...........................................................F.633.6.2 A përmbush dhuna në familje elementët e veprës penale të plagosjes me dashje?......F.653.6.3 Si duhet të veprojmë nëse jemi viktima të dhunës brenda familjes, apo dëshmitarë të saj? ........................................................................................................................................................F.653.6.4 Kujt mund t’i drejtohemi në rastet kur hasim raste të dhunës në familje?............F.65

IV. PJESËMARRJA NE JETEN POLITIKE.......................................................................................F.68Hyrje...........................................................................................................................................................F.684.1 Qarkullimi i ideve dhe liria e fjalës............................................................................................F.684.2 E drejta e popullit për “të ditur” ................................................................................................F.704.3 Fjalën e ka populli..........................................................................................................................F.714.4 Referendumi dhe iniciativa popullore ligjvënëse...............................................................F.724.5 Liria organizative ...........................................................................................................................F.75

V. E DREJTA PENALE DHE PROCEDURA PENALE..................................................................F.81Hyrje...........................................................................................................................................................F.815.1 Çfarë është vepra penale.............................................................................................................F.815.2 Në cilën moshë lind përgjegjësia penale? ............................................................................F.825.3 Cilat janë dënimet dhe masat që mund të vendosë gjykata?........................................F.825.4 Çfarë është dënimi me gjobë? ..................................................................................................F.835.5 Çfarë është dënimi me burgim? ...............................................................................................F.855.6 Çfarë do të thotë dënim me kusht? ........................................................................................F.855.7 Cilat janë rrethanat që gjykata merr parasysh në dhënien e dënimit?.......................F.865.8 A ka i pandehuri ndikim mbi masën e dënimit?.................................................................F.87

10

Universiteti Marin Barleti HYRJE NË EDUKIMIN LIGJOR

11

I. INDIVIDI SI PERSON FIZIK1.1 LINDJA

1.1.1. A ka njeriu ndonjë të drejtë para se të lindë?

Në të drejtën civile ekziston rregulli se fëmija i palindur duhet trajtuar si një person i cili tashmë ekziston, nëse bëhet fjalë për dobinë e tij. Fëmija i zënë/ konceptuar, por ende i palindur mund të jetë trashëgimtar testamentar dhe ligjor. Por, zotësia e fëmijës së zënë, për të trashëguar ka karakter të kushtëzuar. Ai e fiton këtë aftësi, me kusht nëse lind gjallë. Madje ka disa teori sipas të cilave e rëndësishme është që fëmija të lindë i gjallë dhe jo patjetër jetëgjatë.

Për dëmtime të pësuara para lindjes, ose gjatë kohës së jetës së fetusit, mund të kërkohet dëmshpërblim pasuror për shkak të dëmit të pësuar. Pra, fëmija mund të kërkojë dëmshpërblim, nga autori i një aksidenti automobilistik, gjatë të cilit nëna shtatzënë dhe ai vetë kanë pësuar dëmtime. Në këtë proces, fëmija

12


13

(deri në momentin që ai fiton moshën madhore) përfaqësohet nga prindërit, të cilët janë kujdestarët ligjorë të tij. Fëmija ka gjithashtu të drejtë të ngrejë pre-tendime për dëmshpërblim ndaj nënës1. Në një rast të tillë, fëmija përfaqëso-het nga prindi tjetër (përfaqësues ligjor).

Në këtë radhë idesh, garantohet e drejta e çdo individi për të pasur një përkujdesje mjekësore para lindjes dhe pas lindjes. 2

Gjithsesi do të na duhet të nënvizojmë faktin që njeriu që në momentin e kon-ceptimit, pra të zenies kur konsiderohet akoma një embrion gëzon të drejtën themelore që është e drejta për jetë, e cila garantohet si në ligjin e brendshëm të Republikës së Shqipërisë, ashtu dhe në legjislacionin ndërkombëtar3.

Kodi Civil njeh ekzistencën e fëmijës (quo in utero est) edhe pse ekzistenca e një personi fillon që në ditën e lindjes, me kushtin që fëmija të lind i gjallë. 4 Rezulton, pra, që ligji, në interesin e fëmijës i njeh aftësinë për të trashëguar që në momentin e konceptimit. Duke qenë se kemi të bëjmë me fakte materiale, personi i cili pretendon të marre trashëgimninë në emër dhe interes të fëmijës, duhet që të demonstroje me çdo provë të pranuar nga ligji datën e koncepti-mit, po ashtu vendosjen e kësaj date përpara momentit të hapjes së trashëgi-misë dhe ka gjithashtu për detyrë, demonstrimin e faktit që fëmija lindi i gjallë.

1.1.2 Çfarë duhet bërë për të regjistruar lindjen e fëmijës?

Me regjistrimin e lindjes së fëmijës merren zyrat e gjendjes civile, që adminis-trohen nga njësitë e pushtetit vendor. Fakti i lindjes së fëmijës regjistrohet në librat e gjendjes civile. Regjistrimi vërtetohet nëpërmjet lëshimit të certifikatës së lindjes.

Lindja e fëmijës vërtetohet nëpërmjet një raporti mjekësor, procesverbali, apo certifikate të asistencës së lindjes, të hartuar në kohën e lindjes, nga personeli mjekësor i pranishëm, apo nga përgjegjësi i trenit, kapiteni i anijes, ose i avi-onit në udhëtim, nga drejtuesi i burgut, ose i repartit ushtarak, organi i rendit publik, apo zyrtarë të përfaqësive diplomatike jashtë shtetit, në mungesë të personelit mjekësor.

1 Rastet kur nena gjate shtatzënisë ka pasur një jete jo të rregullt me konsum të shumtë alkooli apo substancash të tjera të cilat kanë sjellë dëmtime të pariparueshme në shëndetin e fëmijës. 2 Konventa për të drejtat e fëmijëve, 1990, neni 24 paragraf 2, pika d. 3 Neni 2 Konventa për Mbrojtjen e të drejtave të njeriut4 Neni 2 Kodi Civil, Republika e Shqiperisë

Të gjitha subjektet shëndetësore, shtetërore dhe private, që kanë të drejtë të vërtetojnë lindjen, janë të detyruara, që çdo ditë të hënë, të dërgojnë në zyrat e gjendjes civile, ku prindërit kanë vendbanimin, njoftimin për lindjet e ndod-hura pranë institucioneve të tyre.

Deklarimin e lindjes së fëmijës e kryen njësia e kujdesit shëndetësor në të cilin është kryer lindja (nëse lindja është kryer jashtë institucionit të kujdesit shëndetësor). Deklarimin e lindjes e bën personalisht në zyrën e gjendjes ci-vile, babai, apo nëna, nëse gjendja e saj shëndetësore e lejon diçka të tillë, ose një person tjetër i pranishëm gjatë lindjes, ose mjeku gjinekolog, apo mamia. Deklarimi me shkrim i lindjes së fëmijës, pasqyrimin në regjistrin e gjendjes civile, e përmbush nëpunësi i institucionit shëndetësor ku ka lindur fëmija, i autorizuar për këtë, apo në të cilin është pranuar gruaja, menjëherë pas lindjes, nëse ka lindur jashtë këtij institucioni.

Lindja e fëmijës duhet deklaruar brenda 3 ditësh pas lindjes se foshnjës në spit-alin që ka lindur fëmija dhe brenda 10 ditëve në organet përkatëse në vendin ku jetojnë prindërit. Deklarimi mund të bëhet nga prindërit ose nga të afërmit e çiftit. Deklarimi i lindjes së fëmijës është një akt i mjaftueshëm, që mund të bëhet verbalisht dhe nuk kërkon praninë e dëshmitarëve.

Nëse deklarimi i lindjes së foshnjës nuk është bërë brenda 10 ditëve dhe me vonë se 60 dite, atëherë kemi të bëjmë me një shkelje administrative, e cila dënohet me gjobë në masën 2000 leke. Me kalimin e këtyre afateve lindja kon-firmohet vetëm me vendim të gjykatës.

Në vendin tonë deklarimi i lindjes se fëmijës në organet përkatëse të regjistrim-it është i detyrueshëm. Kjo praktikë ndihmon në konfirmimin e ekzistencës së një personi dhe në stabilizimin e personalitetit dhe identitetit të tij.

1.1.3 Si merret mbiemri dhe si ndryshohet ai? Sipas Kodit Civil të Republikës së Shqipërisë, çdo person fizik ka të drejtën dhe njëkohësisht detyrimin për të pasur emrin dhe mbiemrin e vet. Personi, të cilit i mohohet e drejta e përdorimit të tyre, ose cënohet nga përdorimi që të tjerët i bëjnë padrejtësisht, mund të kërkojë në gjykatë përdorimin e emrit ose të mbiemrit të vet, pushimin e cënimit si dhe shpërblimin e dëmit përkatës.

Kjo kërkesë mund të paraqitet dhe nga persona, që ndonëse nuk mbajnë emrin, ose mbiemrin e cënuar, apo të përdorur padrejtësisht, kanë interesa familjare të denja për t’u mbrojtur.

14


15

Gjykata kur pranon padinë urdhëron botimin e vendimit në Fletoren Zyrtare. Me kërkesë të paditësit, gjykata mund të urdhërojë botimin e vendimit të saj edhe në gazeta të tjera. Pseudonimi i përdorur gëzon të njëjtën mbrojtje.

Nëpunësi i gjendjes civile pasqyron në aktin e lindjes emrin që dëshirojnë prindërit e fëmijës, përveç emrave të papërshtatshëm. Kur prindërit nuk bien dakord, nëpunësi i gjendjes civile, cakton një emër, me shënimin në kllapa “i përkohshëm”, deri në zgjidhjen e konfliktit nga gjykata.

Mbiemri i fëmijës përcaktohet në bazë të procedurave të parashikuara nga Kodi i Familjes i Republikës së Shqipërisë. Sipas dispozitave të këtij kodi, fëmija merr mbiemrin e përbashkët të prindërve. Kur prindërit kanë mbiemra të ndryshëm, të gjithë fëmijët mbajnë të njëjtin mbiemër, atë që do të vendosin prindërit me marrëveshje. Kur marrëveshja nuk arrihet, fëmijët mbajnë mbiemrin e të atit.

Nëse nëna e fëmijës nuk është e martuar, të dhënat e babait të fëmijës shëno-hen vetëm në rastin e njohjes së fëmijës nga babai, apo nëse gjykata ka vendo-sur për atësinë e fëmijës. Nëse nuk është kryer njohja e fëmijës, apo atësia nuk është përcaktuar me vendim gjykate, fëmija mban mbiemrin e nënës.

Mbiemri mund të ndryshohet jo vetëm si rrjedhojë e ndryshimit të marrëd-hënieve familjare. Kërkesa për ndryshimin e mbiemrit, apo të emrit (qoftë të fëmijës, qoftë të një personit të rritur) megjithatë pranohet vetëm për shkaqe të rëndësishme. Si shkaqe të rëndësishme, do të mund të përmendnim për shembull:

Mbajtjen e një emri, ose mbiemri qesharak, apo që nuk përkon me dinjite-tin njerëzor;

Rasti kur emri dhe mbiemri është ndryshuar në mënyrë të paligjshme.

Renditja e shkaqeve që përligjin ndryshimin e emrit, ose të mbiemrit ka natyrë vetëm ilustruese dhe nuk është e plotë. Kjo do të thotë se mund të ketë rretha-na të tjera nga këto që mund të përligjin ndryshimin e emrit, apo të mbiemrit.

Për sa i takon kërkesës për ndryshimin e emrit, apo të mbiemrit, vendimi mer-ret në rrugë gjyqësore.

Dokumentet që duhen paraqitur përpara gjendjes civile për të ndryshuar em-rin apo mbiemrin janë:

a. Kërkesë drejtuar zyrës se gjendjes civile, në të cilin shtetasi shqiptar para-shtron shkakun e ndryshimit të emrit dhe të mbiemrit. Kjo kërkese kërkon si kusht të domosdoshëm protokollimin.

b. Dëshmi nga prokuroria e rrethit dhe gjykata e rrethit gjyqësor, në juridik-sionin e të cilëve banon shtetasi shqiptar i interesuar, të cilët dëshmojnë se ndaj këtij shtetasi nuk ka kallëzim ose nuk ka nisur ndonjë procedim penal (dëshmi penaliteti).

1.2 PJEKURIA

1.2.1 Mbushja e cilës moshë, ka rëndësi nga ana juridike?

Në të drejtën civile dhe familjare, pragu më i rëndësishëm në lidhje me moshën, është mbushja e moshës së pjekurisë. Personi që mbush moshën tetëmbëdh-jetë vjeç, konsiderohet person në moshë madhore. Megjithatë, femra e cila ka lidhur martesë para mbushjes së kësaj moshe, (një gjë e tillë mund të bëhet

16


17

vetëm në raste të rralla, shih më poshtë) do të konsiderohet person në moshë madhore, dhe nëse më pas kemi zgjidhjen apo shpalljen e pavlefshmërisë së martesës. Pavarësisht, nga sa u tha më sipër, pragu i pjekurisë është mosha 14 vjeç, - pasi me mbushjen e kësaj moshe, i mituri fiton një pavarësi të kufizuar, për kryerjen e veprimeve të caktuara juridike. Nga kjo moshë e në vazhdim, i mituri gëzon zotësi të pjesshme për të vepruar po ashtu mund te përgjigjet dhe penalisht.

1.2.2 Çfarë është zotësia për të vepruar?

Zotësia për të vepruar është aftësia e çdo subjekti për të kryer akte juridike të vlefshme, është aftësia për të fituar të drejta dhe të marre detyrime. Që të zotërosh aftësinë për të kryer veprime të vlefshme juridike presupozohet të kesh zotësinë për të vepruar. Zotësia e plotë për të vepruar fitohet me mbush-jen e moshës madhore, që është 18 vjeç. Ashtu si zotësia juridike, edhe zotësia për të vepruar edhe një cilësi e subjektit dhe jo një e drejtë. Kjo bën të mundur që subjekti me anë të veprimeve juridike të fitojë të drejta dhe të ekzekutojë detyrimet e marra përsipër. Nisur nga aftësia për të vepruar personat ndahen në tri grupe:

a. persona me zotësi të plote për të vepruar

b. persona me zotësi të kufizuar për të vepruar

c. persona të pazotë për të vepruar

Në grupin e parë bëjnë pjesë të gjithë ata persona që kanë arritur moshën 18 vjeç. Përjashtim bëjnë personat, të cilët edhe pse nuk e kane arritur këtë moshe, e fitojnë zotësinë për të vepruar me anë të martesës. Gruaja, e cila nuk e ka mbushur moshën madhore, e fiton zotësinë për të vepruar me anë të aktit të martesës. Kjo zotësi nuk humbet në qoftë se martesa konsiderohet në një mo-ment të dytë e pavlefshme ose zgjidhet para se ata të kenë mbushur moshën 18 vjeç. Këta persona quhen të emancipuar sipas doktrinës se përgjithshme të drejtës civile.

Gjykata mund të vendosë në formë përjashtimi që rrethanat e çështjes janë të tilla që përligjin lidhjen e martesës dhe pse të dy të rinjtë nuk e kanë mbushur moshën 18-vjeçare, që Kodi i Familjes parashikon si kusht për lidhjen e mar-tesës. I mbetet gjykatës të vlerësojë rast pas rasti, nëse këto rrethana, (për sh-embull, kur vajza ka mbetur shtatëzanë, etj), janë të tilla që motivojnë kërkesën për lidhje të martesës para mbushjes së moshës së pjekurisë.

Në grupin e dytë bëjnë pjesë të gjithë ata persona, të cilët zotësinë për të ve-pruar e fitojnë në moshën 14 vjeç. Në këtë rast i mituri, mund të kryejë veprime juridike vetëm në qoftë se ka marrë pëlqimin e përfaqësuesit të tij ligjor, që mund të jetë prindi apo kujdestari. Këta persona mundet që të administrojnë vetë të ardhurat e nxjerra me punën e tyre dhe ti disponojnë ato si të dëshiro-jnë. Kurse të ardhurat e nxjerra nga dikush tjetër në dobi të tyre kanë të drejte ti disponojnë vetëm me pëlqimin e tyre. Në grupin e tretë bëjnë pjesë ata perso-na, të cilët nuk e kanë mbushur moshën 14 vjeç. Megjithatë si përjashtim, këta persona mundet që të kryejnë ato veprime i përshtaten moshës që zotërojnë, në dobi të tyre dhe që janë pa shpërblim. Çdo e ardhur e këtyre personave ad-ministrohet nga prindërit ose nga përfaqësuesi ligjor në favor të tyre. Personat që nuk e kanë arritur moshën 14 vjeç dhe të gjithë ata që nuk e kanë këtë aftësi për motive të tjera, nuk përgjigjën për dëmet e shkaktuara nga veprimet e tyre. Përgjigjën ata persona, të cilëve u janë besuar ose i kanë nën mbikëqyrje.

1.2.3 Zotësia për të vepruar tek të miturit 14 deri në 18 vjeç

Kjo grupmoshë ka një status juridik të veçante për shkak të zotësisë për të vepruar e cila është e kufizuar. Kështu një i mitur mundet:

a. të mbyllë personalisht akte juridike të tipit të mirëmbajtjes, akte me vlera të vogla dhe pasoja minimale jo dëmtuese për të, kontratë depozite bankare si depozitë kursimesh, akte për administrimin e pronësisë që mund të zotëroje

b. të mbyllë personalisht por me pëlqimin paraprak të kujdestarit apo përfaqësuesit ligjor akte juridike civile: akte administrimi të një të mire materiale personale, akte për administrimin e një pronësie etj.

c. të mbyllë personalisht por me pëlqim/leje të dubluar paraprake akte juridike që kanë të bëjnë me heqjen dorë nga një e drejtë apo me tjetër-simin e një të mire materiale që automatikisht do të sjellë pakësimin e masës se pronësisë që ai do të marre plotësisht në dorëzim me fitimin e zotësisë se plotë për të vepruar, me mbushjen e moshës 18 vjeçare.

Zotësia e kufizuar për të vepruar përfundon:

Kur i mituri arrin moshën madhore Kur i mituri vendoset nen ndalimin gjyqësor Kur i mituri 14-18 vjeç ndërron jetë

18


19

1.2.4 Çfarë nënkupton në këndvështrimin e të drejtës, mbushja e moshës madhore?

Hyrja në botën e të rriturve lidhet me fitimin e një pavarësie dhe autonomie më të madhe, për të vendosur për çështjet, për të drejtat, apo për detyri-met e vetë personit. Kjo do të thotë që personit në moshë madhore, të cilit nuk i është hequr plotësisht, apo pjesërisht zotësia për të vepruar, për shkak të zhvillimit të vonuar mendor, apo të ndonjë sëmundjeje psikike, i takon zotësia e plotë për të vepruar. Personi që ka mbushur moshën madhore, ka mundësi ndër të tjera, (dhe për më tepër pa pëlqimin, apo ndërmjetësimin e prindërve) të kryejë veprime juridike të njëanshme, si dhe të lidhë kontrata, qofshin këto kontrata që përfshijnë çështje të përditshme dhe jo me shumë peshë ekonomike, qofshin kontrata që lidhen me detyrime të konsiderueshme financiare. Personat në moshë madhore, që do të thotë, personat me zotësi të plotë për të vepruar, disponojnë lirisht të ardhurat e tyre.

Mbushja e moshës së pjekurisë si dhe fitimi i zotësisë së plotë për të vepruar, është e barazvlefshme me fitimin e një zotësie të plotë për kryerjen e vepri-meve procedurale. Kjo nënkupton se personi me moshë madhore, mund të paraqitet individualisht dhe në mënyrë të pavarur para gjykatës dhe jo si më parë, kur përfaqësohej nga një, ose të dy prindërit. Me mbushjen e moshës madhore (duke përjashtuar rastet e personave që nuk janë të zotë për të ve-pruar për shkak të zhvillimit të vonuar mendor, apo të një sëmundjeje psikike), gjithkush ka të drejtë të ngrejë padi kundër të tjerëve, por gjithashtu mund të paditet nga të tjerë.

1.2.5 A nënkupton mbushja e moshës madhore vetëm privilegje, apo edhe përgjegjësi?

Një pavarësi më e madhe nënkupton dhe përgjegjësi më të mëdha. Personi, i cili ka zotësi të plotë për të vepruar, nuk mundet më të justifikohet se prindërit e tij nuk dinin gjë, apo se ai nuk ka mundësi të ekzekutojë një kontratë, për shkak se ajo vendos detyrime të rënda financiare. Duke lidhur një kontratë, personi në moshë madhore, bëhet debitor, (ose merr përsipër një detyrim për të shlyer) dhe nga pikëpamja juridike, nuk ka më rëndësi, nëse personi ka fituar më parë, pëlqimin ose jo të prindërve. Arritja e moshës së pjekurisë presu-pozon, ndërkaq, një kujdes më të madh në kryerjen e të gjitha atyre veprimeve, të cilat në të ardhmen mund të krijojnë përgjegjësi civile (ose përgjegjësinë për mosshlyerje detyrimi), dhe gjithashtu duhet trajtuar me kujdes dhe pasuria vetjake.

Për disa funksione, apo privilegje të tjera, individi është i detyruar të presë dhe pak më gjatë. Kështu, për shembull, deputet mund të bëhet vetëm personi, i cili ka mbushur moshën 21 vjeç, deri në ditën e kryerjes së zgjedhjeve (përf-shirë dhe ditën e zgjedhjeve). Ndërkohë, president, mund të zgjidhet vetëm personi që ka mbushur 40 vjeç.

1.2.6 Kur mund të merret vendim për heqjen e zotësisë për të vepruar?

Heqja e zotësisë për të vepruar konsiston në heqjen e kësaj zotësie nëpërmjet një vendimi gjyqësor, personit që vuan nga një sëmundje psikike, apo nga një zhvillim i vonuar mendor. Personi, të cilit i është hequr zotësia për të vepruar, me vendim gjykate, nuk mund të kryejë në mënyrë të pavarur, asnjë lloj trans-aksioni (pra, të kryejë blerje, apo të dhurojë), me përjashtim të transaksioneve të thjeshta, të vogla, të përditshme, që do të thotë, se një person i tillë mund të blejë për shembull një gazetë.

Zotësia për të vepruar mund të kufizohet ose të hiqet. Arritja e një moshe të caktuar, 14 dhe 18 vjeç bën që personat të kenë zotësinë për të vepruar qoftë dhe të pjesshme. Mund të ndodhë, që për shkaqe të ndryshme siç mund të jetë sëmundja, këta persona mos ta kenë më këtë zotësi. Personat me së-mundje psikike ose me zhvillim të vonshëm mendor, duke qenë se nuk janë të ndërgjegjshëm për veprimet që mund të kryejnë, nuk e fitojnë zotësinë për të vepruar, edhe me mbushjen e moshës së pjekurisë. Nënkuptojmë këtu rastet kur vullneti i tyre është jo i shëndetshëm, ndërsa ata mund të mos ta kenë ose ta kenë në mënyre të kufizuar këtë zotësi. Ky moment nuk duhet ngatër-ruar me rastin kur personat nuk kanë mundësi të kryejnë veprime pasi gjenden për arsye shëndetësore shtruar në spital, mund të jenë të paralizuar, të kenë sëmundje kronike. Heqja e zotësisë për të vepruar dhe kthimi i saj bëhet me vendim gjykate pasi kemi të bëjmë me një cilësi, që nuk mund të hiqet e të rikthehet me vullnetin e personave.

Zotësia për të vepruar mund të ndalojë së ekzistuari në këto raste:

1. në rastin e vdekjes se individit që e ushtronte këtë zotësi, apo në rastin e deklarimit të vdekur të tij me anë të një vendimi gjykate

2. kur ekziston një vendim gjyqësor heqjeje i zotësisë për të vepruar, vendim ky, i cili është reversibil5

5 Me reversibil nënkuptojmë faktin që ky vendim mund të zëvendësohet me një tjetër me kërkese të personit të interesuar apo kujdestarit të tij, në situata të veçanta, ku vendimi i dyte të deklaroje kthimin e zotësisë të plote për të vepruar.

20


21

3. kur martesa e një femre nën 18 vjeç deklarohet nule absolute apo anulo-het për shkak të mosveprimit/veprimit jo në mirëbesim prej saj (pra femra e mitur i njihte paraprakisht shkaqet e anulimit apo të deklarimit nul të martesës).

Kundër vendimit për heqjen ose kufizimin e zotësisë për të vepruar, mund të bëjnë ankim vetë personi i mësipërm, kujdestari i përkohshëm i tij, personi që ka bërë kërkesën, si dhe të gjithë personat e tjerë që kanë të drejtë të kërkojnë heqjen ose kufizimin e zotësisë për të vepruar, pavarësisht nga pjesëmarrja ose jo e tyre në gjykimin e kësaj çështjeje. Në këtë rast gjykata i lejon ata të njihen me materialet e dosjes gjyqësore.

1.2.7 Kush vendos për heqjen e zotësisë për të vepruar?

Sipas Kodit të Procedurës Civile të Shqipërisë kërkesën për heqjen ose kufiz-imin e zotësisë për të vepruar e bën bashkëshorti, si dhe personat që kanë interes të ligjshëm për këtë fakt. Kërkesa i paraqitet gjykatës së vendit ku ka banim personi që kërkohet t’i hiqet ose ti kufizohet zotësia për të vepruar.Kërkesa për kufizim apo heqje të zotësisë për të vepruar i njoftohet në mënyre të menjëhershme prokurorit. Kërkesa duhet të përmbajë faktin në të cilin ajo bazohet si dhe provat e nevojshme. Do të jete gjykata ajo që do të vendose lidhur me kërkesën për heqje apo kufizim të zotësisë për të vepruar, pasi të ketë pyetur personin për të cilin kërkohet heqja ose kufizimi i zotësisë për të vepruar, persona nga gjinia e afërt e tij, mjekun që e ka kuruar ose pasi të ketë marrë mendimin e mjekëve të tjerë ekspertë, si dhe prova të tjera që do t’i çmojë të nevojshme. Pyetja e personit të cilit i kërkohet t’i hiqet ose kufizohet zotësia për të vepruar, bëhet në institucionin që është shtruar për mjekim ose në banesën e tij nga një gjyqtar i deleguar, kur nuk është e mundur të paraqitet vetë në gjykatë6.

Te drejtën për të paraqitur kërkesën në gjykate për vendosjen e kujdestarisë e paraqet në gjykate çdo i afërm i fëmijës se mitur dhe çdo njeri që merr njofti-min për mbetjen e fëmijës pa prindër, për lindjen e një fëmije me prindër të panjohur dhe për çdo rrethane që ligji kërkon vendosjen e kujdestarisë.

Kur në çeljen e një testamenti, noteri që bën publikimin e tij vihet në dijeni për caktimin e një kujdestari, duhet të njoftoje gjykatën jo me vone se 10 dite nga marrja dijeni, e cila procedon dhe vendos jo me vone se 15 dite.

6 Neni 383 Kodi Procedural Civil i Shqiperise

1.2.8 Kush mund të caktohet kujdestar ligjor?

Të jesh kujdestar ligjor presupozon një përgjithësi te madhe qe duhet te mbaje personi i caktuar si kujdestar, pasi përveçse do të duhet që të jetë vetë i përgjegjshëm dhe me zotësi të plotë për të vepruar ai duhet të jetë një admin-istrator i mirë si dhe një individ me dinjitet. E gjithë masa pasurore e personit nen kujdestari do te administrohet nga kujdestari, kështu që veprimet e tij e kryera ne mirëbesim janë mese te domosdoshme.

Zakonisht kujdestar ligjor mund të jetë njeri nga prindërit, ose të dy prindërit, njerku ose njerka përpara fëmijëve të adoptuar, motrat dhe vëllezërit. Kujd-estar do mund të jete çdo individ i cili ka mbushur moshën madhore dhe ka lid-hje gjaku apo interes të ligjshëm ndaj të miturit. Një kujdestar do të duhet që të veproje në mirëbesim dhe në rastet në të cilat ai ka shpërdoruar të drejtat që i takojnë si kujdestar, kur është treguar i pakujdesshëm në kryerjen e detyrës ose kur në mënyra të tjera ka vënë në rrezik interesat e personit me zotësi të kufizuar për të vepruar, ai do të duhet ose të heqë dorë nga kujdestaria me veprim të njëanshëm, ose zëvendësohet në çdo moment nga gjykata.

Në rastin e të miturve, gjykata në rradhë të parë emëron si kujdestar personin e caktuar në testament, në mungese të këtij akti, cakton një nga të afërmit, të cilët kane lidhje gjaku (prindër, gjyshër, motra vëllezër) Në rastet e veçanta kur gjykata vlerëson se zgjedhja e kujdestarit nuk është bere në favor të fëmijës, ajo mund të veproje individualisht dhe menjëherë pasi gjithmonë duhet të mbroje interesat e fëmijës.

1.3 SHTETËSIA

1.3.1 Në ç’mënyrë fitohet shtetësia shqiptare?

Përpara se të trajtojmë mënyrat se si fitohet shtetësia shqiptare, është me vend të shohim se çfarë nënkuptohet me nocionin e shtetësisë apo nënshtetësisë siç jemi mësuar ta dëgjojmë të përmendet shpesh. Duhet të kemi parasysh, që të dy këto nocione, në kushtet që ndodhet Shqipëria, nënkuptojnë të njëjtën situ-atë juridike. Ndërkohe termi i nënshtetësisë, sipas mendimit tonë, do të fitonte një kuptim me të pavarur dhe të ndryshëm kur Shqipëria të bëhet anëtare me të drejta të plota pranë BE-së dhe shtetësia parësore do të ish ajo e Bashkimit Evropian, ndërkohe që nënshtetësia do të përkonte me atë të vendit të origji-nës. Pra mund të jemi shtetas evropiane por me nënshtetësi shqiptare, çeke, polake, italiane etj.

22


23

Shtetësia shqiptare është një lidhje juridike, që shprehet në të drejtat dhe detyrat e ndërsjellta të personit fizik dhe të shtetit shqiptar7. Pra në të vërtete shtetësia është një lidhje objektive që një individ ka me një shtet të caktuar dhe nga i cili kërkon respektimin dhe garancinë për ushtrimin e të drejtave të tij, ndërkohe që para të cilit detyrohet të respektoje aktet ligjore dhe rregullat e ndryshme shoqërore. Shtetësia shqiptare mund të fitohet, rifitohet, humbet apo të lihet në përputhje me legjislacionin shqiptar duke respektuar njëkohësisht jo vetëm legjislacionin vendas por dhe normat dhe parimet e njohura të se drejtës ndërkombëtare në fushën e shtetësisë të pranuara nga Republika e Shqipërisë.

Shtetësia shqiptare fitohet me anë të 3 mënyrave:1. lindje2. natyralizim3. birësim

7 Ligji 8389 dt 5.8.1998 me azhornimet e Ligjit 8442 dt 21.1.1999 “Për shtetësinë shqiptare”, neni 1

1.3.2 Fitimi i shtetësisë shqiptare me lindje

Legjislacioni shqiptar njeh dhe pranon dy mënyrat klasike ndërkombëtare të fitimit të shtetësisë me anë të lindjes: ius loci (fitimi i shtetësisë në vartësi të ven-dit ku lind) dhe ius sangvi (fitimi i shtetësisë në vartësi të origjinës / shtetësisë se prindërve). Në këto kushte, kushto që lind duke pasur qoftë edhe njërin prej prindërve me shtetësi shqiptare, e fiton vetiu shtetësinë e vendit tonë.

Në rastet në të cilat një fëmije i lindur nga prindër të panjohur gjendet brenda territorit të Republikës së Shqipërisë, merr automatikisht shtetësinë shqiptare. Kjo masë merret me qëllim që fëmija të mos mbetet pa shtetësi e për rrjedhoje të mos mbetet pa një afinitet ndaj një shteti i cili do të duhej të garantonte dhe të njihte të drejtat e tij themeltare.

I rëndësishëm është fakti sipas të cilit, ligji shqiptar i jep mundësinë e rua-jtjes se shtetësisë shqiptare fëmijës nën 14 vjeç, i cili fillimisht nuk i kish të njohur prindërit e tij por për shkak të gjetjes brenda territorit të Shqipërisë fitoi shtetësinë shqiptare. Nga kjo shtetësi mund të hiqet dorë me kërkese të prindërve të huaj të njohur ligjërisht, por me kusht që fëmija të mos mbetet pa shtetësi si pasojë e këtij veprimi.

Shtetësinë shqiptare e fiton lehtësisht çdo fëmijë i lindur brenda territorit të Shqipërisë, çdo fëmije i cili ka prindër të huaj, me kusht që prindërit të kenë shprehur pëlqimin e tyre në mënyre të qartë sipas të cilit dëshirojnë që fëmija të ketë shtetësinë shqiptare.

1.3.3 Fitimi i shtetësisë shqiptare me anë të natyralizimitTë fitosh shtetësinë me ane të natyralizimit nënkupton atë privilegj që mund ta fitojë një individ në momentin në të cilin përveçse ka një moshe madhore dhe të ardhura të mjaftueshme për të siguruar jetesën e tij, së bashku me një banesë personale ka dhe një moral të pastër si dhe njeh nga afër realitetin shqiptar, pasi ka jetuar për një kohe të gjate (të paktën 5 vjet) në mënyre të vazhdueshme në Republikën e Shqipërisë. Përpos gjithë këtyre kushteve të sipërpërmendura do të duhet që të këtë njohuri fillestare të gjuhës shqipe si dhe të mos ketë qenë asnjëherë i dënuar për vepra penale për të cilat ligji parashikon një dënim më të madh se 3 vjet. Përjashtim nga kjo e fundit bëjnë vetëm dënimet penale, të cilat kanë qenë të aplikuara për situata apo vetë dënimi është dhëne për motive politike. Një nga pikat me të rëndësishme për të fituar shtetësinë shqiptare, por në të njëjtën kohë që dhe mund të bëhet shkak pengese për mospërfitimin e saj dhe pse plotësohen të gjitha kushtet e

24


25

parashikuara nga ligji për shtetësinë, është mosprekja e sigurimit dhe mbro-jtja e Republikës se Shqipërisë. Pra, edhe në rastet e veçanta si ato të person-aliteteve të huaja të spikatura në fushat e kërkimit shkencor, apo në fushat e ekonomisë, kulturës, historisë etj. shtetësia shqiptare akordohet me procedura të menjëhershme përveçse kur këta persona kanë cënuar haptazi sigurimin dhe mbrojtjen e Republikës se Shqipërisë.

Por fitimi i shtetësisë me natyralizim të prindërve sjell automatikisht dhe fiti-min e shtetësisë fëmijës së tyre nën 18 vjeç, i cili jeton me prindërit. Për fëmijët e grupmoshave 14-18 vjeç, në këto raste, fitimi i shtetësisë shqiptare bëhet me anë të pëlqimit të dhënë të fëmijës si dhe me kërkesën e qartë të prindërve për fitimin e shtetësisë.

1.3.4 Fitimi i shtetësisë shqiptare me anë të birësimit

Birësimi është një situatë ligjore, e cila i ndryshon rrjedhën e jetës fëmijës jo vetëm nga pikëvështrimi shoqëror por dhe juridik, duke arritur ti ndryshoje kështu dhe identitetin (marrja e mbiemrit të familjes që e birëson etj.) Është mëse normale që fëmija i mitur, i cili i përket një shtetësie tjetër apo është pa shtetësi në momentin e birësimit nga dy prindër shqiptarë do të përfitojë shtetësinë shqiptare.

Legjislacioni shqiptar është treguar i kujdesshëm në mbrojtjen e situatës juri-dike të fëmijës së mitur, kështu edhe në rastet kur birësimi do të mund ta bënte fëmijën të ishte një njeri pa shtetësi, legjislacioni shqiptar ja lejon këtij fëmije mbajtjen e shtetësisë shqiptare deri ne fitimin e një shtetësie tjetër.

Shtetësinë shqiptare edhe pas birësimit do të mund ta mbajë apo fitoje një fëmije, i cili vetëm njërin nga prindërit e ka shqiptar, por me kusht që të dy prindërit të jetojnë në momentin e birësimit brenda territorit të Republikës së Shqipërisë.

1.3.5 Në ç’mënyrë jepet shtetësia shqiptare?

Për fitimin e shtetësisë shqiptare në një nga tre mënyrat e sipërpërmendura: lindje, natyralizim apo birësim do të duhet që të parashtrohet një kërkese nga personi i interesuar apo në rastin e të miturve nga prindërit apo kujdestari. Kjo kërkesë i paraqitet në organet e Ministrisë së Rendit Publik të vendbanimit të personit, ose, në rast se personi banon jashtë shtetit, pranë përfaqësive diplo-matike apo konsullore të Republikës së Shqipërisë jashtë vendit. Gjithmonë,

kërkesa do të duhet të shoqërohet me një sërë dokumentesh, të cilat janë specifikë dhe në vartësi me mënyrën e fitimit të shtetësisë. Nëse shtetësia do të fitohet me anë të lindjes do të kërkohen certifikatat familjare të prindërve, certifikata e lindjes se fëmijës, vërtetimi për vendbanimin e prindërve etj. Nëse fitimi i shtetësisë do të bëhej me anë të natyralizimit kërkohen dokumente me specifike si psh: ekstrakti i një llogarie bankare, dokumentet që demonstrojnë pronësinë e një shtëpie, kontrata pune, dëshmi penaliteti të personit aplikues apo kërkues etj. Përpara organeve të Ministrisë se Rendit Publik8 dokumentet do të duhet të dorëzohen në origjinal dhe pas një verifikimi prej këtyre organe-ve mund të tërhiqen dokumentet origjinale duke lëne kopje të noterizuara.

1.3.6 Ku konsiston procedura e vërtetimit të shtetësisë shqiptare?

Procedurat për vërtetimin e nënshtetësisë konsistojnë në pajisjen me doku-mentet përkatëse pronë e shtetit shqiptar të shtetasit të ri. Këto dokumente janë, karta e identitetit dhe pasaporta shqiptare të cilat vërtetojnë dhe në të njëjtën kohë bëjnë lidhjen materiale mes individit dhe shtetit shqiptar. Po ash-tu shtetasi i ri shqiptar do të kaloje në regjistrat e gjendjes civile të zonës ku ka dhe vendbanimin menjëherë pas publikimit në Fletoren Zyrtare të dekretit të Presidentit të Republikës se Shqipërisë për dhënien apo njohjen e shtetësisë shqiptare të personit që e ka kërkuar dhe ka plotësuar kushtet e përmendura më sipër. Shtetasit e huaj apo ata pa shtetësi, në momentin e fitimit të shtetë-sisë shqiptare kalojnë nga regjistrat themeltare të veçantë të gjendjes civile në Regjistrin themeltar kryesor të Shqipërisë dhe po ashtu në Regjistrin Kombëtar të gjendjes civile.

1.3.7 Në ç’mënyrë mund të hiqet dorë nga shtetësia shqiptare dhe cilat janë pasojat e kësaj?

Heqja dorë nga shtetësia shqiptare është një akt individual për të gjithë per-sonat, të cilët kanë zotësinë për të vepruar, ose bëhet me anë të përfaqësuesve siç është rasti i kujdestarit në rastin e të miturve. Rregulli është që shtetësia shq-iptare merr fund me kërkesë të personit kur ai plotëson kushte si: ka mbushur moshën 18 vjeç; nuk mbetet pa shtetësi si rezultat i heqjes dore nga shtetësia shqiptare pasi ose e ka tashme një shtetësi tjetër ose është duke e fituar një shtetësi të huaj; kur është rezident në një shtet të huaj; nuk është i ndjekur

8 Ministria e Rendit Publik u krijua në vitin 1998 me ndarjen e Ministrisë së Brendshme në dy pjesë: Ministrinë e Rendit Publik dhe Ministrinë e Pushtetit Vendor. Aktualisht duke filluar në 2005 këto dy ministri u riorganizuan në një të vetme dhe mbajnë emrin e Ministrisë së Brendshme.

26


27

penalisht për vepra penale të cilat i parashikon legjislacioni shqiptar dhe jep një dënim jo me pak se 5 vjet. Po ashtu dhe fakti që një individ mund të ketë shtetësi shqiptare por do të heqë dore prej saj për shkak të borxheve apo dety-rimeve ligjore pranë autoriteteve shqiptare shtetërore apo personave të tjerë juridike apo fizike përben pengesë për heqjen dorë nga shtetësia shqiptare, me logjikën e mbrojtjes se interesit shoqëror të përgjithshëm.

Vendimi i dhëne nga organet kompetente për heqjen dorë nga shtetësia shq-iptare është një de1.4kret i Presidentit të Republikës se Shqipërisë, i cili mban titullin standard “Për lënien e shtetësisë shqiptare”. Ky vendim që mban for-mën e dekretit nuk është absolut dhe mund të revokohet sa herë që mund të demonstrohet që personi, i cili ka hequr dore nga shtetësia shqiptare ka për-dorur fakte dhe akte juridike të falsifikuara me qëllim heqjen e shtetësisë.

1.4 TË DHËNAT PERSONALE

1.4.1 Çfarë janë të dhënat personale?

Të dhëna personale konsiderohen të gjitha informacionet që mundësojnë identifikimin e personit fizik. Personi mund të identifikohet në mënyrë të dre-jtpërdrejtë, ose në mënyrë të tërthortë, në mënyrë të veçantë, nëse i refero-hemi numrit të identifikimit personal të tij, apo dhe nëse i referohemi një, apo më shumë tipareve specifike të këtij personi, që përshkruajnë tipare fizike, fiziologjike, mendore, ekonomike, kulturore, apo shoqërore.

Gjithkush ka të drejtë të kërkojë mbrojtjen e të dhënave të tij personale.

Përdorimi dhe analizimi i të dhënave personale presupozon të gjitha ato operacione që kryhen mbi të dhënat personale, të tilla si grumbullimi, regjistrimi, ruajtja, përpunimi, modifikimi, vënia në dispozicion, apo heqja, dhe kryesisht ato operacione që kryhen me ndihmën e sistemeve informatike.

Përdorimi i të dhënave është në parim i lejueshëm, vetëm atëherë, kur personi ka shprehur më parë pëlqimin për këtë, me përjashtim të rasteve, kur:

Bëhet fjalë për fshirjen e të dhënave që lidhen me personin,

Një gjë e tillë është e domosdoshme për ushtrimin e të drejtës, apo përm-bushjen e një detyrimi të përcaktuar në ligj;

Një gjë e tillë është e domosdoshme për të zbatuar një kontratë, në rastin kur personi është palë e kësaj kontrate, apo kur një gjë e tillë është e domos-doshme për kryerjen e veprimeve para lidhjes së kontratës, me kërkesë të vetë personit, të dhënat e të cilit janë duke u trajtuar.

1.4.2 Në ç’mënyrë mbrohen të dhënat personale?

Kuadri ligjor për mbrojtjen e të dhënave personale është relativisht i ri në Shqipëri, por gjithsesi i plotë. Kështu ligji themeltar, Kushtetuta e Shqipërisë në nenin 35 garanton mbrojtjen e të dhënave personale duke stimuluar shpre-himisht që “kushdo ka të drejtën të njihet me të dhënat e mbledhura rreth tij , me përjashtim të rasteve të parashikuara në ligj. Kushdo ka të drejte të kërkoje ndreqjen ose fshirjen e të dhënave të pavërteta ose të paplota ose të mbrojtura me ligj”.

28


29

Në 2008 Parlamenti i Shqipërisë miratoi ligjin 9887 “Për Mbrojtjen e të dhë-nave personale”. Ky ligj ka si parim të përgjithshëm bazë përpunimin e ligjshëm të dhënave personale, i cili duhet të bëhet duke respektuar dhe garantuar të drejtat dhe liritë e njeriut, në veçanti të drejtën e ruajtjes së jetës private dhe paprekshmërisë se personit, duke mos cenuar dinjitetin e tij.

Duke qenë se përpunimi i të dhënave personale është jo vetëm i ligjshëm por dhe i domosdoshëm, lind nevoja imediate për mbrojtjen e këtyre të dhënave. Mbrojtja e tyre bëhet me anë të një përpunimi në mënyre të ndershme, të drejtë dhe çka është më e rëndësishme në mënyre të ligjshme dhe për qëllime të ligjshme dhe morale. Mbrojtja e të dhënave personale bazohet në grum-bullimin me qëllime specifike, të paracaktuara qartë dhe që me patjetër janë legjitime. Grumbullimi dhe përpunimi i të dhënave personale nuk mund të tejkalojë qëllimin për të cilin ato mblidhen dhe përpunohen.

Në mënyre që mbrojtja e të dhënave personale të bëhet sa me efektive, kon-trolluesi i të dhënave ose përpunuesi merr masa organizative dhe teknike të përshtatshme për t’i mbrojtur ato nga shkatërrime të paligjshme, aksidentale, humbje aksidentale me qëllim mbrojtjen e eksesit apo përhapjen nga persona të paautorizuar, veçanërisht kur përpunimi i të dhënave bëhet në rrjet si dhe nga çdo lloj forme tjetër përpunimi.

Konkretisht kontrolluesi i të dhënave personale, i cili merret dhe me përpuni-min e tyre duhet të përcaktojë funksionet ndërmjet njësive organizative dhe operatoreve për përdorimin e të dhënave. Përveçse përcaktimit të funksioneve vendoset dhe një procedure e përdorimit të te dhënave, për të cilat gjithmonë merret një urdhër nga njësitë organizative apo nga operatorët e autorizuar.

Rëndësi e veçantë ju jepet dhe pajisjeve të përpunimit të te dhënave, të cilat vendosen në punë vetëm me autorizimin e kontrolluesit dhe ruhen në mjedise të veçanta ku mund të hyjnë dhe ti përdorin vetëm personat e autorizuar, të cilët po ashtu janë venë në dijeni me përgjegjësinë direkte të ruajtjes se këtyre të dhënave dhe të mosrrjedhjes se informacionit.

Parimi bazë në ushtrimin e funksionit nga kontrolluesit, është ruajtja e kon-fidencialitetit të të dhënave. Të dhënat personale si rregull, nuk përhapen, përveçse rasteve të parashikuara me ligj, të cilat janë shumë të pakta dhe za-konisht kanë për qëllim ruajtjen e rendit publik apo të sigurisë kombëtare.

Struktura përgjegjëse për mbrojtjen e të dhënave personale është Komisio-neri për mbrojtjen e të dhënave personale, i cili i ruan këto të dhëna duke respektuar dhe garantuar të drejtat dhe liritë themelore të njeriut.

30


31

II. PAPREKSHMËRIA E PERSONITTë drejtat e njeriut rrjedhin nga dinjiteti i personalitetit të njeriut, nga vetë qe-nia e njeriut. Në funksion të nxitjes, respektimit dhe përparimit të të drejtave të njeriut. Bashkësia ndërkombëtare gjithmonë është në “kërkim” për gjetjen e standardeve të reja, më të avancuara universale që do të mishërohen në ligjet kombëtare të të gjitha shoqërive demokratike.

Asnjë institucion tjetër në shoqëri nuk ndikon mbi gjendjen e respektimit ose të mosrespektimit të të drejtave dhe lirive të njeriut, sa ndikon policia për shkak se ajo vepron edhe përmes formave të përdorimit ligjor të forcës. Prandaj në shoqëritë ku të drejtat e njeriut shkelen nga policia këto shkelje identifikohen si shkelje nga ana e shtetit, përkatësisht si detyrim i dhunshëm shtetëror. Puna dhe sjellja e policisë depërton dhe ndikon drejtpërdrejtë mbi integritetin fizik dhe psikik të njeriut. Prandaj, sjellja e policisë ndaj të drejtave të drejtave të njeriut dhe në përgjithësi ndaj qytetarëve vazhdimisht gjendet nën vëzhgimin e institucioneve dhe organizatave të ndryshme për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.

2.1 Çfarë do të thotë kontrolli i personit? Cilat janë kushtet e kryerjes së kontrollit fizik për personat e arrestuar?

Nocioni i kontrollit të personit është i pavarur dhe me i përgjithshëm sesa no-cioni i kontrollit mjekësor të personit. Kontrolli me i shpeshtë i personit behet nga funksionaret e policisë. Me kontroll të personit do të duhet të kuptojmë ekzaminimin thjesht fizik të personit me qellim sigurimin e provave për kryer-jen e veprës penale apo për objekte ose sende që mund të rrezikojnë jetën e tij ose të te tjerëve.

Kontrolli i personit paraqitet në tri forma kjo në vartësi të objektivit të vendosur dhe vendit ku kontrolli kryhet. Kontrolli publik i rrobave të trupit të një per-soni, që është forma e pare e kontrollit, kufizohet në një kontroll sipërfaqësore të veshjeve të jashtme dhe mund të kryhet ndaj çdo individi qofte ai vetëm i apeluar nga policia për tu identifikuar.

Forma tjetër e kontrollit është kontrolli i imët i cili kryet në vende të caktuara që nuk shihen nga publiku, ku personi i ndaluar ose i arrestuar nuk shihet nga persona të tjerë dhe përfshin heqjen e më shumë se veshjeve të jashtme po pa arritur deri në zhveshjen fizike të personit të ndaluar apo të arrestuar.

32


33

Kontrolli intim përfshin kontrollin e imet por nuk mund të jete publik. Ai ka të beje me këqyrjen fizike të pjesëve të hapura në trupin e personit dhe kryhet nga punonjës të shëndetësisë vetëm në spitale ose në mjedise të tjera shënde-tësore. Këtij kontrolli mund t’i nënshtrohen të gjithë personat e ndaluar apo të arrestuar sa here që me vendim gjykate konsiderohet se është e nevojshme dhe për me tepër ka dobi për hetimin. Zakonisht kontrolle të këtij lloji bëhen për vepra penale siç është trafikimi i lendeve narkotike, ku persona të përf-shire në këtë trafik për të siguruar një transport sa me të sigurt induktojnë brenda trupit të tyre substancat e ndryshme narkotike me ane të gëlltitjes etj. Kontrolli intim ndërmerret si masë e fundit ndaj personit që dyshohet se fsheh prova materiale të veprës penale ose sende që i përkasin veprës penale. Kon-trolli intim kryhet vetëm nga një mjek ose infermier i kualifikuar. Ky kontroll du-het të behet në perputhje me rregulla të cilat i vendos Ministri i Shendetesise në menyre të hollesishme.

2.2 Cilat janë rrethanat që përligjin kryerjen e kontrollit të personit dhe të bagazhit?

Rrethanat që përligjin kryerjen e kontrollit të personit dhe të bagazhit mund të jene nga me të ndryshmet, duke filluar që nga normat ligjore të cilat janë të aplikueshme në legjislacionin doganor e deri tek kryerja e veprave penale në flagrance. është mese e ligjshme kontrolli i personit nga punonjësit doganore të cilet në kuadër të luftës kundër terrorizmit dhe lendeve narkotike, sidomos pas shtatorit 2001 kane vendosur procedura kontrolli personal nga me të rrep-tat. Kështu, me anë të skanerit kontrollohen njëkohësisht dhe bagazhet e ud-hëtareve.

Në rastin e personave të cilët shoqërohen për në Polici, apo ndalohen dhe me pas arrestohen, kontrolli personal ai i mjetit të transportit që përdorej në mo-mentin e ndalimit nga Policia, përbën një procedure rutine9.

2.3 Çfarë ndodh kur personi i ndaluar është i dehur?

Në rastin në të cili personi i ndaluar është i dehur, Policia do të duhet të për-mendë në proces-verbalin konstatues gjendjen e personit. Sipas rastit merren dhe masat për një person i cili ndalohet në gjendje të dehur. Fakti që një per-son ndalohet dhe për me tepër është në gjendje të dehur na çon të mendo-jmë se ai ka shkelur, ose veprimet e tij kane rënë ndesh me normat ligjore të cilat mund të jenë sipas rastit norma penale, administrative, civile etj. Në rastin

9 Ligji “Per Policinë e Shtetit të Republikës se Shqipërisë”, Neni 109

në të cilin personi ndalohet gjatë drejtimit të automjetit nga Policia Rrugore dhe ai është në gjendje të dehur, do të ndëshkohet me një gjobe administra-tive dhe mund të rrezikoje pezullimin ose anulimin e lejes se drejtimit / pat-entës. Në rastet kur është kryer një vepër penale dhe personi i ndaluar ka qenë në gjendje të dehur, shpeshherë ajo mund të përbëje një rrethanë rënduese në klasifikimin e veprës penale, duke rënduar kështu dënimin penal që do ti jepet këtij individi nga gjykata me anë të një vendimi (kemi parasysh rastet e aksi-denteve automobilistike ku drejtuesi i mjetit është në gjendje të dehur, rastet e vrasjeve të ndryshme dhe autori është në gjendje të dehur, apo kur personi përdor alkoolin dhe dehjen për të mare zemër për të kryer një vepër penale, të cilën nuk do ta kishte kryer në gjendje fizike normale).

Dehja ndërkohe mund të shërbeje dhe si një rrethane lehtësuese në rastet kur personi i cili kryen një vepër penale, shkelje administrative apo nënshkruan një akt ligjor i cili i sjell pasoja të drejtpërdrejta apo dëmtime dhe palëve të treta pa qene i ndërgjegjshëm plotësisht, duke pasur një vullnet të cenuar dhe jo të qartë.

2.4 Cilat janë të drejtat e personit që i nënshtrohet kontrollit fizik?

Kontrolli fizik vërtetë mund të jete i domosdoshëm dhe i nevojshëm për heti-min e një vepre penale, por ky kontroll duhet të respektoje në radhë të pare dinjitetin dhe integritetin e personit që do t’i nënshtrohet kontrollit. Fakti që një person ka kryer apo është i dyshuar për kryerjen e një vepre penale nuk do duhet që të sjelle shkeljen e të drejtave themelore të njeriut. Pra kontrolli fizik publik, i imët apo intim nuk do të duhet të behet duke përdorur torturën apo trajtime çnjerëzore, akte këto të ndaluara rreptësishtë nga Konventat ndërkombëtare për mbrojtjen e drejtave themelore të njeriut.

Kontrolli fizik nuk duhet të jete diskriminues, pra nuk është e ligjshme dhe as e pranueshme që në momentin e ndalimit apo arrestimit të disa personave t’i nënshtrohen kontrollit fizik vetëm pjesëtaret e një etnie, partie, grupi social etj.

Nje e drejte tjeter që e ruan personi gjate kontrollit fizik është dhe e drejta për t’u informuar. Asnjë njeri nuk do të duhet t’i nënshtrohet një kontrolli fizik të papritur dhe pa pasur një informacion nga punonjësit e Policise rreth shkakut të kryerjes se këtij kontrolli.

Kontrolli fizik nuk do të duhet të interpretohet dhe përdoret nga shteti në kuadrin e mjetit shtrëngues për përhapje paniku, apo për detyrimin e person-

34


35

ave të caktuar pa pasur një arsye të forte. Ai duhet të shërbeje vetëm si një mjet i domosdoshëm dhe i nevojshëm për hetimin.

Pra kontrolli fizik i çfarë do lloji do të duhet që të behet me ane të një trajtimi human, të barabartë dhe pa asnjë diskriminim të hapur apo të fshehtë mbi baza besimi, përkatësie fetare, etnike, politike, pozite sociale etj.

2.5 Si duhet të kryhet izolimi i të miturve dhe vendosja e tyre neper insti-tute të specializuara?

Një nga parimet kryesore, i cili do të duhet të respektohet në momentin e izolimit të te miturve është trajtimi i tyre në mënyre të veçante dhe veçuar nga të ndaluarit dhe arrestuarit e tjerë të cilët ndodhen në dhomat e parabur-gimit apo në institucionet e ekzekutimit të vendimeve penale 10. Të miturit do të duhet që të kenë në izolimin e tyre paraprak si dhe gjatë gjithë procesit të hetimit apo dhe të gjykimit një asistencë psikologjike të përhershme, e cila

10 IEPV, ose siç përdoret zakonisht burgjet.

konsiston në këshillimin individual dhe në këshillimin në grup çdo javë.

Kur të miturit të cilët janë në moshën 14 deri në 18 vjeç dërgohen në institute për të mitur, që kanë për qëllim rehabilitimin, këshillimin dhe shkollimin e tyre, parimet që udhëheqin drejtoritë e këtyre institucioneve, janë ai i humanizmit dhe të rehabilitimit. Aktivitetet kryesore, të cilat zhvillohen në këto institucione të veçanta në pjesën me të madhe duhet t’i dedikohen programeve të ndry-shme mësimore, sociale dhe psikologjike për t’i ardhur në ndihme te miturve dhe veçanërisht të mos përsërisin ato vepra penale për të cilat janë dënuar tashmë.

I mituri i dënuar dhe që vuan dënimin pran një institucioni për të mitur nuk duhet privuar nga e drejta për arsimim, pasi është një e drejtë themelore. Au-toritetet drejtuese të këtyre institucioneve kanë për detyrë sigurimin e kush-teve normale të mësimdhënjes.

Shpërndarja nëpër dhoma të të miturve bëhet në baze të informacioneve parë-sore të edukatoreve. Po ashtu kriteret kryesore të ndarjes se të miturve neper dhoma fjetjeje bëhet në bazë të grupmoshave, veprave për të cilat ata janë dënuar sipas rrezikshmërisë, marrëdhënjeve mes tyre, që jo rrallëherë mund të jenë konfliktuale apo hasmërie. Po ashtu një rëndësi i jepet profilit psiko-social të gjithsecilit, për arsye se njihet mosha e tyre delikate dhe rreziku i manipu-limit apo influencimit të te dënuarve me të rinj në moshë të cilët mund të jenë të dënuar për vepra me të lehta nga të dënuarit me të mëdhenj në moshe të cilët mund të jene dhe recidiviste11 apo janë dënuar për vepra me të renda penale.

Ndalohet mbajtja e të burgosurve të mitur në një dhomë me të rriturit ose vendosja e të miturave vajza me të mitur djem në një dhomë. Të burgosurit e mitur vendosen në dhoma e seksione të veçuara, duke iu krijuar mundësi për një trajtim të veçantë. Gratë e burgosura vendosen në dhoma dhe seksione të veçuara nga burrat dhe mbahen nën mbikëqyrjen dhe kujdesin e personelit femëror.

2.6 Si duhet të kryhet legjitimimi i personave, me qëllim përcaktimin e identitetit të tyre nga ana e punonjësit të policisë?Identifikimi i personave përpara funksionarit të policisë përben një detyrim për çdo qytetar, i cili jo vetëm që nuk do të duhet të shmanget nga ky detyrim, por

11 Termi recidivist nënkupton përsëritësit, pra ata individë të cilët kanë kryer dy ose më shumë herë një vepër penale të caktuar për të cilën kanë marrë një vendim të formës së prerë.

36


37

sa herë që e vlerëson se do të duhet ti vijë në ndihme Policisë se Shtetit do të duhet të akordoje të gjithë mbështetjen e duhur.

Nëse kuptojmë përgjegjësinë parësore të Policisë se Shtetit, e cila konsiston në mbrojtjen e jetës së njerëzve, sigurisë dhe pronës së tyre duke zbuluar dhe hetuar në përputhje me ligjin penal dhe atë procedural penal veprat penale dhe autoret e kryerjes se tyre, do të kuptojmë dhe detyrimin tonë qytetar jo vetëm për t’u identifikuar përpara organeve të Policisë, por më shumë se kaq, do të ndjejmë përgjegjësinë e bashkëpunimit me ta për të mirën e rendit dhe qetësisë publike.

Po kur mund të kërkohet legjitimimi i personave, me qëllim përcaktimin e iden-titetit të tyre nga ana e funksionarit të policisë?

Punonjësi i Policisë bën kontrollin e identitetit të personave kur:

a) janë të pranishëm ose në afërsi të drejtpërdrejtë me vendngjarjen dhe kur janë dëshmitarë të mundshëm të veprës penale;

b) ekzekutohet një urdhër i organeve përkatëse;

c) kërkohen personat e dyshuar për cenim të rendit publik;

ç) ata hyjnë ose dalin nga territori i Republikës së Shqipërisë;

d) për rrethana të kohës dhe vendit, dyshohet se personi është përfshirë në veprime të jashtëligjshme.

Për një identifikim të besueshëm të personit, punonjësi i Policisë bazohet në dokumentet ligjore të identifikimit.

Për të gjitha rastet e mësipërme punonjësi i Policisë ka detyrimin dhe të dre-jtën, që të mund të beje kontrollin e identitetit të personit, duke i kërkuar doku-mentet, që vërtetojnë identitetin e personit. Por mund të jenë raste si shkelje të rregullave të qarkullimit rrugor apo në raste tubimesh dhe manifestimesh pub-like në një vend jo të caktuar apo pranë vendit të caktuar dhe kur ka premisa që personi i detyruar ti nënshtrohet kontrollit të identitetit të përbëjë rrezik.

Duhet pasur parasysh, që në rastet e shoqërimit, ndalimit dhe arrestimit kërkohen disa të dhëna me specifike, duke filluar që nga gjeneralitetet, vend-banimi, tek përshkrimi i pamjes se personit duke mos harruar shenjat e tij të

veçanta (nishane, tatuazhe, shenja të djegura epo cikatrice etj). Punonjësi i policisë merr informata dhe mbi punën që kryen personi i shoqëruar/ ndaluar/ arrestuar. Përpos këtyre të dhënave vendosen si të dhëna dhe emri i funksion-arit të policisë i cili e kreu shoqërimin apo ndalimin si dhe orën ekzakte të këtij veprimi. Kjo e fundit ka një rol shume të rëndësishëm sidomos në përlloga-ritjen e afateve hetimore e me pas të atyre gjyqësore. Duhet pasur parasysh që nga momenti i ndalimit individi nuk mund të mbahet me shume se 48 ore në ndalim nëse nuk është marre masa e sigurisë “burg pa afat”.

Çdo personi të arrestuar apo të ndaluar Policia përpos të dhënave të më-sipërme, me qëllim identifikimin i merr dhe këto të dhëna: shenjat e gjurmëve të gishtave, dy fotografi (një pamje ballore, një profil), mostrën për analizën ADN-se, kur ekzistojnë kushtet teknike për konservimin dhe administrimin e kampioneve. Këto të dhëna të fundit mund të merren edhe me force kur per-soni i ndaluar kundërshton kërkesën, gjithsesi përdorimi i forcës do të duhet të jetë i autorizuar nga vetë Punonjësi i Policisë me gradë “Nënkomisar”.

Të gjithë këto të dhëna identifikimi, ruhen për shtate vjet, ndërkohe që, nëse janë marrë këto të dhëna por personi në fjalë as nuk është ndaluar dhe as ar-restuar, detyron eliminimin e tyre menjëherë pas përcaktimit të identitetit.

Drejtori i Përgjithshëm i Policisë ka detyrimin të eliminojë të dhënat e identitetit, të cilat i merren personit të arrestuar apo të ndaluar, mbi bazën e kërkesës së tij, nëse çështja penale në ngarkim të tij pushohet apo ai shpallet i pafajshëm me vendim gjyqësor të formës së prerë.

2.7 Kur mund të përdoren masat e shtrëngimit të drejtpërdrejtë nga ana e punonjësit të policisë?

Përdorimi i forcës mbi personat është veprimi i drejtpërdrejtë nëpërmjet forcës fizike, pajisjeve, mjeteve të tjera apo armëve të zjarrit. Punonjësi i Policisë përdor forcën për të përmbushur një synim të ligjshëm vetëm kur kjo është e nevojshme dhe vetëm nëse të gjitha masat e tjera janë të pasuksesshme apo të pamundura. Punonjësi I Policisë përdor nivelin minimal të forcës së nevojshme, në përputhje me parimin e përpjesëtueshmërisë.

Punonjësi i Policisë përzgjedh nivelin e nevojshëm të forcës ndërmjet mundë-sive të përshkallëzuara që, ndër të tjera, përfshijnë bindje me fjalë, shtrëngim fizik, mjete goditëse, mjete me lëndë kimike paralizuese, mjete me goditje ele-ktrike, qen policie dhe armë zjarri.

38


39

Të dëmtuarit i jepet ndihmë, ku përfshihet edhe ajo mjekësore, pas përdor-imit të forcës, në rast se kjo është e nevojshme dhe e mundur. Punonjësi i Policisë duhet të paralajmërojë se do të përdorë forcën para përdorimit të saj. Ky paralajmërim mund të mos kryhet nëse rrethanat nuk e lejojnë, veçanërisht kur përdorimi i menjëhershëm i forcës është i nevojshëm për të parandaluar një rrezik real dhe të çastit.

Në rastet e manifestimeve publike grupet e personave duhen paralajmëruar sa më shpejt të jetë e mundur se do të përdoret forcë ose se forma e forcës së përdorur do të ndryshohet, në mënyrë që pjesëmarrësit të lejohen të largohen.

2.8 Kur lejohet përdorimi i armës së zjarrit nga ana e punonjësit të policisë?

Në radhë të parë do të duhet që të qartësojmë nocionin e armëve të zjarrit, që sipas ligjit “Për armët” përfshin të gjitha armë zjarrit të çdo lloji e kalibri (ar-mët luftarake, sportive, gjuetie e speciale dhe të prodhuara e të përshtatura në mënyrë artizanale), municionet e tyre, bombat e minat, si dhe armët e ftohta, si shpatat, bajonetat, thikat dhe mjetet e tjera të përgatitura e të destinuara posaçërisht për sulm kundër personave ose për vetëmbrojtje.

Jo të gjithë individët dhe shtetasit shqiptarë mund të zotërojnë armë. Madje pajisja me armë përben përjashtimin nga rregulli. Parimi kryesor është që ar-mët luftarake, sportive dhe të ftohta janë vetëm pronë shtetërore, ndërkohe që armët e gjuetisë mund të jenë pronë e shtetit dhe sipas rastit pronë e person-ave juridike apo fizike të specializuar, të cilët plotësojnë disa rregulla të qarta të paracaktuara nga ligji. Zotërimi dhe pronësia e një arme zjarri nuk duhet ngatërruar me mbajtjen në përdorim apo pajisjen me arme zjarri që shteti u bën disa prej personave me detyra shtetërore apo partiake si deputetet dhe shoferët e tyre, punonjësit e prokurorisë dhe gjyqtarët etj. Këta persona për-dorin armët për sa kohë ata janë në funksion, në momentin në të cilin ata lar-gohen nga detyra automatikisht humbin dhe të drejtën për mbajtjen e armës duke u detyruar ta dorëzojnë atë.

Arma e zjarrit përdoret si mjet ekstrem për të frenuar ose paralizuar veprimet e kundërligjshme të personit ose personave të caktuar, kur mjetet e tjera nuk kanë dhënë rezultat ose kur duket qartë se përdorimi i tyre nuk do të ketë suk-ses.

Oficeri i policisë do të mund të përdore armen e zjarrit në rastet kur do të duhet të mbroje jetën, shëndetin, të drejtat dhe interesat e tij ose të një tjetri nga një

sulm i padrejtë, i vërtetë dhe i çastit, me kusht që karakteri i mbrojtjes të jetë në proporcion me rrezikshmërinë e sulmit (në kushtet e mbrojtjes së nevojshme), si dhe kur u kërkohet për të përballuar një rrezik real dhe të çastit, që kërcënon atë ose një person tjetër apo pasurinë e tyre nga një dëmtim i rëndë, me kusht që të mos jetë i provokuar prej tij dhe dëmi i shkaktuar të mos jetë më i madh se dëmi i zmbrapsur (në kushtet e nevojës ekstreme).

Forcat e Policisë mund të përdorin armët në këto raste12:

- Kur është duke u kryer një krim i rëndë, terror, shkatërrim ose dëmtim i pa-surisë shtetërore, publike a private, me zjarr, lënë plasëse, armë ose mjete të tjera të rrezikshme, vrasje, grabitje a vjedhje e bankave dhe objekteve ku mba-hen vlera të mëdha materiale e kulturore, e makinave që transportojnë vlera monetare a materiale të rëndësishme, si dhe kur ka përdhunim nga një grup personash a rrëmbim personash, të parashikuara në Kodin Penal.

- Kur është duke u kryer një krim me armë zjarri ose me armë të tjera, me lëndë plasëse a helmuese, me mjete që, kur vihen në lëvizje, nuk mund të kontrol-lohen.

- Kur personi që ka kryer, është duke kryer ose ka të dhëna të mjaftueshme se ka kryer një krim të rëndë, përpiqet t’i shpëtojë ndalimit ose arrestimit.

- Kur personat e dënuar, të arrestuar a të ndaluar tentojnë të largohen nga ven-det e kryerjes së dënimit, dhomat e paraburgimit ose vendet ku mbahen për t’u shoqëruar nga personat që i shoqërojnë ose nga mjetet me të cilat trans-portohen.

- Kur persona të ndryshëm tentojnë të lirojnë me dhunë ose me armë të dënu-arit a të paraburgosurit nga vendet e kryerjes së dënimit, dhomat e parabur-gimit, vendet ku mbahen për t’u shoqëruar ose mjetet me të cilat transporto-hen.

- Kur persona të ndryshëm përpiqen të kalojnë me dhunë a duke përdorur armë ose mjete në vende ku ka ndalim policie ose që ruhen me postbllok nga organet e ruajtjes së rendit publik.

- Kur forcat e ruajtjes së rendit ose të tretë, si dhe objektet e tyre, sulmohen me armë a mjete të tjera të rrezikshme për jetën dhe në rrethanat konkrete sulmi nuk mund të zmbrapset me mjete të tjera.

12 Ligji “Per Përdorimin e armëve të zjarrit” Nr. 8290, dt. 24.4.1998, neni 3, pika b.

40


41

2.9 Cilat janë parimet e kryerjes së kontrollit për personat që hyjnë në ter-renin e njësisë penitenciare?

Përpara se një i dënuar me burgim apo i paraburgosur do të duhet t’i nënsh-trohet kontrollit me hyrjen e tij në njësinë penitenciare atij i duhet bërë me dije informacioni rreth të drejtave dhe detyrimeve që ai gëzon brenda këtij territori. Me ketë qëllim, administrata e IEVP-se i vë në dispozicion individit aktet ligjore dhe nënligjore të nevojshme. Në rastet kur i burgosuri nuk di shkrim dhe lexim, komunikimi i akteve do të duhet që të bëhet me gojë nga personeli përkatës. Të burgosurit të cilët nuk janë zotërues të gjuhës shqipe kane të drejtën e një përkthyesi apo të pasjes se akteve ligjore dhe nënligjore në gjuhën që ai mund ta kuptojë dhe e zotëron.

Në momentin e hyrjes në terrenin e njësisë penitenciare bëhet kontrolli dhe regjistrimi i të burgosurit, duke filluar që nga verifikimi i identitetit e deri tek organizimi nga punonjësi i informacionit të kontrollit të imët fizik. Në rastet kur konstatohen sende që nuk lejohen të mbahen nga i burgosuri ato shënohen në procesverbalin e përpiluar dhe firmosur nga punonjësi i administratës se IEVP-se dhe i burgosuri.

Parimet e kryerjes së kontrollit për personat që hyjnë në territorin e njësisë penitenciare janë pothuajse të njëjtat me ato që bëhen nga punonjësit e Poli-cisë në momentin e ndalimit apo arrestimit të personit, pra trajtimi human, jodiskriminues, pa akte dhune, torture apo trajtime çnjerëzore, duke respektu-ar të drejtën e jetës, se integritetit fizik dhe psikik të individit dhe mbi të gjitha dinjitetin e tij njerëzor.

Kontrollet në terrenin e njësisë penitenciare janë të shumëllojshme. Fillohet me kontrollin fizik të imët e vazhdohet me kontrollin mjekësor, i cili konsis-ton në përcaktimin e gjendjes shëndetësore të të burgosurit dhe konstatohet higjiena e tij personale. Kontrolli mjekësor kryhet brenda 24 orëve nga pranimi i të burgosurit. Ky kontroll konsiston në ekzaminimin mjekësor të bërë nga mjeku dhe stomatologu, të cilët hapin kartelën mjekësore që e shoqëron të burgosurin gjate gjithë periudhës se qëndrimit të tij në IEVP.

I burgosuri ose i paraburgosuri ruan të drejtën për të pasur një trajtim mjekë-sor të përhershëm, kështu që ai me kërkese të tij sa herë e konsideron të nevo-jshme, mund të ketë vizitë mjekësore, stomatologjike ose dhe këshillime me punonjësin social apo me psikologun. Po ashtu në rastet e grave shtatzëne sigurohet kontrolli mjekësor i vazhdueshëm dhe asistenca mjekësore e përher-shme.

2.10 Cilat janë sëmundjet infektive që kërkojnë shtrim të detyruar në spital?

Shumica e njerëzve vuajnë nga sëmundjet infektive, të marra në rrugë të ndry-shme. Një pjesë e tyre i çon deri në vdekje. Specifika e tyre është se ato trans-metohen nga një person apo specie tek një person apo specie tjetër. Rrugët apo mënyrat e transmetimit janë nëpërmjet ajrit, ushqimit, ujit, shiringave, apo në mënyrë vertikale nga nëna tek fëmija etj. Mjekët shpjegojnë se mënyra më e mirë e parandalimit të sëmundjeve infektive është vaksinimi i hershëm i të gjithë personave. Me anë të vaksinave përkatëse do të mund të shmangen një pjesë e madhe e përhapjes së këtyre sëmundjeve.

Sëmundjet infektive transmetohen në mënyra dhe mekanizma të ndryshëm. Një pjesë e tyre transmetohen përmes rrugës aerogene (ajrit), përmes spërklave të pështymës së infektuar. Me këtë rrugë transmetohen sëmundje të tilla si gripi, infeksionet e mushkërive, tuberkulozi, shkaktarë që japin meningjitin etj. Një pjesë e sëmundjeve infektive të aparatit tretës apo siç quhen sëmundje gastrointestinale transmetohen përmes konsumimit të ushqimit apo ujit të in-fektuar. Këtu mund të përmendim sëmundje si dizenteria, helmimi ushqimor, salmoneloza, infeksionet nga parazitët apo krimbat e zorrës. Infeksionet seksu-alisht të transmetueshme janë ato sëmundje që shkaktohen nga kontakti me lëngjet seksuale të trupit zakonisht si rezultat i kontaktit intim seksual. Në këto infeksione përfshihen infeksioni HIV/AIDS, sifilizi, klamidia, gonorrea, hepatiti, herpesi, papiloma virusi etj. një pjese e rëndësishme e infeksioneve kane nevo-je për një ndërmjetës apo “vektor” për të kaluar nga personat apo kafshët që i mbartin tek njerëzit. Këto vektorë janë për shembull mizat, mushkonjat, rriqnat etj. Shumë infeksione mund të transmetohen nga kafshet tek njerëzit përmes rrugëve të ndryshme. Në këto sëmundje me origjine nga kafshët përmendim brucelozën, leishmaniozën, tetanozin, tërbimin, etj. Sëmundjet infektive mund të transmetohen edhe përmes gjakut apo procedurave mjekësore dhe jo mjekësore me instrumente çpuese të kontaminuara (psh pirsing, tatuazhi apo injektimi i drogave me shiringe). Në këtë mënyre transmetohen infeksioni HIV/AIDS, hepatiti B dhe C (verdhëza), etj Gjithashtu sëmundjet infektive mund të transmetohen edhe nga nena e infektuar tek i porsalinduri. Këtu futen tokso-plazmoza, HIV-i, hepatiti, rubeola, sifilizi,

42


43

III. FAMILJAFamilja përbën një ambient të natyrshëm dhe të pazëvendësueshëm për lind-jen dhe zhvillimin e njeriut. Modeli i familjes i kuptuar tradicionalisht përbëhet nga bashkëshortët dhe fëmijët gëzon mbrojtje kushtetuese, e të njëjtën mbro-jtje gëzon gjithashtu amësia dhe atësia. Mbi autoritet publike rëndon detyrimi për të ndjekur e zbatuar një politikë, që ka si pikësynim bazë të mirën e çdo familjeje. Me kujdes të veçantë duhet të trajtohen familjet, të cilat gjenden në situatë të vështirë, përfshirë familjet me shumë fëmijë dhe familjet e paplota.

3.1 AMËSIA DHE ATËSIA

Konstatimi i marrëdhënies juridike që krijohet ndërmjet prindit dhe fëmijës është i mundur vetëm nëse konstatohet prejardhja e fëmijës nga dy persona të caktuar, nga të cilët, nëna është gruaja dhe burri është babai. Në këtë kuptim, mund të thuhet se përcaktimi i prejardhjes së fëmijës është një parakusht që duhet të ekzistojë para se të lindë marrëdhënia juridike ndërmjet fëmijëve dhe prindërve.

3.1.1 Ku konsiston përcaktimi i amësisë?

Përcaktimi i amësisë, si rregull nuk krijon probleme. Ky fakt ka gjetur shprehje në thënien e famshme latine se “mater sempre certa est”, apo “nëna është kur-doherë e sigurtë”. Kështu, amësia vërtetohet nëpërmjet shënimit të duhur në aktin e lindjes së gjendjes civile, që duhet të kryhet në momentin e deklarimit të lindjes, nga prindërit, pjesëtarët madhorë të familjes, përfaqësuesit ligjorë, apo kujdestarët dhe në pamundësi të këtyre, ose në mungesë të tyre, nga per-sonat që kanë të drejtë të vërtetojnë lindjen. Deklarimi i lindjes mund të bëhet dhe nga përfaqësues të nënës me prokurë të posaçme.

Në momentin e hartimit të aktit të lindjes të fëmijës dhe të përfshirjes së shënimit mbi nënën e fëmijës, gruaja e cila figuron në këtë shënim, është sipas ligjit, nëna e fëmijës së lindur. Megjithatë, nuk mund të përjashtohen rastet kur edhe përcaktimi i amësisë mund të krijojë probleme siç do të ishte për sh-embull rasti i gjetjes së një fëmije me prindër të panjohur. Mundet të ndodhë gjithashtu, që gruaja e cila figuron në aktin e lindjes si nëna e fëmijës, të mos jetë realisht e tillë, pasi mund të ketë ndodhur një zëvendësim i foshnjave në maternitet, dhe një gruaje i kanë dhënë fëmijën që nuk e ka lindur realisht, apo edhe e kanë falsifikuar aktin e asistencës së lindjes, me qëllim, ngarkimin e një fëmije tjetër, nënës që nuk e ka lindur atë. Në këtë rast, gruaja e regjistruar

44


45

si nënë e fëmijës, ose gruaja e cila kërkon të njihet nënë e fëmijës, e kundër-shton amësinë e treguar në aktin e lindjes nëpërmjet një padie në gjykatë. Po ashtu vetë fëmija, kur mbush moshën madhore, ka mundësinë të kundërshtojë nëpërmjet një padie në gjykatë, amësinë e treguar në aktin e lindjes.

Sipas Kodit të Familjes, fëmija që është i regjistruar në aktin e lindjes me prindër të panjohur mund të kërkojë nga gjykata nëpërmjet një padie, vërtetimin e amësisë. Po ashtu, amësia e treguar në aktin e lindjes mund të kundërshtohet nëpërmjet një padie në gjykatë, nga gruaja e regjistruar si nënë e fëmijës, ose nga gruaja, që kërkon të njihet si nënë e fëmijës, ose nga vetë fëmija kur bëhet madhor.

Fëmija me prindër të panjohur prezumohet i lindur në vendin ku është gjetur dhe në kohën që përcaktohet në raportin mjekësor.

Me kërkesë të shërbimit të gjendjes civile, ose kryesisht, me miratimin e kry-etarit të bashkisë/njësisë së bashkisë/komunës, ku është gjetur fëmija, atij i caktohet emri dhe mbiemri, si dhe emra prindërish imagjinarë, që mund të ndryshojnë me kërkesë të vetë fëmijës, kur bëhet madhorë, ose me vërtetimin ligjërisht të prindërve.

3.2.2 Kush konsiderohet babai i fëmijës sipas ligjit? Çfarë nënkupton prezumimi i atësisë, njohja e atësisë dhe vërtetimi i atësisë me vendim gjykate?

Sipas ligjit mund të bëhesh baba i fëmijës në tre mënyra: për shkak të prezu-mimit të atësisë, përmes njohjes së atësisë, apo përmes përcaktimit të atësisë me anë të një vendimi gjykate.

Prezumimi i atësisë

Nëse fëmija ka lindur në periudhën e zgjatjes së martesës, apo pa kaluar 300 ditë nga mbarimi i martesës, apo nga shpallja e pavlefshmërisë së martesës, fëmija mendohet se ka për baba, bashkëshortin e nënës (ky supozim nuk vlen, nëse fëmija ka lindur pasi kanë kaluar 300 ditë nga dhënia e vendimit për mbarimin e martesës, apo për shpalljen e saj të pavlefshme). Ndërkohë, nëse fëmija ka lindur para se të kalojnë 300 ditë nga momenti i mbarimit të martesës, apo shpalljes së saj të pavlefshme, por, ndërkohë nëna ka lidhur një martesë të dytë, supozohet se fëmija ka për baba, burrin e nënës me martesë të dytë.

Këto supozime mund të kundërshtohen vetëm nëse ngrihet një padi në gjykatë për kundërshtimin e atësisë. Gjatë kësaj procedure duhet provuar se burri i gruas nuk është babai i fëmijës. Mund të paraqesë padi në gjykatë për kundër-shtimin e atësisë, bashkëshorti i nënës, brenda një viti nga data në të cilën mori dijeni për lindjen e fëmijës nga gruaja e vet. Po ashtu, padia për kundërshtimin e atësisë mund të ngrihet nga nëna, brenda një viti nga data e lindjes së fëmi-jës, apo dhe nga vetë fëmija, pasi ky ka mbushur moshën madhore.

Nëse prezumimi i atësisë nuk mund të kryhet në bazë të kushteve të sipër-përmendura, ose në rastin kur ky prezumim është kundërshtuar me sukses në gjykatë, përcaktimi i atësisë bëhet ose nëpërmjet njohjes së atësisë (që ndry-she njihet si njohja e fëmijës nga babai), apo në vijim të një vendimi gjykate (nëpërmjet vërtetimit të atësisë). Këto janë mënyra që mund të përdoren për përcaktimin e prejardhjes së fëmijës së lindur jashtë marrëdhënieve martesore.

46


47

Njohja e atësisë

Sipas Kodit të Familjes, atë i fëmijës së lindur jashtë martese është personi madhor që e njeh fëmijën si të tij. Njohja e atësisë është e vlefshme, kur për këtë jep pëlqimin nëna e fëmijës, të cilën e lajmëron nëpunësi i gjendjes civile. Kur nëna e kundërshton këtë njohje, ose nuk përgjigjet brenda një muaji nga marrja e lajmërimit, burri që ka njohur fëmijën si të tij, mund të ngrejë padi pranë gjykatës kompetente për të vërtetuar se është ati i fëmijës.

Vërtetimi i atësisë me vendim gjykate

Vërtetimi i atësisë nëpërmjet një vendimi gjyqësor është një mënyrë që i lejon nënës së fëmijës, të përcaktojë prejardhjen e fëmijës nga partneri i saj, i cili nuk ka dashur ta njohë fëmijën si të tij. Por, vërtetimi i atësisë nëpërmjet një ven-dimi gjyqësor mund të jetë i vlefshëm dhe për babain, të cilit nëna e fëmijës i ka bllokuar mundësinë e njohjes.

Atësia e një fëmije të lindur jashtë martese mund të vërtetohet me vendim të gjykatës, në rast se gjatë gjykimit provohet se në kohën e zënies së fëmijës, i ati bashkëjetonte me nënën e fëmijës, ose ka kryer marrëdhënie seksuale, me, ose pa dhunë, ose i ka premtuar martesë, ose nga një gjykim penal, apo civil, rezulton në mënyrë të drejtpërdrejtë, ose tërthorazi atësia e fëmijës së lindur jashtë martese, si dhe kur dihet publikisht se ai e ka njohur fëmijën si të tijin.

3.1.3 Çfarë duhet bërë që fëmija i lindur jashtë martese të marrë mbiemrin e të atit?

Fëmijëve që lindin nga një lidhje fakti, ose nga prindër që bashkëjetojnë me njëri tjetrin, por nuk kanë lidhur martesë, ligji nuk u jep automatikisht atësinë e partnerit bashkëjetues të nënës. Pra, ndryshe nga sa flitet për rastin e martesës, kur fëmijës i njihet automatikisht atësia (ose i prezumohet) e bashkëshortit të nënës, në rastin e një bashkëjetese, ky prezumim nuk vlen. Në rastin e çifteve që nuk kanë kurorëzuar lidhjen e tyre në martesë, nevojitet që nëna, ose babai i fëmijës të demonstrojnë iniciativë në këtë drejtim. Në një situatë të tillë, është e domosdoshme, ose njohja e fëmijës, ose përcaktimi/vërtetimi i atësisë nëpër-mjet një vendimi gjyqësor. Vetëm nëse çështja merr një rrugë formale, atëherë, lindja e fëmijës krijon edhe lidhjen e nevojshme prindërore me fëmijën, në sytë e ligjit.

PËRGJEGJËSIA PRINDËRORE

3.2.1 Cilat janë të drejtat dhe detyrimet kryesore të prindërve?

Prindërit kanë përgjegjësi prindërore mbi fëmijën. Prindërit kanë detyrimin dhe të drejtën të kujdesen për fëmijën dhe për pasurinë e tij. Për këtë qëllim, mund dhe duhet të veprojnë në cilësinë e kujdestarit ligjor të fëmijës. Ata janë të detyruar të kujdesen për zhvillimin fizik dhe shpirtëror të fëmijës së tyre dhe ta përgatisin atë me kujdesin e duhur dhe sipas aftësive të fëmijës, për të qenë një qytetar aktiv dhe i përgjegjshëm.

Fëmija ndodhet nën përgjegjësinë prindërore deri në arritjen e moshës mad-hore. Përgjegjësia prindërore u përket dhe ushtrohet së bashku nga të dy prindërit në lidhje me fëmijën e lindur gjatë martesës së tyre, ose jashtë mar-tese, nëse është njohur nga të dy prindërit. Kur prindërit nuk bien dakord për atë që kërkon interesi i fëmijës, ata mund t’i drejtohen gjykatës, e cila vendos pasi është përpjekur ta zgjidhë çështjen me pajtim.

48


49

Prindërit kanë të drejtë të edukojnë dhe të rrisin fëmijët, në përputhje me botëkuptimin dhe bindjet e tyre morale e fetare, por duke pasur parasysh shkal-lën e pjekurisë së fëmijës, lirinë e shprehjes së fëmijës, dhe lirinë e ndërgjegjes së tij, si dhe duke respektuar të drejtat dhe liritë që i takojnë fëmijës.

Prindërit dhe fëmijët janë të detyruar të respektojnë dhe të mbështesin njëri-tjetrin. Ndërmjet prindërve dhe fëmijëve ekziston detyrimi për të ofruar mjetet e nevojshme për rritje dhe ushqim.

Prindërit kanë të drejtë të kërkojnë bindje nga ana e fëmijëve të tyre. Ata kanë gjithashtu të drejtë të presin nga fëmija që jeton në një shtëpi me ta, të kontribuojë në ekonominë shtëpiake në rastin kur fëmija disponon të ardhura, që nuk janë rezultat i punës së tij (për shembull, nëse janë rezultat i trashëgi-misë së lënë atij, apo dhurim).

Prindërit kanë të drejtën që të kenë kontakte me fëmijët e tyre, pavarësisht pushtetit prindëror. Kufizimi apo heqja e të drejtave prindërore mund të ndod-hë vetëm në rastet e parashikuara në ligj dhe vetëm në mbështetje të një ven-dimi gjyqësor të formës së prerë.

3.2.2 Në cilat situata, gjykata mund të vendosë për përgjegjësinë prindërore?

Kodi i Familjes si dhe Konventat për të drejtat e fëmijëve, tek të cilat Shqipëria është palë, nxjerrin në pah të mirën dhe interesin e fëmijës. Ky është një parim nga i cili duhet të udhëhiqen gjykatat, organet shtetërore dhe prindërit në zbatimin e përgjegjësisë së tyre prindërore. Prandaj, të gjitha mënyrat e ku-fizimit të pushtetit prindëror, do të gjykohen e vlerësohen në prizmin e in-teresit më të lartë të fëmijës. Përveç kësaj, legjislacioni shqiptar, përcakton se fëmijët e lindur jashtë martese kanë të drejta të barabarta me të lindurit nga martesa. E drejta shqiptare përcakton gjithashtu se çdo fëmijë ka të drejtë të jetë i mbrojtur nga dhuna, keqtrajtimi, shfrytëzimi dhe përdorimi për punë, e veçanërisht nën moshën minimale për punë të fëmijëve, që mund të dëmtojë shëndetin, moralin ose të rrezikojë jetën a zhvillimin e tij normal.

Përgjegjësia prindërore e secilit prej prindërve mbi fëmijën mund të pezullo-het, kufizohet, apo hiqet me vendim gjykate. Gjykata kompetente që mund të shqyrtojë këto çështje është seksioni përkatës pranë gjykatës së shkallës së parë, të vendit, ku i mitur ka vendbanimin.

Heqja e përgjegjësisë prindërore është shkalla më e lartë e ndërhyrjes së gjykatës në jetën familjare. Gjykata i heq të drejtën prindërore, njërit prej prindërve, ose të dyve, nëse kjo përgjegjësi nuk mund të ushtrohet si rezultat i një pengese të qëndrueshme (për shembull, një sëmundje afatgjatë, përfshirë këtu një sëmundje psikike, një gjendje shëndetësore që nuk jep shpresë për përmirësim, udhëtimi për një kohë të gjatë jashtë vendit, vuajtja e një dëni-mi afatgjatë me burgim, largimi nga qyteti ku banon fëmija dhe mungesa e kontakteve me fëmijën për një periudhë afatgjatë, etj), por edhe atëherë kur prindërit abuzojnë me përgjegjësinë prindërore apo kur detyrimet e tyre karshi fëmijëve i neglizhojnë në mënyrë të rëndë (si për shembull, nëse e nxisin fëmi-jën për një jetë të pamoralshme, si p.sh. prostitucioni, e braktisin fëmijën, për-dorin dënime trupore që rrezikojnë jetën e shëndetin e fëmijës, nëse e izolojnë fëmijën nga kontaktet me bashkëmoshatarët, nëse bëjnë jetë të shthurur, janë të alkoolizuar, narkomanë, apo nuk përmbushin nevojat e përditshme të fëmi-jës). Në këto raste, gjykata ka detyrimin të kufizojë, apo të heqë përgjegjësinë prindërore.

Prindërit mund ta humbasin gjithashtu përgjegjësinë prindërore nëpërmjet një vendimi penal që i ka dënuar ata si autorë, ose si bashkëpunëtorë për një vepër penale ndaj fëmijës së tyre, si bashkëpunëtorë në një vepër penale, të kryer nga fëmija i tyre, ose nëse janë dënuar për ndonjë nga shkaqet e brak-tisjes së familjes, për sa kohë, që ata nuk kanë marrë detyrimet që kanë ndaj saj.

Përgjegjësia prindërore mund të kthehet me vendim të gjykatës, kur pushon shkaku për të cilin është hequr kjo përgjegjësi.

3.2.3 Çfarë të drejtash kanë prindërit në raport me pasurinë e fëmijës?

Prindërit e fëmijës kanë të drejtën e administrimit dhe të përdorimit të pasurisë së fëmijës së tyre. Pasuria e të miturit që nuk ka mbushur moshën katërmbëd-hjetë vjeç, administrohet nga prindërit në dobi të fëmijës, kurse pasuria e të miturit që ka mbushur moshën katërmbëdhjetë vjeç administrohet nga vetë i mituri, me pëlqimin paraprak të prindërve.

Prindërit mund të përdorin të ardhurat nga pasuria e fëmijës, që ata admin-istrojnë, për mirërritjen, edukimin dhe arsimimin e tij. Ata mund t’i përdorin këto të ardhura për të plotësuar nevojat e domosdoshme të familjes, kur nuk kanë pasuri të mjaftueshme për t’i plotësuar vetë ato. Të ardhurat e mbetura i kthehen fëmijës. Prindërit nuk mund të përdorin të ardhurat e fëmijës, nëse ky i siguron ato nëpërmjet punës së tij si dhe të ardhurat që janë rezultat i

50


51

një trashëgimie, apo dhurimi, nëse akti i trashëgimisë apo i dhurimit i ndalon shprehimisht prindërit që të administrojnë pasuritë përkatëse.

3.2.4 A lejohet kufizimi i kontakteve me fëmijën për njërin nga prindërit, apo gjyshërit?

Përgjegjësia prindërore nuk ka lidhje me mundësinë e kontaktimit të fëmijës nga ana e prindit. Kështu, në këndvështrimin ligjor e detyrueshme është që të ekzistojë një lidhje prindërore dhe jo që të ekzistojë përgjegjësia, apo pushteti prindëror. E drejta e mbajtjes së kontakteve me fëmijën është një e drejtë që u takon jo vetëm prindërve, por mbi të gjitha është e drejtë e vetë fëmijës. Kon-taktet me fëmijën përfshijnë në veçanti: kohë të shpenzuar me fëmijën gjatë vizitave, takimet, marrjen e fëmijës dhe kalimin e kohës me të, jashtë vend-banimit si dhe komunikimi i drejtpërdrejtë me fëmijën, mbajtja e korrespon-dencës, përdorimi i mjeteve të tjera të komunikimit në distancë, përfshirë dhe mjetet e komunikimit elektronik. Në rastin kur një prej prindërve i pamundëson, ose i vështirëson prindit tjetër kontaktet me fëmijën e vet, apo nëse diçka e tillë kryhet nga anëtarë të tjerë të familjes ku qëndron fëmija, prindit që i kufizohet kjo e drejtë, mund t’i drejto-het gjykatës me padi, e të kërkojë pushimin e këtyre sjelljeve si dhe rregullimin e marrëdhënieve me fëmijën, e nëse pengesat vazhdojnë dhe në të ardhmen, të kërkojë dënimin me gjobë e madje në raste ekstreme dhe dënim tjetër më të ashpër. Megjithatë, është e kuptueshme, që instrumenti më efektiv dhe i dobishëm për mbarëvajtjen e fëmijës është krijimi i marrëdhënieve të tilla ndërmjet dy prindërve dhe pjesëtarëve të familjeve të tyre, që lejojnë kontakte të kënaqshme ndërmjet tyre dhe fëmijës dhe nuk shtrojnë domosdoshmërinë e përdorimit të rrugës gjyqësore. Nëse fëmija qëndron në mënyrë të përhershme pranë njërit prej prindërve, mënyrën se si prindi tjetër do të ruajë kontaktet me fëmijën, prindërit e rregullo-jnë me mirëkuptim, duke u udhëhequr nga interesi i fëmijës si dhe duke pasur parasysh kërkesa të arsyeshme. Nëse ky mirëkuptim nuk arrihet, për mënyrën e kontaktimit të fëmijës shprehet gjykata. Por, nëse e mira e fëmijës e kërkon një gjë të tillë, Gjykata mund të vendosë për kufizimin e kontakteve të fëmijës me prindin. Në mënyrë të veçantë, Gjykata mund të vendosë:

ndalimin e kontakteve me fëmijën;

Ndalimin e marrjes së fëmijës jashtë vendbanimit dhe në mënyrë të pam-bikëqyrur

Të lejojë takimin e fëmijës vetëm në prani të prindit tjetër, apo të kujdes-tarit, apo të një personi tjetër të caktuar nga gjykata

Të kufizojë përdorimin e mjeteve të komunikimit në distancë

Të ndalojë komunikimin në distancë

Në rastin e largimit të fëmijës jashtë kufijve (të udhëtimit të fëmijës përtej kufijve) apo të rrëmbimit të paligjshëm të tij përtej kufijve, prindi tjetër ka të drejtë të kërkojë kontaktimin e fëmijës, apo të kërkojë kthimin e fëmijës në vend, mbështetur në dispozitat e konventave evropiane dhe ndërkombëtare. Për këtë duhet që vendi, tek i cili fëmija është dërguar, apo rrëmbyer të jetë firmëtare e Konventës së datës 25 tetor 1980, mbi aspektet civile të rrëmbimit të fëmijëve përtej kufijve

Gjyshërit kanë gjithashtu të drejtë të kërkojë rregullimin e kontakteve perso-nale me nipërit dhe mbesat, nëse kjo gjë është në interesin e këtyre të fundit. Nuk përjashtohet gjithashtu që edhe të afërm të tjerë më të largët, të kërkojnë rregullimin e kontakteve me fëmijët e mitur, nëse diçka e tillë qëndron në in-teresin e fëmijës. Gjykata në zgjidhjen e këtyre mosmarrëveshjeve, i shqyrton çështjet në tërësi, duke vlerësuar në veçanti kontekstin e raporteve të krijuara tashmë ndërmjet të afërmve dhe fëmijës (këtu do të merret në vlerësim lidhja emocionale e fëmijës, ecuria e kontakteve të deriatëhershme, apo dhe mënyra se si fëmija i përjeton vizitat, etj). Gjykata vlerëson sipas materialit të gjithan-shëm të mbledhur në çështje, gjykon mbështetur në vlerësimet e ekspertit psikolog si dhe duke u mbështetur në gjykimin e vet të pavarur. Gjatë kësaj procedure, gjykata merr parasysh gjithashtu dhe vetë qëndrimin e fëmijës lid-hur me çështjen. Nëse gjykata konstaton se kontaktet me njërin prej prindërve, me gjyshërit, apo me të afërmit e tjerë, nuk i shërbejnë interesit më të mirë të fëmijës, mund të refuzojë rregullimin e kontakteve, dhe madje mund t’u ndalo-jë të afërmve kontakte personale me fëmijën.

3.3 DETYRIMI USHqIMOR

3.3.1 Çfarë është detyrimi ushqimor dhe kush ka detyrimin për ta paguar atë?

Detyrimi ushqimor përbëhet nga shërbime të rregullta, periodike dhe të detyrueshme në favor të anëtarëve të familjes, që konsistojnë në ofrimin e mjeteve të jetesës dhe sipas nevojës dhe në mjetet e domosdoshme për arsim.

52


53

Detyrimi ushqimor lind vetëm kur personi që kërkon këtë detyrim është i paaf-të për punë dhe nuk ka mjete të mjaftueshme për të jetuar.

Detyrimin ushqimor e kanë të afërmit në vijë të drejtë si dhe vëllezërit dhe mo-trat. Po ashtu pjesëtarët më të afërt të familjes kanë detyrimin përpara atyre që vijnë më pas në shkallën e afërsisë. Detyrimi ushqimor i njërit prej bashkëshort-ëve ndaj të dytit, pas zgjidhjes së martesës, e parakalon detyrimin e të afërmve të tjerë, të bashkëshortit përfitues. Megjithatë, detyrimi për ushqim që i ngar-kohet një bashkëshorti ndaj bashkëshortit tjetër, kur ky i fundit është i paaftë për punë dhe pa mjete të mjaftueshme për të jetuar nuk mund të caktohet për një kohë më të gjatë se 6 vjet nga data e zgjidhjes së martesës.

Ndërkohë, detyrimi ushqimor që rëndon mbi vëllezërit dhe motrat kufizohet vetëm në nevojat e domosdoshme. Këtu mund të përfshihen edhe shpenzimet e edukimit dhe arsimimit, kur bëhet fjalë për vëllezër, apo motra të mitura.

Detyrimi për ushqim mund të kërkohet vetëm nga ai që është nevojtar dhe nuk është në gjendje të sigurojë nevojat e domosdoshme të tij. Detyrimi për ush-qim duhet të caktohet në raport me nevojat e atij që e kërkon dhe mundësitë ekonomike të atij që detyrohet. Ky detyrim nuk duhet të kapërcejë atë që është e nevojshme për jetën e personit që përfiton, duke pasur parasysh rrethanat e jetës së tij.

Detyrimi ushqimor i prindit ndaj fëmijës është detyrimi më i gjerë. Fëmija ka të drejtë të ketë të njëjtin nivel jetese sikurse dhe prindërit e tij.

Prindërit janë të detyruar të ofrojnë kontribute ushqimore për fëmijën, i cili nuk është ende në gjendje të mbajë vetveten, me përjashtim të rasteve kur vetë fëmija disponon pasuri të mjaftueshme për të mbuluar nevojat e tij jetësore. Prindërit nuk mund t’i shmangen detyrimit për të paguar kontributet ushqimore të fëmijëve të tyre, as kur atyre u hiqet përgjegjësia prindërore. Po ashtu prindërit nuk mund të justifikohen se ata vetë kanë të ardhura të pam-jaftueshme për t’i siguruar fëmijës detyrimin ushqimor. Prindi është i detyruar të ndajë me fëmijën e vet, çdo të ardhur, sado e vogël, që të jetë kjo. Madje, në raste të caktuara, prindërit janë të detyruar të shesin pasurinë e tyre, apo një pjesë të saj, për të mundësuar detyrimin që rëndon mbi ta, për shembull, për të shpëtuar shëndetin, apo jetën e fëmijës. Madje, sipas Kodit të Familjes së Republikës së Shqipërisë, detyrimi për ushqim, vazhdon edhe për kohën që fëmijët madhorë ndjekin shkollën e mesme, ose të lartë, deri në moshën njëzetë e pesë vjeç.

Detyrimi ushqimor për pjesëtarët e familjes që gjenden më tej në afërsinë e gjakut lind vetëm nëse personat e detyruar për shkak të afërsisë më të madhe kanë vdekur, apo kur këta persona nuk janë në gjendje të përmbushin detyri-min.

Kur personat e ngarkuar për dhënien e detyrimit për ushqim nuk janë në gjendje që ta japin këtë tërësisht, ose pjesërisht, ky detyrim u kalon tërësisht, ose pjesërisht, personave që janë në radhë të mëpasme. Prindërit nuk shkar-kohen nga detyrimi për ushqim ndaj fëmijëve të tyre, edhe sikur t’u jetë hequr përgjegjësia prindërore.

3.3.2 A kanë detyrimin e pagimit të detyrimit ushqimor, prindërit që kanë lindur fëmijë në një lidhje fakti?

Patjetër e kanë këtë detyrim. Ky detyrim është absolut në rastin e nënës, ndërkohë, që në rastin e atit, lidhet me faktin, nëse ky e ka njohur, ose jo fëmi-jën si të tijin, apo nëse atësia është vërtetuar me vendim gjykate. Në rastin kur ngrihet padi në gjykatë për vërtetimin e atësisë, subjekt i kësaj padie është dhe kërkesa për detyrimin ushqimor.

3.3.3 A lidhet detyrimi i pagimit të kontributit ushqimor me pushtetin prindëror, apo me faktin që prindi duhet të dëshmojë që ka të ardhura fikse/të qëndrueshme?

Heqja e përgjegjësisë prindërore nuk nënkupton shkarkimin e prindit nga detyrimet që ai ka ndaj fëmijës. Heqja e përgjegjësisë prindërore lidhet me faktin që pushteti i prindit ndaj fëmijës nuk është zbatuar në mënyrë korrekte. Ndërkohë, detyrimi ushqimor nuk përbën asnjë lloj dënimi në raport me prin-din, por është thjesht një detyrim i tij për të siguruar rritjen dhe edukimin e fëmijës së vet.

Detyrimi ushqimor përllogaritet duke pasur parasysh nevojat e përligjura të fëmijës si dhe pasurinë, e mundësitë për të siguruar të ardhura të të detyruarit, si dhe masën në të cilin prindi që ka detyrimin ushqimor ndaj fëmijës, kujde-set personalisht për rritjen dhe edukimin e tij. Zbatimi i detyrimit ushqimor, në raport me fëmijën, që nuk është në gjendje të mbajë vetveten, mund të konsistojë dhe tërësisht, apo pjesërisht në përpjekjet personale për rritjen dhe edukimin e tij.

54


55

3.3.4 Në cilat raste, detyrimi i pagimit të kontributeve ushqimore kalon nga prindërit tek gjyshërit?

Ligji e lejon mundësinë e përfitimit të kontributeve ushqimore nga pjesëtarë më të largët të familjes së fëmijës, pra, jo vetëm nga ana e prindërve. Detyrimi ushqimor i një personi me shkallë afërsie më të vogël me fëmijën, lind atëherë kur detyrimi nga personi me shkallë afërsie më të madhe, është i pamundur të kryhet, për shkak se ky person ose ka vdekur, ose ai nuk është në gjendje të përmbushë detyrimin e tij. Në një rast të tillë, edhe gjyshërit mund të detyro-hen të paguajnë kontributin ushqimor të fëmijës, duke qenë se janë personat që në vijë të drejtpërdrejtë kanë afërsinë më të madhe me fëmijën. Megjithatë duhet theksuar se vetëm fakti, që personat që gjenden më larg në shkallën e afërsisë me fëmijën, kanë një situatë materiale më të mirë, nuk përbën shkak për heqjen e kësaj barre nga personat që qëndrojnë në lidhje më të afërta me fëmijën. Që do të thotë se nëse gjyshërit janë në gjendje ekonomike më të mirë se prindërit e fëmijës, kjo nuk nënkupton automatikisht, transferimin e këtij detyrimi nga prindërit e fëmijës, tek gjyshërit e tij.

Gjithashtu, ligji lejon mundësinë që fëmija t’i përfitojë detyrimet ushqimore edhe nga njerku, apo njerka, kur nuk ka persona të tjerë që kanë detyrimin për ushqim ndaj tyre dhe janë në gjendje ta japin këtë detyrim. Thjeshtërit kanë detyrimin për ushqim për njerkun dhe njerkën e tyre, kur këta ia kanë dhënë për një kohë të gjatë këtë detyrim dhe janë kujdesur për ta në mituri, jo më pak se 10 vjet, në këtë rast thjeshtërit ngarkohen me dhënien e detyrimit për ushqim, njëlloj si ndaj prindërve të tyre

3.3.5 Në cilat situata rivlerësohet masa e detyrimit ushqimor të përcak-tuar nga gjykata?

Në rast të ndryshimit të rrethanave mund të kërkohet ndryshimi i vendimit gjy-qësor që përcakton masën e detyrimit ushqimor. Një ndryshim i tillë i rretha-nave presupozon si një ndryshim të nivelit të të ardhurave, por edhe një ndry-shim i rëndësishëm në jetën e personit përfitues dhe personit të detyruar. Për shembull, një rritje e arsyeshme e nevojave të personit përfitues (nëse fëmija zhvendoset për shembull nga një fshat, në një qytet të madh, presupozon zakonisht nevoja më të mëdha jetësore për t’u përballuar), apo një pakësim i ndjeshëm i nivelit të të ardhurave të të detyruarit (në rast të ndryshimit të punës, apo të pushimit nga puna) mund të shërbejnë si arsye për të kërkuar rivlerësim të masës së detyrimit ushqimor, të përcaktuar nga gjykata. Gjithsesi, për çdo rast, gjykata do të marrë parasysh situatën konkrete të personit për-

fitues si dhe të personit të detyruar, kushtet e tyre ekonomiko-shoqërore, si dhe funksionet e qëllimet që përmbush vetë instituti i detyrimit ushqimor.

3.4 MARTESA

3.4.1 Si përkufizohet martesa në legjislacionin shqiptar?

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë e përkufizon martesën si një lidhje ndër-mjet burrit dhe gruas. Ky përkufizim mund të nxirret gjithashtu nga tërësia e dispozitave të përfshira në Kodin e Familjes. Për këtë arsye, martesa mund të quhet si një lidhje e qëndrueshme dhe formale ndërmjet burrit dhe gruar, e lin-dur nga vullneti i bashkëshortëve, që është në të njëjtën kohë dhe një marrëd-hënie juridike e ndërsjellë. Kjo lidhje nënkupton bashkësinë e bashkëshortëve jo vetëm në planin personal, por edhe një lidhje të ngushtë të marrëdhënieve pasurore. Nga ky përkufizim, rezulton se martesa nënkupton në veçanti intim-itetin e marrëdhënieve, por edhe një bashkëveprim të qëndrueshëm dhe të përditshëm, si dhe ndihmën reciproke të bashkëshortëve, e bashkëjetesën nën të njëjtën çati.

3.4.1 Si lidhet martesa?

Martesa lidhet kur burri dhe gruaja deklarojnë përballë nëpunësit të zyrës civile vullnetin e tyre për të lidhur martesë. Në ditën e caktuar për lidhjen e martesës, nëpunësi i gjendjes civile, pasi bindet për identitetin e bashkëshortëve të ardh-shëm, në bazë të akteve dhe të thënieve të dëshmitarëve, si dhe të vetë bash-këshortëve të ardhshëm, në prani të dy dëshmitarëve, u lexon bashkëshortëve të ardhshëm, nenet përkatëse të Kodit të Familjes, posaçërisht, ato nene që përmbajnë të drejtat dhe detyrimet e bashkëshortëve, merr nga secili prej tyre deklarimin se ata duan të lidhin martesë dhe pasi merr pëlqimin e tyre, i shpall të martuar në emër të ligjit. Akti i martesës hartohet menjëherë, nënshkruhet nga bashkëshortët, dëshmitarët dhe nëpunësi i gjendjes civile dhe regjistrohet në regjistrin e martesave.

3.4.2 Cilat janë të drejtat dhe detyrimet që burojnë nga lidhja e martesës?

Lidhja e martesës nënkupton për bashkëshortët një varg të drejtash dhe dety-rimesh:

Detyrimet që lindin për bashkëshortët në kuadër të martesës përfshin gru-pohen në tre lloje: detyrimet shpirtërore ( nënkupton lidhjen e brendshme psikike ndërmjet bashkëshortëve dhe besnikërinë e plotë të ndërsjellë) detyri-

56


57

met fizike (detyrimi i marrëdhënieve fizike ndërmjet bashkëshortëve, me për-jashtim të rrethanave të caktuara, në të cilat mund të përligjet shmangia nga përmbushja e këtij detyrimi) detyrimet ekonomike (konsiston në kujdesin e përbashkët për ekonominë shtëpiake). Më konkretisht, këto detyrime përfshi-jnë sa më poshtë:

Detyrimi i ndihmës reciproke

Ky detyrim përfshin si dhënien e ndihmës në punët e përditshme, por edhe ndihmën në raste të jashtëzakonshme, si p.sh. në rast të sëmundjes së rëndë, (këtë ndihmë, bashkëshortët janë të detyruar ta japin dhe atëherë, kur kjo ndihmë lidhet me sakrifica të mëdha për ta).

Detyrimi i besnikërisë

Detyrimi i besnikërisë shkelet jo vetëm kur bashkëshorti/bashkëshortja kryen marrëdhënie fizike me një person tjetër, por edhe atëherë, kur bashkëshorti

nuk është më besnik kundrejt bashkëshortit/es, edhe pse nuk mund t’i bëhet akuza e kryerjes së tradhtisë në kuptimin e mësipërm (shembull ilustrues i kësaj situate, do të ishte për shembull, rasti kur bashkëshorti/bashkëshortja largohet nga banesa e përbashkët dhe bashkëjeton me një person tjetër).

Detyrimi i bashkëpunimit për të mirën e familjes

Ky detyrim përfshin të gjitha veprimet që nevojiten në mënyrë që familja të funksionojë normalisht, dhe në veçanti ato që lidhen me edukimin e për-shtatshëm të fëmijëve.

Detyrimi i bashkëjetesës së bashkëshortëve nën të njëjtën banesë

Detyrimi i bashkëshortëve për të jetuar në të njëjtën banesë niset nga par-akushti që vetëm bashkëjetesa nën të njëjtën çati krijon kushtet optimale, për përmbushjen e detyrimeve bashkëshortore si personale, ashtu dhe pa-surore. Vendbanimi i familjes është vendi që bashkëshortët zgjedhin me marrëveshje të përbashkët. Në rast mosmarrëveshje, secili nga bashkëshort-ët mund t’i drejtohet gjykatës, e cila, pasi dëgjon mendimet e të dy bash-këshortëve dhe, nëse është rasti, edhe mendimin e fëmijës që ka mbushur katërmbëdhjetë vjeç, mundohet të arrijë një zgjidhje me mirëkuptim. Kur kjo nuk është e mundur, gjykata vendos zgjidhjen që e quan më të përshtatshme për kërkesat e familjes.

3.4.3 Si e rregullon legjislacioni ynë situatën pasurore të bashkëshortëve?

Legjislacioni ynë rregullon dy lloj regjimesh pasurore të bashkëshortëve, që parashikojnë marrëdhëniet e ndërsjella ndërmjet bashkëshortëve, që burojnë nga fakti i lidhjes së martesës ndërmjet tyre. Më konkretisht, këto dy regjime janë:

Regjimi pasuror martesor në bashkësi

Ky regjim lind automatikisht në bazë të ligjit, atëherë kur bashkëshortët nuk shprehin vullnet të ndryshëm, në lidhje me këtë çështje, pra, që nuk vendo-sin për të nënshkruar kontratë paramartesore)

Regjimi pasuror kontraktor, i cili krijohet vetëm nëpërmjet një kontrate që bashkëshortët nënshkruajnë para se të lidhin martesë, por edhe gjatë ko-hëzgjatjes së martesës, nëpërmjet të cilës bashkëshortët, ose pezullojnë

58


59

regjimin pasuror të vendosur nëpërmjet ligjit, ose ndryshojnë regjimin pa-suror të vendosur nëpërmjet një kontrate të mëparshme.

Në sistemin e bashkësisë pasurore ligjore të bashkëshortëve, që parashikohet me ligj, ekzistojnë përgjithësisht tre lloje pasurish: pasuria e përbashkët, (ose pasuria e vënë gjatë martesës nga ana e bashkëshortëve), pasuria vetjake e burrit dhe pasuria vetjake e gruas. Në çastin e lidhjes së martesës, bashkësia që krijohet ndërmjet bashkëshortëve përfshin të gjithë pasurinë e tyre që vi-het gjatë martesës, por ka sende, të cilat trajtohen nga ligji si pasuri vetjake e burrit, apo gruas, të cilën këta e disponojnë vetë, pa qenë e nevojshme pëlq-imi i bashkëshortit. Në parim, pasuri e përbashkët e bashkëshortëve, konsid-erohet gjithçka që është përfituar gjatë martesës, (pra, gjatë ekzistencës së bashkësisë pasurore ligjore), ose nga të dy bashkëshortët, ose nga njëri prej tyre. Në mënyrë të veçantë, në këtë pasuri do të përfshihet:

Shpërblimet për punën, si dhe të gjitha përfitimet për shërbimet që bash-këshortët i kryejnë veçmas;

Të ardhurat nga pasuria e përbashkët, si p.sh. përqindjet e interesave nga llogaritë e përbashkëta bankare, qeratë e apartamenteve të vëna bashkër-isht gjatë martesës, pensionet etj

Të ardhurat nga veprimtaria tregtare, që krijohet gjatë martesës;

Ndërkohë, në pasurinë vetjake të bashkëshortëve, përfshihen:

Pasuria e cila para lidhjes së martesës ishte në bashkëpronësi të bash-këshortit me persona të tjerë;

Sendet që bashkëshortët i përfitojnë nga trashëgimitë, dhurimet, me për-jashtim të rastit, kur trashëgimlënësi, apo dhuruesi e ka theksuar shprehi-misht se një send i caktuar do të jetë pasuri e të dy bashkëshortëve;

Pasuritë e përdorimit ngushtësisht vetjak të secilit bashkëshort dhe pasur-itë e fituara si aksesorë të pasurisë vetjake;

Mjetet e nevojshme të punës për ushtrimin e profesionit të njërit prej bashkëshortëve, përveç atyre që janë caktuar për administrimin e një shoqë-rie tregtare;

Pasuria e fituar nga shpërblimi i dëmit vetjak, me përjashtim të të ard-

hurave që rrjedhin nga pensioni i fituar për shkak të humbjes së pjesshme, apo të plotë të aftësisë për punë

Pasuria e fituar nga tjetërsimi i pasurive vetjake, që përmenden më sipër.

Të ardhurat që janë rrjedhojë e të drejtës së autorit, apo të drejtave të tjera të lidhura, ose rezultat i të drejtës mbi pronësinë industriale.

Bashkësia pasurore e bashkëshortëve ndërpritet për shkak të vdekjes së ndonjërit prej bashkëshortëve, të shpalljes së tij të zhdukur, apo të vdekur, nga gjykata, si dhe në rastin kur vetë martesa zgjidhet, ose shpallet e pav-lefshme. Po ashtu, bashkësia pasurore e bashkëshortëve mund të ndërpritet dhe gjatë kohëzgjatjes së martesës, nëpërmjet një vendimi të gjykatës, të lëshuar me kërkesë të njërit prej bashkëshortëve. Kërkesa e drejtuar gjykatës për ndarjen e bashkësisë pasurore të bashkëshortëve mund të ndodhë vetëm për shkaqe të rëndësishme. Kërkesa mund të jetë e motivuar për sh-embull nga njëri prej bashkëshortëve, në rastet kur bashkëshorti tjetër është i paaftë, ose e keqadministron pasurinë e përbashkët, ose e administron atë në mënyrë të tillë, që vë në rrezik, interesat e bashkëshortit tjetër, apo të familjes. Një arsye e përshtatshme për t’iu drejtuar gjykatës, për pjesëtim të pasurisë së përbashkët, gjatë kohëzgjatjes së martesës, do të ishte dhe rasti kur njëri prej bashkëshortëve nuk kontribuon në familje, në përputhje me gjendjen e tij dhe me aftësinë për punë, ose kur ka ndodhur një pjesëtim faktik i pasurisë në bashkësi.

Regjimi pasuror me kontratë: Bashkëshortët kanë mundësinë që të shpre-hen në mënyrë të pavarur, lidhur me mënyrën sesi këta do të disponojnë pasurinë e vënë gjatë martesës. Një kontratë e tillë duhet të lidhet para një noteri, përndryshe është e pavlefshme.

3.5 LIDHJET E FAKTIT

3.5.1 Çfarë është një lidhje fakti?

Sipas të drejtës familjare shqiptare, vetëm një lidhje ndërmjet një burri dhe një gruaje, që përmbush disa kritere të caktuara dhe respekton një formë të caktuar, quhet martesë. Megjithatë, ekzistojnë situata, në të cilat dy njerëz ven-dosin të bashkëjetojnë me njëri-tjetrin dhe të drejtojnë së bashku një ekonomi shtëpiake. Këto lidhje jo formale, njihen shpesh me emrin lidhjet e faktit. Si-pas kodit të familjes, bashkëjetesa është një lidhje fakti ndërmjet burrit dhe

60


61

gruas që jetojnë në çift, e karakterizuar nga një jetë e përbashkët, që paraqet një karakter stabiliteti dhe vazhdueshmërie. Këto lidhje përgjithësisht nuk përfitojnë nga ndonjë mbrojtje ligjore, dhe mbi to nuk rëndojnë detyrime të caktuara. Megjithatë, nuk mund të themi as që normat juridike i anashkalojnë tërësisht këto lidhje, duke qenë se në disa raste ligjvënësi i referohet personit bashkëjetues. Ligjvënësi është i ndërgjegjshëm se në shumicën e rasteve ndër-mjet personave që bashkëjetojnë krijohet një lidhje afërsie shumë e madhe, e ngjashme me atë që personat kanë në raportet martesore. Prandaj, dhe mjaft herë, në dispozitat ligjore, mund të gjesh referenca të personit bashkëjetues. Kështu, në mjaft dispozita ligjore, që trajtojnë konfliktin e interesit dhe rrethin e personave të lidhur do të përfshihet dhe personi bashkëjetues. Megjithatë, personat bashkëjetues nuk bëjnë pjesë në rrethin e trashëgimtarëve ligjorë të trashëgimlënësit, pasi ky vdes, nuk mund të përfitojnë nga taksimi i përbash-kët, nuk kanë të drejtë të birësojnë së bashku një fëmijë, etj.

3.5.2 Si i rregullon ligji marrëdhëniet pasurore ndërmjet personave jeto-jnë në një lidhje fakti?

Në kundërshtim nga bashkëshortët, marrëdhënieve pasurore të të cilëve, Kodi i Familjes u ka kushtuar një pjesë të rëndësishme (që do të thotë, në radhë të parë, ka rregulluar të ashtuquajturën bashkësi ligjore, si dhe bashkësinë pa-surore kontraktore, apo së fundi pjesëtimin e detyruar të bashkësisë pasurore), në raport me personat bashkëjetues, Kodi i Familjes, parashikon vetëm që “këta persona mund t’i drejtohen noterit, ku të lidhin një marrëveshje në të cilën të për-caktojnë pasojat që rrjedhin nga bashkëjetesa lidhur me fëmijët dhe pasurinë e vënë gjatë bashkëjetesës”. Sigurisht, që çdonjëri prej personave bashkëjetues ka të drejtën e administrimit të pavarur të pasurisë së vet. Nga ana tjetër, nëse që të dy këta persona, do të jenë palë e një kontrate shitjeje, (për shembull, në këtë formë, do të bëhen pronarë të një apartamenti, të një makine, apo të një sendi tjetër), ndërmjet tyre lind e drejta e bashkëpronësisë. Në këtë rast, zbato-hen dispozitat e Kodit Civil të Republikës së Shqipërisë, që rregullojnë çështjen e bashkëpronësisë. Pra, personat bashkëjetues, duke qenë bashkëpronarë, të sendit në fjalë (qoftë ky, apartament, apo makinë), do të sillen ndaj sendit një-soj si bashkëpronarë. Kjo presupozon se ata e administrojnë sendin së bashku si dhe e përdorin sendin, në shkallë të tillë, që nuk pengon përdorimin e sendit nga bashkëpronari tjetër. Por, për çështje të rëndësishme, siç do të ishte, për shembull, shitja e pronës në bashkëpronësi, pronarët bashkëjetues duhet të kenë pëlqimin e njëri-tjetrit. Po ashtu, personat bashkëjetues kanë të drejtën të përfitojnë frytet e sendit, në përpjesëtim me pjesën që gëzojnë në bash-këpronësi.

Por, duke qenë se në thelb, të një bashkëjetese të lirë, qëndron fakti se ajo nuk kryhet në formën e kërkuar nga ligji, (pra, formalisht, ose duke respektuar një formë të caktuar) dhe përfundimi i kësaj lidhjeje ndodh në mënyrë joformale dhe nuk shoqërohet nga asnjë sanksion ligjor. Është e mjaftueshme, pra, që bashkëjetuesit të vendosin se do të ndahen me njëri-tjetrin dhe nuk kërkohet asnjë leje, apo konfirmim i këtij vendimi, nga asnjë organ i specializuar.

Ndërkohë, vështirësitë më të madhe krijohen në rastin kur personat bash-këjetues vendosin të ndahen, por ndërkohë kanë grumbulluar një pasuri, të përbashkët. Në këtë rast, është e domosdoshme të kryhen kompensimet e nevojshme. Por, duke qenë se ligji nuk e rregullon gjendjen e tyre pasurore gjatë bashkëjetesës dhe as pas përfundimit të saj, është e rëndësishme që të kërkohet një bazë ligjore për kryerjen e këtyre kompensimeve, në kuadër të së drejtës civile. Përllogaritja e këtyre kompensimeve do të kërkojë rast pas rasti,

62


63

marrjen parasysh të rrethanave konkrete të lidhjes si dhe të faktorëve pasurorë e personalë të një çifti të dhënë.

Partnerët bashkëjetues mund të krijojnë megjithatë një bashkësi personale dhe pasurore, duke vënë në përdorim institutin e kontratës. Nuk është e për-jashtuar që përbërës të caktuar të pasurisë së tyre të jenë në bashkëpronësi. Nëse ka të tillë përbërës, në pjesëtimin e tyre do të zbatohen të njëjtat rregulla që ligji parashikon për eliminimin e bashkëpronësisë. Gjithsesi, kompensimet do të shihen në prizmin e kompensimeve për shkak të kontributit që ka bërë një pjesëtar i bashkësisë në rritjen e pasurisë së të dytit. Nëse pjesëmarrja e të dy anëtarëve të kësaj bashkësie nuk ka rezultuar në krijimin e përbërësve të përcaktuar pasurorë, kompensimet e ndërsjella mund të bëhen duke u mbështetur në dispozitat e Kodit Civil për begatimin pa shkak si dhe për kth-imin e kontributeve që i janë bërë një sendi të huaj.

3.5.3 A mund të trashëgojnë prej njëri-tjetrit personat që qëndrojnë në një lidhje fakti?

Nëse njëri prej personave që bashkëjetojnë me njëri-tjetrin vdes, duke mos lënë testament, atëherë personi bashkëjetues nuk përfiton nga trashëgimia ligjore e të ndjerit. Kjo për faktin se dispozitat e ligjit nuk e përfshijnë personin bashkëjetues në rrethin e personave që trashëgojnë sipas ligjit (e ashtuquaj-tura trashëgimia ligjore). Një dalje nga një situatë e tillë, mund të jetë vetëm përfshirja në testament e personit bashkëjetues.

3.5.4 A i rregullon ligji në ndonjë mënyrë lidhjet ndërmjet personave të të njëjtës gjini?

Ajo cka parashikon Kushtetuta dhe Kodi i Familjes i Republikës së Shqipërisë, ose mbrojtja e martesës, i referohet vetëm lidhjes së burrit dhe gruas në mënyrën e parashikuar nga ligji. Mbrojtja e martesës shfaqet ndër të tjera, në faktin, se ndaj lidhjeve të tjera, qofshin këto lidhje ndërmjet personave, të sek-seve të kundërta, apo të sekseve të njëjta, nuk rregullohen nëpërmjet dispozi-tave ligjore. Pra, në këtë kuptim, dispozitat ligjore që i referohen martesës nuk zbatohen për analogji për lidhjet e tjera të faktit.

3.6 DHUNA NË FAMILJE

3.6.1 Si e trajton ligji fenomenin e dhunës në familje?

Dhuna në familje nënkupton një veprim, ose një mosveprim të përsëritur dhe të qëllimshëm, që cënon të drejtat apo të mirat personale të pjesëtarëve të familjes, apo të personave të tjerë që jetojnë në të njëjtën shtëpi, veçanërisht kur këto sjellje vënë në rrezik jetën e shëndetin e këtyre personave, prekin din-jitetin e tyre, cënojnë paprekshmërinë e tyre fizike, lirinë, përfshirë dhe lirinë seksuale, e që shkaktojnë dëmtime të shëndetit të tyre fizik, e psikik, si dhe që provokojnë vuajtje dhe dëm moral tek personat mbi të cilët është ushtruar dhuna.

Dhuna në familje trajtohet në një numër ligjesh të Republikës së Shqipërisë, duke nisur nga Kodi i Familjes, Kodi Penal si dhe nga ligji i datës 18.12.2006, “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”. Sipas kodit të familjes, bash-këshorti ndaj të cilit ushtrohet dhunë, ka të drejtë t’i drejtohet gjykatës me

64


65

kërkesë për vendosjen si masë urgjente largimin e bashkëshortit që ushtron dhunë nga banesa bashkëshortore.

Sipas ligjit nr. 9669, datë 18.12.2006 “Për masa ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”, me dhunë do të konsiderohet çdo veprim, ose mosveprim i një per-soni ndaj një personi tjetër, që sjell si pasojë cënim të integritetit fizik, moral, psikologjik, seksual, ekonomik e social. Ndërkohë, sipas po këtij ligji, dhunë në familje, është dhuna që ushtrohet ndaj bashkëshortes/it, apo bashkëjetue-ses/it, apo ish-bashkëshorte/it, e ish bashkëjetueses/it, ajo e ushtruar ndaj vëllezërve, motrave, personave në gjini në vijë të drejtë, përfshirë prindërit adoptues dhe fëmijët e adoptuar, bashkëshortin/en, ose bashkëjetuesin/en të personave të sipërpërmendur, gjinia në vijë të drejtë, përfshirë edhe prindërit, edhe fëmijët e adoptuar të bashkëshorti/es, bashkëjetuesit/es, vëllezërit dhe motrat e bashkëshortit/es, nëse kanë bashkëjetuar gjatë 3 muajve të fundit, fëmijët e bashkëshortit/es, apo partnerëve bashkëjetues.

3.6.2 A përmbush dhuna në familje elementët e veprës penale të pla-gosjes me dashje?

Dhuna në familje është një shprehje, e cila sugjeron se sjelljet e sipërpërmen-dura mund të ndodhin vetëm në gjirin e familjes. Ndërkohë, viktima të dhunës, mund të jenë dhe personat që nuk janë pjesëtarë të familjes së personit që ushtron dhunë, por mund të qëndrojnë në raporte varësie ndaj tij (p.sh. një stu-dent që jeton me një bashkëmoshatar të vetin në një shtëpi, qeranë e së cilës e ndajnë së bashku, dhe përkohësisht mund të jetë i varur prej tij, përderisa nuk ka kohë, ose mjete të mjaftueshme për të gjetur një vendbanim tjetër). Këta persona mund ta kenë të pamundur që t’i kundërshtojnë keqtrajtimet fizike, apo psikike (këtu nuk është dhe aq fjala për aftësinë fizike të sprapsjes së sul-mit, por pamundësia për të ushtruar ndikim ndaj dhunuesit, në mënyrë që ky i fundit të mos ndërmarrë më akte dhune ndaj tij). Është kjo arsyeja se përse në Kodin Penal, në vend të shprehjes “dhunë e ushtruar në marrëdhënie familjare” gjejmë një shprehje tjetër, e përkatësisht veprën penale të “dëmtimeve të tjera me dashje”. Sipas nenit 90, të Kodit Penal të Republikës së Shqipërisë, “rrahja si dhe çdo vepër tjetër dhune përbën kundërvajtje penale dhe dënohen me gjobë, ose me burgim deri në gjashtë muaj”. Po ashtu Kodi Penal i Republikës së Shq-ipërisë, trajton kundërvajtjen e plagosjes së lehtë me dashje, kur kjo shkakton paaftësi të përkohshme në punë, për më tepër se 9 ditë dhe e dënon me gjobë, ose me burgim, deri në dy vjet”. Nëse plagosja ka sjellë si pasojë gjymtimin, shëmtimin, ose çdo dëmtim tjetër të përhershëm të shëndetit, ndërprerjen e shtatzënisë, ose ka qenë e rrezikshme për jetën, në çastin e shkaktimit të saj,

cilësohet plagosje e rëndë dhe dënohet me burgim, nga tre gjer në dhjetë vjet. Gjithashtu, legjislacioni penal trajton me një rëndësi të veçantë veprën penale të keqtrajtimit ndaj të miturve, sipas të cilit, keqtrajtimi fizik, ose psikologjik i të miturit nga personi që është i detyruar të kujdeset për të, dënohet me burgim nga tre muaj deri në dy vjet. Ndërkohë, detyrimi i të miturit, për të punuar, për të siguruar të ardhura, për të lypur, apo për të kryer veprime që dëmtojnë zhvillimin e tij, dënohet me burgim deri në katër vjet dhe me gjobë nga pesëd-hjetë mijë lekë deri në një milionë lekë. Kur nga vepra është shkaktuar dënimi i rëndë i shëndetit, ose vdekja e të miturit, dënohet me burgim nga dhjetë deri në njëzet vjet.

3.6.3 Si duhet të veprojmë nëse jemi viktima të dhunës brenda familjes, apo dëshmitarë të saj?

Reagimi më i drejtë në një situatë të tillë do të ishte ajo sjellje, e cila do të sillte ndërprerjen e dhunës, ndëshkimin e autorit dhe korrigjimin e sjelljes së tij.

Bazë për vënien në lëvizje të procedurës në rastin e kryerjes së veprës penale të keqtrajtimit është si kallëzimi për kryerjen e veprës penale, që bëhet ose nga vetë viktima e keqtrajtimit (p.sh. në komisariatin më të afërt të policisë), apo dhe dëshmitarët e kësaj vepre penale (si p.sh. fqinjët) por në raste të caktuara, procedura mund të vihet në lëvizje dhe me vetë iniciativën e organeve të zbati-mi të ligjit, (policia, e cila gjatë një ndërhyrjeje, të provokuar nga një telefonatë me kërkesën për ndihmë, konstaton që në një moment të caktuar, është kryer vepra penale e dhunës në familje.

Sipas ligjit për masat ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare, vetë viktima, ose kushdo që konstaton një rast të ushtrimit të dhunës në familje, mund t’i dre-jtohet me një kërkesë postës më të afërt të policisë, (të zonës ku banon, ose ndodhet), njësisë përkatëse vendore, (komunë, bashki), qendrës shëndetësore të zonës ku banon, apo ndodhet, ose me kërkesë-padi, gjykatës së rrethit të vendbanimit, vendndodhjes së saj, ose të dhunuesit/es, për të marrë masat e nevojshme.

3.6.4 Kujt mund t’i drejtohemi në rastet kur hasim raste të dhunës në familje?

Ekzistojnë institucione të ndryshme që janë të detyruara të parandalojnë dhu-nën në familje dhe që mund të reagojnë në situatat, kur dhuna në familje është duke ndodhur. Sipas ligjit “Për masat ndaj dhunës në marrëdhëniet familjare”,

66


67

autoriteti kryesor përgjegjës për zbatimin e këtij ligji është Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta. Autoritete të tjera përgjegjëse të linjës janë: a) njësitë e qeverisjes vendore, b) Ministria e Brendshme, c) Ministria e Shëndetësisë, d) Ministria e Drejtësisë. Ministria e Punës, Çështjeve Sociale dhe Shanseve të Barabarta përgjigjet kryesisht për hartimin dhe zbatimin e strategjive dhe planeve kombëtare në fushën e mbrojtjes dhe kujdesit ndaj viktimave të dhunës në marrëdhëniet familjare.

Detyrat që burojnë nga dispozitat ligjore për masat ndaj dhunës në marrëd-hëniet familjare, realizohen në kuadër të Programit Kombëtar për Parandalimin e Dhunës brenda Familjes. Të gjitha institucionet e parashikuara në këtë ligj, në rastin e konstatimit të ushtrimit të dhunës brenda familjes, apo të dyshimeve për ushtrim dhune, duhet të vënë në dijeni organet e zbatimit të ligjit, dhe të propozojnë që pjesëtarët e familjes të vendosen nën regjimin e parashikuar nga ligji. Pavarësisht kësaj, institucionet duhet megjithatë, të ndërmarrin ve-prime të mëtejshme të parashikuara nga ligji, në drejtim të dhunës në familje.

68


69

IV. PJESËMARRJA NË JETËN POLITIKE DHE SHOqËRORENjë prej parimeve kryesore të rendit kushtetues të Republikës së Shqipërisë është parimi i sovranitetit të popullit. Ky parim nënkupton se Populli – që do të thotë të gjithë qytetarët shqiptarë është subjekti më i lartë që vendos për çështjet e vendit. Është vullneti i popullit që përcakton dhe kushtëzon vepri-met e organeve të pushtetit publik. Populli e ushtron vullnetin e vet nëpërmjet përfaqësuesve të tij (demokracia përfaqësuese, ose demokracia e tërthortë) ose në mënyrë të drejtpërdrejtë (demokracia direkte), pra, kur një rreth i cak-tuar zgjedhësish (trupë elektorale) merr vetë vendim për një çështje të caktuar, pa ndërmjetësimin e organeve shtetërore. Kushtetuta shqiptare ka preferuar në fakt t’i japë një vend më të rëndësishëm demokracisë përfaqësuese pasi ajo fillon me paragrafin “Shqipëria është republikë parlamentare”. Sipas parimit demokratik, pushteti politik merr legjitimitetin e tij prej konsensusit të popul-lit që është titullari i sovranitetit. Nga ana tjetër vullneti i trupit elektoral dhe i asambleve që e përfaqësojnë formohet në përgjithësi sipas parimit të mazho-rancës. Por, një pushtet i mazhorancës pa kufi mund të ndrydhë të drejtat e pakicave dhe individëve duke u shndërruar në atë që në doktrinën politike njihet si “tirania e mazhorancës”. Ja pse lind nevoja për të përcaktuar kundrape-sha ndaj arbitraritetit të mazhorancës nëprmjet organeve dhe mekanizmave garantues. Në demokracitë liberale, si ajo shqiptare, kjo arrihet nëpërmjet pri-matit që ka parimi i kushtetutshmërisë, në respekt të së cilit dhe vetë populli e ushtron sovranitetin brenda kufijve të përcaktuar në Kushtetutë. Pra men-dohet se sovraniteti popullor është më i konsoliduar në normat kushtetuese si një kontrate sociale që vetë ai ka vendosur të respektojë si i vetmi mjet për arritjen e paqes sociale dhe mirëqënies së përgjithshme, deri në momentin kur ai mendon se ka ardhur koha të hartojë një kontratë socialë ose një Kushtetutë te re.

4.1qarkullimi i ideve dhe liria e fjalës

Për shkak të eksperiencës traumatike komuniste të vrasjes së fjalës, shqip-tarët më shumë se çdo popull tjetër e dinë se pjesmarrja në jetën politike dhe shoqërore nuk mund të vijë pa qarkullimin e ideve dhe shprehjes së tyre me anë të fjalës së lire. Kështu, liria e shprehjes jo pa qëllim është vendosur menjëherë pas të drejtës së jetës në Kushtetutën tonë, duke karakterizuar vetë natyrën e shtetit tonë demokratik. Kështu, Neni 22 i Kushtetutës u njeh të gjithëve qytetarëve shqiptarë apo jo, të drejtën e shprehjes së mendimit të vet në të

gjitha format e mundshme. Kjo e drejtë mund të klasifikohet në rendin e të drejtave themelore dhe si e tillë, askush nuk mund të ndalojë të tjerët të shfaq-in mendimin e tyre, por nga ana tjetër do të thotë edhe që, askush nuk mund të detyrojë një person tjetër të shprehet për diçka që ai nuk do që të shprehet. Në këtë këndvësshtrim mund të themi së neni 21 mbron dhe të ashtëquaj-turën “të drejtën e heshtjes”, dmth mos të shprehesh për asgjë, përveç rasteve kur vetë Kushtetuta kërkon të kundërtën (ashtu si ndodh p.sh. për detyrimin e dëshmisë në një proçes gjyqësor).

Kjo e drejtë kaq e rëndesishme ka gjetur prej kohësh vendin e saj edhe në are-nën ndërkombëtare, e pasqyruar në aktet e mëposhtme. Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut në nenin 19 parashikon se “çdo individ gëzon të drejtën e lirisë së opinionit dhe të shprehjes dhe mos të dhunohet për këto opinione ashtu si dhe të drejtën për të marrë dhe shpëndarë informacione dhe ide më anë të çdo mjeti dhe pavarsisht kufijve”. Nuk mund të mbetej pas në këtë garë demokracie as kontinenti europian ku në nenin 10 të Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut thuhet se “çdo person gëzon të drejtën e shprehjes.

70


71

Kjo e drejtë përfshin lirinë e opinionit dhe lirinë për marrë dhe komunikuar informacione apo die pa ndërhyrjen e asnjë pale të autoriteteve publike dhe pa konsideruar kufijtë”. Të njëjtën vëmendje i ka kushtuar edhe Bashkimi Europian në Traktatin e tij Themelues si dhe tashmë në Kartën e Nisës ku në nenin 11 të saj shtohet edhe liria dhe respektimi i medias si dhe pluralizmit të tyre.

Në të vërtetë, liria e shprehjes është një kriter mbi të cilin realizohen liritë e tjera si, liria personale, liria e korrespondencës, liria e bashkimit dhe e organizimit, liria e fesë etj. E drejta për të dhënë dhe për të përhapur lajme, opinione dhe komente u siguron qytetarëve të drejtën për të shprehur gjykimet dhe idetë e tyre ne fushën politike, ekonomike, kulturore etj.

Pra liria e fjalës është e lidhur ngushtë më debatin politik dhe me konceptin e vetë demokracisë. nga ana tjetër Normat që kufizojnë lirinë e shprehjes nuk mund të shtrihen ederi aty sa të eliminojnë këtë të drejtë as përgjatë shpalljes së gjendjes së jashtëzakonshme.

Ashtu si përmendëm më sipër mjetet për lirinë e shprehjes janë të shumta: nëpërmjet fjalës, me shkrim, përmes shtypit, medias elektronike, televizionit etj. Edhe pse të gjithë qytetarët kanë të drejtë t’i përdorin këto mjete kjo s’do të thotë që shteti duhet t’u garantojë të githëve materialisht posedimin e tyre sepse ka dhe interesa te tjerë ne lojë. Në këtë mënyrë shtrohet dhe problemi i kufizimit të mjeteve dhe vetë ushtrimit të së drejtës. Secili prej nesh është plotësisht i lirë të shprehë mendimin e vetë duke respektuar në të njëjtën kohë dhe interesa të tjerë, të mbrojtura po me ligj. Interesa të tillë mund të ishin ato që kanë të bëjnë me të ashhtëquajturën privacy, sekretin shtetëror, afirmime ofenduese etj., të ngjashme. Thelbi i lirisë së shtypit qëndron pikërisht në mungesën e një censure paraprake prej autoritetetve shtetërore. E vetmja for-më kufizimi të lirisë së shtypit është sekuestrimi që zbatohet vetëm atëherë kur botuar dhe ka për qëllim të ndalojë vetëm shpërndarjen e tij.

4.2 E drejta e popullit për “të ditur”

Në Kushtetutën shqiptare kjo zë vend në nenin 23 si e drejta për t’u informuar si një tjetër kriter mjaft i rëndësishëm për ecurinë e demokracisë në vend. Ndryshe prej sistemeve diktatoriale ku rregulli është “fshehja” e gjithë aktiv-itetit shtetëror kjo në demokraci zëvendësohet nga trasparenca si e vetmja mënyrë e kontrollit të popullit ndaj atyre që udhëheqin në emër të tij. Sepse e thënë me fjalë më të drejtëpërdrejta, nëse nuk sheh, nuk kupton, nëse nuk kupton, nuk krijon dot një opinion dhe nëse nuk krijon dot një opinion nuk

mund të vendosësh, se cilin të promovosh apo të godasësh me votën tënde. Kjo, në anën tjetër, ndihmon dhe vetë administratën publike që duke marrë opinione dhe mendime të qytetarëve në kohë të shpejtë të përmirësojë punën e vet dhe t’u përgjigjet më mirë interesave të komunitetit të cilat ajo mbron. Kushtetuta ka parashikuar shprehimisht, edhe rastet në të cilat e drejta për t’u informuar përforcohet akoma me shumë. Kështu është njohur mundësia e ku-jtdo për të ndjekur mbledhjet e organeve të zgjedhura koletkive si dhe e drejta për t’u informuar për gjendjen e mjedisit dhe për mbrojtjen e tij.

4.3 Fjalën e ka populli !!!

Si përmendëm edhe më sipër, populli mund të thotë fjalën e tij në shumë mënyra që i mundësojnë atij pjesëmarrjen në jetën politike të vendit, por natyrisht ajo më e rëndësishmja është pikërisht, e drejta e votës. Kjo e drejtë sanksionohet në nenin 45 të Kushtetutës si një e drejtë dhe liri themelore me karakter politik. Kushtetuta gjithashtu përcakton dhe titullarët e të drejtës zgjedhore duke konkretizuar në këtë mënyrë dhe parimin e votimit universal,

72


73

që është një fitore e madhe e demokracisë duke hequr kufizimet në lidhje me seksin, pasurinë, arsimin etj. e duke lënë vetëm kushtin e moshës madhore prej 18 vjeç. Kur flasim për të drejtën zgjedhore kemi parasysh si të drejtën aktive për të votuar ashtu dhe të drejtën pasive për t’u votuar. Kufizimet e kësaj të drejte i vendos vetë Kushtetuta ndaj shtetasve kur mbi ta ka një vendim të gjykatës si të paaftë mendërisht, ashtu sikundër heq mundësinë për t’u votuar por jo për të votuar personave që janë duke vuajtur dënimin me heqje lirie.

Për të garantuar sa më mirë këtë të drejtë të rëndësishme të qytetarit por dhe kriterin kryesor për ndërtimin e demokracisë, Kushtetuta është përkujdesur që të parashikojë disa parime të përgjithshme. Në radhë të parë ajo afirmon parimin e zgjedhjeve të lira, që nënkputon sigurimin e kushteve dhe të garan-cive për të bërë të mundur shprehjen e lirë të vullnetit të zgjedhësve. E lidhur ngushtë me këtë është dhe forma e shprehjes së këtij vullneti politik. Edhe pse historia ka njohur forma të votimit të hapur duke e vënë zgjedhësin para pre-sioneve të ndryshme, kushtetutat bashkëkohore kërkojnë medoemos krijimin e strukturave të ndryshme për të realizuar votim të fshehtë. Parimi i barazisë së votës përbën gjithashtu një nga parimet bazë të zgjedhjeve dhe bazohet në një parim akoma më të përgjithshëm si është ai i barazisë para ligjit. Kriteri një njeri, një votë edhe pse sot duket si kërkesë e padiskutueshme, nuk ka qenë i tillë në kohëra dhe vende të ndrsyhme ku njerëz me tituj apo prona të kishin të drejtën e dy apo më shumë votave.

4.4 Referendumi dhe iniciativa popullore ligjvënëse.

Duhet të themi se ky pushtet i rëndësishëm ne duart e popullit aplikohet në mënyra dhe nivele të ndryshme prej shumicës së vendeve perëndimore, ashtu si ka dhe vende që i ka dhënë një rol primar si është p.sh. Zvicra. Në eksperi-encën kushtetuese shqiptare ky instrument u pranua pas rënies së regjimit ko-munist dhe u sanksionua në ligjin për dispozitat kryesore kushtetuese dhe më vonë me një ligj të veçantë që do të mundësonte dhe zhvillimin e referendumit të parë për aprovimin e Kushtetutës shqiptare në 1994. Kushtetuta në fuqi do të aprovohej vetëm në vitin 1998, po me anë të referendumit popullor.

Në vijim të çfarë thamë më sipër, Kushtetuta shqiptare ka privilegjuar formën e demokracisë përfaqësuese, por në shembullin e kushtetutave të vendeve demokratike, ajo parashikon gjithashtu dhe forma të demokracisë së dre-jtëpërdrejtë dhe pikërisht me anë të të institutit të referendumit dhe inisi-ativës popullore ligjvënëse.Por dhe ky pushtet në duart e popullit ushtrohet po në përputhje me Kushtetutën. Kështu që jo vetëm zbatimi korrekt i pro-

cedurave për zhvillimin e tij duhet të përputhen me atë që Kushtuta kërkon, por dhe çështjet që shtrohen nuk duhet të vijnë në kundërshtim me shpirtin e Kushtetutës. Vetë Kushtetuta në këtë rast ka përjashtuar a priori, shtrimin e disa çështjeve si:

Tërësia territoriale e Shqipërisë.

Kufizimi i të drejtave të njeriut.

Buxheti, taksat dhe detyrimet financiare të shtetit.

Vendosja e gjendjes së jashtëzakonshme.

Deklarimi i luftës dhe paqes

Amnistia

74


75

Interpretimin final, nëse janë respektuar këto kritere në çështjen e shtruar për referendum e jep Gjykata Kushtetutese. Kodi zgjedhor nuk mund të parashi-kojë kufizime të tjera përvecse ato që prekin procedurat dhe kohën e zhvillimit të referendumeve.

Në fakt ekzistojnë disa tipologji të ndryshme referendumesh në bazë të ele-mentëve përcaktues dhe asaj që ata synojnë të realizojnë. Kështu, nisur nga shtrirja territoriale dallojmë referendumin e përgjithshëm nga ai vendor. Ni-sur nga lloji i çështjes që shtrohet për referendum, mund të dallojmë referen-dum kushtetutes, legjislativ si dhe referendum për një çështje të një rëndësie të veçantë ku mund të përfshihet dhe referendumi për të ratifikuar një mar-rëveshje ndërkombëtare. Karakteri i këtyre referendumeve është fakultativ dhe jo i detyrueshëm, që do të thotë se këto akte mund të miratohen dhe pa mirati-min e drejtëpërdrejtë popullor, pra referendumin. Këtë e vendosin organet që e kanë këtë kompetencë në kushtetutë, pas kontrollit paraprak të kushtetut-shmërisë së çështjes së shtruar.

Kështu nëse do i radhisnim ashtu si përcaktohen në Kushtetutë do te kishim:

Referendum kushtetues që parashikohet në kuadrin e rishikimit të Kush-tetutës. Këtu dallojmë dy raste: kur amendamenti kushtetues ende nuk është votuar prej Parlamentit, me 2/3 e votave, vendoset që kjo të kalojë në referen-dum dhe rasti i dytë kur amendamenti ka kaluar, mjaftojnë 1/5 e deputetëve që për këtë të pyetet dhe populli me anë të referendumit.

Referendumi i përgjithshëm, parashikohet prej Kushtetutës në nenet (150-152), dhe kategorizohet nisur nga lloji i çëshjtes që shqyrtohet, nga nismëtarët e tij, si dhe nga organet që marrin vendim për thirrjen e referendumit. Kryesisht, referendumi i përgjitshëm shprehet përmes referendumit legjislativ dhe refer-endumit për një çështje të një rëndësie të veçantë. Kushtetuta përcakton vetëm disa procedura kryesore për zhvillimin e referendumeve. Kështu, Gjykata kush-tetuese shqyrton paraprakisht nësë çështjet që shtrohen janë në përputhje me Kushtetutën pastaj data fiksohet me dekret të Presidentit të Republikës. Por detajet më të hollësishme për zhvillimin e tij përcaktohen në Kodin zgjedhor duke vendosur dhe limite kohore për realizimin e tij.

Referendumi shfuqizues i parashikuar në nenin 150/1 të Kushtetutës. Kjo nismë i përket popullit nëpërmjet 50 mijë shtetasve me të drejtë vote, kurse kërkesa bëhet në fillim pranë KQZ-së nga një grup prej jo më pak se 12 anëtarësh, të cilët dhe pajisen me logjistikën e duhur për të realizuar referendumin.

Referendumi për një çështje të një rëndësie të veçantë i cili zhvillohet me të njëjtat procedura si më sipër, ku në kërkesë duhet të përcaktohet qartë çështja që shtrohet, rëndësia e saj në mënyrë që zgjedhësit të përgjigjen me “PO” ose “JO”. Presidenti i Republikës vendos për zhvillimin e referendumit pasi ka marrë gjithmonë mendimin pozitiv prej Gjykatës Kushtetuese.

Referendumi me nismën e Kuvendit i përcaktuar prej nenit 150/2 zhvillohet pasi me propozimin jo më pak se 1/5 së deputetëve ose të Këshillit të Ministrave mund të vendosë që një çështje të shtrohet për referendum duke ndjekur më pas të njëjtat procedura si më sipër.

Referendumi për ratifikimin e marrëveshjeve nëdrkombëtare sipas nenit 123/3 zhvillohet atëherë kur Kuvendi i kërkon popullit të vendosëpër mundësinë e aderimit të Shqipërisë në organizata të rëndësishme ndëkombëtare, hyrja në të cilat shoqërohet me tkurrjen e sovranitetit shtetëror të Republikës së Shq-ipërisë.

Një instrument tjetër i shprehjes së sovranitetit popullor në mënyrë të dre-jtëpërdrejtë do të ishte dhe iniciativa ligjvënëse popullore e parashikuar në ne-nin 81/1 të Kushtetutës. Në këtë rast nuk ndodhemi si në rastin e referendumit kur dikush tjetër harton projekt-aktin juridik dhe populli vendos për fatin e tij, pasi në këtë rast është vetë populli që propozon ligjin duke hartuar në mënyrë të detajuar një projekt-ligj që ndjek fatin dhe prcedurat e miratimit normal prej Parlamentit.

4.5 Liria organizative

Pozitën e individit në shoqëri e përcakton po ashtu parimi i shoqërisë së hapur ose parimi pluralist. Shoqëria pluraliste nuk përbëhet thjesht nga një tërësi in-dividësh të izoluar, por shfaqet në një një larmishmëri formash. Në anën tjetër, kjo përbën gjithashtu një prej atributeve themelore të shtetit demokratik si është mundësia e pjesëmarrjes aktive të qytetarëve në jetën shoqërore dhe politike të vendit. Kushtetuta i garanton gjithkujt mundësinë e organizimit dhe të shoqërimit, si dhe mundësinë e tubimit. Falë lirisë së krijimit dhe aktivitetit të partive politike, u garantua njëherësh dhe parimi i pluralizmit politik. Këto janë parime thelbësore për funksionimin e shtetit demokratik dhe shtetit të së drejtës.

Ky parim nënkupton pjesëmarrjen e qytetarëve në të gjitha aktivitetet që kanë pikësynim realizimin e interesave të tyre. Ky aktivitet mund të ketë karakter të

76


77

shumëllojshëm, duke nisur që nga e drejta për të krijuar dhe aderuar në shoqa-ta, apo në forma të tjera vetë-organizimi, e drejta e tubimit, e organizimit sindikal, etj).

Në kreun mbi liritë dhe të drejtat politike (nenet 45-48 të Kushtetutës), një vend të rëndësishëm zënë liritë e e përcaktuar në nenin 46 dhe 47, pra, liria për tu organizuar kolektivisht dhe liria e tubimit.

Kur flasim për tubim (neni 47 i Kushtetutës), kuptohet bashkëprezenca në mnëyrë vullnetare të shumë personave në të njëjtin vend me një qëllim të për-bashkët (psh. një mbledhje ose një kortezh) pa të cilin do të kishim të bënim vetëm me një grumbullim të thjeshtë.

Kushti që, Kushtetuta vendos për të drejtën e tubimit, është që ajo të zhvil-lohet “paqësisht dhe pa armë”. Është e qartë që norma synon të mbrojë rendin publik në sensin material, apo sigurinë dhe e personave dhe objekteve. Tubimi nga ana tjetër do të humbiste karakterin paqësor nëse do të degjenronte në dhunë dhe prishje të rendit publik dhe kur, në një rast të tillë, forca publike do të autorizohej të ndërhynte për ta shpërndarë.

Sipas vendit ku mbahen, tubimet dallohen në: a) mbledhje në një vend privat si do të ishin ato që zhvillohen në vende private prej subjekteve të caktuara (psh. në një banesë); b) mbledhje në vende të hapura për publikun, dmth vende të mbyllura ose të veçuara nga jashtë, hyrja në të cilat është e lirë, mjafton që të ndiqen disa rregulla të caktuara (psh. një kinema ose një klub); c) mbledhje në vende publike, dmth ato që zhvillohen në vende ku çdokush mund të qa-rkullojë lirshëm (si rrugët, sheshet) , arsye përse në një rast të tillë liria e tubimit mund të hyjë në konflikt më lirinë e qarkullimit (neni 38 i Kushtetutës).

Vetëm për këtë tipologji të fundit mbeldhjesh, ligji për tubimet kërkon detyri-min e njoftimit, që duhet t’i jepet shefit të komisariatit në jurdiksionin territorial të së cilit zhvillohet ky tubim (të paktën tre ditë përpara datës së parashikuar). Njoftimi bëhet me shkrim duke treguar: a) identitetin dhe adresën e drejtuesit dhe të organizatorit të tubimit; b) qëllimin e tubimit; c) datën, vendin, orën e fillimit dhe të përfundimit të tubimit dhe itinerarin e tij (nëse ka të tillë); ç) numrin e përafërt të pjesëmarrësve dhe numrin e personave ndihmës në mbarëvajtjen e tubimit; d) personat që do të flasin në tubim. Gjejmë me vend të nënvizojmë motivin se përse legjislatori flet për “njoftim” dhe jo autorizim: i pari është në fakt një barrë që bie mbi organizatorët e tubimit, por nuk përbën kusht për legjitimitetin e vetë tubimit; kurse kur flitet për për autorizm apo leje

kuptojmë një akt me natyrë diskrecionale me anë të së cilës administrata heq një kufizim për ushtrimin e së drejtës.

Duke bërë pra, fjalë thjesht për një paralajmërim, shefi i komisariatit mund edhe të ndalojë tubimin, por vetëm atëherë kur ka arsye të motivuar se zhvil-limi i një tubimi në një shesh ose vendkalim publik përbën një rrezik real për sigurinë kombëtare, sigurinë publike, parandalimin e krimit, mbrojtjen e shën-detit ose të moralit ose mbrojtjen e lirive dhe të drejtave të të tjerëve dhe ky rrezik nuk mund të ndalohet me masa më pak shtrënguese, shefi i komisariatit të policisë mund të ndalojë zhvillimin e tubimit ose të vendosë për kohën dhe vendin e zhvillimit të tubimit. Një ndalim i tillë duhet të jetë i motivuar dhe mund të ankimohet përpara gjykatësit. Nëse organizatorët nuk japin njoftim, ata përgjigjen penalisht për mosrespektimin e detyrimit në ngarkim të tyre.

Kështu, që liria për tubim mbrohet vetëm atëherë kur ai zhvillohet në mënyrë paqësore. Megjithatë, forcat e rendit janë të detyruara të përdorin forcën vetëm si alternativë të fundit, në mënyrë prorporcionale me kërcënimin e shprehur në mënyrë që të shkaktojnë numrin sa më të vogël të të lënduarëve dhe të dëmeve të tjera anësore. Forcat e rendit mund të përdorin si mjet të fundit dhe armët e zjarrit, në përputhje me atë që parashikon ligji për përdorimin e armëve të zjarrit për të frenuar ose paralizuar veprimet e kundërligjshme të personit ose personave të përcaktuar në këtë ligj, kur mjetet e tjera nuk kanë dhënë rezultat ose kur duket qartë se përdorimi i tyre nuk do të ketë sukses. Në vijim ligji në fjalë kërkon që armët e zjarrit nuk lejohen të përdoren:

a) kundër personave që në dukje tregojnë se janë të mitur (fëmijë), gra dhe pleq;

b) në vende publike, ku ka mbledhje e grumbullime njerëzish dhe vihet në rrezik jeta e të tjerëve.

Armët e zjarrit në këto raste mund të përdoren vetëm kundër personave të veçantë që kryejnë vepra të dukshme dhune kundër personit ose pasurisë, që në vetëvete përbëjnë shkelje të rënda të ligjit dhe kur përdorimi i masave të tjera shtrënguese nuk ka dhënë rezultatet e dëshiruara. Me ndërprerjen, pushimin, përfundimin e sulmit ose dorëzimin e sulmuesit, duhet të ndërpritet edhe përdorimi i armëve të zjarrit. Para përdorimit të armëve të zjarrit, personat, ndaj të cilëve ato do të përdoren, duhet të paralajmërohen me zë të lartë e të qartë. Kur personi nuk i bindet urdhrit, por përpiqet të largohet ose të reagojë, qëllohet pa paralajmërim duke synuar në pjesët e poshtme të trupit. Pra, atë

78


79

që kërkon ligji nuk është marrja e jetës së njeriut, sepse rendi juridik shqiptar nuk mund ta marrë kurrë jetën as atëherë kur një kriminel ka marrë jetën e dikujt më parë, (dënimi me vdekje është shfuqizuar) por kërkon të frenojë apo neutralizojë persona të veçantë burim rreziku për rendin publik. Forcat e Arma-tosura, ato të policive të tjera jo në përbërje të Forcave të Armatosura dhe rojat civilë të armatosur, kur përdorin armët e zjarrit në kundërshtim me rregullat e përcaktuar në këtë ligj, përgjigjen sipas Kodit Penal.

Ndryshe prej tubimit është liria për tu organizuar kolektivisht, e rregulluar në nenin 46 të Kushstetutës. Ndryshe nga e para, e dyta konsiston në krijimin e një formacioni social me bazë vullnetare, përveçse një bërthame edhe pse embrio-nale të organizuar dhe me një farë qëndrueshmërie.

Neni 46 vendos tre garanci ndaj lirisë së organizimit: së pari, lirinë pozitive për të aderuar në një shoqatë, që përfshin edhe atë negative, ose të mos adero-sh. Nuk duhet këtu të ngatërrojmë barrën për të aderuar në ato shoqata, apo ente te ndryshme detyruese për të ushtruar një aktivitet të caktuar si federa-tat sportive, dhomat e avokatisë etj. Pra, liria negative nuk është absolute, por mund të jetë objekt i balancimit me interesa të tjerë.

Garancia e dytë ka të bëjë me krijimn e një shoqate, që mund të bëhet pa ndonjë autorizim. Kjo do të thotë që nuk ekziston asnjë ndërhyrje e autoriteteve publike që të kushtëzojë lindjen e një shoqate. Në këtë mënyrë garantohet maksimumi i së drejtës për organizim, konsideruar që Kushtetuta nuk parashikon qëllimet e organizatës, mjafton që ajo mos të ndjekë qëllime antikushtetuese.

Ekziston megjithatë (e këtu jemi tek garancia e tretë) një kufizim i pakalueshëm që është i vetëkuptueshëm: ndalohen të gjithë ato forma organizimi që ndjekin qëllime që u ndalohen po dhe individëve prej të drejtës penale.

Liria për t’u organizuar kolektivisht ngre pikëpyetje të reja kur lidhet me të drejtën e punës. Në këtë mënyrë, ashtu si parashikohet prej nenit 50 dhe 51 synohet të mbrohen:

• E drejta e çdo personi për t’u bashkuar lirisht në organizata sindakale për mbrojtjen e interesave të tyre të punës

• E drejta për mos t’u diskriminuar për shkak të antarësimit në një sindikatë

E drejta e grevës edhe pse ajo nuk përbën një të drejtë absolute meqenëse prek dhe interesa sociale, e veçanërisht kur nënpunësit publikë ofrojnë shër-bime bazë, ndërprerja e të cilave do të vinte në rrezik apo vështiresi jetën e po-pullsisë. Kështu mund tu kufizohet pjesërisht kjo e drejtë, mjekëve, policëve, zjarrfikësve etj, npj modaliteteve të ndryshem të ushtrimit. Por ky kufizim nuk mund të çojë kurrsesi në zëvendësimin e punëtorëve “rrebelë” me punëtorë besnik sepse kjo do të ishte në kundërshtim dhe me të drejtën ndërkombëtare e detyrueshme edhe për Shqipërinë.

Midis të gjithave formacioneve sociale, një pozitë të veçantë kushtetuese zënë partitë politike. Pluralizmi politik kërkon, ndryshe prej eksperiencës sonë ko-muniste të një partie-shtet, ekzistencën e shumë partive politike. Por, kjo s’do të thotë që ato edhe pse zhvillojnë tashmë aktivitetin e tyre nuk duhet t’u përmbahen disa parimeve dhe kufizimeve të një shteti demokratik. Disiplina kushtetuese mbi partitë është pasuruar edhe nga ligji “Për Partitë politike”. Dispozitat kushtetuese nuk trajtojnë asnjë lloj kufizimi për qytetarët që hyjnë në një parti politike. Kufizimi i përgjithshëm ka të bëjë me organizimin dhe qëllimin e partive politike i cili duhet të jetë në përputhje me parimet demokratike. Kështu, ndalohen partitë dhe organizatat, programet dhe vep-rimtaria e të cilave, mbështeten në metoda totalitariste, që nxisin dhe përkra-hin urrejtjen racore, fetare, krahinore ose etnike, që përdorin dhunën për marrjen e pushtetit, ose për të ndikuar në politikën shtetërore, si dhe ato me karakter të fshehtë. Në respekt të parimit themelor të pluralizmit politik një zë të rëndësishëm zë dhe ato që quhen grupe presioni që ndryshe nga partitë nuk duan drejtimin politik të vendit nën përgjegjësinë e tyre, por tentojnë të influencojnë politikbërjen sipas interesave të veçanta që ato promovojnë.

80


81

V. E DREJTA PENALE DHE PROCEDURA PENALEPërgjegjësia penale ose disiplinore është pasojë e shkeljes së urdhrave apo ndalimeve të përcaktuara me ligj. Megjithatë, jo të gjitha sjelljet janë njësoj të dëmshme apo të rrezikshme, prandaj dhe ligjvënësi ka bërë dallime ndërmjet sjelljeve tepër të rrezikshme duke i cilësuar ato krime dhe sjelljeve më pak të rrezikshme, duke i cilësuar ato si kundërvajtje penale.

Meqenëse realizimi i funksionit të dhënies së drejtësisë prek një sferë delikate të marrëdhënies individ-pushtet, ligjvënësi ka përfshirë në Kushtetutën e Re-publikës së Shqipërisë, një varg garancish për një proces të rregullt gjyqësor.

Parimi themelor i të drejtës procedurale penale shqiptare është ndalimi i heqjes arbitrare të lirisë. Heqja e lirisë mund të ndodhë vetëm në kushtet e përcaktuara me ligj dhe gjithnjë duke respektuar dinjitetin e personit. Kushtetuta përcak-ton parimin e prezumimit të pafajësisë deri në momentin kur fajësia nuk është vërtetuar me një vendim gjyqësor të formës së prerë; ajo formulon gjithashtu dhe parimin e ndalimit të dënimit të sjelljes, e cila në momentin e kryerjes së saj nuk dënohej nga ligji ekzistues, i njeh gjithkujt të drejtën e mbrojtjes në procesin penal nëpërmjet avokatit të zgjedhur vetë ose, në rastet kur nuk ka mjete të mjaftueshme për të përballuar një të tillë, nëpërmjet avokati të caktuar nga organet shtetërore. Përveç kësaj, kushdo të cilit i është hequr padrejtësisht liria i lind e drejta të dëmshpërblehet.

E Drejta Penale – trajton llojet e veprave penale (krime ose kundervajtje), përgjegjesinë penale; moshën për përgjegjesi penale; fajin (me dashje ose nga pakujdesia); etj. Keto jane te percaktuara ne Kodin Penal dhe ne ligje te tjera qe parashikojne vepra penale.

E Drejta Procedurale Penale – trajton rregullat qe zbatohen per zbulimin e ve-pres penale; si hetohet vepra penale, si dergohet çeshtja ne gjykate; si gjykohet vepra penale dhe autori i kryerjes se saj; si mund te behet ankim ndaj ven-dimeve dhe si zbatohet/ekzekutohet vendimi i gjykates. Keto rregulla jane te detyrueshme per tu zbatuar nga gjykatat, prokuroria dhe policia, nga organet shteterore dhe nga shtetasit.

5.1 Çfarë është vepra penaleSipas legjislacionit penal shqiptar, vepër penale konsiderohet ai veprim ose mosveprim i njeriut, që:

82


83

Shoqeria e konsideron si te rrezikshem;

Shoqeria, nëpermjet organit ligjvenes (Kuvendit) e parashikon ne ligj si te rrezikshem dhe e denon si te tille;

Është kryer me faj, që do të thotë se autori i veprës ka vepruar ose me qëllimin për të shkaktuar një pasojë të caktuar, (synimi i drejtpërdrejtë) ose ka llogaritur mundësinë e ndodhjes së kësaj pasoje (synim i tërthortë) ose ka vepruar me pakujdesi, që do të thotë nuk ka treguar kujdesin e nevojshëm, nisur nga rrethanat në të cilat gjendej, pavarësisht se pasojën e veprimit ose të mosveprimit e kishte parashikuar apo mund ta kishte parashikuar.

Veprat penale ndahen në krime dhe në kundërvajtje penale. Dallimi i tyre behet ne cdo rast ne nenet e Kodit Penal. Kundërvajtje penale, është ajo vepër, për të cilën Kodi Penal, parashikon një dënim me gjobë ose me burgim deri në dy vjet.

5.2 Në cilën moshë lind përgjegjësia penale?

Personi që në kohën e kryerjes së një krimi ka mbushur moshen 14 (katërm-bëdhjetë) vjeç ka përgjegjësi penale dhe dënohet nga ligji.

Personi, që në kohën e kryerjes së një kundervajtjeje penale ka mbushur moshën 16 (gjashtëmbëdhjetë) vjeç ka përgjegjësi penale dhe dënohet nga ligji.

5.3 Cilat janë dënimet dhe masat që mund të vendosë gjykata?

Nëse gjykata, çmon se i pandehuri e ka kryer vërtet veprën penale për të cilën akuzohet, atëherë, mund të japë në vendimin përfundimtar dënimet e më-poshtëme:

Dënimin me gjobë; Dënimin me burgim; Dënimin me burgim të përjetshëm

Keto dënime quhen ndryshe edhe dënime kryesore.

Gjykata ka mundësinë qe, pervec denimeve kryesore, të japë gjithashtu edhe dëni-met plotesuese si më poshtë:

Ndalimi i të drejtës për të ushtruar një funksion publik;

Konfiskimi i mjeteve të kryerjes së veprës penale dhe i produkteve të ve-prës penale;

Ndalimi për të drejtuar automjetet;

Heqja e dekoratave dhe e titujve te nderit;

Heqja e të drejtës për të ushtruar një veprimtari, apo një mjeshtëri/zanat;

Heqja e të drejtës për të ushtruar detyra drejtuese pranë personave juri-dikë;

Ndalimi për të qëndruar në një ose disa njësi administrative;

Nxjerrja jashtë territorit;

Publikimi i vendimit gjyqësor.

Gjykata, edhe kur ka dhene nje vendim me burgim deri ne pese vjet bur-gim, neqoftese personi qe e ka kryer vepren penale ka rrezikshmeri te paket shoqerore, mund të përdorë vënien në provë të autorit, duke e pezulluar ekzekutimin e vendimit te denimit, me kusht qe gjate kohes se proves, per-soni te mos kryeje nje veper tjeter penale po aq te rende ose me te rende. Afati i proves eshte tetembedhjete muaj deri ne pese vjet.

Kushtetuta e ndalon përdorimin e torturës, të ndëshkimeve trupore si dhe të trajtimit degradues e poshtërues.

5.4 Çfarë është dënimi me gjobë?

Dënimi me gjobë konsiston në pagimin në favor të shtetit të një shume të hol-lash brenda kufijve të parashikuar në ligj.

Dënimi me gjobë jepet për personat që kryejnë krime, ose kundërvajtje pe-nale. Gjobat për krimet mund të shkojnë nga 100 mijë lekë deri në 10 milionë lekë, ndërsa gjobat për kundërvajtjet penale mund të shkojnë nga 50 mijë lekë deri në 3 milionë lekë.

84


85

Në përcaktimin e gjobës, gjykata merr parasysh rrethana të tilla si të ardhu-rat e autorit, kushtet e tij personale, familjare, marrëdhëniet pasurore, si dhe mundësitë e jetesës. Për këtë arsye, gjykata mund të vendosë pagimin e gjobës me këste. Nëse gjoba nuk paguhet në afatin e caktuar, gjykata vendos zëvendësim të gjobës me burgim, duke llogaritur 5 mijë lekë për një ditë bur-gim. Por, në cdo rast zëvendësimi i gjobës me burgim nuk duhet të kalojë tre vjet kur dënimi është pasojë e kryerjes së një krimi dhe nje vit kur dënimi është pasojë e kryerjes së një kundërvajtje penale.

5.5 Çfarë është dënimi me burgim?

Dënimi me burgim konsiston në vendosjen e të dënuarit në burg. Dënimi me burgim mund të zgjasë nga 5 ditë deri në 25 vjet. Përveç dënimit me burgim, gjykata, per nje krim te rende, në rastet e para-shikuara në kodin penal, mund të japë vendimin për burgim të përjetshëm. Dënimi me burgim të përjetshëm nuk jepet ndaj personave që në momentin e kryerjes së krimit nuk kanë mbushur 18 vjeç dhe per grate.

5.6 Çfarë do të thotë dënim me kusht?

Pezullimi i kryerjes së dënimit, vendoset për një periudhë prove, se cila nis që nga momenti kur vendimi i gjykatës merr formë të prerë.

Në pezullimin e kryerjes së dënimit, ose në vendosjen e dënimit me kusht, gjykata merr parasysh:

Qëndrimin e autorit;

Rrethanat e çështjes dhe karakteristikat vetjake të autorit;

Sjelljen që ka pasur autori deri në momentin e kryerjes së veprës penale;

Sjelljen që ka pasur autori pas kryerjes së veprës penale;

Faktin nëse pezullimi i zbatimit të dënimit e përmbush misionin e vet, dhe nëse autori nuk do të përpiqet të kryejë një vepër tjetër penale, pavarësisht dënimit me kusht.

Në periudhën e provës, gjykata ka mundësi të ngarkojë të akuzuarin me një, ose më shumë nga detyrimet e mëposhtëme:

Të paraqitet rregullisht dhe të informojë shërbimin e provës për përmbush-jen e kushteve dhe detyrimeve të caktuara nga gjykata;

Të marrë pëlqimin nga shërbimi i provës për ndryshimin e vendbanimit, apo për lëvizjet e shpeshta brenda vendit;

T’i kërkojë falje të dëmtuarit;

Të përdorë pagën, ose të ardhurat e tjera, apo pasurinë për të përmbushur detyrimet financiare;

Të frekuentojë studimet, ose të përgatitet për një profesion të caktuar;

Të mos frekuentojë vende të caktuara;

Të mos frekuentojë lokalet ku shërbehen pije alkoolike,

Të qëndrojë në banesën e tij në orare të caktuara;

86


87

Të mos shoqërohet me persona të caktuar, kryesisht me të dënuar, apo me bashkëpunëtorët e veprës penale;

Të mos zotërojë, apo të mbajë armë;

T’i nënshtrohet mjekimit, apo rehabilitimit në një institucion shëndetësor, ose jashtë tij, një programi me karakter mjekësor e rehabilitues;

Tu nenshtrohet masave mjekesore kunder alkoolit dhe narkotikeve.

Kur autori nuk i përmbush kushtet e periudhës së provës, gjykata mundet të vendosë në raste të caktuara, për zbatimin e vendimit të lënë pezull.

5.7 Cilat janë rrethanat që gjykata merr parasysh në dhënien e dënimit?

Gjykata është organ i pavarur dhe i pandikueshëm. Ajo e jep vendimin sipas gjykimit të saj, por në kufijtë e parashikuar në ligj. Kjo nënkupton se gjykata nuk mund të japë një dënim më të ashpër, nga ai që parashikon dispozita lig-jore për një vepër të caktuar penale.

Përveç këtyre, gjykata në dhënien e vendimit merr parasysh si më poshtë:

Shkallën e rrezikshmërisë shoqërore të veprës;

Motivin dhe sjelljen e autorit;

Kryerjen e veprës në bashkëpunim me një të mitur;

Llojin dhe shkallën e rrjedhojave negative të veprës;

Llojin dhe shkallën e shkeljes së detyrimeve që rëndojnë mbi autorin;

Kushtet vetjake dhe karakteristikat e autorit;

Sjelljen e autorit para kryerjes së veprës penale;

Sjelljen e autorit pas kryerjes së veprës penale;

Përpjekjet e autorit për të ndrequr dëmin që ka ardhur si pasojë e veprës;

Sjelljen e të dëmtuarit

5.8 A ka i pandehuri ndikim mbi masën e dënimit?

Po. I pandehuri mund të ndikojë në llojin dhe në masën e dënimit për veprën penale që ka kryer. Kjo varet nga sjellja e tij pas kryerjes së veprës penale, nga përpjekjet e tij për të ndrequr dëmin që ka ardhur si pasojë e veprës dhe nga normalizimi i marredhenieve me te demtuarin.

5.9 Kur kemi të bëjmë me shkarkim nga përgjegjësia penale?

Kodi penal i rregullon qartë rrethanat kur personi nuk ka përgjegjësi penale.

Ndër rrethanat, të cilat e eliminojnë përgjegjësinë penale jane:

-mbrojtja e nevojshme,

-nevoja ekstreme

-turbullimi psikik që shkakton prishjen e ekuilibrit mendor.

5.10 Çfarë është mbrojtja e nevojshme?

Nuk ka përgjegjësi penale, personi, që ka kryer veprën duke qenë i detyruar të mbrojë jetën, shëndetin, të drejtat dhe interesat e tij ose të një tjetri, nga një sulm i padrejtë, i vërtetë dhe i çastit, me kusht që karakteri mbrojtës të jetë në perpjestim/raport me rrezikshmërinë e sulmit. Kjo zgjidhje është rrjedhojë logjike e parimit se i sulmuari ka të drejtë të mbrohet.

Gjithsesi, sipas ligjit, sulmi duhet të jetë në përpjesëtim me sjelljen e sulmuesit. Që do të thotë, se ka situata, kur i sulmuari reagon shumë më herët, ose shumë më vonë nga momenti i sulmit, apo përdor mjete që janë shumë më të rënda nga përmasat e sulmit. Atëherë, kemi të bëjmë me kapërcim të mbrojtjes së nevojshme. Në rastin e tejkalimit të mbrojtjes së nevojshme, gjykata mund të vendosë për një dënim më të butë.

5.11 Çfarë është gjendja e nevojës ekstreme?

Gjendja e nevojës ekstreme është një rrethanë që ose përjashton paligjshmëri-në e veprës, ose përjashton fajin e personit, që ka kryer veprën e dënueshme. Në rastin e dytë, vepra vazhdon të mbetet e paligjshme, por autori nuk mund të ngarkohet me faj, çka dhe e përjashton atë nga përgjegjësia penale.

88


89

Gjendja e nevojës ekstreme, si një rrethanë, e cila përjashton paligjshmërinë e veprës, nënkupton situatën kur personi e kryen veprën (për të cilën ligji para-shikon ndëshkim) nga nevoja për të zmbrapsur një rrezik real dhe të çastit që e kërcënon atë, një person tjetër, apo pasurinë nga një dëmtim i rëndë dhe i pashmangshëm, me kusht, që situata të mos jetë provokuar prej tij dhe dëmi i shkaktuar të mos jetë më i madh se dëmi i zmbrapsur.

Gjendja e nevojës ekstreme, si një rrethanë që përjashton fajin është atëherë, kur dikush kryen një vepër penale, për të shpëtuar një të mirë të mbrojtur nga ligji, duke sakrifikuar një të mirë tjetër, kur kjo e fundit nuk ka vlerë dukshëm më të madhe, sesa e mira e shpëtuar, dhe kur ndërkohë personi në fjalë nuk ka detyrimin që të mbrojë të mirën e sakrifikuar.

Ashtu si dhe në rastin e mbrojtjes së nevojshme, gjykata, kur vëren tejkalimin e kufijve të nevojës ekstreme, mund të vendosë dhënien e një dënimi më të butë.

5.12 A mund të quhet fajtor personi që nuk ka gjykim të shëndoshë në momentin e kryerjes së veprës?

Nuk ka përgjegjësi penale personi, që në momentin e kryerjes së veprës vuante nga një turbullim psikik ose neuropsikik që ka prishur tërësisht ekuilibrin mendor të tij dhe për pasojë nuk është në gjendje të kontrollojë veprimet apo mosveprimet e tij dhe as të kuptojë se kryen një vepër penale. Këtu bëhet fjalë kryesisht për zhvillim të vonuar mendor apo një sëmundjeje psikike, pra për defekte në sferën intelektuale ose për një gjendje kaq të rënduar të shëndetit në momentin e kryerjes së veprës, që ka ndikuar kaq shumë në nivelin e perceptimit të personit, saqë ai nuk arrinte të kuptonte se po kryente një vepër të dënueshme.

Nëse një sëmundje psikike apo neuropsikike ka ulur ekuilibrin mendor të au-torit, duke i kufizuar mundësinë për të kontrolluar dhe kuptuar veprimet e tij, atëherë personi në fjalë konsiderohet i përgjegjshëm në sytë e ligjit, por gjyka-ta e merr parasysh këtë fakt në dhënien e dënimit.

Situatat e mësipërme nuk vlejnë për personat që janë shkaktarë të cekuilibrit mendor për faktin se kanë abuzuar me alkoolin, apo me substanca të tjera psikotrope (narkotike).

5.12.1 Subjektet e procedimit penal

Gjykata është organi që ushtron dhënien e drejtësisë. Askush nuk mund të deklarohet fajtor dhe të dënohet për kryerjen e një vepre penale pa vendim të gjykatës.

Gjykatat e shkallës së parë gjykojnë me një ose me tre gjyqtarë (sipas rëndësisë së veprës penale).

Gjykata për krime të rënda, e cila gjykon me pesë gjyqtarë.

Gjykatat e Apelit, të cilat gjykojnë me tre gjyqtare.

Gjykata e Lartë, e cila gjykon me pesë gjyqtarë. Për disa çështje gjykon, gjithashtu në Kolegje te Bashkuara, ku marrin pjesë të gjithë gjyqtarët e Gjykatës se Lartë.

Prokurori ushtron ndjekjen penale, bën hetime, kontrollon hetimet paraprake, ngre akuzë në gjykatë dhe merr masa për ekzekutimin e vendimeve.

Policia gjyqësore duhet të marrë dijeni për veprën penale, të pengojë ardhjen e pasojave të mëtejshme, të kërkojë autorët e veprës penale, të kryejë hetime dhe veprime të tjera të urdhëruara nga prokurori dhe të grumbullojë gjithçka që i shërben zbatimit të ligjit penal.

I pandehuri eshte personi te cilit i atribuohet vepra penale me aktin e njoftimit të akuzës. I pandehuri mund të hetohet në gjendje të lirë ose ndaj tij mund të merret një masë sigurimi: arrest (në burg ose në shtepi), detyrim për t’u paraqi-tur në policinë gjyqësore; ndalim për të dalë jashtë shtetit, ndalim dhe detyrim për të qëndruar në një vend të caktuar.

Mbrojtësi i të pandehurit. I pandehuri ka të drejtë të zgjedhë një ose dy mbro-jtës për t’u mbrojtur si gjatë hetimeve që kryhen ndaj tij, ashtu edhe në gjykim.

5.12.2 I dëmtuari

Personi i dëmtuar nga veprat penale ose trashëgimtarët e tij kanë të drejtë të kërkojnë procedimin e fajtorit dhe shpërblimin e dëmit. I dëmtuari ka të drejtë të parashtrojë kërkesa si në prokurori ashtu edhe në gjykatë. Ai ka të drejtë të kërkojë marrjen e provave. Kur kerkesa e tij nuk pranohet ai ka të drejtë të ankohet.

90


91

Për disa lloje veprash penale (jo të rënda, ku hyjnë edhe shpifja apo fyerja) i dëmtuari akuzues mund t’i drejtohet vetë gjykatës me një kërkesë dhe të mar-rë pjesë vetë në gjykim për të vërtetuar akuzën dhe për të kërkuar të shpërble-het për dëmin që ka pësuar. Në këto çështe prokurori merr pjesë por nuk ka rol aktiv. Ai, në fund të procesit, kërkon dënimin ose pafajësinë e të pandehurit.

E drejta e ankimit: Palët që kanë marrë pjesë në një gjykim (i pandehuri, proku-rori apo palët e tjera) kanë të drejtën a ankimit ndaj vendimeve të gjykatës.

Ankimi ndaj vendimit të gjykatës së shkallës së parë quhet apel dhe gjyko-het nga Gjykata e Apelit.

Ankimi ndaj vendimit të Gjykatës së Apelit quhet rekurs dhe gjykohet nga Gjykata e Lartë.

Legjislacioni shqiptar merr në mbrojtje dhe kujdes të veçantë të miturit, ligjet kryesore që përcaktojnë rregulla për mbrojtjen e të miturve janë:

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, ku shprehet se të miturit dhe të rinjtë kanë të drejtën e një mbrojtjeje të veçantë nga shteti.

Kodi Penal, ka parashikuar disa vepra penale për aktet kriminale të kryera nga të miturit si dhe ka përcaktuar rregulla të diferencuara për dënimet e te miturve të akuzuar për kryerjen e veprave penale.

Kodi i Procedurës Penale, ka përcaktuar rregulla për hetimin, gjykimin, dënimin dhe vuajtjen e dënimeve për të miturit e proceduar penalisht.

Kodi i Punës

Ligji “Per Policinë e Shtetit”

Ligji “Policinë Gjyqësore” etj

5.12.4 Bashkëpunimi ndërkombetar në fushën penale

Me bashkëpunim ndërkombetar në fushën penale do të kuptojmë mar-rëshëniet juridiksionale ndërmjet shteteve mbi bazën e akteve ndërkombëtare shumëpalëshe ose dypalëshe të cilat kanë si qëllim ndihmën dhe asistencën e ndërsjelltë për të luftuar kriminalitetin. Disa nga format e bashkëpunimit janë:

Ekstradimi, me të cilin kuptohet dorëzimi i ndërsjellte, sipas kushteve dhe rregullave të caktuara, i personave që ndiqen penalisht për një vepër penale ose kërkohen me qëllim ekzekutimi të një vendimi dënimi ose mase sigurimi nga autoritetet kërkuese.

Ndihma e ndërsjelltë juridike në fushën Penale. Kjo formë përfaqëson ndihmën qe një shtet i jep shtetit shqiptar dhe anasjelltas, në çështjet për të cilat ka fil-luar procedimi në shtetin kërkues dhe që ndjekja penale dhe dhënia e dënimit janë në juridiksionin e atij shteti.

Letërporosia Ndërkombëtare është një mandat i dhënë nga autoritetet gjyqë-sore të një vendi dhe ka për objekt përmbushjen e akteve hetimore dhe kali-min e provave materiale, te fashikujve dhe dokumentave, dërgimin e dëshmi-tarëve, te eksperteve, etj. Leterporosite jane dy llojesh: leterporosi nga jashtë vendit - leterporosi për jashtë vendit.

Gjatë Seminareve të Institutit Kërkimor Shkencor Barleti

Design & Përpunimi grafik: Anisa Kaso

Adresa:Instituti Kërkimor Shkencor Barleti Universiteti Marin BarletiRr. “Sami Frashëri”, Nr. 41, TiranëE-mail: [email protected]

U

HYRJE NË EDUKIMIN LIGJORUDHËZUES PËR TË RINJTË

hyrje nË edukimin ligjor u...dhe nga universiteti marin barleti, lexuesi merr sot në dorë këtë...

Documents