11-fran u 1-flobz fil-vokabolarju Malti

I 1-~osta kienet imsemmij a gha~l - f~·an u ghall-hobz taJJeb taghha. Jekk Mal Qorm1 kien 1-ewwel fm­numru ta ' fran, kif fil-fatt ghadu, zgur li 1-Mosta

kienet tigi t-tieni. -Fii -Mosta, il-fran kienu jsibuhom bil­laqam, bhal per ezempju tal-Mohla, Ta' Save1ja, Tal­Pejx, Tac-Cic (tnejn ta' 1-ahwa Guzepp), Ta' Gamri tal­Mobz, Ta' Cassar (Ta' Karmni tal-Mobz), Tat-Tewwej, Tai-Kaki, Taz-Zinna, Ta' Ximmu, Ta ' Lonzu, Ta' Golu, Tan-Nemsa, Tal-Gejbu, Ta' 1-Ghawdxi , Ta' Wigi, Ta' Manwel , Ta' Cassja (Tal-Boccija) , Ta ' Manina.

Kien hemm ukoll ghadd ta ' mtiehen, hafna minnhom spiCcaw fix-xejn. Ghad fadal tnejn, wanda maghrufa bhala 1-Mithna 1-Qadima, hi propjeta tal-Gvern, mibnija fi zmien il-Gran Mastru Girgor Carafa. Fl-inhawi ta ' din il-mithna hemm wiehed u ghoxrin trig li ghandhom isimhom marbut mal-vokabolarju ta ' 1-imtiehen -Antinni, Barjol, Bonnijiet, Dawr, Delu, Farina!, Gradjoli, Mtajriet, Manwella, Nasba, Patjan, Rimona, Stiratur, Tahhan, Trincetta (aktar dettalji fil-Programm 1997, pg 23) , il-Mithna 1-Qa~ima , 1-Imsaqqfin, il­Planec, il-Waqqafa u 1-1-Kultellaz.

Minn zmien imbieghed il-hobz kien 1-ikel ewlieni tal­Maltin , ghax jimla 1-istonku u jxebba' . F ' ikla normali , hauuicm kicn ji cku l rat ~ tl hohi tal-mahlut- hoh i maghmul minn dqiq imhallat max-xghir - in-nisa u t­tfal man-nofs rata!. Ghax il-hubz ki en 1-i ke l ew lieni kien

naturalment jinxtara 1-aktar u ghalhekk il-prezz tieghu kien gholi. Ironikament, hwejjeg ta' lussu li 1-haddiem ma kienx jixtri, bhall-ispirti, il-fwieha u t-terer ma kenux intaxxati u lanqas ma kellhom dazju fuqhom.

Il-hobz tal-mahlul kien ikun ismar ghax mieghu kienu jhalltu wkoll il-granza (il-qoxra tal-qamli). Dan kien tajjeb ghas-sahha. It-thin kien jitgharbel, barra 1-granza tittiened ukoll in-nuhhala u din jghassduha bhala ike! gl1at-tigieg. Fl-ahhar jibqa' 1-grix (jew id-dxix), il-frak ta' 1-ahl1ar Ji ma jkun tajjeb ghal xejn.

Il-qamh kien jittiehed fl-imtiehen, imma meta t­tahhan ikollu hafna xoghol, in-newwiela ma setghux ilahhqu max-xogl1ol u n-nies kienu jiehdu 1-qamh tagnhom ghand 1-imtiehen tal-qamh tal-miexi. Dawn kienu imtiehen zgl1ar ta' nies privati u jghidulhom hekk ghax ir-rota li titl1an kienet iddawwarha bhima miexja.

Il-bidwi Malti ma kienx ikabbar qmuh bizzejjed ghas­suq !okali. Fi zmien 1-Inglizi hafna qmun kienu jigu minn Odessa fl-Ukrajna. Meta xi darba 1-qamn ma kienx jasal minn barra, kien jaqa' guh kbir u hafna nies imutu bil-guh. Mhux 1-ewwel darba li fi zmien il-Kavallieri , xwieni minn Malta kienu johorgu jfittxu xi mirkeb tal­qamh ghaddej qrib Malta, jaqbduh u jgibuh fil-portijiet taghna bil -forza. 0~111 se ta · kien \·apur ~~~ - 1-Insara. ghax fi zmien il-karestija kollox kien lec itu .

,. ikompli pagna 18

Best& Less

Home Furnishings

Specialising in:

Bedding, Curtain Material, Carpets, Lamp shades, Frames and Nightwear

Constitution Street, Mosta MSTOB

Tel: 435313

Filarmonika Santa Marija Mosta Festa ta' 1-Assunta Awissu, 2000

11-fran fii-Mosta ~ minn pagna 16

Meta 1-Kavallieri telqu rninn Malta, il -Kunsill Popolari tilef kull setgna arnrninistrattiva li kellu u li kien ilu jgawdi rninn zrnien il-nakrna Aragoniza, hlief dik li jahseb biex igib il-qarnh minn Sqallija u jiffissalu 1-prezz ta' kemm kellu jinbiegh. Din 1-ghaqda li kellha dan 1-inkarigu bdiet tissejjah !-Massa Frumentmja.

Il-kliern Malti marbut rnal-nobz tista' tghid li hu kollu ta' nisei semitiku - qamh, xghir, tgnam (gwiez bhal qamh), mithna, tahan , nuhhala, dqiq, melh , mahlul, il-qoxra u l-qalba tal-hobz u hatab. Il-kelrna forn ukoll hija ta' nisei Gharbi li dahlet fit-Taljan. Ghagen, nema (sannan), nmira, gftagina, nabbez huma wkoll ta ' nisei semitiku. Il-qalba tal-nobz, jew kif innobbu ngnidu 1-artab tal-hobz, hi 1-lbieba (1-ilbejba jekk il-nobza tkun zghira fid -daqs).

L-gnagna tal-nobz kienet tibda billi 1-furnar jagnmel it-tinsila. It-tinsila hija wkoll semitika, gejja minn nissel, gnax din tanti jekk il-hobz jiggenera, jigifieri tagntih il-bidu tieghu. It-tinsila kienet tkun bicca gnagina qarsa, jnalltuha mad-dqt.q, ilma u ftit mell1. Ihalluha toqghod u jsannnuha billi jgnattuha bi xkora u fi ftit signat tifforma u ssir nrnira. Il-hmira jnalltuha rnad-dqiq , li jinnadem bl -idejn. Il-nmira tanti li 1-nobz ma jibqax catt. Il-hmira tahti ghat-tinfix, kelma gejja minn nifex, li bl-Gnarbi tfisser kotor, jew intefan. Mobz bla hmira, ghax rna jiffermentax, jibqa' bla mitlugn u jgnidulu hobz azzmu.

Il-furnar ghandu r-ricetta tiegnu, bejn wiened u iehor inallat wizintejn nmira ma' zewg xkejjer dqiq, li jkun fihom mad war 32 wizna. Ma' kull xkora jzid rata! jew rata! u kwart melh. Jekk jinsa jagnmel il-mell1 , il-hobz jikber u jitpahpan. Mobz hekk Iii nafna nies rna joghgobhornx. Meta dawn jitlewtu, kelma ohra semiti­ka li tfisser jitnaltu, il-furnar izid 1-ilma, sitt bramel ilma ma' 32 wizna (129 kilo) dqiq u jahdem it-tanlita b'idejh fil-lenbi. Ihalli mbagnad lill-gnagina toqgnod gnal xi tliet signat. Fil-kesna tax-xitwa jhalliha aktar, mal-names signat. L-ghagnat (plural ta' ghagna) isiru fl-injiebi (lenbija hi lenbi zgnir). Wara jibda t-taqtigl1, 1-gnagina titgerbeb bl-idejn f'nobza u tintizen. It-tilqit ta' 1-ghagina mill-injieba kienet titlaqqat ukoll bir-

Is-Sur Carmela Cassar, sid il -forn fi Triq ii-Kungress Ewkaristiku li kien magliruf bliala ta' Cassar (jew ta' Karmni tal-i=lobz), iqatta' 1-biskuttini. Ritratt meliud 'I fuq minn sittin sena ilu mill-familja Maria Assunta Magri (xebba Cassar)

raspa. Minn xkora dqiq jaghmel mal-100 hobza ta' rata!. Il-hobz isir skond il-gost, forma tonda, kexxun jew bezzun. 11-kexxun jitqiegned go Ianda midluka biz­zejt jew bil-butir biex jkun jista' jinqala' . Meta l-l1obz ikun gnadu nej jithalla fuq it-tilar mgnotti bl-ixkejjer ghal xi nofs siegha, jew siegl1a sakemm isir il-waqt biex jinnaseb, jigifieri biex jiddahhal fil-forn.

• ikompli pagna 19

309, Constitution Street, Mosta Tel: 420558 http://www .starl.com/stans

For all you need for Hi-Fi, Satellite Systems, TV's & accessories

Filarmonika Santa Marija Mosta Festa ta' 1-Assunta Awissu, 2000

11-fran fii-Mosta ~ minn pagna 18

Il-forn ikun diga msahhan u laliaq it-temperatura li jikkalkula 1-furnar. Mafna drabi 1-liobz jizzejjen b'salib jew b' ticrita fil-genb . Mobz mzejjen bis-salib jghidu1u tas-salib (speci ta ' fancy bread) . Il-liobz idum fil-forn bejn tliet kwarti jew siegha. Qabel rna jaghlaq il -bieba tal-forn kienet drawwa li jrodd s-salib, bhala barka.Meta 1-hobz misjur johrog mill-forn bil-pala ta' 1-injam, jitqieghed fuq it-tilari li jkollhom dvalja mifruxa b ' raxxa dqiq fuqha biex il-hobz jahraq ma jehi1x magflha. Id-dvalja kienu jghidulha 1-farxa (firxa). Il-pa1a setgflet tkun il-wiesgfla ghall-hobz, il-palun tan-nofs gliall-hbejziet u z-zghira ghall-panini. Kienet drawwa li tal-forn jolirog ibigh i1-hobz hu stess.

Fuq il-karettun migbud minn ziemel kien ikollu il­kaxxa tal-liobz. In-nies kienu jmorru wkoll jixtru mill­forn. Il-pulizija kien ta' sikwit jara 1i 1-uzin ma jkunx imbagflbas. 11-mizien jittiehed 1-ghassa, jew anke d­depot biex jigi ccekkjat. Jekk ikun nieqes, jizdiedlu fil­qiegfl ic-comb jew 1-istann. L-glian kien biex ix-xerrej ma jigix misruq. Espressjoni komuni kienet " tizen mad­deheb" jigifieri tizen ezatt, Ia kalat u 1anqas bin-nieqes.

Generalment il-forn kienu ta ' Z:ewg kwalitajiet, dak semplici b'saqaf troll (ke1ma Taljana trulle). Dan is­saqaf troll ikollu gham1a ta' nofs koppla u miksi bit­torba biex izomm is-shana. It-troll kien ikun baxx, bejn iz-zewg u t-tliet piedi (60-90 em) u min jibnih ried ikun tas-sengha. Jekk tinqala' 1-htiega li jkun irid jissewwa ma kienx jintuza siment ghax dan bis-sliana jaqsam, imma bil-gir iswed.

Fuq is-saqaf tal-forn kien ikun hemm il-hazzina, kamra zghira li fiha kien jitqieghed tank tal-mishun. L­art tal-forn tinkesa bic-cangatura li kienu jghidulha 'gebla Gliawdxija' li kienet tiswa hafna, mal-flames xelini 1-walida. Dan il-forn kellu n-nar miegflu stess , izda ghamla ta ' forn ieflor li kienu jsibuh bhala 1-forn Ingl iz, kellu 1-gali mal -genb tiegflu fuq quddiem. Guzepp ic-Cic sab li 1-hitan tal-forn 1-ahjar li jitkahh1u kien b'talilita ta' hamrija mal-melfl. Is-sflana ta1-forn ma taqsamx il-fili b' tahlita bhal din. Il-hatab jew il-faham jinghata n-nifs biex jaqbad aktar.

Il-faham mahruq (il-gagazza) kien jaqa' 'I isfe1 minn dil-gradilja. Il-bieba tal-ga1i kienet doppja, b 'zewg

L-gnagna mqattgna u lesta biex tinnaseb fil -forn - Ritratt: Jane Scicluna

pjanci tal-fladid bil-vojt bejniethom sabiex ma tishonx izzejjed. Meta xi darba 1-furnar jidhirlu li 1-forn mhux sliun bizzejjed kien jaghtih il-qabs (ke1ma Gharbija tik­bis li tfisser gozz hatab). IZ:idlu fil-bokka tal-forn ftit liatab irqiq biex isahhnu aktar. Imma qabel jagh1aq i1-bieba, inehhi 1-gamar tal-qabs.

Il-furnar joqghod attent li 1-forn ikun nadif, jinkines kull qabel furnata b'1asta twila li fit-tarf taghhajkun fiha xkora mxarrba, jghjdu1ha 1-kenniesa. Jekk tinqa1a' 1-htiega ta' xi tiswija, in-nar jintefa minn jumejn qabel. Jitqieghdu bramel b1-i1ma fi1 -forn biex jiksah ma1ajr. Meta jagflmel imqar jum wiehed ma jahdimx, biex jissalihan mill-gdid irid ikun kollox doppju, flok barmil faflam ikollu bzonn tnejn.

• ikompli pagna 20

************************************************

~ @)wllCIDJTil@(Q) ~ ~wunfi~~ ~ * y ovrr K /nd or Fvrn.... G'OU\\ 'De.\\a,t.u,e::... * * * * ..- 7 Nights Orlando \)\.. - \..~"\.\\. Se.\\"t * ! ..- 5 Days Caribbean Cruise From:,. z · · /' · "· ·· ·, . _//<? ! ! ..- Visiting Magic Kingdom/ :::2-~(1114 8 2· • ':< , ! * ,JA"~~2}; ".f ,• ' . ' ~ ~\~ ~~ * • Wet nl Wild/ Miami & Jamaica.... ~ ...... •,,/""'/'··.! ·· .. >. * ************************************************ !Westland Travel of Mosta- Tel: 434130/3- 0990453! ************************************************ --------------------------------------------~ Filarmonika Santa Marija Mosta Festa ta' 1-Assunta Awissu, 2000

I

]I

11-fran fii-Mosta ~ minn pagna 19

Il-forn kien jintuza wkoll gnax-xiwi. Filghaxijiet sik­wit bil-parruccani , ix-xiwi tal-basal, il-patata u 1-brungiel kienu ferm komuni , kifukoll il-ftajjar. Il-furnar kien iliawwar il-ftira bit-tadam, bil-gbejniet, bl-incova u tewm, ku111add gostih. Il-qaghaq ukoll kien komuni. In­nies tar-ralial kienu fil-11.dud jielidu 1-forn tahlita shiha ta ' turtieri ta ' lahmijiet, patata, sriedak, gnaginijiet, torti, ross u kull xorta ienor ta ' ikel biex tissajjar fil-forn u 1-fwielia kienet taqsam ralial sliili. Tal-forn jghammarhom, jigifieri jaghtihom in-nu1mu tal-landa biex kull1add jiehu tiegliu u rna jkollux inkwiet.

Kien sa certu punt u ghadhom komuni 1-qagliaq. 11-qaghqietjghidulhom tal-hmira ujkunu rotob u b'tognma tajba hafna. Sa ftit ilu kull furnar kien jaglimilhom, ilium aktarx li jkollok tordnahom minn qabel. Dawn kienu jsiru billi rna ' kull wizna Uew erba ' kilogrammi) dqiq titliallat ftit hmira tal-liobz, qisu ratlejn (kilo u nofs) zokkor- dejjem skond il-gosti tal-furnar, izid il­liwawar (qxur mahkuk tal-mandolina, lumi , laring, imsiemer tal-qronfol , essenza li vggosta, bhal zerrieglia tal-hlewwa). Meta jliallat kollox bl-ilma jliawwad bl­idejn , tigi gliagina tixbah dik tal-liobz. Jgliattiha u jlialli­h ~I hL·j 1l ' ill Ll llll i c 1l ' i!:! h ~ll b i L'\ lL' h l lll' Jl . .i i ~ i l"i L'r i l () ~ h I ~ I

lkun wasa l il -v\aql li jqatla~hha hccj.i cc· skond i d-d~1qs

prckril. bcjn v. ichcd u ichor -+ j ew ) cwieq (m,tl-1 :10 ~ramma ). Jii.inhom minnqahcljahlllihom hie .\ ikunu la·

••

piz wielied . IJ -pass li jmiss ikun li jfettilhom (fettul hu oggett twil u rqiq) , fl-aliliar trembila bl-idejn Uigifieri jdawwar 1-gli.agina), iroxx il-gunglien u jghaqqadha f ' forma tonda. Ihallihom fi pjanca li tkun imraxxa bid­dqiq biex rna jelilux mal-qiegli u jnalliha tahmel (tis­sewwa barra 1-forn) glial xi siegha. Fil-forn idumu mal­ghoxrin minuta u tliet kwarti.

Fi zmien Guzeppi Fenech li kellu forn fi Triq ii­Kungress Ewkaristiku , il-Mosta mal-35 sena ilu , kienu jinbieghu sold (4 mils) il -wanda. X ' hin joliorgu mill­forn ikollhom rina tfuli taqsam. Kienet drawwa Ii jbil­luhom fil-kafe jew it-te.

Kienet ukoll moda dak iz-zmien il-ftira. 11-ftira kienet maghmula mill-gliagina tal-liobz. Kienu jkunu ftajjar tal-bakkaljaw, tal-makku , ta ' 1-incova, tal-gbejniet fri s­ki u kif ukoll dawk lielwin. Il-ftira tar-Randan kienu jsi- ' buha bliala dik semplici, imzejna biz-zejt, tadam, zebbug, bzar u melli .

Xi jghid il-Malti dwar il-liobz? Lil min jagligen isilfu liobza (kull1add hu bzonn xulxin). Min gliandu s-snien m ' ghandux ga!!etti , min gnandu 1-galletti m ' gliandux snien. 11.obzu malibuz u zejtu fil-kus. 11-glied jieklu daqs il-liobz. Tilef hobzu. Mhux liobz ghal snienu. Zaqqu tasa' liobza u kelma ma tasaglihiex. 11.obz mimghud. Kull ma qieglied nara liobz. Ma jiswiex il-liobz li jiekol. X'liohz jiekoJ'i Tajj eh bhal hoh7 ~h,tx ihallik taqta' u liekol minnu. •

_7. _7. Camifferi

7(Vt. aft~ ol ~ ~ ~ a4 ?ltt:Wt &~ Z'OOJU, tJate4 7tud and rid~ L~. Z'OOJU 'J(J~, StaVt if!~ eU-...

~ a14o. ~ c:u ?f/tJt'J'Z) (3tJLtYU'?<S. 'P.11.e. and 7t&te so~~a ~ StaUted and Z'tut&e tJ~ tJ~. 11uut eu at 0-U/t s~ & tJ~~«e at 16F e~ St-zeet, ?lt04U (Vt. utLt 01t 7d: 433137 - 7a;r_: 417206 7~: 'Jit/S c:u 7'UAfr c:u-'Jita#;vt. ?lt04U 7d: 43F931 ?ltodde: 0949 5F77

HOUR REPAIR

Filarmonika Santa Marija Mosta Festa ta' 1-Assunta Awissu. 2000