ĐẠi hỌc quỐc gia hÀ nỘi viỆn viỆt nam hỌc vÀ khoa hỌc...
TRANSCRIPT
1
LƯ
U T
HỊ L
IÊN
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI VIỆN VIỆT NAM HỌC VÀ KHOA HỌC PHÁT TRIỂN
---------------------------------------
LƢU THỊ LIÊN
V
IỆT
NA
M H
ỌC
VĂN HÓA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở BẠC LIÊU
LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Việt Nam học
K
HO
Á 9
Hà Nội – Năm 2016
2
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
VIỆN VIỆT NAM HỌC VÀ KHOA HỌC PHÁT TRIỂN
---------------------------------------
LƢU THỊ LIÊN
VĂN HÓA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở BẠC LIÊU
Luận văn thạc sĩ chuyên ngành: Việt Nam học Mã số: 60 22 01 13
Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS PHẠM VĂN LỢI
Hà Nội – Năm 2016
3
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn này là trung thực và không
trùng lặp với các đề tài khác.
Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2016
Tác giả luận văn
(Đã ký)
Lưu Thị Liên
4
LỜI CẢM ƠN
Để có được bản luận văn tốt nghiệp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành
và sâu sắc đến ĐHQGHN, Viện Việt Nam học và Khoa học phát triển, đặc biệt là
PGS.TS Phạm Văn Lợi đã trực tiếp hướng dẫn, dìu dắt, giúp đỡ tôi với những chỉ dẫn
khoa học quý giá trong suốt quá trình triển khai, nghiên cứu và hoàn thành luận văn với
đề tài “Văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu”.
Xin chân thành cảm ơn các Thầy Cô giáo – Các nhà khoa học đã trực tiếp giảng
dạy truyền đạt những kiến thức chuyên ngành Việt Nam học cho bản thân tôi trong
suốt thời gian qua.
Xin gửi tới Cục Thống kê Tỉnh Bạc Liêu, Ban dân tộc tỉnh Bạc Liêu và các cơ
quan liên quan của tỉnh Bạc Liêu lời cảm tạ sâu sắc vì đã tạo mọi điều kiện thuận lợi
giúp tôi thu thập số liệu cũng như những tài liệu nghiên cứu cần thiết liên quan đến đề
tài tốt nghiệp.
Xin gửi lời cảm ơn đến các cô chú người Hoa ở Bạc Liêu đã nhiệt tình cung cấp
những thông tin quý báo liên quan đến đề tài tốt nghiệp. Luận văn được hoàn thành
trước hết là nhờ công lao của tập thể, của nhà trường, cơ quan và xã hội. Đặc biệt là sự
quan tâm động viên khuyến khích của gia đình. Nhân đây tôi xin bày tỏ lòng biết ơn
sâu đậm.
Một lần nữa tôi xin chân thành cảm ơn các đơn vị và cá nhân đã hết lòng quan
tâm đến sự nghiệp đào tạo đội ngũ cán bộ ngành Việt Nam học . Tôi rất mong nhận
được sự đóng góp, phê bình của quý Thầy Cô, các nhà khoa học, độc giả và các bạn
đồng nghiệp.
Xin chân thành cảm ơn!
Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2016
Tác giả luận văn
(Đã ký)
Lưu Thị Liên
5
XÁC NHẬN CỦA NGƢỜI HƢỚNG DẪN
Tôi đã đọc và đồng ý với nội dung luận văn của học viên.
Hà Nội, ngày 15 tháng 5 năm 2016
Người hướng dẫn khoa học
(Đã ký)
PGS.TS. Phạm Văn Lợi
6
DANH SÁCH CHỮ VIẾT TẮT
CNH: Công nghiệp hóa
DTH Dân tộc học
DTTS: Dân tộc thiểu số
ĐBSCL: Đồng bằng sông Cửu Long
ĐHQG: Đại học quốc gia
ĐHQGHN: Đại học quốc gia Hà Nội
HĐH: Hiện đại hóa
HĐND: Hội đồng nhân dân
HN: Hà Nội
KHXH: Khoa học xã hội
Nxb: Nhà xuất bản
THCS: Trung học cơ sở
THPT: Trung học phổ thông
Tp: Thành phố
Tp. HCM: Thành phố Hồ Chí MInh
TW: Trung ương
UBND: Ủy ban nhân dân
VHTTDL: Văn hóa thể thao du lịch
VNCH Việt Nam cộng hòa
VNDCCH: Việt Nam dân chủ cộng hòa
7
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của để tài ...................................................................................................... 4
2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................................................ 5
3. Mục đích nghiên cứu ............................................................................................................. 8
4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 9
5. Phƣơng pháp tiếp cận, nghiên cứu ................................................................................... 10
6. Đóng góp của đề tài .............................................................................................................. 13
7. Bố cục của luận văn ............................................................................................................. 13
Chƣơng 1: Khái quát về vùng đất và cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu ..................... 14
1.1. Về vùng đất Bạc Liêu ....................................................................................................... 14
1.1.1. Tên gọi, địa lý hành chính ............................................................................................ 14
1.1.2. Điều kiện tự nhiên .......................................................................................................... 18
1.1.3. Tài nguyên thiên nhiên.................................................................................................. 21
1.1.4. Đặc điểm kinh tế, văn hóa – xã hội và dân cư........................................................... 23
1.2. Cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu ................................................................................. 29
1.2.1. Tên gọi .............................................................................................................................. 29
1.2.2. Lịch sử di dân .................................................................................................................. 30
1.2.3. Dân cư và ngôn ngữ ....................................................................................................... 30
1.2.4. Hoạt động kinh tế ........................................................................................................... 31
1.3. Tiểu kết chƣơng ................................................................................................................. 37
Chƣơng 2: Văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu ............................................. 38
8
2.1. Văn hóa vật chất ................................................................................................................ 38
2.1.1. Nhà ở................................................................................................................................. 38
2.1.2. Ẩm thực ............................................................................................................................ 42
2.1.3. Trang phục ....................................................................................................................... 47
2.1.4. Phương tiện đi lại ........................................................................................................... 49
2.2. Văn hóa tinh thần ............................................................................................................. 49
2.2.1. Phong tục tập quán ........................................................................................................ 50
2.2.2. Tín ngưỡng tôn giáo....................................................................................................... 65
2.2.3. Nghệ thuật biểu diễn ...................................................................................................... 68
2.3. Vai trò của văn hóa cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu đối với sự phát triển
kinh tế - văn hóa – xã hội ........................................................................................................ 69
2.3.1. Đối với sự phát triển kinh tế ở Bạc Liêu..................................................................... 69
2.3.2. Đối với sự phát triển văn hóa ở Bạc Liêu................................................................... 70
2.3.3. Đối với sự phát triển xã hội ở Bạc Liêu ...................................................................... 72
2.4. Tiểu kết chƣơng ................................................................................................................. 73
Chƣơng 3: Định hƣớng bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở
Bạc Liêu ...................................................................................................................................... 75
3.1. Quan điểm bảo tồn và phát triển văn hóa ................................................................... 75
3.1.1. Bảo tồn văn hóa .............................................................................................................. 75
3.1.2. Phát triển văn hóa .......................................................................................................... 77
3.1.3. Bảo tồn và phát triển văn hóa ở Việt Nam hiện nay ................................................ 79
3.2. Những yếu tố văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở Bạc Liêu cần đƣợc bảo tồn
và phát triển ............................................................................................................................... 79
9
3.2.1. Văn hóa vật chất ............................................................................................................. 79
3.2.2. Văn hóa tinh thần ........................................................................................................... 83
3.3. Một số biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở
Bạc Liêu ...................................................................................................................................... 90
3.3.1. Biện pháp về chính sách............................................................................................... 90
3.3.2. Biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa vật chất..................................................... 93
3.3.3. Biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa tinh thần ................................................ 97
3.3.4. Bảo tồn và phát triển văn hóa gắn với quá trình phát triển kinh tế ...................... 99
3.3.5. Phối hợp giữa bảo tồn và phát triển văn hóa với tiếp thu tinh hoa văn hóa
nhân loại ................................................................................................................................... 101
3.4. Tiểu kết chƣơng ............................................................................................................... 103
KẾT LUẬN .............................................................................................................................. 105
TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................................... 108
10
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Văn hóa là một lĩnh vực đang ngày càng được quan tâm nghiên cứu nhiều trên
thế giới và trong đó, Việt Nam cũng không phải là ngoại lệ. Văn hóa là nền tảng tinh
thần của xã hội. Có thể khẳng định văn hóa là cốt hồn của dân tộc, một dân tộc nếu
không giữ được bản sắc văn hóa riêng thì dân tộc đó sẽ bị lu mờ. Vì thế, việc bảo tồn
và phát triển văn hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc không chỉ là trách
nhiệm của ngành văn hóa mà còn là trách nhiệm của toàn Đảng, toàn dân và toàn xã
hội. Để góp phần vào việc bảo tồn và phát triển văn hóa Việt Nam, điều trước tiên là
phải tìm hiểu về văn hóa các thành phần dân tộc ở Việt Nam để từ đó thấy được những
nét riêng chung, những nét đẹp cần được bảo tồn, phát triển và những yếu tố lạc hậu
không phù hợp với xã hội mới cần được hạn chế hoặc loại bỏ.
Việt Nam là nước có nhiều thành phần dân tộc, điều đó đã mang lại cho Việt
Nam một nền văn hóa đa dạng, phong phú, giàu bản sắc. Trong nhiều năm qua đã có
nhiều công trình khoa học được xuất bản về đề tài này. Hướng nghiên cứu di dân, dịch
chuyển của các cộng đồng thiểu số luôn được đề cao và tập trung nguồn lực cho các
nhóm nghiên cứu mạnh trong những năm trở lại đây không chỉ trong nước mà còn
được nhìn thấy trong môi trường học thuật thế giới. Những đề tài nghiên cứu về người
Hoa và văn hóa người Hoa ở Việt Nam, theo đó, cố nhiên là không ít khi thành phần
này chiếm một tỷ lệ cao trong phân bố dân số với hơn 800 nghìn người. Bạc Liêu là
một trong những tỉnh ở đồng bằng Sông Cửu Long có nhiều người Hoa sinh sống nhất
nhưng chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu đầy đủ, cụ thể và chi tiết về văn
hóa của cộng đồng người Hoa ở địa phương này. Trong thời gian qua cộng đồng người
Hoa ở Bạc Liêu đã có vai trò rất lớn trong việc phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh. Với
quan điểm văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực của sự phát
triển,vì thế nghiên cứu về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu để thấy được
vai trò của văn nhóa của người Hoa góp phần vào sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội
11
của tỉnh cũng như sự tác động của các yếu tố bản địa đến đặc điểm văn hóa của cộng
đồng người Hoa, trên cơ sở đó đề xuất biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa người
Hoa ở Bạc Liêu. Điều đó không chỉ có ý nghĩa khoa học và thực tiễn mà còn có tính
cấp thiết. Đó là những lý do khiến tôi chọn “Văn hóa của cộng đồng ngƣời Hoa ở
Bạc Liêu” làm đề tài luận văn Thạc sĩ Việt Nam học của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Việt Nam là nước có nhiều thành phần dân tộc, vì vậy việc nghiên cứu văn hóa
chung của Việt Nam không thể không kể đến việc nghiên cứu văn hóa các thành phần
dân tộc. Trong nhiều năm qua, trong hệ thống các chương trình khoa học xã hội, đã có
khá nhiều đề tài đề cập đến vấn đề này và đã có nhiều công trình khoa học được xuất
bản, nhiều bài viết đăng trên các tạp chí đề cập vấn đề văn hóa các tộc người ở Việt
Nam. Trong hệ thống đó cũng có không ít các đề tài nghiên cứu về người Hoa và văn
hóa của người Hoa ở Việt Nam.
Một số công trình tổng hợp xuất sắc của các học giả đã giúp chúng ta hiểu biết
khá đầy đủ về người Hoa, đáng kể nhất là Người Hoa tại Việt Nam (Nguyễn Văn Huy,
1993, Paris), nội dung quyển sách này nhấn mạnh đến những khía cạnh có tính chính
trị và ảnh hưởng của những thành quả kinh tế của cộng đồng người Hoa trong đời sống
xã hội Việt Nam, bên cạnh đó, các sinh hoạt khác như văn hóa, xã hội cũng được đề
cập đến. Về phương pháp nghiên cứu, tác giả đã sử dụng phương pháp lịch sử, ghi lại
các biến cố lịch sử, từ quá khứ đến với hiện tại gần, với phương pháp này độc giả rất dễ
theo dõi. Với công trình này, tác giả đã nghiên cứu một phần sinh hoạt của cộng đồng
người Hoa như chuyên đề về lịch sử, về văn hóa hay về kinh tế. Qua đó, tác giả cũng
đã khẳng định đây không phải là một tài liệu nghiên cứu về xã hội học (sociologie),
chủng tộc học (anthropologie) hay sắc tộc học (ethnologie) mà là một đóng góp để
khám phá và để hiểu rõ thêm những đặc tính về một cộng đồng đã, đang và sẽ còn góp
phần tích cực trong xã hội Việt Nam.
Quyển Người Hoa trong xã hội Việt Nam, nửa đầu thế kỷ XIX (Dương Văn Huy,
2011, Hà Nội) đã trình bày, phân tích hoạt động kinh tế của người Hoa và vị trí của
12
Hoa thương trong nền kinh tế của Việt Nam thời kỳ khoảng nửa đầu thế kỷ XIX. Bằng
phương pháp lịch sử tác giả đã cung cấp một cái nhìn toàn diện về người Hoa trong xã
hội Việt Nam thời kỳ này để phục vụ cho những nghiên cứu giai đoạn sau.
Về người Hoa ở Nam Bộ có các công trình sau: Công trình Định cư của người
Hoa trên đất Nam Bộ (từ thế kỷ 17 đến năm 1945) (Nguyễn Cẩm Thúy, 2000, Hà Nội,)
đề cập đến một số vấn đề về quá trình định cư của Người Hoa trên đất Nam Bộ từ thế
kỷ 17 đến năm 1945 và quan tâm đến văn bản một số tài liệu Hán Nôm của xã Minh
Hương, tỉnh Vĩnh Long mới được phát hiện.
Sách Người Hoa ở Nam Bộ (Ngô Văn Lệ, Tp.HCM, 2005) giới thiệu về người
Hoa ở Nam Bộ từ lịch sử hình thành, hoạt động kinh tế,… đến những thiết chế và nghi
lễ trong hôn nhân và gia đình. Quyển Đặc khảo văn hóa người Hoa ở Nam Bộ của
nhiều tác giả cùng biên soạn và do Huỳnh Ngọc Trảng chủ biên (Huỳnh Ngọc Trảng,
2012, Hà Nội), đã giới thiệu quá trình định cư, phát triển của cộng đồng người Hoa ở
Nam Bộ và cung cấp cho độc giả kiến thức hữu ích về những đặc điểm văn hóa vật
chất, văn hóa tinh thần của người Hoa ở Nam Bộ với các dạng thức văn hóa truyền
thống bao gồm: văn hóa ăn, mặc, ở, tín ngưỡng, hội họa, thư pháp, nghệ thuật biểu
diễn... Ở mỗi dạng thức văn hóa, các tác giả đều dựa trên những tài liệu Hán Nôm cổ
để phân tích từ nguồn gốc, quá trình hình thành, những đặc điểm chính qua từng thời
kỳ hưng thịnh, suy vong và trong thời hiện tại.
Công trình Người Hoa ở Đồng Nai (Ban dân vận Tỉnh Ủy Đồng Nai, 2009,
Đồng Nai) đã tổng quan về tình hình người Hoa ở tỉnh đồng Nai: lịch sử, kinh tế, dân
cư, lối sống, tín ngưỡng, tôn giáo… và nêu ra phương hướng cho công tác người Hoa
trong tương lai.
Nghiên cứu về tín ngưỡng tôn giáo của người Hoa ở các tỉnh Nam Bộ có công
trình Tín ngưỡng dân gian của người Hoa ở Nam Bộ của tác giả Võ Thanh Bằng đã
cho biết lịch sử nghiên cứu tín ngưỡng dân gian của người Hoa, các khái niệm có liên
quan đến tôn giáo, tín ngưỡng dân gian, khái quát về người Hoa ở Nam Bộ và các hoạt
13
động có liên quan đến tín ngưỡng dân gian của họ, các loại hình tín ngưỡng dân gian
của người Hoa ở Nam Bộ.
Công trình Tín ngưỡng và tôn giáo của người Hoa Quảng Đông ở Tp. HCM
(Nguyễn Thị Hoa Xinh, 1997, Tp.HCM) đã khái quát về người Hoa ở TP. HCM,
nghiên cứu tín ngưỡng và tôn giáo của người Hoa và tín ngưỡng, tôn giáo trong đời
sống nhóm người này ở Tp. HCM.
Giới thiệu về kiến trúc chùa chiền của người Hoa có cuốn Chùa Hoa ở Cần Thơ
(Trần Phỏng Diều, 2008, Tp.HCM). Từ nguồn sử liệu, tác giả cho biết người Hoa đã có
mặt ở Nam Bộ cách nay hơn 300 năm. Tuy nhiên, cộng đồng người Hoa định cư ở Cần
Thơ đông đúc và ổn định sớm nhất cũng vào khoảng cuối thế kỷ XIX. Tác giả đã trình
bày về hệ thống chùa Hoa ở Cần Thơ về kiến trúc, kết cấu, màu sắc, trang trí,… Hệ
thống chùa Hoa ở Cần Thơ đã phản ánh rõ nét về lịch sử di dân của người Hoa đến Cần
Thơ, địa bàn sinh tụ, đời sống kinh tế, văn hóa-xã hội…
Nói về nghi thức hôn nhân và gia đình của người Hoa có công trình nghiên cứu
Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ (Nguyễn Duy Bính, 1999, Tp. HCM)
đã khái quát về người Hoa ở Nam Bộ, cộng đồng, dân số, hoạt động kinh tế văn hóa;
những quan niệm trong hôn nhân, quy tắc và nghi lễ; hình thức và cấu trúc gia đình
người Hoa ở Nam Bộ; chức năng và những nghi lễ gia đình.
Và bài viết Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ (Nguyễn Bích Lợi,
2006, Tạp chí DTH), cũng đã cho ta biết về các nghi lễ về hôn nhân và gia đình của
người Hoa ở Nam Bộ.
Nói về người Hoa ở Bạc Liêu có bài nghiên cứu Nghi thức cưới – hỏi của người
Hoa ở Bạc Liêu – Cà Mau, bài viết đã cho ta biết về các nghi thức, các bước tiến hành
lễ cưới – hỏi, những điều nên làm và những điều kiêng kỵ, lễ vật… trong đám cưới của
người Hoa.
Nhìn chung, đã có nhiều công trình nghiên cứu về người Hoa ở Việt Nam nói
chung, người Hoa ở các tỉnh Nam Bộ nói riêng, trong số đó cũng đã có một số công
14
trình cũng đã tiếp cận theo hướng liên ngành để nghiên cứu như: Người Hoa tại Việt
Nam (Nguyễn Văn Huy), Người Hoa ở Nam Bộ, Đặc khảo văn hóa người Hoa ở Nam
Bộ… Các công trình nghiên cứu về người Hoa và văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu
vẫn còn rất ít, chỉ đề cập một vài khía cạnh riêng lẻ, chưa có một công trình nào nghiên
cứu một cách toàn diện về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu sử dụng cả
phương pháp tiếp cận liên ngành và khu vực học, đặc biệt là văn hóa của người Hoa ở
Bạc Liêu trong quá trình hội nhập và phát triển. Vì vậy, đời sống văn hóa của cộng
đồng người Hoa ở Bạc Liêu là một vấn đề chứa đựng rất nhiều điều cần phải nghiên
cứu.
3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục đích nghiên cứu: Khảo sát, nghiên cứu liên ngành về tình hình văn
hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu, trên cơ sở đó đề xuất các biện pháp bảo tồn
và phát triển văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu:
- Nghiên cứu tổng thể, hệ thống về văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu, từ vị trí
địa lý, điều kiện tự nhiên, các hoạt động kinh tế đến các thành tố của văn hóa vật chất
và văn hóa tinh thần của cư dân.
- Xác định những yếu tố văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu cần được
bảo tồn và phát triển.
- Đề xuất một số biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng người
Hoa ở Bạc Liêu.
4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của luận văn là văn hóa của
cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu, từ văn hóa vật chất đến phong tục, tập quán, tôn
giáo, tín ngưỡng… Để làm rõ được các yếu tố văn hóa này và tác động qua lại giữa
chúng với văn hóa của các cộng đồng cư dân cư trú ở Bạc Liêu, luận văn cũng đặt vấn
15
đề nghiên cứu, giới thiệu về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên của tỉnh Bạc Liêu và văn
hóa của các cộng đồng cư dân ở Bạc Liêu.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
4.2.1. Phạm vi không gian: Người Hoa sống rải rác ở hầu hết các huyện thuộc
tỉnh Bạc Liêu nhưng đề tài này chỉ nghiên cứu ở các điểm tập trung đông người Hoa đó
là: ấp Bờ Bồi (thị trấn Phước Long, huyện Phước Long), ấp Biển Tây A (xã Vĩnh
Trạch Đông, Tp. Bạc Liêu), phường 3, phường 5 (Tp. Bạc Liêu).
4.2.2. Phạm vi thời gian
Luận văn tập trung nghiên cứu về văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu trong thời
điểm hiện nay, nhưng có chú ý xem xét các vấn đề có liên quan trong tiến trình lịch sử,
đặc biệt là quá trình khai khẩn và định cư của người Hoa ở Bạc Liêu và những biến
đổi, phát triển của văn hóa người Hoa trong thời gian từ khi tái lập tỉnh Bạc Liêu đến
nay (1997 – 2015)
4.2.3. Phạm vi vấn đề
Trọng tâm luận văn phải giải quyết là văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần của
cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu, những đóng góp của văn hóa của cộng đồng người
Hoa ở Bạc Liêu đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội ở tỉnh Bạc Liêu.
5. Phƣơng pháp tiếp cận, nghiên cứu
5.1. Phương pháp tiếp cận
5.1.1. Tiếp cận khu vực học
Phương pháp tiếp cận khu vực học có vai trò quan trọng đối với những nghiên
cứu mang tính tổng hợp, giải quyết các vấn đề tổng hợp về kinh tế, văn hóa, xã hội của
các cộng đồng người. Với cách hiểu khu vực là những không gian lịch sử - văn hóa,
không gian phát triển, nơi có những điểm chung về điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên
nhiên, kinh tế, văn hóa, xã hội,… giúp phân biệt nó với các vùng khác. Khu vực là nơi
phản ánh những đặc điểm chung của văn hóa và con người, là môi trường trực tiếp tác
16
động đến văn hóa và con người, là nơi chứa đựng nhiều nhân tố quy định nên các giá
trị văn hóa. Vận dụng phương pháp tiếp cận khu vực học, người viết sẽ khoanh vùng
phạm vi nghiên cứu là tỉnh Bạc Liêu mà tập trung nhất là nơi có đông người Hoa sinh
sống, từ đó nghiên cứu, tìm hiểu về điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên và đặc
điểm kinh tế, cư dân, xã hội và mối liên hệ, sự tác động qua lại giữa các yếu tố trong
phạm vi giới hạn nghiên cứu và những tác động qua lại giữa khu vực nghiên cứu và các
khu vực xung quanh, các khu vực rộng lớn hơn bao trùm lên nó (Khu vực đồng bằng
sông Cửu Long; khu vực Nam Bộ,…).
5.1.2. Tiếp cận hệ thống
Văn hóa người Hoa ở Bạc Liêu được tồn tại trong hệ thống văn hóa Việt Nam
và bản thân văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu cũng có tính hệ thống: gồm các hoạt
động kinh tế, văn hóa vật chất/ đảm bảo đời sống, văn hóa tinh thần và văn hóa xã hội;
có hệ thống từ văn hóa xóm/ ấp đến văn hóa của gia đình, cá nhân,….Vì vậy, muốn
hiểu được văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu phải tiếp cận hệ thống: đi từ
các hoạt động kinh tế tới văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần,…). Vì vậy, phương pháp
tiếp cận hệ thống được tiến hành dựa trên mối liên hệ giữa cái chung và cái riêng, dùng
cái chung (đặc điểm văn hóa chung của cộng đồng người Hoa ở Việt Nam, các biện
pháp bảo tồn và phát triển văn hóa ở Việt Nam) để đánh giá, tổng kết và quy hoạch cái
riêng (đặc điểm văn hóa, các biện pháp bảo tồn và phát triển văn hóa cộng đồng người
Hoa ở Bạc Liêu). Bảo tồn và phát triển văn hóa người Hoa ở Bạc Liêu trong hệ thống
văn hóa Việt Nam để định hướng một cách phù hợp với đường lối chung của Việt Nam
và thế giới, tránh được sự lệch pha, đi lạc với những kết quả nghiên cứu đã có của cả
nước và toàn cầu. Cụ thể hơn là đặt việc bảo tồn và phát triển văn hóa người Hoa ở Bạc
Liêu vào hệ thống các nhiệm vụ bảo tồn và phát triển văn hóa của cả nước. Những đặc
điểm và mục tiêu chung của hệ thống chi phối rất lớn đối với việc bảo tồn và phát triển
văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu, đồng thời bảo tồn và phát triển văn hóa của người
Hoa ở Bạc Liêu chắc chắn có những điểm riêng mang tính đặc thù bám sát với đặc
điểm cụ thể ở địa phương.
17
5.1.3. Tiếp cận liên ngành
Tiếp cận liên ngành là phương pháp tiếp cận rất cần được áp dụng trong nghiên
cứu văn hóa. Tiếp cận liên ngành là việc sử dụng cách tiếp cận của các khoa học
chuyên ngành khác nhau để cùng nghiên cứu một đối tượng – trường hợp ở đây là văn
hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu. Nghiên cứu văn hóa đòi hỏi quan điểm tổng
thể và toàn cục. Để giải quyết một vấn đề mang tính tổng thể, toàn diện không thể chỉ
sử dụng một phương pháp, một cách tiếp cận; để đưa ra biện pháp bảo tồn, phát triển
văn hóa của người Hoa ở Bạc Liêu chúng ta cần hiểu cả lịch sử tồn tại, phát triển của
họ, hiểu cả thực trạng văn hóa của họ ở thời điểm hiện tại, hiểu cả nhưng biến đổi về
điều kiện tự nhiên trong khu vực họ cư trú, tức phải sử dụng các cách tiếp cận Sử học,
Nhân học, Địa lý học,... Do vậy, người viết nhận diện văn hóa của cộng đồng người
Hoa ở Bạc Liêu để đưa ra định hướng bảo tồn và phát triển một cách có hiệu quả bằng
cách vận dụng cách tiếp cận của nhiều ngành khoa học là Văn hóa học, Nhân học, Xã
hội học, Sử học, Địa lý học, Kinh tế học,...
5.2. Phương pháp nghiên cứu
5.2.1. Phương pháp nghiên cứu Nhân học
Đây là phương pháp bao gồm cả phương pháp điều tra xã hội học và điền dã dân
tộc học, là một trong những phương pháp đặc trưng trong nghiên cứu văn hóa. Nhằm
khảo sát đặc điểm văn hóa – xã hội của người Hoa ở Bạc Liêu, người viết sẽ lấy ý kiến
của cộng đồng người Hoa, các chuyên gia và các đối tượng tham gia vào quá trình bảo
tồn và phát triển văn hóa về thái độ, nhận thức của họ về vấn đề văn hóa dân tộc mình.
Tất cả các câu hỏi điều tra đều hướng tới xác định về đặc điểm văn hóa – xã hội và
thăm dò những biện pháp khả thi. Sau khi xác định các nội dung cụ thể cần điều tra,
người viết lựa chọn đối tượng, khu vực và thời gian điều tra.
Điều tra điền dã dân tộc học nhằm tiếp cận vấn đề một cách trực quan sinh
động, kiểm tra, đánh giá xác thực, bổ sung đầy đủ hơn những hiểu biết về đối tượng
nghiên cứu, đồng thời cũng là cách kiểm chứng lại các tài liệu đã tổng hợp được. Điều
18
tra điền dã dân tộc học còn giúp sưu tầm, thu thập thêm tài liệu. Các hoạt động chính
trong khi tiến hành phương pháp này là bao gồm: quan sát (quan sát tham dự và không
tham dự), phỏng vấn (phỏng vấn sâu, bao gồm cả phỏng vấn hồi cố) và phỏng vấn theo
bảng hỏi), chụp ảnh, đo vẽ, ghi chép,… tại các điểm nghiên cứu; trao đổi thông tin với
người Hoa, với chính quyền, cơ quan quản lí văn hóa ở địa phương,…
Bên cạnh đó, việc thiết kế phiếu điều tra xã hội học cũng được chú trọng vì
lượng thông tin thu được nhiều, không qua trung gian nên ý kiến thu nhận được có tính
xác thực cao, có ưu thế đặc biệt đối với những vấn đề tế nhị và chi phí thấp.
5.2.2. Phương pháp Lịch sử
Phương pháp Lịch sử có vai trò quan trọng đối với nghiên cứu văn hóa, bởi lịch
sử luôn là một phần, thậm chí là phần quan trọng trong văn hóa. Văn hóa là những hiện
tượng xuyên thời gian và là quá trình được xây đắp trong lịch sử. Các giá trị văn hóa và
đặc điểm văn hóa được hình thành trong lịch sử và được bồi đắp theo thời gian. Lịch sử
không chỉ chứa đựng căn nguyên văn hóa, mà còn là nguồn cung cấp các yếu tố chi
phối văn hóa đương đại. Vì vậy, phương pháp nghiên cứu Lịch sử là rất cần thiết trong
việc nghiên cứu về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu.
Cụ thể, người viết vận dụng phương pháp lịch sử để nghiên cứu; sử dụng các tư
liệu lịch sử để trình bày lịch sử vùng đất Bạc Liêu, quá trình hình thành cộng đồng
người Hoa ở Bạc Liêu và các bước vận động, phát triển,... để thấy được tính liên tục, từ
đó rút ra các đặc điểm văn hóa, xu hướng phát triển các yếu tố văn hóa ấy.
5.2.3. Phương pháp thống kê
Thống kê là phương pháp cần thiết trong việc tiếp cận vấn đề nghiên cứu, vì
không thể nhận xét đánh giá, quy kết chung chung, mở hồ mà không dựa trên những
kết quả, số liệu thực tế. Người viết tổng hợp, phân tích và sử dụng những số liệu thống
kê về người Hoa ở Bạc Liêu về dân số, địa bàn phân bố; về sản xuất, phong tục, tín
ngưỡng,… để từ đó đánh giá xác thực đặc điểm văn hóa của cộng đồng cư dân này,
xem yếu tố văn hóa nào cần được bảo tồn và phát triển, dùng biện pháp gì để bảo tồn
19
và phát triển một cách có hiệu quả. Số liệu thống kê được khai thác từ nhiều nguồn
như: Sở văn hóa Thể thao Du lịch, Cục Thống kê, UBND tỉnh Bạc Liêu,…
6. Đóng góp của đề tài
- Tổng quan tình hình nghiên cứu về người Hoa và văn hóa của người Hoa ở
Việt Nam, Nam Bộ và các tỉnh Nam Bộ.
- Trình bày một cách có hệ thống các thành tố văn hóa của cộng đồng người
Hoa ở Bạc Liêu từ văn hóa vật chất (ăn, mặc, ở, đi lại) đến văn hóa tinh thần (phong
tục tập quán, tín ngưỡng tôn giáo,…). Phân tích, khẳng định vai trò của văn hóa của
người Hoa đối với sự phát triển kinh tế - văn hóa – xã hội tỉnh Bạc Liêu.
- Đưa ra định hướng bảo tồn và phát triển văn hóa của cộng đồng người Hoa ở
Bạc Liêu
7. Bố cục của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, nội dung của luận
văn được chia thành 3 chương:
Chương 1: KHÁI QUÁT VỀ VÙNG ĐẤT VÀ CỘNG ĐỒNG NGƯỜI HOA Ở
BẠC LIÊU
Chương 2: VĂN HÓA CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯỜI HOA Ở BẠC LIÊU
Chương 3: ĐỊNH HƯỚNG BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỂN VĂN HÓA CỦA
CỘNG ĐỒNG NGƯỜI HOA Ở BẠC LIÊU
20
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Lâm Uyên Bá (2004), “Hiểu thêm về cách gọi người Hoa”, Tạp chí Dân tộc và thời
đại, Số 62, Tr. 15-16.
2. Ban Dân vận Tỉnh Ủy Đồng Nai (2009), Người Hoa ở Đồng Nai, Nxb Đồng Nai.
3. Võ Thanh Bằng (2005), Tín ngưỡng dân gian của người Hoa ở Nam Bộ , Nxb Tp.
HCM.
4. Bảo tàng Hồ Chí Mnh (2007), Hồ Chí Minh về văn hoá, Nxb Hà Nội, HN.
5. Nguyễn Công Bình (Chủ biên) (1995), Đồng bằng sông Cửu Long – Nghiên cứu
và phát triển, Nxb KHXH, Hà Nội.
6. Nguyễn Duy Bính (1999), Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ , Nxb
ĐHQG Tp. HCM.
7. Trần Văn Bính (2004), Văn hóa các dân tộc Tây Nam Bộ: Thực trạng và những
vấn đề đặt ra, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
8. Công ty cổ phần kinh tế đối ngoại (2006), Bạc Liêu thế và lực trong thế kỷ XXI,
Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
9. Lê Văn Chưởng (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Trẻ TPHCM.
10. Nguyễn Đăng Duy (1997), Văn hóa tâm linh Nam Bộ, Nxb Hà Nội, HN.
11. Vũ Cao Đàm (2008), Phương pháp luận nghiên cứu khoa học, xuất bản lần thứ 15,
có chỉnh lý, bổ sung, Nxb KH&KTHN, HN.
12. Đảng Cộng sản Việt Nam (1996), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần VIII,
Nxb Chính trị quốc gia, HN.
13. Trần Độ (1978), Mấy vấn đề về xây dựng nền văn hóa mới XHCN, Nxb Sự thật,
HN.
14. Phạm Văn Đồng (1994), Văn hóa và đổi mới, Nxb Chính trị quốc gia, HN.
21
15. Phạm Văn Đồng (1997), Xây dựng nền văn hóa văn nghệ ngang tầm với dân tộc
ta, thời đại ta, Nxb Sự thật, HN.
16. Hà Huy Giáp (1977), Văn hóa quần chúng, Nxb Sự thật, HN.
17. Trần Văn Giàu (1980), Giá trị tinh thần truyền thống của dân tộc Việt Nam, Nxb
KHXH, HN.
18. Đỗ Thị Hà (2009), “Người Hoa với quá trình phát triển đô thị ở Mỹ Tho”, Tạp chí
xưa và nay, Số 334, Tr. 14-15.
19. Phạm Minh Hạc (1996), Phát triển văn hóa, giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc
kết hợp với tinh hoa nhân loại, Nxb KHXH, HN.
20. Châu Hải (1992), Các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam, Nxb KHXH, HN.
21. Dương Phú Hiệp (2012), Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu văn hóa và con
người Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, HN.
22. Phạm Anh Hoan (2007), “Nghi thức cưới hỏi của người Hoa ở Bạc Liêu-Cà Mau”,
Tạp chí Toàn cảnh sự kiện – dư luận, Số 208, Tr,28-29.
23. Hội Khoa học Lịch sử Tp.HCM (2004), Nam Bộ đất và người (Tập 2), Nxb Trẻ,
Tp.HCM.
24. Dương Văn Huy (2011), Người Hoa trong xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX,
Nxb HN, HN.
25. Phan Thị Mai Hương (2005), “Đồng nhất dân tộc ở đồng bằng sông Cửu Long –
những biểu hiện”, Tạp chí Tâm lý học, Số 8, Tr. 13-19.
26. Nguyễn Thừa Hỷ (2012), Văn hóa Việt Nam truyền thống một góc nhìn , Nxb
TT&TT, HN.
27. Trần Khánh (1992), Vai trò người Hoa trong nền kinh tế các nước Đông Nam Á,
Nxb Đà Nẵng, Đà Nẵng.
22
28. Vũ Ngọc Khánh (2007), Nghiên cứu văn hóa cổ truyền Việt Nam, Nxb Giáo dục,
Đà Nẵng.
29. Nguyễn Xuân Kính (2008), Con người, môi trường và văn hóa, Nxb KHXH, HN.
30. Vũ Lê (2004), Văn hóa người Hoa ở Tp. HCM, Nxb VHNT, Tp.HCM.
31. Ngô Văn Lệ (2005), Người Hoa ở Nam Bộ, Nxb ĐHQG Tp.HCM, Tp.HCM.
32. Trần Hồng Liên (Chủ biên) (2007), Góp phần tìm hiểu văn hóa người Hoa ở
Tp.HCM, Nxb KHXH, HN.
33. Trần Hồng Liên (2006), “Sự nghiệp giáo dục trong cộng đồng người Hoa ở
Tp.HCM”, Tạp chí Dân tộc học, Số 5, Tr.37-44.
34. Nguyễn Bích Lợi (2006), “Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ”, Tạp
chí Dân tộc học, Số 2, Tr.71-72.
35. Huỳnh Lứa (Chủ biên) (1987), Lịch sử khái phá vùng đất Nam Bộ , Nxb Tp.HCM,
Tp.HCM.
36. Huỳnh Lứa (2000), Góp phần tìm hiểu vùng đất Nam Bộ các thế kỷ XVII, XVIII,
XIX, Nxb HN, HN.
37. Nhâm Thị Lý (2013), “Văn hóa dòng họ của người Hoa Minh Hương ở Hội An”,
Tạp chí Nghiên cứu Trung Quốc, Số 2 (138), Tr.52-58.
38. Hồ Chí Minh, Toàn tập (tập 3) (2009), Nxb Chính trị quốc gia, HN.
39. Huỳnh Minh (2002), Bạc Liêu xưa, Nxb Thanh niên, Tp.HCM.
40. Sơn Nam (1967), Nói về miền Nam, Nxb Sài Gòn, Tp.HCM.
41. Sơn Nam (1994), Lịch sử khẩn hoang miền Nam, Nxb Sài Gòn, Tp.HCM.
42. Sơn Nam (1997), Đồng bằng sông Cửu Long – Nét sinh hoạt xưa, Nxb Trẻ,
Tp.HCM.
43. Phan Ngọc (2006), Bản sắc văn hóa Việt Nam, Nxb Văn học, HN.
44. Nhiều tác giả (1984), Các dân tộc ít người ở phía Nam, Nxb KHXH, HN.
23
45. Nhiều tác giả (1990), Văn hóa cư dân vùng đồng bằng sông Cửu Long , Nxb
KHXH, HN.
46. Nhiều tác giả (2001), Nam Bộ xưa và nay, Nxb Tp.HCM, Tp.HCM.
47. Võ Thanh Phụng (2008), “Tục lệ ngày tết với người Hoa”, Tạp chí Dân tộc và thời
đại, Số 117, Tr.8-9.
48. Vương Hồng Sển (1993), Tự vị tiếng Việt miền Nam, Nxb HN, HN.
49. Đặng Đức Siêu (2004), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb ĐHSP, Thái Nguyên.
50. Nguyễn Lộc Tấn (1965), Địa phương chí tỉnh Bạc Liêu, Nxb HN, HN.
51. Phạm Nhân Thành (2011), Văn hóa các dân tộc ít người ở Việt Nam, Nxb Dân trí,
HN.
52. Hồ Bá Thâm (2003), Văn hóa Nam Bộ: Vấn đề và phát triển, Nxb VHTT, HN.
53. Lê Bá Thảo (1990), Thiên nhiên Việt Nam, Nxb KHKT, HN.
54. Trần Ngọc Thêm (1999), Cơ sở văn hóa Việt Nam. Nxb Giáo dục, HN.
55. Trần Ngọc Thêm (2001), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam: Cái nhìn hệ thống –
loại hình, Nxb Tp.HCM.
56. Ngô Đức Thịnh (Chủ biên) (2010), Những giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam,
Nxb Chính trị quốc gia – Sụ thật, HN.
57. Ngô Đức Thịnh (2004), Văn hóa vùng và phân vùng văn hóa ở Việt Nam, Nxb Trẻ,
Tp.HCM.
58. Nguyễn cẩm Thúy (Chủ biên) (2000), Định cư của người Hoa trên đất Nam Bộ
(Từ thế kỷ 17 đến năm 1945), Nxb KHXH, HN.
59. Nguyễn Chí Tình (Chủ biên) (2008), Văn hóa và thời đại, Nxb KHXH, HN.
60. Huỳnh Ngọc Trảng (Chủ biên) (2012), Đặc khảo văn hóa người Hoa ở Nam Bộ ,
Nxb Văn hóa dân tộc, HN.
24
61. Đỗ Công Tuân (2004), Lý luận và phương pháp nghiên cứu khoa học, Nxb Chính
trị quốc gia, HN.
62. Phan Thị Yến Tuyết (2003), Nhà ở, trang phục, ăn uống của các dân tộc vùng
đồng bằng sông Cửu Long, Nxb KHXH, HN.
63. Hồ Hữu Tường (1965), Tương lai văn hóa Việt Nam, Nxb Huệ Minh, Sài Gòn.
64. UBND Tỉnh Bạc Liêu (2010), Từ điển địa chí Bạc Liêu, Nxb Chính trị quốc gia,
HN.
65. Đinh Xua Vịnh (1996), Sổ tay địa danh Việt Nam, Nxb HN, HN.
66. Hồ Sỹ Vịnh (1999), Văn hóa Việt Nam trong tiến trình đổi mới, Nxb Chính trị
quốc gia, HN.
67. Trần Quốc Vượng (Chủ biên) (1998), Cơ sở văn hóa Việt Nam, Nxb Giáo dục, HN.
68. Phạm Viết Vượng (1997), Phương pháp nghiên cứu khoa học: Giáo trình danh
hoc học viên cao học và nghiên cứu sinh , Nxb ĐHQGHN, HN.
69. Nguyễn Thị Hoa Xinh (1997), Tín ngưỡng và tôn giáo của người Hoa Quảng
Đông ở Tp.HCM, Nxb Tp.HCM, Tp.HCM.
70. Alexandre Varenne (1925), Images de Cochinchine, xuất bản tại Sài Gòn.
71. Wang Gungwu (1992), China and the Chinese overseas, Times academic press,
Singapore.
72. Nhiều tác giả (dịch Việt) (1978), The Hoa in Vietnam: Dossier, Foreign languages
publ house.
73. Nhiều tác giả (dịch Việt) (1978), The Hoa in Vietnam: Dossier-T2, Vietnam
courier.
74. Nhiều tác giả (dịch Việt) (1978) Documents sur la question des Hoa au
Vietnam, Dépatement de la press et de inpormation.