VLADA REPUBLIKE PROGRAM ZA ŽIVOTNU SREDINU CRNE GORE UJEDINJENIH NACIJA MINISTARSTVO ZAŠTITE UNEP ŽIVOTNE SREDINE KOORDINACIONI CENTAR I UREĐENJA PROSTORA MEDITERANSKOG AKCIONOG PLANA MAP VLADA REPUBLIKE PROGRAM ZA RAZVOJ ITALIJE UJEDINJENIH NACIJA MINISTARSTVO ŽIVOTNE UNDP SREDINE I TERITORIJE LO PODGORICA NACIONALNA STRATEGIJA ODRŽIVOG RAZVOJA - CRNA GORA I NACRT Novembar 2005

2

Predgovor i riječi zahvalnosti Prvi nacrt Nacionalne strategije održivog razvoja Crne Gore (NSOR – Crna Gora) rezultat je procesa koji je počeo u aprilu 2005. godine. Proces su podržali UNEP/MAP (Program za životnu sredinu Ujedinjenih nacija – Koordinacioni centar za Mediteranski akcioni plan), UNDP (Program za razvoj Ujedinjenih nacija) kancelarija u Podgorici i Ministarstvo za životnu sredinu i teritorije Republike Italije. Koordinator procesa je Ministarstvo zaštite životne sredine i uređenja prostora (MZŽSUP) Republike Crne Gore. Proces pripeme NSOR – Crna Gora ima dvije ključne komponente: ekspertski rad i participativno-konsultativni dio. U okviru participativno-konsultativnog dijela procesa, u junu 2005. godine održana je prva projektna radionica na Cetinju, dok je u prvom krugu (periodu avgust – novembar) održano sedam participacija širom Crne Gore. Participativni proces koordinira NVO Most. Ekspertski tim koji radi na pripremi NSOR – Crna Gora čine Michele Grimaldi (glavni međunarodni ekspert), Marina Marković (glavni domaći ekspert) i članovi ekspertskih radnih grupa. Eksperti radne grupe za ekonomski razvoj su (po oblastima): Prof dr. Borislav Uskoković (makro-ekonomska politika); dr. Milivoje Radović (zaposlenost i regionalni razvoj); dr Milan Marković (poljoprivreda i ruralni razvoj); Ljiljana Vuksanović i Fried Wieland (turizam); dr. Radoje Kontić (energetika i industrija); Prof dr. Mira Vukčević (nove tehnologije); i Snežana Đurković (saobraćaj). Eksperti koji su uključeni u radnu grupu kao predstavnici NVO su Prof dr. Sreten Škuletić (NVO Zeleni - energetika) i Budimka Mićković i Jelena Peruničić (NVO CEED - zaposlenost i regionalni razvoj) i Mikan Lazarević (NVO Natura). Radnu grupu za životnu sredinu i upravljanje prirodnim resursima čine: Ana Mišurović (vode); Biljana Đurović (vazduh i klimatske promjene); Prof dr. Natalija Perović (zemljište); mr Vasilje Bušković (biodiverzitet i zaštita prirode, kao predstavnik NVO Zeleni); Blažo Jokanović (šumski eko-sistemi); Aleksandra Ivanović (more i obalno područje); Prof dr. Refik Zejnilović (otpad); Ratimir Mugoša (prostorno planiranje); i Ana Pajević (sistem upravljanja životnom sredinom). Eksperti koji su putem sugestija i komentara dali doprinos u radu radne grupe kao predstavnici NVO su Prof dr. Ante Vujić (NVO Most – sugestije za oblasti zaštite prirode, poljoprivredu u turizam), Nela Dubak (NVO CZIPP – sugestije za oblast biodiverziteta i zaštite priorde); Čeda Ivanović (NVO Lynx) i Nataša Duraković (NVO Greenhome). Radnu grupu za društveni razvoj čine: Prof dr. Nebojša Vučinić (upravljanje i participacija); Ćazim Fetahović (obrazovanje); dr. Agima Ljaljević (zdravstvo); Goran Mišković (socijalna zaštita); i Predrag Malbaša (kultura i mediji). Veoma vrijedan doprinos su dali eksperti iz nevladinog sektora – Biljana Gligorić (NVO Expeditio) kroz pripremu inputa za pitanja humanog života u gradu, i Olivera Vukadinović (NVO Zeleni) kroz sugestije za oblast medija i koordinaciju radne grupe.

3

Ekspertski tim NSOR – Crna Gora se posebno zahvaljuje:

- Arabu Hobalahu, zamjeniku koordinatora UNEP/MAP-a i koordinatoru procesa pripreme Mediteranske strategije održivog razvoja na korisnim savjetima i usmjeravnaju;

- Učesnicima prve projektne radionice na Cetinju i članovima Savjetodavnog odbora projekta za konstruktivne predloge i sugestije koji su usmjereli prvi dio procesa i prepremu bazičnih dokumenata (Vizije i Smjernice održivog razvoja Crne Gore);

- NVO Most i svim učesnicima prvog kruga partcipacija za značajan doprinos u identifikaciji problema i izazova, odnosno kod postavljanja ciljeva održivog razvoja i formulacije mjera;

- NVO Zeleni za organizacionu i tehničku pomoć u radu ekspertskih radnih grupa; - NVO Expeditio za dizajn promotivnih materijala projekta; i - MZŽSUP i posebno Jeleni Knežević, zaduženoj za koordinaciju procesa izrade NSOR

CG, na podršci i posvećenosti procesu. Ekspertski tim NSOR – Crna Gora Podgorica, novembra 2005. godine

4

Sadržaj 1 UVOD......................................................................................................................................................................7

1.1 Zašto Strategija održivog razvoja u Crnoj Gori?..........................................................................................7 2 MEDITERANSKA STRATEGIJA ODRŽIVOG RAZVOJA KAO OKVIR....................................................7

2.1 Proces i preuzete obaveze ..............................................................................................................................7 2.2 Izazovi, ciljevi i prioritetne oblasti MSSD ...................................................................................................8

3 METODOLOGIJA I PROCES IZRADE NSOR – CRNA GORA .....................................................................9 4 TRI STUBA ODRŽIVOG RAZVOJA U CRNOJ GORI: IDENTIFIKACIJA PROBLEMA I IZAZOVA..10

4.1 Ekonomski razvoj.........................................................................................................................................10 4.1.1 Makroekonomska kretanja ..................................................................................................................10 4.1.2 Regionalni razvoj i zaposlenost...........................................................................................................11 4.1.3 Energetika i industrija ..........................................................................................................................12 4.1.4 Nove tehnologije ..................................................................................................................................14

4.2 Životna sredina i prirodni resursi ................................................................................................................15 4.2.1 Otpad.....................................................................................................................................................15 4.2.2 Zemljište ...............................................................................................................................................16 4.2.3 Prostorno planiranje .............................................................................................................................16 4.2.4 Sistem upravljanja životnom sredinom...............................................................................................17

4.3 Društveni razvoj ...........................................................................................................................................18 4.3.1 Obrazovanje..........................................................................................................................................18 4.3.2 Zdravstvo ..............................................................................................................................................19 4.3.3 Ravnopravnost i socijalna zaštita ........................................................................................................20 4.3.4 Kultura i mediji ....................................................................................................................................21

5 CILJEVI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE .............................................................................................22 5.1 Opšti ciljevi održivog razvoja Crne Gore ...................................................................................................22 5.2 Ciljevi održivog razvoja Crne Gore po sektorima/temama .......................................................................23

6 OBLASTI OD POSEBNE VAŽNOSTI..............................................................................................................26 6.1 Održivo upravljanje vodnim i šumskim resursima.....................................................................................26 6.2 Održivo upravljanje morem i obalnim područjem .....................................................................................28 6.3 Energija, klimatske promjene i zagađenja vazduha ...................................................................................29 6.4 Održivi turizam.............................................................................................................................................31 6.5 Održivi transport...........................................................................................................................................32 6.6 Zaštita biodiverziteta i očuvanje prirodnih, pejzažnih i kulturnih vrijednosti (posebno u zaštićenim područjima) ...............................................................................................................................................................33 6.7 Održivi urbani razvoj ...................................................................................................................................35 6.8 Održiva poljoprivreda i ruralni razvoj.........................................................................................................36 6.9 Upravljanje i participacija............................................................................................................................37

7 IZGRADNJA PARTICIPATIVNOG PLANSKOG PROCESA.......................................................................38 7.1 Mobilizacija aktera .......................................................................................................................................38 7.2 Inkorporiranje participacije u proces planiranja.........................................................................................38 7.3 Pristup informacijama i komunikaciona politika .......................................................................................40

8 MONITORING.....................................................................................................................................................41 8.1 Mjerenje i ocjena efektivnosti akcija ..........................................................................................................41 8.2 Definisanje i implementacija monitoring procesa i aktera odgovornih za njegovo sprovođenje............41

9 FINANSIRANJE ..................................................................................................................................................41 10 PROCES IMPLEMENTACIJE NSOR – CRNA GORA ..............................................................................42 DODATAK 1 – Matrica sa ciljevima održivog razvoja.............................................................................................45 DODATAK 2 – Forma akcionog plana.......................................................................................................................54 DODATAK 3 – Struktura procesa...............................................................................................................................55

5

Lista okvira Okvir 5.1-1: Vizije održivog razvoja Crne Gore.................................................................................................22 Okvir 5.2-1: Ciljevi ekonomskog održivog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od

posebne važnosti)...............................................................................................................................................23 Okvir 5.2-2: Ciljevi životne sredine i upravljanja prirodnim resursima po sektorima i temama (bez

ciljeva za oblasti od posebne važnosti) .........................................................................................................24 Okvir 5.2-3: Ciljevi društvenog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od posebne

važnosti)...............................................................................................................................................................25 Okvir 6.2-1: Turizam i urbanizacija u obalnom području.................................................................................28 Okvir 7.2-1: Pregled najvažnijih problema i prioritenih oblasti djelovanja – NSOR participacije .........39

6

Lista skraćenica BAT – Najbolja raspoloživa tehnologija (od engl. Best Available Technology) BATNEEC – Najbolja raspoloživa tehnologija koja ne iziskuje izuzetno visoke troškove (od engl. Best Available Technologz not Entailing Excessive Costs) BDP – Bruto-društveni proizvod CBD - Konvencija o biodiverzitetu DUP – Detaljni urbanistički plan DWT – Skraćenica za mjeru za kapacitet brodova (od engl. deadweight ton) EIA – Procjena uticaja na životnu sredinu (od engl. Environmental Imapct Assessment) EMAS – Plan za eko-menadžment i reviziju učinka na životnu sredinu (od engl. Eco-mamangement and Audit Scheme) EPCG – Elektroprivreda Crne Gore EU – Evropska Unija GEF – Globalni fond za životnu sredinu GUP – Generalni urbanistički plan ICT – Informacione i komunikacione tehnologije ICZM – Integralno upravljanje obalnim područjem (od engl. Integrated Coastal Zone Management) IPPC – Integralno sprečavanje i kontrola zagađenja (od engl. Integrated Pollution Prevention and Control) ISSP – Institut za strateške studije i prognoze IUCN – Međunarodna unija za konzervaciju prirode KAP – Kombinat aluminijuma Podgorica MCSD – Mediteranska komisja za održivi razvoj MPŠV – Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede MRC – Milenijumski razvojni ciljevi MSSD – Mediteranska strategija održivog razvoja MSP – Mala i srednja preduzeća MZŽSUP – Ministarstvo zaštite životne sredine i uređenja prostora NAP – Nacionalni akcioni plan za djecu i mlade NP – Nacionalni park NSOR – CG – Nacionalna strategija održivog razvoja – Crna Gora NVO – Nevladina organizacija/e ODA – Zvanična razvojna pomoć (od engl. Official Development Assistance) PP – Prstorni plan PPP – Paritet kupovne moći (od engl. Purchasing Power Parity) PPPPNMD - Prostorni plan područja posebne namjene Morsko dobro RCG – Republika Crna Gora SAP BIO – Strateški akcioni plan za zaštitu morskog i obalnog biodiverziteta u Mediteranu SEA – Strateška procjena uticaja (od engl. Stratedgic Environmental Assessment) SRRS - Strategija razvoja i redikcije siromaštva Crne Gore STO – Svjetska trgovinska organizacija SZO – Svjetska zdravstvena organizacija TE – Termo-elektrana UN/DESA/DSD – UN Odsijek za ekonomska i socijalna pitanja/Odjeljenje za održivi razvoj UNDP – Program za razvoj Ujedinjenih nacija UNEP/MAP – Program za životnu sredinu Ujedinjenih nacija/Mediteranski akcioni plan UNESCO – Organizacija UN za obrazovanje, nauku i kulturu UNFCCC – Okvirna Konvenciju UN o klimatskim promjenama UN CSD – UN Komisija za održivi razvoj

7

1 UVOD Koncept održivog razvoja podrazumijeva balansiranje ekonomskih, socijalnih i ekoloških zahtjeva kako bi se osiguralo «zadovoljavanje potreba sadašnje generacije bez ugrožavanja mogućnosti budućih generacija da zadovolje svoje potrebe». Od 1987. godine kada je na ovaj način definisan u Izvještaju Svjetske komisije za životnu sredinu i razvoj, kojom je predsjedavala Gro Harlem Brundtland, pa do današnjeg dana, održivi razvoj je posto jedan od ključnih elementata u formulisanju i sprovođenju razvojnih politika u svijetu. Operacionalizacija koncepta i njegova primjena u praksi rezultat su kako teorijskih tako i političkih težnji usmjerenih ka osiguravanju dugoročnog razvoja ljudskog društva i očuvanju životne sredine. U tom procesu, ključnu događaji i pokretačka snaga bili su Svjetski samiti u Riju i Johanesburgu, i usvjanje Milenijumske deklaracije UN septembra 2000. godine. Od nivoa UN (i UN Komisije za održivi razvoj) i brojnih multilateralnih i međunarodnih institucija i organizacija, preko vlada pojedinih zemalja i EU pa sve do civilnog sektora i lokalne uprave, sprovođenje koncepta održivog razovja je pitanje na kome rade milioni ljudi širom svijeta. 1.1 Zašto Strategija održivog razvoja u Crnoj Gori? Republika Crna Gora je posvećena očuvanju životne sredine i održivom korišćenju prirodnih resursa, bržem i ravnomjernijem ekonomskom i društvenom razvoju, i procesu Evropskih integracija, što definiše pravce i ciljeve njengo razvoja. Istovremeno, Crna Gora se u prvim godinama 21. vijeka suočava sa brojnim i složenim izazovima i problemima koje treba prevazići kako bi se osiguralo postizanje ovih ciljeva. Da bi se osigurao održiv razvoj jednog društva, neophodan je cjelovit pristup u upravljanju složenim društvenim procesima, i pažljivo balansiranje ekonomskih, socijalnih i ciljeva vezanih za očuvanje životne sredine i prirodnih resursa. Održivi razvoj takođe zahtijeva angažovanje svih društvnih aktera i stalan dijalog kako bi se prevazišli/ izbjegli obrasci neodrživog rasta i obezbijedili konačni rezultati koji će donijeti najveće koristi društvu u cjelini, vodeći računa o budućnosti i slijedećim generacijama. Proces izrade NSOR – Crna Gora predstavlja jedan korak u tom pravcu – u pravcu održivosti, dijaloga i prosperiteta. U isto vrijeme, NSOR – CG predstavlja i jedan od elemenata implementacije Mediteranske strategije održivog razvoja na nacionalnom nivou, i priključenje svjetskoj porodici zemalja koje kroz svoje nacionalne strategije održivog razvoja i/ili strategije upravljanja životnom sredinom, u skladu sa preporukama UNCSD, nastoje da doprinesu očuvanju globalne ravnoteže i globalnom razvoju.

2 MEDITERANSKA STRATEGIJA ODRŽIVOG RAZVOJA KAO OKVIR

2.1 Proces i preuzete obaveze Mediteranski akcioni plan (MAP, u okviru UNEP) i Komisija za održivi razvoj Mediterana (MCSD) označeni su kao najrelevantniji program i institucionalni okvir za sprovođenje

8

održivog razvoja u regionu Mediterana na samitu u Johanesburgu. U nastojanju da omogući implementaciju principa održivosti u regionu Mediterana i da prevaziđe probleme sa kojim se nacionalni sistemi suočavaju prilikom integracije pitanja iz oblasti životne sredine i razvoja, MCSD je u periodu poslije 1995. godine, a posebno nakon Samita u Johanesburgu, intenzivno radila na izradi Mediteranske strategije održivog razvoja (MSSD). Konvencija o zaštiti morske sredine i priobalnog područja Sredozemlja – Barselonska konvencije i prateći protokoli iz 1995. godine, nastali izmjenom i dopunom Konvencije iz 1976. godine, predstavljaju pravni okvir za djelovanje MAP i MCSD, čije je sjedište u Atini. Članice u MAP su 21 zemlja Mediterana i Evropska Unija; Crna Gora je obnovila članstvo u institucijama MAP u septembru 2003. godine. Na IX sastanku MCSD u Đenovi (juna 2004. godine), ukazano je na potrebu donošenja nacionalnih strategija koje bi zadovoljile principe propisane od strane UN Komisije za održivi razvoj (UN CSD) i koje bi mogle biti implementirane u okviru regionalnih procesa. Crna Gora je, kao nova članica u MAP i jedna od najmanjih zemalja u Mediteranu, uz još sedam zemalja, odabrana za učešće u početnoj fazi izrade nacionalnih strategija u okviru procesa implementacije MSSD. Završni predlog MSSD odobren je na X sastanku MCSD juna 2005. u Atini, a Strategija je usvojena na XIV redovnom sastanku strana ugovornica Barselonske konvencije, održanom 8. - 11. novembra o.g. u Portorožu u Sloveniji

2.2 Izazovi, ciljevi i prioritetne oblasti MSSD MSSD prepozanje održivi razvoj kao neminovnost u prevailaženju slijedećih razvojnih izazova u Mediteranu:

Izazov očuvanja životne sredine Demografski, ekonomski, socijalni i kulturni izazovi Izazov globalizacije, regionalne saradnje i upravljanja

Polazeći od ovih izazova, MSSD definiše dugoročnu viziju Mediterana kao politički stabilnog, prosperitetnog i regiona u kome vlada mir. Ova vizija počiva na izboru «win –win» scenarija (scenarija koji ostvaruju koristi u više oblasti) koji promovišu zajednički razvoj mediteranskog Juga i Sjevera i koji su izgrađeni na sinergiji između efikasnog upravljanja u oblasti životne sredine, razvoja i ekonomije. Četiri glavna cilja MSSD su:

1. Doprinos ekonomskom razvoju kroz unapređenje dobara specifičnih za Mediteran;

2. Smanjenje socijalnih dispariteta kroz implementaciju Milenijumskih ciljeva i jačanje kulturnih identiteta;

3. Mijenjanje neodrživih obrazaca u proizvodnji i potrošnji i osiguravanje održivog upravljanje prirodnim resursima;

4. Poboljšanje upravljanja na lokalnom, nacionalnom i regionalnom nivou.

9

Konačno, sedam prioritetnih oblasti djelovanja MSSD su: 1) bolje upravljanje tražnjom za vodom i vodnim resursima; 2) poboljšano racionalno korišćenje energije, povećano korišćenje energije iz obnovljivih izvora i ublažavanje klimatskih promjena odnosno prilagođavanje promjenama; 3) održiva pokretljivost kroz odgovarajuće upravljanje u trasnportu; 4) održivi turizam kao vodeći ekonomski sektor; 5) održiva poljoprivreda i ruralni razvoj; 6) održivi urbani razvoj; i 7) održivo upravljanje morem, obalnim područjima i morskim resursima. 3 METODOLOGIJA I PROCES IZRADE NSOR – CRNA GORA Proces izrade NSOR – CG koristi pozitivna iskustva iz globalnih, evropskih i procesa u regiji Mediterana, i zasnovan je na principima i preporukama datim u Deklaraciji iz Rija i Agendi 21, kao i u Deklaraciji i Planu implentacije iz Johanesburga. NSOR - CG je takođe usklađena sa Mediteranskom i Strategijom održivog razvoja EU i lisabonskim procesom. Još jedan važan globalni proces na koji se NSOR – CG oslanja je proces bazoran na Milenijumskoj deklaraciji Ujedinjenih nacija i Milenijumskim razvojnim ciljevima. Metodologija pripreme NSOR - CG u skladu je sa preporukama koje strategiju održivog razvoja definišu kao koordinirani, participativni i interaktivni proces promišljanja i djelovanja kako bi se ekonomski, društveni i ciljevi vezani za životnu sredinu ostvarivali na uravnotežen i integralan način na relevantnim niovoima (UN/DESA/DSD). Proces obuhvata analizu postojeće situacije, formulaciju politika i akcionih planova, implementaciju, monitoring i redovne revizije. To je cikličan i interkativan proces planiranja, participacije i djelovanja u kome je naglasak na upravljanju progresom ka ostvarivanju ciljeva održivosti prije nego na pripremi «plana» kao konačnog proizvoda. U skladu sa gore-pomenutim dokumenatima i procesima, principi na kojima se zasniva NSOR – CG (kako je definisano u Vizijama održivog razvoja) su:

• Integrisanje pitanja životne sredine u razvojne politike; • Internalizacija troškova vezanih za životnu sredinu (tj. prevođenje eksternih troškova

degradacije životne sredine u interne troškove zagađivača/korisnika) kroz implementaciju principa zagađivač/korisnik plaća;

• Učešće svih društvenih aktera/zainteresovanih strana u donošenju odluka, konsultacije, dijalog i partnerstva;

• Pristup informacijama i pravdi; • Jednakost među generacijama i jednakost unutar iste generacije (uključujući i rodnu

ravnopravnost); • Princip predostrožnosti, tj. zahtjev da se očuva prirodna ravnoteža u okolnostima kada

nema pouzdanih informacija o određenom problemu; • Princip supsidijarnosti i međuzavisnosti između lokalnog i globalnog nivoa; i • Pristup uslugama i finansijskim resursima koji su neophodni za zadovoljavanje

osnovnih potreba. NSOR je zasnovna na postojećim strateškim dokumentima i informacijama, uz nastojanje da prepozna ona strateška dokumenta, politike i mjere koji ne zadovoljavaju zahtjeve održivosti. Za neke od sektora i tema razmatranih u procesu pripreme NSOR, nedostatak informacija i

10

strateških dokumenata je bio otežavajuči faktor. Međutim, NSOR - CG treba shvatiti kao proces koji se periodično ponavlja, i u kome će se informacije dobijene iz sistema monitoringa i evaluacije koristiti za dalje usavršavanje i periodično prilagođavanje prvobitno definisanih ciljeva i mjera. NSOR – CG treba takođe shvatiti kao okvirnu strategiju sa kojom treba postepeno usaglašavati kako postojeća tako i buduća strateška dokumenta i planove. Vremenski horizont NSOR je period 2006 - 2010. Priprema NSOR – CG je prvi korak dugoročnog iterativnog procesa koji podrazumijeva kontirnirano praćenje i periodičnu reviziju dokumenta (identifikovanih problema, postavljenih ciljeva i predloženih mjera). U skladu sa preporukama MSSD, osnovni ciklus praćenja implementacije je dvogodišnji period, dok se na svakih 5 godina predviđa korjenita ocjena implementacije Strategije. Za NSOR – Crna Gora, korjenitu ocjenu dokumenta i ocjenu dokle se stiglo u implementaciji treba planirati za 2010, kao jednu od aktivnosti u susret trećem Svjetskom samitu o održivom razvoju. Proces izrade NSOR traje od proljeća 2005. godine i postavljen je tako da omoguava interakciju i razmjenu informacija međ komponenatam i akterima u porcesu koji se međusobno dopunjavaju. (struktura porcesa prikazana je u Dodatku 3). Te komponenete odnosno akteri su:

Participacija i konsultacije sa društvenim akterima; Ekspertske radne grupe; Savjetodavni odbor i Nacionalni savjet za održivi razvoj kao tijela koja procesu

obezbjeđuju stručnu i političku podršku. 4 TRI STUBA ODRŽIVOG RAZVOJA U CRNOJ GORI: IDENTIFIKACIJA

PROBLEMA I IZAZOVA 4.1 Ekonomski razvoj Od pitanja važnih za ekonomski razvoj, u ovom poglavlju se detajnije razmatraju makro-ekonomska kretanja, regionalni razvojni dispariteti, nezaposlenost, energetika, industrija i nove tehnologije, dok je identifikacija problema i izazova za poljoprivredu i ruralni razvoj, saobraćaj i turizam prezentirana u poglavlju 6 Strategije (Oblasti od posebne važnosti). U poglavlju 6 se takođe, u kontekstu zagađenja vazduha i klimatskih promjena, naglašavaju neka pitanja vezana za energetski sektor. 4.1.1 Makroekonomska kretanja Ekonomska recesija devedesetih godina zajedno sa ne-efikasnostima i strukturnim neprilagođenositma naslijeđenim iz perioda planske ekonomije doprinijeli su trenutnom nezadovoljavajućem stanju u crnogorskoj ekonomiji. BDP po glavi stanovnika u 2004 bio je 2.473 EUR (tekuće cijene), odnosno 6.641 US dolara po paritetu kupovne moći (PPP USD). U toku poslednjih nekoliko godina, realna stopa rasta BDP se kretala na nivou od 1,7 do 3,7% godišnje. Nezaposlenost je i dalje visoka sa stopom od preko 20%, i značajno se razlikuje po regionima. Prosječna plata u 2004. godini bila je oko 200 EUR, dok je stopa siromaštva u 2003. godini bila 12.2%. Sa stopom od oko 5%, inflacija ostaje na niskom nivou tokom poslednjih par godina. Ostali pokazatelji makro-ekonomskih kretanja govore o visokom

11

učešću javnih rashoda u BDP, visokom trgovinskom deficitu i još uvijek niskim (iako rastućim) stranim direktnim investicijama (oko 50 miliona EUR u 2004). Pozitivni trendovi zabilježeni su u bankarskom sektoru.1 Pored nepovoljnog ekonomskog stanja, naslijeđena privredna struktura je dosta neprilagođena zahtjevima održivog razvoja i u toj oblasti su potrebne značajne i postepene promjene (napuštanje ekonomije zasnovane na zagađujućim industrijama i neodrživoj eksploataciji resursa). Poseban problem predstavlja činjenica da u dužem vremenskom periodu, donošenje razvojnih odluka nije bilo bazirano na metodama koje pored ekonomskih razmatraju i socijalne i efekte na životnu sredinu. Nedostatak ovakvih iskustava i kapaciteta, posebno u procesu prelasku na tržišnu ekonomiju i uz neophodnost ubrzanja novog razvojnog ciklusa, predstavaljaju ozbiljan rizk po održivi razvoj. Ključni izazovi su: održavanje makroekeonomske stabilnosti, ubrzanje ekonomskog rasta, okončanje procesa privatizacije, povećanje efikasnosti i jačanje konkurentnosti ekonomije, i osiguravanje uravnoteženog razvoja, kako na regionalnom planu tako i među pripadnicima različitih društvenih slojeva, kao i veći stepen integracije zahtjeva zaštite životne sredine u sve segmente ekonomske politike. Agenda ekonomskih reformi 2002 - 2007 (kao strateški dokument za proces ekonomskih i političkih reformi) značajnu pažnju posvećuje uravnoteženom razvoju (uključujući socijalne i faktore razvoja vezane za životnu sredinu). Ipak, Agenda ostaje prevashodno fokusirana na reforme vezane za uspostavljanje tržišne ekonomije. Imajući na umu i činjenicu da je dvogodišnji osvrt na implementaciju Agende pokazao da je progres reformi u oblasti životne sredine jedan od najsporijih, potrebno je posvetiti dodatnu pažnju integraciji pitanja životne sredine u razvojne politike, posebno u uslovima kada težnja za bržim ekonomskim oporavkom i proces privatizacije mogu dovesti do dugoročno gledano neodrživih trendova. Strategija razvoja i redukcije siromaštva je još jedan važan strateški dokument koji definiše niz društvenih ciljeva i koji povezuje ciljeve smanjenje siromaštva i razvoja u Crnoj Gori sa Milenijumskim razvojnim ciljevima. 4.1.2 Regionalni razvoj i zaposlenost Crnu Goru karakterišu značajne regionalne razlike2 u razvoju, koje se prije svega manifestuju kroz nerazvijeni sjeverni region i razvijenije centralni i južni region. Pored ekonomskih nedaća, nerazvijenost sjevernog regiona nosi sa sobom i ograničenja u pogledu društvenog razvoja (kroz ograničen pristup insitutcijama i uslugama) i pojačane rizike za neodrživo korišćenje prirodnih resursa (prije svega šumskih). Sjeverni region, koji čini nešto više od polovine teritorije Crne Gore, karakterišu: Učešće od svega 18% u BDP (početkom 1990. godine to je bilo 25,5%); u ovom regionu

su i opštine (npr. Andrijevica, Rožaje) u kojima je BDP po glavi stanovnika u 2002 bio oko ili ispod nivoa od 500 EUR;

Stopa nezaposlenosti od oko 25% (u poređenju sa npr. 17% u južnom regionu);

1 Izvori podataka su Agenda ekonomskih reformi 2002 – 2007 i Izvještaj o humanom razvoju u Crnoj Gori (UNDP/ISSP 2005). 2 Izvori podataka su MONSTAT, Zavod za zapošljavanje, i ISSP

12

Depopulacija – broj stanovnika u periodu između popisa 1991 i 2003. godine smanjen je za 9 indeksnih poena; u sjevernom regionu inače živi nešto manje od jedne trećine ukupnog stanovništva;

Značajno veća stopa siromaštva od prosjeka u Republici – 19,3%; Nerazvijenost saobraćaja i mreže lokalnih puteva u ruralnim područjima. Na drugoj strani, resursi kojima raspolaže ovaj region su značajni, posebno kada sa radi o poljoprivredi (67% obradivih površina i 70% stočnog fonda) i šumarstvu (71% drvne mase). Sjeveni region takođe raspolaže značajnim potencijalima za razvoj različitih vidova turizma, posebno onih koji bi mogli doprinijeti upotpunjavanju turističke ponude (trenutno dominantno vezane za južni region) i ukupnoj održivosti sektora turizma. Južni region je istovremeno i najgušće naseljeni dio Crne Gore, u koji se (zajedno sa centralnim regionom) i dalje doseljava značajan broj stanovnika. Sa stopom od 22% u 2004. godini, nezaposlenost3 je jedan od ključnih ekonomskih problema. Pored ekonomskih, nezaposlenost nosi sa sobom i značajne socijalne probleme kao što su socijalna isključenost, osjećanje obespravljenosti i beskorisnosti, i sl. Osnovne karakteristike nezaposlenosti u Crnoj Gori su:

Nepovoljan odnos između broja zaposlenih i nezaposlenih; Trajnost; u 2004. godini, gotovo 65% nezaposlenih čekalo je na zaposlenje preko

godinu dana, dok se na posao prosječno čeka 3,7 godina; Polna nejednakost; stopa nezaposlenosti kod muškaraca je oko 15%, a kod žena oko

26% (u 2004. godini); Visoko učešće nezaposlenosti mladih; gotovo četvrtina nezaposlenih su lica mlađa od

25 godina starosti, dok je prosječna starost nezaposlenih 32 godine; Regionalne razlike; Porast nezaposlenosti lica sa invaliditetom.

Otvaranje novih radnih mjesta i poboljšanje karakteristika nezaposlenosti (pogotovo smanjenje rodnih dispariteta, pospješivanje zapošljavanja mladih i lica sa invaliditetom) predstavljaju jedan od ključnih izazova održivog razvoja. Ostali krupni izazovi vezani su za ostvarivanje radnih prava (smanjenje učestalosti pojave nezaštićenog rada – rada „na crno“ ili u zoni „sive ekonomije“) i posebno za rješavanje problema nezaposlenosti interno raseljenih lica, izbjeglica i Roma kao kategorija stanovništva kod kojih su stope nezaposlenosti za 10 - 20% veće od prosječne. 4.1.3 Energetika i industrija Energetski sektor, i posebno proizvodnja i potrošnje električne energije, od suštinskog su značaja za održivi razvoj Crne Gore. Ovo zbog toga što je obezbjeđivanje dovoljnih količina energije preduslov ekonomskog razvoja i zadovoljavajućeg životnog standrda, dok je proizvodnja i potrošnja energije skopčana sa značajnim negativnim uticajima na životnu sredinu. 3 Izvori podataka uklju� uju Zavod za zapošljavanje i ISSP

13

U kontekstu održivog razvoja Crne Gore mogu se dijagnosticirati slijedeći problemi:

Nizak stepen energetske efikasnosti (kao posledica ne-ekonomskih cijena, zastarjelih i energetski neefikasnih tehnologija i opreme); sa bruto društvenim proizvodom od 2,67 US dolara po paritetu kupovne moći (PPP USD) po jedinci utrošene energije (kg naftnog ekvivalenta), Crna Gora je značajno neefikasnija u trošenju energije od zemalja u neposrednom okruženju i regionu Mediterana;4

Niskoj energetskoj efikasnosti doprinose i veoma visoki gubici električne energije u prenosu i distribuciju, uglavom kao posledica organizacionih slabosti (tzv. komercijalnu gubici), ali i zastarjelih i amotizovanih mreža i opreme (tehnički gubici);

Nepovoljna struktura potorošnje sa značajnim učešćem primarnih i plemenitijih oblika energije energije;

Izrazito nepovoljna struktura potrošača u kojoj dominiraju dvije metalurške kompanije (KAP i Želejzara Nikšić; udio KAP-a u ukupnoj potoršnji električne energije oko 45%);

Izuzetno visoka uvozna zavisnost u zadovoljavanju potreba za energijom; potrebe za naftnim derivatima se u potpunosti podmiruju iz uvoza, kao i trećina potreba za električnom energijom;

Neadekvatan stepen povezanosti i integrisanosti sa elektro-energetskim sistemima u okruženju;

Diskrepanca između raspoloživih prirodnih resursa i njihove iskorišćenosti za proizvodnju energije, naročito velika neiskorišćenost raspoloživog hidro-potencijala.

Rješavanje problema u energetskom sektoru skopčano je sa značajnim izazovima. Raspoloživi hidro-potencijal procjenjuje se na cca 7.000 GWh u prirodnom toku voda, dok je u slučaju integralnog korišćenja voda taj potencijal oko 11.000 GWh. Poređenja radi, ukupna proizvodnja električne energije u 2004. godini bila je 3.185 GWh, dok je potrošnja bila 4.316 GWh. Međutim, izgradnja novih hidro-elektrana nosi sa sobom i ozbiljne negativne posledice po životnu sredinu, pa je eventualne odluke o njihovoj gradnji potrebno donositi uz detaljnju i obuhvatnu procjenu uticaja na životnu sredinu. Crna Gora ima relativno značajne rezerve i za proizvodnju termo-energije (eksploatacione rezerve uglja u pljevaljskom basenu se procjenjuju na oko 170 miliona tona). Međutim, postojeći blok TE u Pljevljima je jedan od najvećih zagađivača životne sredine u Republici i sa stanovišta propisa EU, to stanje nije održivo na duži rok. Na drugoj strani, investicije za smanjenje zagađenja zahtijevaju značajna sredstva. Eventualna izgradnja novog bloka morala bi da podrazumijeva i značajno bolji program zaštite životne sredine i visoka investiciona sredstva. Ako se tome dodaju i veoma visoki eksploatacioni troškovi (visoke cijene uglja), postavlja se pitanje konkurentnosti energije dobijene iz takvog postrojenja na budućem liberalizovanom tržištu energije (izgradnja II bloka je sastavni dio tendera za privatizaciju TE Pljevlja.) U Crnoj Gori postoji značajan potencijal za korišćenje energije iz malih hidro-elektrana i alternativnih izvora. Da bi se ti potencijali zaista i iskoristili neophodne su značajne 4 Ovaj pokazatelj u Bosni i Hercegovini iznosi 5,2 PPP USD/kg naft.ekv, u Hrvatskoj 4,9, u Gr� koj 6,3. Izvori: prora� un ekspertskog tima na osnovu Energetskog bilansa Republike, Izvještaj o humanom razvoju Crne Gore (UNDP/ISSP, 2005) i Mala Zelena knjiga podataka (Svjetska banka, 2003)

14

institucionalne, administrativne i finansijske pretpostavke kojima Crna Gora u ovom trenutku ne raspolaže. Nesporna je orjentacija na stvaranje tih pretpostavki, ali treba imati u vidu da se sa energetskog stanovišta ne mogu dobiti značajni efekti u kraćem vremenskim periodu. Činjenica je takođe da se alternativni izvori električne energije subvencioniraju od strane država u zemljama gdje se oni značajnije koriste.

Još jedan izazov vezan za energetski sektor tiče se neminovnosti uvođenja tržišnih cijena električne energije, što u postojećim uslovima otvara socijalna i ekonomska pitanja. Tarifna politika je ovdje veoma značajna, kao instrument kojim se mora garantovati dostupnost električne energije svim slojevima stanovništva. Na drugoj strani, subvencionirane cijene energije koje su u narednom periodu garantovane privatizacionim ugovorima najvećih industrijskih potrošača predstavljaju ozbiljnu prepeku za poslovanje na tržišnim principima i finansijsku održivost Elektro-privrede Crne Gore. Postojeća industrijska struktura je veoma nepovoljna i neadekvatna sa više stanovišta, a naročito sa slijedećih:

zastarjele i prevaziđene tehnologije i opreme, što je skopčano sa niskom efikasnošću i negativnim uticajima na životnu sredinu;

strukture industrijskih kapaciteta, gdje dominiraju krupni privredni subjekti, dok je učešće malih i srednjih preduzeća daleko ispod svjetskog prosjeka;

strukture kapitala, jer preovlađuju osnovna sredstva uz hroničan nedostatak obrtnih sredstava;

sa energetskog stanovišta, jer dominiraju energetski intenzivni potrošači. Stepen konkurentske sposobnosti industrije je izuzetno nizak, a nedostaje i akumulacija za investiranje u modernizaciju i razvojne projekte. U takvim uslovima, izazovi privatizacije, restrukturiranja i modernizacije industrijskih postrojenja su veoma veliki. 4.1.4 Nove tehnologije Za tehnologije koje se primjenjuju u Crnoj Gori karkterističan je visok stepen emisija u životnu sredinu i velike količine stvorenog otpada. Ovakve tehnologije su zastupljene kod trenutno aktivnih industrija i u rudarstvu, a takođe su bile karakteristične i za postrojenja i rudnike koji više nijesu u funkciji. Tehnologije sa najznačajnijim negativnim uticajima na životnu sredinu koriste postrojenja crne i obojene metalurgije, postorjenja za sagorijevanje uglja (kotlarnice, termo-elektrana), metalo-prerađivačka industrija i rudarstvo. Nove ili "čiste" tehnologije, na drugoj strani, ne samo da imaju bolje učinke u odnosu na životnu sredinu, već donose i ekonomske koristi kroz smanjenje proizvodnih troškova i podizanje proizvodne efikasnosti. Nove tehnologije podržavaju održivi razvoj tako što obezbjeđuju: a) efikasniju upotrebu primarne energije i sirovina; b) sistematsko recikliranje produkata i otpada; c) projektovanje dugotrajnih proizvoda; d) preferiranje obnovljivih izvora energije; i e) ekonomski rast bez ekološkog pritiska i kreiranje novih radnih mjesta. U Crnoj Gori ne postoji adekvatan regulatorni okvir koji definiše tehnološke standarde i zahtijeva primjenu određenih tehnologija (npr. BAT, BATNEEC). Takođe ne postoji ni sistematski monitoring emisija (u funkciji izdatih dozvola), tako da su izazovi harmonizacije sa evropskim standardima (i u pogledu kreiranja institucionalnih kapaciteta i u smislu

15

obezbjeđivanja sredstava koja su neophodna da bi se dostigli pojedini standardi) ogromni. Poseban izazov predstavljaće ostvarenje sinergije između "čistih" tehnologija i kreiranja novih radnih mjesta, što je proces koji je jasno uočen i istaknut u brojnim političkim dokumentima i akcionom planovima EU. Istovremeno, značjan izazov predstavlja i neophodnost reformisanja tehnološkog obrazovanja i potreba izdvajanja znatno većih sredsatav u svhru istraživanja i razvoja (bez kojih nema napretka u primjeni novih tehnologija). 4.2 Životna sredina i prirodni resursi Budući da su identifikovane kao oblasti od posebne važnosti za održivi razvoj, diskusija problema i izazova vezanih za more i obalno područje, vode, vazduh i klimatske promjene, biodiverzitet i zaštitu prirode i šumske eko-sisteme predmet je poglavlja 6 Strategije. Ostale relevantne teme koje se razmatraju u ovom poglavlju su otpad, zemljište, prostorno planiranje i sistem upravljanja životnom sredinom. 4.2.1 Otpad Crna Gora se suočava sa značajnim problemima u upravljanju svim vrstama otpada. Postojeći sistem prikupljanja i odlaganja otpada je takav da ne osigurava razdvajanje i posebno postupanje sa različitim vrstama otpada, a odlaganje kako neopasnog industrijskog i komunalnog otpada, tako i opasnog otpada uglavnom ne zadovoljava minimalne standarde zaštite životne sredine. Kod komunalnog otpada, karkteristično je to da udio stanovništva koje je pokriveno organizovanim sistemom prikupljanja otpada dosta nizak i nezadovoljavajući. Baza podataka o različitim izvorima, količinama i lokacijama na koje se otpad odlaže (bilo da su u pitanju registrovane deponije ili veliki broj manjih i nelegalnih odlagališta) je veoma slaba. Orjentaciono utvrđene količine otpada koje se godišnje stvaraju u Crnoj Gori su: čvrsti komunalni otpad – oko 150.000 t (od čega oko 19.000 t opasnog); industrijski otpad – 175.000 t; crveni mulj (KAP) – 370.000 t; muljevi - 1.650 t; otpad iz energetike - 350.000 t; medicinski otpad – 550 t; za građevinski i životinjski otpad nema utvrđenih podataka5. Ponovna upotreba i reciklaža su zastupljene u veoma malom obimu, a programi povraćaja energije i sirovina iz otpada gotovo i da ne postoje. Pored krupnih sistemskih pitanja u upravljanju otpadom i sa njima skopčanim negativnim uticajima na životnu sredinu (zagađenje zemljišta, podzemnih i površinskih voda, rizici po zdravlje stanovništva), još jedan važan problem vezan je za nedovoljnu svijest o potrebi smanjenja otpada i njegovom odgovarajućem tretmanu/odlaganju. Rezultati takvog stanja veoma su vidljivi kako u urbanim područjima, tako i u prirodnim sredinama širom Crne Gore, gdje je razabacano smeće čest «dodatak» pejzažu. Glavni izazovi u oblasti upravljanja otpadom su stvaranje finansijskih pretpostavki za realizaciju projekata i programa zacrtanih Master planom za upravljanje čvrstim otpadom i jačanje kapaciteta komunalnih preduzeća kao glavnih davalaca usluga odvoženja i odlaganja komunalnog otpada. Pored toga, izraženi su i izazovi vezani za utvrđivanje lokacija za budeće regionalne deponije koje su prihvatljive za lokalno stanovništvo, sa aspekta zaštite životne 5 Sektorska studija (SS-AE) 5.0: Upravljanje otpadom, struktura i koli� ine otpada u RCG

16

sredine, i koje imaju najniže troškove. Kod industrijskog i posebno opsanog otpada, glavni izazovi su skopčani sa poboljšanjem i implementacijom propisa vezanih za postupanje sa otpadom. 4.2.2 Zemljište Zemljište predstavlja jedan od najvažnijih prirodnih resursa. Proces njegovog obrazovanja je veoma spor i praktično nemjerljiv u relacijama ljudskog vijeka, dok proces degradacije i uništenja pedološkog pokrivača može da se odvija u vrlo kratkom vremenskom roku. Iako ima površinu od 0,84 ha po stanovniku, Crna Gora raspolaže malom površinom poljoprivrednog zemljišta od svega 517,000 ha. Nepovoljna je i struktura poljoprivrednog zemljišta, budući da je udio obradivih ravničarskih površina mali. Uprkos ograničenosti ovog resursa, prisutno je njegovo stalno smanjenje (posebno smanjenje njegovog najkvalitetnijeg i najproduktvnijeg dijela). Trajna konverzija poljoprivrednog zemljišta vrši se izgradnjom gradskih i seoskih naselja, saobraćajnica i aerodroma, i hidro-energetskih objekata. Na drugoj strani, uništenje kvalitetnog površinskog sloja odvija se kroz niz ljudskih djelatnosti koje uključujući: eksploataciju pijeska i šljunka na više mjesta u rijekama i kraškim poljima; eksploataciju čvrstih mineralnih sirovina – boksita, uglja, kamena, cinka i olova; preradu mineralnih i ostalih sirovina u industrijskim postrojenjima; proizvodnju cigle i crijepa od sirovina sa površinskih kopova u Tivatskom polju, Beranama, Kolašinu, Pljevljima; i deponovanje jalovine. Eksploatacija mineralnih i ostalih sirovina u Crnoj Gori iznosi oko 18.000 tona godišnje. Uz dodatak gotovo iste zapreminske količine jalovine, devastira se količina od oko 25.000 kubnih metara zemlje. Značajni faktori degradacije zemljišta su još i erozija (vodom, vjetrom) i in-situ (unutar samog profila) oštećenja zemljišta (fizička, hemijska i biološka). Smanjenje plodnosti zemljišta, degradacija zemljišta i neodgovarajuća eksploatacija zemljišnog resursa, koja dovodi do degradacije ekosistema i ugrožava biodiverzitet, smatraju se oblicima nestabilnog ili neodrživog razvoja. Stoga postoji realna potreba optimalnog upravljanja zemljištem, radi adekvatne zaštite, racionalnog korištenja i unapređenja. 4.2.3 Prostorno planiranje Sistem prostornog planiranja u Crnoj Gori zasniva se na hijerarhiji planova - od prostornog plana Republike kao plana najvišeg reda, preko prostornih planova područja posebne namjene (kakva su nacionalni parkovi i područje morskog dobra) i opština, pa sve do generalnih i detaljnih urbanističkih planova. Uprkos dugoj i značajnoj tradiciji prostornog planiranja, sistem pripremanja, donošenja i ostvarivanja planova u dosadašnjem periodu pokazao je brojne slabosti. Kao rezultat tih slabosti, izraženi su negativni trendovi u upravljanju prostorom koji se prje svega manifestuju kroz promjenu namjene prostora, neplansku ili nelegalnu («divlju») gradnju i nekontrolisanu urbanizaciju.

17

Ovakvim pojavama se ugrožavaju i devastiraju neki od najdragocjenijih prirodnih resursa u Crnoj Gori (npr. poljoprivredno zemljište, područja posebne namjene ili njihovo neposredno okruženje). Na drugoj strani, slabi kvalitet života (posebno u urbanim cjlinama) zbog neodstupnosti infrastrukture, sadržaja i prenatrpanosti naselja, a dolazi i do povećanja rizika od prirodnih nepogoda (posebno zemljotresa i poplava). Raširena neplanska gradnja u proteklom periodu rezultirala je velikim brojem nelegalnih objekata širom Crne Gore (posebno u većim urbanim centrima i na lokacijama atraktivnim za turizam i rekreaciju), a proces sanacije takvog stanja je izuzetno složen i predstavlja veliki izazov za sistem prostornog planiranja. Između ostalog, proces mora voditi računa kako o socijalnim implikacijama tako i o pitanjima jednakosti i poštovanja ljudskih prava u procesu legalizacije neplanski izgrađenih objekata i/ili naselja. Problemi koji su posebno izraženi u samom sistemu planiranja (a koji pogoduju razvoju negativnih trendova) su: zastarjelost dijela planske dokumentacije, nedovoljna pokrivenost prostora urbanističkim planovima (i nedostatak kapaciteta na loalnom nivou za pripremu potrebne prostornu dokumentacije) i neuspostavljen sistem sprovođenja planova. Izraženi problemi u prostornom planiranju bili su razlog pokretanja reforme sistema, u okviru koje je donesen i novi Zakon o o planiranju i uređenju prostora (maja 2005. godine). Osnovna pretpostavku reforme koja treba da obezbijedi bolje funkcionisanje sistema je efikasno sprovođenje planova uz uključivanje javnosti pri pripremanju, donošenju i ostvarivanju odluka. Novi Zakon takođe predviđa obaveze procjene uticaja i strateške procjene uticaja (EIA i SEA) planova na životnu sredinu, što je od posebnog značaja u nastojanju da se zahtjevi održivosti i zaštite životne sredine integrišu u planska dokumenta. Utom smislu, od posebnog je značaja priprema novog Prostornog plana Republike kao integralnog dokumenta prostornog razvoja koji ima snagu zakona. Priprema PP je u toku, a usvajanje se očekuje sredinom 2006. godine. I pored činjenice da se u izradi ovog plana primjenjuje savremena metodologija i da se vodi računa o međunarodnim preporukama za održivo prostorno planiranja, jedan od značajnih izazova u procesu pripreme i implementacije NSOR - CG jeste osiguravanje komplementarnosti i kompatibilnosti rješenja iz PP sa zahtjevima održivosti. 4.2.4 Sistem upravljanja životnom sredinom Sistem upravljanja životnom sredinom pokazuje brojne slabosti, a neke od najznačajnijih su: a) nepotpun i neadekvatan zakonski okvir, i slabo sprovođenje postojećih propisa; b) nedovoljan kapacitet nadležnih institucija za efikasno upravljanje životnom sredinom i prirodnim resursima, uz nezadovoljavajći stepen koordinacije kako na horizonatalnom, tako i na vertikalnom nivou; c) nedovoljno razvijen, i međunarodnoj praksi neprilagođen informacioni i monitoring sistem; neadekvatno finasiranje zaštite životne sredine, kako iz javnih tako i iz privatnih izvora; i d) nedovoljni (iako u ekspanziji) mehanizmi za uključivanje javnosti u proces donošenja odluka.

18

Pored ovih, poseban problem i izazov predstavlja nizak stepen intergacije pitanja životne sredine u ostale sektore, gdje još uvijek dominira sektorsko planiranje uz vrlo nizak stepen horizontalnog integrisanja. Imajući u vidu ograničenja u sistemu upravljanja životnom sredinom, poseban izazov predstavlja dalje usavršavanje postojećih i primjena novih mehanizama i instrumenata za sprovođenje politke životne sredine, kakvi su prije svega procjena uticaja na životnu sredinu i strateška procjena (EIA, SEA), zatim primjena tržišno zasnovanih instrumenata kao što su eko-porezi i naknade, sistemi depozita i refundacije (za npr. ambalažu i određene proizvode) , zatim dobrovoljni sporazuma o poboljšanju efekata na životnu sredinu i slično. Još jedan izazov predstavlja regulisanje i sprovođenje obaveze samo-monitoring-a i izvještavanje od strane zagađivača, kao i uvođenje šema i standarda koji za rezultat imaju poboljšane efekte privrednih subjekata na životnu sredinu (kao što su ISO standardi 14000 i 14001, EMAS, ekološki znak za proizvode koji nijesu štetni za životnu sredinu). Tu su i izazovi povezani sa implementacijom Arhuske konvencije odnosno jačanje uključivanja javnosti u donošenje odluka, i poboljšanja u pogledu dostupnosti informacija o životnoj sredini. Konačno, krunski izazov su EU integracije, budući da iskustvo novih zemalja članica govori da je oblast životne sredine jedno od najkompleksnijih i najzahtjevnijih poglavlja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju. 4.3 Društveni razvoj Identifikacija problema i izazova za upravljanje i participaciju i urabni razvoj prezentirana je u poglavlju 6 Strategije. Ostale teme i sektori relevantni za održivi drušetveni razvoj razmotreni su u ovom poglavlju (odjeljci 4.3.1 - 4.3.4). 4.3.1 Obrazovanje Među identifikovanim problemima obrazovanja koji su predmet započete reforme obrazovnog sistema, posebno su izraženi:

Nedovoljna školska infrastruktura i ruiniranost školskih objekata; Zastarjeli kurikulumi; Neuskladjenost sa evropskim obrazovnim prostorom; Nedovoljna obučenost nastavnog i rukovodećeg kadra; Nedovoljno izučavanje stranih jezika; Nedovoljno uključivanje ICT u obrazovni sistem; Nedovoljno uključeni sadržaji iz oblasti ekologije i održivog razvoja u postojeće

obrazovne programe; Nedovoljna afirmacija sadržaja iz gradjanskog obrazovanja, ljudskih prava,

demokratije, mira i tolerancije; Nedovoljna integracija Roma i marginovalizovanih grupa u obrazovni sistem; Nedovoljna pažnja i uključivanje djece sa posebnim potrebama u redovne obrazovne

ustanove; Nedostatak potrebnih znanja zasnovanih na vještinama; Nedostatak kurikuluma koji će pripremiti mlade za tržišnu ekonomiju i

preduzetništvo;

19

Nedovoljna izdvajanja za naučna istraživanja i razvoj u oblasti nauke. Razvoj novih tehnologija, tržišne privrede i preduzetništva kao i sve prisutniji proces globalizacije i ujedinjenja evropskog prostora, postavio je nove ciljeve i izazove za obrazovni sistem. Brži privredni razvoj i izlaz iz siromaštva nije moguće ostvariti bez adekvatnog obrazovanja, a isto važi i za primjenu koncepata održivog razvoja i upravljanja. Reforma obrazovnog sistema, postizanje kvalitetnog obrazovanja u skladu sa potrebama pojedinca i tržišne ekonomije, i uspostavljanje «društva koje uči», predstavljaju konkretan odgovor na postavljene izazove vremena. Obrazovanje je osnov i ključni faktor za ostvarivanje kako ekonomskog razvoja, tako i socijalne, ekološke, kulturne i etičke vizije održivog razvoja Crne Gore, a ciljevi i mjere koji će biti uvšteni u NSOR – CG biće doprinos u ostvarivanju globalno proklamovanih ciljeva UK dekade Obrazovanje za održivi razvoj 2005 - 2015. 4.3.2 Zdravstvo Zdravstvena politika i startegija razvoja zdravstva u Crnoj Gori – “Zdravlje za sve u XXI vijeku ” – usklađene su sa Milenijumskim razvojnim ciljevima i usmjerene su na podizanje kvaliteta zdravlja stanovništva, uz prilagođavanje i poboljšanje djelovanja zdravstvenog sistema u u skladu sa finansijskim mogućnostima. I pored visoko-razvijenog sistema zdravstvene zaštite naslijeđenog iz prethodnog sistema, sektor zdravstva se u današnje vrijeme suočava sa brojnim problemima. Organizacija i finansiranje zdravstvene zaštite zasnivaju se na dominantnoj ulozi javnog sektora, što u uslovima niskog BDP i izraženih pritisaka na javnu potrošnju nosi značajne izazove. Demografski i geografski faktori utiču na organizaciju zdravstva i troškove zdravstvenog sistema, i sa tim u vezi postoji niz otežavajućih okolnosti. Prije svega, usljed porasta očekivanog trajanja života i smanjena prirodnog priraštaja, povećava se udio starije populacije u ukupnoj. Prema podacima poslednjeg popisa, učešće starijih od 65 godina u opštoj populaciji iznosi 12,8%, a stari imaju 3,5 do 4,5 puta veće zdravstvene potrebe od stanovništva mlađeg od 65 godina. Pored toga, zadovoljavanje principa dostupnosti zdravstvene službe iziskuje potrebu razvoja određenih zdravstvenih kapaciteta za oko 43% populacije koja živi u ruralnim područjima, što povećava troškove. Konačno, tu je i pitanje oko 30.000 izbjeglica i raseljenih lica, kojima se takođe obezbjeđuje pravo na zdravstvenu zaštitu. Zdravstveno stanje stanovništva Crne Gore, mjereno indikatorima zdravlja, gore je nego u zemljama Zapadne Evrope. Takvom stanju doprinose rizični oblici ponašanja, slaba zakonska regulativa u oblasti zaštite od rizika u radnoj i životnoj sredini, kao i stres proistekao iz socijalno-ekonomskih prilika u kojima živimo. Jedan od značajnih problema u Crnoj Gori su smrti preventabilnog karaktera (koje nastaju kao kao posljedica stila života - pušenja, alkoholizma, nepravilne ishrane, nedostatne fizičke aktivnosti). Pored toga, sistem zdravstvene zaštite je u najvećim dijelom usmjeren na zadovoljenje kurativnih usluga, a ne na finansiranje preventivno-promotivnih sadržaja (iako je to dostupniji, efikasniji i jeftiniji oblik zdravstvene zaštite). Jedan od najsenzitivnijih pokazatelja zdravstvenog stanja i razvijenosti zdravstvene službe, kao i razvijenosti cjelokupnog socioekonomskog, obrazovnog i kulturnog razvoja društva je

20

stopa smrtnosti odojčadi. Preporuka je SZO da u zemljama kao što je naša stopa bude manja od 10 umrle novorođenčadi na 1.000 živorođene djece, dok je u Zdravstvenoj politici definisan cilj smanjenje stope mortaliteta odojčadi na vrijednost ispod 8. Opšta stopa smrtnosti bila je 9,2% u 2003. Prema podacima Instituta za zdravlje, u 2002. godini je zbog preranog umiranja izgubljeno je 10,5 godina života (uglavnom zbog bolesti sistema krvotoka i tumora). Statistika javnog zdravlja nije razvijena u pogledu praćenja veza između životne sredine i zdravlja. Kvalitet zdravstvne zaštite, kao parametar efikasnosti zdravstvenog sistema, se takođe ne prati. Usljed nepostojanja stručnih standarda, neizgrađenosti informacionog sistema, kao i odsustva ukupne evaluacije zdravstvenih programa, sistem kontrole u zdravstvu nije razvijen. Poseban izazov za sistem zdravstvene zaštite je prevencija i smanjenje rizika od širenja zaraznih bolesti (kao što su HIV/SIDA, SARS, ptičja kuga). Još jedan izazov je suzbijanje pojave korupcije u zdravstvu, koja se pojavila paralelno sa opštim padom standarda i urušavanjme sistema vrijednosti (prema podacima istraživanja koje je 2001 sprovelo Ministarstvo zdravlja, 90% ispitanika je korupciju smatralo jednim od najvećih probema u zdravstvu). 4.3.3 Ravnopravnost i socijalna zaštita Promjene koje sa sobom nosi tranzicija dovele su do negativnih trendova u pogledu ostvarivanja jednakih prava (uključujući pravo na rad, pravo na razvoj i druga iz korpusa osnovnih ljudskih prava), do socijalnog raslojavanja i pojave kategorije «gubitnika tranzicije». Neki od problema socijalne nejednakosti imaju međutim dublje i sistemske korijene. Takvi su na primjer problemi u sferi rodne neravnopravnosti, socijalne isključenosti romske populacije (mada je obim ovog drugog problema narastao u skorije vrijeme sa prilivom izbjeglica i raseljenih lica). Posebno osjetljivu kategoriju u pogledu ravnopravnosti čine i izbjeglice i raseljena lica, gdje je težak ekonomski položaj često povezan i sa pitanjima socijalne marginalizacije. Jedna od standardnih mjera nejednakosti – Gini koeficijent – iznosio je 0.29 u 2002. godini, što je vrijednost slična onima izmjerenim u ostalim zemljama u okruženju. Međutim, decil količnik tj. odnos prosječne potrošnje 10% najbogatijih i 10% najsiromašnijih u Crnoj Gori bio je dosta visok (7), odnosno značajno iznad ostalih zemalja u regionu. Stopa siromaštva bila je 12,2%, dok se oko trećine stanovništva smatra ekonomski ugroženim6. Ključni problemi socijalne i dječje zaštite (vezani za njenu ulogu u ublažavanju problema i posledica siromaštva) ispoljavaju se najprije u nemogućnosti postojećeg sistema da obuhvati sve najugroženije djelove stanovništva. Glavni vid socijalne (finansijske) pomoći u Crnoj Gore je materijalno obezbjeđenje porodice, koji trenutno korisiti oko 35.000 lica (oko 11.500 porodica). Pored toga, finansijsku pomoć po osnovu nemogućnosti da se sami brinu o sebi dobija još oko 4.500 lica. Mjesečni iznos pomoći koji se prima po ova dva osnova je veoma 6 Izvor: SRRS

21

nizak i reće se od 50 do 95 EUR (zavisno ob broja članova porodice). Ostali vidovi socijalne pomoći uključuju brigu o djeci, jednokratne materijalne pomoći i usluge centara za socijalni rad. Pravo na ostvarivanje pomoći kod nezaposlenih ostvaruje se preko institucija koje su van sistema socijalne zaštite, ali je veoma restriktivno i iznosi pomoću su veoma niski. Ozbiljan ograničavajući faktor za efikasnije bavljenje smanjivanjem siromaštva kroz djelatnosti socijalne zaštite predstavlja i nerazvijen sistem praćenja socijalno-zaštitnih potreba i aktivnosti (osim onih koji se odnose na ostvarivanje prava). Još jedan ograničavajući faktor je činjenica da svim ustanovama socijalne zaštite nedostaju stručni kadrovi za ostvarivanje složenih i odgovornih uloga u zaštiti korisnika. Većina sadržaja i usluga u oblasti socijalne i dječje zaštite ostvaruje se kroz institucionalni sistem. Razvojni, kreativni i alternativni programi i projekti socijalne i dječje zaštite uglavnom su sporadični, i najčešće razvijani uz podršku međunarodnih institucija ili organizacija. Iako zakon to omogućava, uključivanje drugih aktera (kao što je privatni i civilni sketor) u pružanje usluga je usporeno jer ne postoje standardi koji bi omogućili kontrolu kvaliteta usluga. Opštine uređuju i obezbjeđuju neka od proširenih prava iz socijalne zaštite kao što su pomoć u kući starim i iznemoglim licima, rješavanje stambenih pitanja lica u stanju socijalne potrebe i drugih dodatnih oblika zaštite. Ovi segmenti socijalne zastite su dosta nerazvijeni i obuhvataju mali broj korisnika, što je uslovljeno materijalnim (ne)mogućnostima opština. 4.3.4 Kultura i mediji Kulturni prostor Crne Gore formiran je kroz istoriju pod uticajem mediteranskih, srednjoevropskih, istočnoevropskih i orijentalnih civilizacija i kultura. Multikulturalnost je stoga karakteristika kulturnog nasljeđa i načina života, što zajedno sa bogatom prirodnom baštinom predstavlja jednu od značajnih komparativnih prednosti. U isto vrijeme, upravljanje kulturnim naslijeđem i očuvanje kulturnog identita u periodu tranzicije predstavljaju značajne izazov. Neki od glavnih problema koji su izraženi u ovoj oblasti su:

Nedovoljna svijest o vrijednosti kulturne raznolikosti; Odumiranje tradicionalnih vrijednosti, običaja i manifestacija; Nedovoljno poznavanje kulture manjinskih zajednica, i nedovoljna dostupnost kulture

manjinskih zajednica široj publici; Nizak stepen zaštite spomenika kulture, što je dovelo i dovodi do oštećenja i

degradacije značajnog broja spomenika; Nepostojanje adekvatne baze podataka o svim segementima kulturne i arheološke

baštine; Nepostojanje arheološke karte i baze podataka o arheološkim iskopavanjima;

neevidentirani podvodni arheološki lokaliteti; Neadekvatna prezentacija kulturnog nasljeđa.

U oblasti medija, poseban izazov predstavlja implementacija novog Zakona o slobodnom pristupu informacijama i ostvarivanje punog doprinosa koji mediji mogu dati u ovoj oblasti.

22

Značajni izazovi kada su su pitanju mediji su takođe i razvoj profesionalnog novinarstva, i promovisanje koncepta održivog razvoja. 5 CILJEVI ODRŽIVOG RAZVOJA CRNE GORE 5.1 Opšti ciljevi održivog razvoja Crne Gore Polazeći od Vzija održivog razvoja Crne Gore i identifikacije problema i izazova u oblastima zaštite životne sredine i upravljanja prirodnim resursima, ekonomskog i društvenog razvoja, izvedeni su slijedeći opšti ciljevi NSOR – CG:

1. Ubrzati ekonomski rasta i razvoja i smanjiti regionalne razvojne disparitete; 2. Smanjiti siromaštvo; obezbijediti jednakost u pristupu uslugama i resursima; 3. Osigurati efikasnu kontrolu i smanjenje zagađenja, i održivo upravljanje prirodnim

resursima; 4. Poboljšati sistem upravljanja i učešća javnosti; mobilisati sve aktere, uz izgradnju

kapaciteta na svim nivoima; 5. Promovisati koncept održivog razvoja i vrijednosti koje taj koncept podrazuimijeva; 6. Očuvati kulturnu reznolikost i identitete.

Okvir 5.1-1: Vizije održivog razvoja Crne Gore

Vizija održivog razvoja Crne Gore obuhvata:

Viziju ekonomskog razvoja, koja polazi od potrebe ubrzavanja ekonomskog rasta i zaokruživanja procesa tranzicije ka tržišnoj privredi (stimulisanje inovacija i produktivnosti, osnaživanje preduzetništva, sprečavanje odlaska kvalitetnih i perspektivnih kadrova iz zemlje), vodeći istovremeno računa o ispunjavanju zahtjeva održivosti kroz integrisanje politike zaštite životne sredine i ekonomske politike i kroz ublažavanje efekata ekonomskog rasta na životnu sredinu;

Socijalnu viziju, koja podrazumijeva smanjenje siromaštva i zaštitu najugroženijih grupa stanovništva, kao i obezbjeđenje pravičnije raspodjele koristi od ekonomskog razvoja među svim segmentima društva;

Ekološku vizije, odnosno neophodnost očuvanja životne sredine i održivog upravljanja prirodnim resursima, pospješujući pri tom sinergiju između razvoja i očuvanja životne sredine i imajuću u vidu pravo budućih generacija na kvalitet života;

Etičku vizije, pod kojom se podrazumijeva poboljšanje uprave/upravljanja kroz izgradnju kapaciteta svih aktera (centralne vlasti, lokalnih vlasti, privatnog sektora i građanskog društva) i prelazak sa centralizovanog načina odlučivanja na pregovore, saradnju, koordinirano djelovanje i decentralizaciju, kao i sprovođenje principa zajedništva i solidarnosti, te poštovanje ljudskih prava kroz re-afirmaciju prava na razvoj u zdravom i pravičnom okruženju;

Kulturnu vizije, odnosno neophodnosti očuvanja kulturne raznolikosti i identiteta, uz jačanje kohezije čitavog društva.

23

5.2 Ciljevi održivog razvoja Crne Gore po sektorima/temama Imajuću u vidu opšte ciljeve održivog razvoja Crne Gore, definisani su posebni ciljevi po sektorima odnosno temama razmatranim u okviru procesa pripreme NSOR – Crna Gora. Opšti i ciljevi po sektorima odnosno temama održivog razvoja, njihov odnos i međuzavisnosti sistematizovani su i prikazani su u Dodatku 1 Strategije, dok je pregled ciljeva ekonomskog i društvenog razvoja te pregled ciljeva očuvanja životne sredine dat u Okvirima 5.2 –1 – 5.2. – 3. Ciljevi (i pravci djelovanja) za oblasti od posebne važnosti za NSOR – CG obrađeni su izdvojeno – u poglavlju 6 Strategije. Okvir 5.2-1: Ciljevi ekonomskog održivog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od posebne važnosti)

Energetika i industrija (ciljevi energetike posebno relevanti za životnu sredinu elaborirani u poglavlju 6)

Obezbijediti dovoljne količine energije, smanjiti uvoznu zavisnost i osigurati funkcionisanje elektro-energetskog sektora na tržišnim principima (uključujući finansijsku održivost EPCG)

Povećanje energetske efikasnosti za 10% u srednjoročnom periodu Osigurati dostupnost energije svim slojevima stanovništva Restrukturiranje i povećanje efikasnosti u industriji Prilagođavanje industrijskih kapaciteta raspoloživim resursima i razvoj MSP u industriji Poboljšanje učinaka u odnosu na životnu sredinu kroz uvođenje ISO standarda, EMAS plana,

ekološkog znaka na proizvode Makro-ekonomska politika

Osigurati makro-ekonomsku stabilnost i povoljno okruženje za ekonomski rast i razvoj Stimulisati i razvijati «ekonomiju usluga» (turizam, pomorstvo, zajedno sa poljoprivredom i

šumarstvon kao prioritetnim granama) Jačati konkurentnost domaće ekonomije (privatizacija, restrukturiranje), stimulisati

preduzetništvo Osigurati mehanizme za pravičnu raspodjelu koristi od ekonomskog razvoja Jačanje socijalnih i odgovornosti prema životnoj sredini kod ekonomskih subjekata

Nove tehnologije

Podsticati uvođenje novih tehnologija kroz kombinaciju regulativnih, tržišnih i mehanizama odgovrnosti

Definisati i regulisati tehnološke standarde u skladu sa zahtjevima održivosti; osigurati sistematski monitoring emisija

Podsticati istraživanje i razvoj i inovacije Disperzija novih tehnologija, uz podršku države u početnim fazama

Regionalni razvoj izaposlenost

Razvoj MSP u prioritetnim granama (planinski i eko-turizam, proizvodnja hrane, posebno zdrave, održivo šumarstvo)

Poboljšanje infrastrukture kao preduslova razvoja Usporavanje migracija sjever – jug i selo – grad stvaranjem boljih uslova života na sjeveru

Republike Otvaranje novih radnih mjesta, posebno na sjeveru Poboljšanje životnog standarda; obezbjeđivanje prava na rad i prava iz radnog odnosa

24

Svaki od sektorskih/tematskih ciljeva može se podijeliti na više pod-ciljeva koji će korespodirati sa Akcionim planom NSOR – CG kao setom mjera koje je neophodno sprovesti da bi se ostvarili ciljevi ili da bi se u periodu implementacije ostvario progres u ostvarivanju tih ciljeva (forma budućeg akcionog plana prikazana je u Dodatku 2). Dalja operacionalizacije ciljeva i izvođenje Akcionog plana iz inicijalno predloženog seta mjera biće predmet rada na II nacrtu NSOR - CG. Okvir 5.2-2: Ciljevi životne sredine i upravljanja prirodnim resursima po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od posebne važnosti) Otpad

Smanjenje zagađenja od otpada kroz minimizaciju otpada i pravilno prikupljanje i odlaganje Unapređenje regulative i postepeno uskađivanje sa EU propisima; jačanje kapaciteta; jačanje

baze podataka Osigurati učešće javnosti u procesu donošenja odluka o lociranju postrojenja za tretman

otpada Promovisati pažljivo postupanje sa otpadom, minimizaciju otpada i reciklažu

Prostorno planiranje

Zaštita poljoprivrednog i šumskog zemljišta, zaštita vodotoka i izvorišta i zaštita posebnih i zaštićenih prirodnih vrijednosti; zaštita kulturnih vrijednosti

Zaustavljanje nelegalne gradnje i sanacija postojećeg stanja Donošenje nove i/ili uskladjivanje postojeće planske dokumentacije (PP područja posebne

namjene i opština, GUP i DUP) u skladu sa Zakonom o planiranju i uređenju prostora i novim PP Republike

Uspostavljanje integralnog informacionog sistema sa odgovarajućim podsistemima (katastar, prostorno planiranje, urbanizam, infrastruktura)

Osigurati integraciju zahtjeva održivosti u PP RCG (i PP područja posebne namjene) Sistem upravljanja životnom sredinom

Integracija zahtjeva održivosti u sektorske razvojne politike Uspostavljanje efikasnog zakonskog i institucionalnog okvira zaštite životne sredine;

usklađivanje sa EU propisima (prvenstveno usvajanje i sprovođenje EIA, SEA i IPPC zakona) Jačanje instrumenata za upravljanje životnom sredinom - regulatornih i tržišnih (SEA, EIA, EMAS, eko-nakande i porezi, itd.) Jačanje informacionog sistema i uključivanja javnosti u donošenje odluka Jačanje kapaciteta svih segmenata administracije za životnu sredinu (posebno za sprov.

propisa) i jačanje među-sektorske koordinacije Olakšati pristup informacijama i njegovati proaktivan pristup u pružanju informacija o

životnoj sredini Zemljište

Sprečavanje nenamjenskog korišćenja poljoprivrednog zemljišta Unapređenje upravljanja zemljišnim resursom i prevencija uzroka degradacije i oštećenja

zemljišta

25

Što se tiče smjernica (odnosno pravaca djelovanja), treba preduzeti prioritetne akcije u različitim međupovezanim poljima, vodeći računa o potencijalnoj sinergiji među ciljevima i mjerama za njihovo ostvarivanje. Utvrđivanje kozistentnosti među ciljevima i prirotiziacija ciljeva i mjera biće pitanja kojima će se ekspertski tim i ostali učesnici u procesu baviti u nastavku procesa pripreme NSOR - CG.

Okvir 5.2-3: Ciljevi društvenog razvoja po sektorima i temama (bez ciljeva za oblasti od posebne važnosti)

Kultura i mediji

Očuvanje kulturne raznolikosti Očuvanje kulturnog naslijeđa, posebno očuvanje nepokretnog kuturnog naslijeđa i

tradicionalnih vrijednosti i običaja Doprinijeti ostvarivanju slobodnog pristupa informacijama Promovisanje koncepta održivog razvoja; profesionalizacija medija (razvijanje nezavisnog i

reporterskog novinarstva)

Obrazovanje Osavremenjavanje školskih programa uz posvećivanje značajne pažnje pitanjima zaštite

životne sredine Uskladiti mrežu školskih ustanova sa demografskim i regionalnim potrebama Razvoj stručnog obrazovanja Postizanje kvalitetnog obrazovanja za svu djecu; ostvarivanje MRC i ciljeva NAP-a Uvođjenje inkluzivnog obrazovanja u redovne školske ustanove Ostvariti rodnu ravnopravnost u obrazovanju Decentralizacija obrazovnog sitema Povećanje budžetskih sredstava namijenjenih za naučno-istarživački rad i razvoj Promocija i stvaranje «društva koje uči»

Ravnopravnost i socijalna zaštita

Obezbjeđivanje prava na razvoj i pristupa osnovnim uslugama i fondovima Jačati rodnu ravnopranost Smanjenje socijalne isključenosti, posebno Roma, siromašnih, izbjeglica i raseljenih Povecanje kvaliteta usluga socijalne zastite; ekonomsko i socijalno osnaživanje lica u stanju

socijalne potrebe Razvoj stručnih kapaciteta u sektoru socijalne i dječje zaštite; razvoj sistema praćenja

socijalnih potreba Razvoj inovativnih, kreativnih i participativnih projekata socijalne podrške, uz ulključivanje

različitih aktera Jačati kvalitet i obim vidova socijalne zaštite koji se ostvaruju na lokalnom, opštinskom nivou

Zdravstvo

Očuvanje i unapređenje zdravlja stanovništva Postizanje finansijske održivosti u zdravstvu Smanjenje nejednakosti u zdravlju putem poboljšanja zdravlja osjetljivih kategorija društva Poboljšanje kvaliteta života u vezi sa zdravljem

26

6 OBLASTI OD POSEBNE VAŽNOSTI

6.1 Održivo upravljanje vodnim i šumskim resursima Globalno posmatrano, vode predstavljaju jedan od najugroženijih i veoma ograničenih resusrsa. Za razliku od mediteranske regije kojoj pripada i gjde je izražen nedostatak voda, Crna Gora ima veoma kvalitetne podzemne i površinske vode zahvaljujući velikoj količini padavina i relativno dobroj očuvanosti vodnih resursa. Kad je riječ o potoršnji vode, treba istaći da je potoršnja u domaćinstvima u cijeloj Crnoj Gori izuzetno velika, i skoro je dva puta veća od prosječne potrošnje u zapadnoj Evropi (150 l/s/dan). Ovo ukazuje na nenamjensko trošenje vode, kao i na nerealno velike gubitke u sisitemima za vodosnabdijevanje. Pored neracionalnog trošenja vode, koji je djelimično uzrokovano i niskim cijenama vode i niskim stepenom naplate, ostali problemi u oblasti vodosnabdijevanja odnose se na: a) nedostatak vode, posebno u primorskom regionu i tokom ljetnjeg dijela godine; b) nedovoljan stepen pokrivenosti ruralnih područja javnim sistemima vodosnabdijevanja (uz slabu kontrolu kvaliteta vode iz seoskih vodovoda i ostalih izvora); i c) neadekvatno održavanje javnih vodovoda i sistema za hlorisanje, tako da poslednjih godina oko 25% uzoraka vode za piće ne zadovoljava zahtjeve bakteriološke ispravnosti. Industrija se vodom snabdijeva gotovo u potpunosti iz sopstevnih izvora, dok se potrošnja poslednjih godina kreće na nivou između 50 i 60 miliona m3. Više od polovine voda koje se troše u industriji su podzemne vode. Najveći industrijski potrošači vode su metalurška postrojenja (KAP, Željezara Nikšić) i termoelektrana Pljevlja. Ovi potrošači koriste oko 43 miliona m3/god, a procjenjuje se da se od toga recirkuliše oko 2/3 voda. Poljoprivreda nije značajan potrošač vode (sa oko 6 milion m3 godišnje). Ispuštanje kako komunalnih tako i industrijskih otpadnih voda u prirodne prijemnike vrši se gotovo bez ikakvog prečišćavanja (izuzetak su neka industrijska postrojenje i dio komunalnih otpadnih voda Podgorice). Dodatni problem predstavlja i nedostatak pred-tretmana industrijskih otpadnih voda koje se ispuštaju u javne kanalizacione sisteme, i nizak stepen priključenosti stanovništva na kanalizacione sisteme. Uprkos značajnim pritiscima, kvalitet voda je generalno očuvan. Kod izvjesnog broja vodotoka, bilježe se odstupanja od zakonom predviđenih kategorija kvaliteta (npr. rijeke Vežišnica i Ćehotina, rijeke Ibar, Lim i Morača nizvodno od naselja/gradova, Skadarski i Plavsko jezero), uglavnom zbog koncentracija zagađujućih materija koje potiču od kanalizacionih voda. Bogatstvo i kvalitet vodnih resursa predstavljaju jednu od najznačajnijih komparativnih prednosti Crne Gore. Očuvanje kavliteta i integriteta vodnih resursa je zato veliki izazov, posebno imajuću u vidu činjenicu da zagađenja voda i neadekvatni vodozahvati u karstnim područjima kakvo je Crna Gora mogu prouzrokovati trajne i nesagledive posledice. Još jedan značajan izazov je adekvatna primjena strateške i procjene uticaja na životnu sredinu (SEA i EIA) u slučajevima kada se planiraju veliki zahvati (koji pogotovo u tranzicionom periodu mogu biti motivisani i težnjom ostvarivanja brzog profita na uštrb prirodnih resursa), posebno na međudržavnim vodotocima.

27

Ciljevi: sa stanovišta održivog razvoja veoma je važno da se postojeća prekomjerna zagađenja voda (usled niskog stepena tretmana otpadnih voda i industrije, neadekvatnog odlaganja otpada, zagađenja iz poljoprivrede i drugih izvora) efikasno kontrolišu i smanje, te da se ostvare značajna poboljšanja vezano za postojeće neodržive obrasce upotrebe voda i resursa iz vodotoka. Da bi se to postiglo, potrebno je uvođenje integralnog upravljanja vodama/slivnim područjima, uz značajne promjene u pravnom, insitucionalnom i sistemu finansiranja, i uz unapređenje kontrole kvaliteta i monitoringa voda. Pored ovoga, strateški ciljevi su i osiguravanje dovoljnih količina vode za piće i promovisanje racionalne potrošnje vode. Da bi se ovi ciljevi ostvarili, neophodno je sprovesti niz kratkoročnih i srednjoročnih mjera kao što su: a) usaglašavanja postojeće zakonske regulative sa Direktivama EU; b) potpisivanje i ratifikacija međunarodnih konvencija (Helsinki, Štokholm i dr.); c) donošenje i dosljedna primjena IPPC zakona, odnosno donošenje obaveze i primjena BAT-a za nova industrijska postrojenja (uz postepeno proširenje obaveze i na postojeća postrojenja); d) zaštita i adekvatna kontrola izvorišta za vodosnabdijevanje; e) smanjenje gubitaka u vodovodnim sistemima i obustavljnje upotrebe pijaće vode u druge svrhe; f) uvođenje sistema naplate vode na bazi pokrića troškova; i g) dosljedno sprovođenje monitoringa kvaliteta voda. Šume pokrivaju 620.872 ha ili 45% ukupne teritorije RCG i imaju izuzetan značaj kako za očuvanje prirodne ravnoteže i kvaliteta životne sredine tako i za ekonomski razvoj, pogotovo u sjevernom, nerazvijenom regionu. Istovremeno, šumski eko-sistemi su izloženi višestrukim pritiscima koji prijete da dovedu, ili već jesu doveli do pojave neodrživog korišćenja, prije svega kroz neplansku i prekomjernu eksploataciju. Ostali problemi koji imaju negativan uticaj na stanje šuma u Crnoj Gori su nepovoljne metode eksploatacije i niska stručnost lica koja vrše sječu (problem koji se pojačao sa prelaskom sa sistema sječe pod državnom upravom na koncesije), neadekvatno upravljanje zaštitnim zonama i neadekvatan sistem protivpožarne zaštite. Poseban problem za upravljanje predstavlja nedostatak pouzdanih i ažuririanih podataka o šumskim resursima odnosno nedostatak nacionalne inventure šuma. Sistem praćenja zdravstvenog stanja šuma takođe nije razvijen. Glavni ciljevi su unapređenje propisa, sistema planiranja i instrumenata upravljanja kako bi se obezbijedilo održivo upravljanje šumama i dobio sertifikat o održivom šumarstvu (po Forest Stewardship Council ili FSC metodologiji), i obnavljanje i sanacija degradiranih šuma. Na taj način, doprinijeće se razvoju ekonomskih aktivnosti vezanih za šume i uvećati ekonomske koristi od šuma. Uz to, potrebno je raditi i na promovisanju vrijednosti šuma. U cilju poboljšanja upravljanja i dobijanja sertifikata o održivom upravljanju šumama, prioritetne mjere su priprema nacionalne inventure, uvođenje geografskog informacionog sistema, poboljšanje planiranja i obezbjeđivanje pouzdanog sistema praćenja ukupnog stanja šuma. Tu su takođe i mjere za poboljšanje sistema protivpožarne zaštite, unapređenje tehnika eksploatacije komercijalnih šuma, rekonstrukcija i izgradnja šumskih puteva, poboljšanje gazdovanja zaštitnim šumama i slično.

28

6.2 Održivo upravljanje morem i obalnim područjem Morski akvatorijum Crne Gore obuhvata unutrašnje vode i teritorijalno more u širini od 12 nautičkih milja, dok obalno područje obuhvata oko 300 km obale sa priobalnim pojasom i gradovima i naseljima šest crnogorskih opština (Primorski region). Zakonom iz 1992. godine definisinao je i Morsko dobro kao područje posebne namjene koje obuhvata uski kopneni pojas duž čitave obale (površine oko 60 km2 ) i površinu teritorijalnog mora oko 2.500 km2. Turizam, pomorska privrede i u nešto manjoj mjeri poljoprivreda i ribarstvo, kao i iskorišćavanje mineralnih sirovina (pijesak i kamen; ispitivanje rezervi nafte i prirodnog gasa) predstavljaju glavne privredne aktivnosti u Primorskom regionu. U proteklom periodu, ove aktivnosti su u većoj ili manjoj mjeri neodrživo eksploatisale neobnovljive prirodne resurse obalnog područja (prije svega prostor i pejzažne vrijednosti). Danas se može reći da je prostor na obali, kao jedinstvena i specifična vrijednost Crne Gore, u najvećoj mjeri «potrošen» za razne privredne i druge ljudske aktivnosti, budući da je pretrpio značajnu izmjenu prirodnih i pejzažnih vrijednosti. Okvir 6.2-1: Turizam i urbanizacija u obalnom području Razvoj turizma u obalnom području zahtjeva velike izmjene u prostoru, stvarajući sve veći pritisak na obalu. Izgradnjom novih turističkih kapaciteta stvara se potreba za izgradnjom i remodelacijom obale radi stvaranja većeg kupališnog prostora. Zajedno sa urbanizacijom, koja pored neminovnog i planskog širenje gradova uključuje i neplansku (divlju) gradnju, nekontrolisani razvoj turizma i povećanje kupališnog prostora su ključni uzroci devastacije obale, narušavanja njenog pejzaža i izmjene prirodnih karakteristika, što za posledicu ima ugrožavanje staništa, biodiverziteta i prirodne ravnoteže uopšte. Na drugoj strani, treba imati na umu da potencijali za razvoj turizma danas leže u činjenici da je prirodno nastala obala ambijent koji je najprivlačniji za turiste. Master planom razvoja turizma u Primorskom regionu predviđeno je postojanje turističkih objekata kapaciteta od 100.000 hotelskih i preko 200.000 ukupnih kreveta do 2020. godine. PPPPNMD predviđa izgradnju turističkih objekata ukupnog kapaciteta od oko 60.000 kreveta na području morskog dobra. Za potrebe ovog kapaciteta, takođe je planirana dodatna izgradnja vještačkog kupališnog prostora ukupne dužine do 40 km. Ovaj plan takođe predviđa izgradnju oko destatak manjih i većih objekata nautičkog turizma (marine i turističke luke) kapaciteta do 3.000 vezova. Planovi razvoja turizma i prostorni planovi kojima se reguliše upotreba prostora i pravci razvoja Primorskog regiona nijesu do sada bili podvrgavani «testu održivosti», niti kroz analize graničnog kapaciteta nosivosti područja (odnoso sposobnosti prostora da primi određeni broj turista), niti pak kroz stratešku procjenu uticaja (SEA). Primjena ovih i sličnih mehanizama je prioritet u donošenju budućih razvojnih odluka u Primorskom regionu. Ostali izvori pritisaka na resurse i kvalitet životne sredine mora i obalnog područja su neriješena pitanja tretamana otpada i otpadnih voda, luke i druga infrastruktura pomorske privrede, i u nešto manjoj mjeri ribarstvo, marikultura, poljoprivreda i industrija. Na drugoj strani, postojeći sistem upravljanja obalnim područjem karakterišu rascjepkane nadležnosti (koje se često preklapaju), nedostatak koordinacije, slabo sprovođenje propisa i

29

nedovoljni kapaciteti nadležnih institucija. Shodno tome, ne postoje efikasni odgovori na pritiske koji su posebno narasli tokom poslednje decenije, niti pak na one koji traju ili bivaju još izraženiji (posebno u vezi sa razvojem turizma). Da bi se identifikovani problemi prevazišli i osiguralo održivo upravljanje morem i obalnim područjem potrebo je prije svega raditi na prevazilaženju značajnh kadrovskih, institucionalnih i finansijskih ograničenja, i temeljnim promjena postojećeg stanja. Poseban izazov predstavlja razriješavanje konflikata koji se javljaju usled težnji da se realizuju projekti koji nose kratkoročan profit nasuprot dugoročnoj valorizaciji kroz zaštitu i očuvanje prirodnog ambijenta. Ciljevi u oblasti održivog upravljanja morem i obalnim područjem usmjereni su na hitno zaustavljanje degradacije obalnog područja i smanjenje zagađenja mora iz svih izvora, i uključuju:

Uspostavljanje efikasne kontrole i upravljanja obalnim područjem (uvođenje Integralnog upravljanja obalnim područjem - ICZM);

Zaštitu prostora u zoni morskog dobra; Zaštititu biodiverziteta i pejzaža u obalnom području; Smanjenje izvora zagađenja mora i obalnog područja; i Njegovanje svijesti o pripadnosti Mediteranu.

Da bi se ostvario progres u ostvarivanju ovih ciljeva, neophodno je raditi na implementaciji Barselonske konvencije i njenih protokola, te razviti i impementirati niz strateških dokumenata i akcionih planova. Istovremeno, potrebno je zaustaviti dalju degradaciju prostora u zoni morskog dobra, obezbjediti zaštitu obalnih močvarnih područja (Ulcinj, Buljarica, Tivatska solila) kao posebno vrijednih obalnih ekosistema, implementirati konkretne projekte za suzbijanje zagađenja sa kopna (npr. tretman otpada i otpadnih voda) i mora (luke, brodovi), i raditi na poboljšanju programa za praćenje stanja mora. 6.3 Energija, klimatske promjene i zagađenja vazduha Zagađenja vazduha: Stepen zagađenosti vazduha mjeri se u 16 naselja u Crnoj Gori na 36 mjernih mjesta. Sve mjerne stanice za praćenje kvaliteta vazduha locirane su u gradovima, za razliku od mnogih evropskih zemlja, gdje je od 20% do 70% stanica locirano van gradova. Glavni faktori pogoršanja kvaliteta vazduha su antopogeni činioci: saobraćaj, industrija, poljoprivreda, termo-energetika i komunalne djelatnosti. Glavni aero-zagađivači u Crnoj Gori rade bez gotovo ikakvih ili sa veoma zastarjelim uređajima za prečišćavanje gasova koji se ispuštaju u atmosferi, pri čemu se ne vodi evidencija ukupnih emisija u atmosferu. Od prirodnih činilaca - pojava termičkih inverzija u kraškim poljima (Cetinjsko i Nikšićko) i kotlinama (Pljevaljska, Beranska i Bjelopoljska) onemogućava provjetravanje i eliminaciju zagadjujućih materija. Srednje godišnje koncentracije zagađujućih materija u većini naselja u Crnoj Gori su daleko ispod zakonom dozvoljenih granica zagađenosti. Izuzetak je sadržaj fluorida u Podgorici, Nikšiću i Pljevljima, koji tokom čitave godine znatno prelazi propisanu normu, i to od 3 do 6 puta. Ostali paramteri koji ponekad prelaze dozvoljene koncentracije su SO2 i kao rezultat izduvnih gasova motornih vozila – maksimalne koncentracije azot monksida, azot dioksida i ukupnih azotnih oksida koje prelaze kratkotrajne dozvoljene granice zagađenosti i do 5 puta. Takođe, maksimalne dnevne koncentracije prizemnog ozona prelaze zakonom dozvoljene

30

norme u više gradova – Berane, Budva, Herceg Novi, Kotor, Pljevlja, Podgorica, Tivat i Žabljak. Politika zaštite vazduha u Crnoj Gori bazira se na Zakonu o zaštiti vazduha od zagađivanja iz 1980. godine i pratećim podzakonskim propisima koji su zastarjeli i čije usaglašavanje sa EU propisima je neophodno. Pored toga, postoje brojni međunarodni sporazumi i obaveze u čijem ispunjavanju Crna Gora treba da napravi značajan pomak, uključujući Konvenciju o dalekosežnom prekograničnom zagađenju vazduha, Okvirnu Konvenciju UN o klimatskim promjenama i Bečku Konvenciju o zaštiti ozonskog omotača. Od osam protokola Konvencije o dalekosežnom prekograničnom zagađenju vazduha, Crna Gora je strana u samo jednom (EMEP), dok je od posebne važnosti ratifikacija njena tri najnovija protokola: protokola o snižavanju kiselosti (acidifikacije), eutrofikacije i osnovnom nivou ozona (Gotenberg, Švedska); protokola o trajnim organskim zagađivačima i protokola o teškim metalima (Arhus, Danska). Uz to, postoje dvije UNECE Konvencije koje su važne za rješavanje prekograničnih pitanja koja se tiču zagađenja vazduha: Konvencija o procjeni uticaja zahvata na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu (Espoo, Finska, 1991 godina), i Konvencija o prekograničnim efektima indutrijskih nesreća (Helsinki, 1992 godina) koje Crna Gora, odnosno SCG treba da ratifikuje. Klimatske promjene: Crna Gora, zbog malog obima svoje ekonomije i značajnog udijela hidro izvora u ukupnoj domaćoj proizvodnji električne energije, ne emituje značajane količine gasova koji stvaraju efekat staklene bašte i utiču na klimatske promjene. Na drugoj strani, crnogorska ekonomija jeste energetski intenzivna ekonomija (a samim tim ima i visok intenzitet emisija po glavi stanovnika) i kao takva ima obavezu da dâ doprinos ublažavanju jednog od najznačajnijih globalnih problema životne sredine. Glavni izvor emisija ugljen dioksida kao najznačajnijeg gasa koji utiče na klimatske promjene je sagorijevanje fosilnih goriva (za proizvodnju električne energije, industriju i saobraćaj). Emisije ugljen dioksida iz saobraćaju su (globalno a i kod nas) u stalnom rastu. Ostali značajni gasovi staklene bašte su metan i oksidi azota, čiji su glavni izvori odlaganje otpada i poljoprivreda. Na drugoj strani, Crna Gora može dugoročno gledano trpjeti značajne posljedice od klimatskih promjena. Moguće oblasti uticja tiču se podizanja niova mora, povećanja temperature i promjena u poljoprivredi, negativnih uticja na planinska područja i silično. Vazduh je osnovni medijum zivotne sredine kojeg nije moguće nabaviti negdje drugdje, uvesti ga, ili zamijeniti nekim drugim medijumom. Uz to, klimatske promjene predstavljaju jedan od najznačajnijih globalnih problema životne sredine. Ciljevi koje u okviru održivog razvoja treba ostavriti u oblasti zaštite vazduha i klimatskih promjena (i sa ovim oblastima povezanom potrošnjom i proizvodnjom energije) su:

Unaprijediti regulatorni i institucionalni okvir upravljanja kvalitetom vazduha i osigurati ispunjavanje obaveza po međunarodnim konvencijama (npr. UNFCCC, Konvencije o dalekosežnom prekograničnom zagađenju i njeni protokoli itd.);

31

Sačuvati, i ako je moguće poboljšati kvalitet vazduha, naročito u urbanim podrčjima, u cilju minimiziranja rizika po zdravlje ljudi i životnu sredinu, i poboljšanja kvaliteta života u urbanim sredinam; realizovati prioritetne projekte za smanjenje zagađenja vazduha;

Osigurati kontrolu supstanci koje oštećuju ozonski omotač; Smanjiti doprinos klimatskim promjenama tj. smanjiti emisije gasova staklene bašte (a

na način da ne ugrozi privredni razvoj zemlje) prvenstveno kroz: o Promovisanje racionalnog trošenja energije (povećanje energetske efikasnosti), i o Razvijanje i stimulisanje obnovljivih izvora energije.

Ciljeve je moguće postići kroz efikasnu implementaciju novog zakona o IPPC , postepeno uvođenje tehnoloških standarda usklađenih sa standardima EU, mjere vezane za proizvodnju i potrošnju energije, stimulisanje korišćenje bezolovnog benzina i ekonomičnijih vidova transporta (posebno javnog transporta), kao i kroz neophodne intervencije u u zakonodavstvu, sistemu praćenja emisija itd. 6.4 Održivi turizam Razvoj turizma je jedan od prioriteta crnogorske ekonomije. Međutim, postoje brojni krupni infrastrukturni problemi koji otežavaju razvoj, koji prije svega uključuju:

Nedovoljnu i nekvalitetnu saobraćajnu infrastrukturu; Loše riješeno ili neriješeno pitanje tretmana otpadnih voda i čvrstog otpada; Probleme u vodosnabdijevanju i snadbijevanju električnom energijom, posebno u

vrijeme trajanja turističke sezone. Sa stanovišta razvoja održivog turizma, mogu se konstatovati i slijedeći problemi odnosno ograničenja:

Neravnomjeran raspored smještajnih kapaciteta (96% smještajnih kapaciteta nalazi se na primorju);

Izražen pritisak investitora na obalu i najatraktivnije lokacije; Nedostatak kvalitetnih kadrova, posebno onih obučenih za razvoj komplementarnih

vidova turizma; Nepovoljna starosna i obrazovna struktura u ruralnim oblastima (sa spekta bavljenja

turističkom djelatnošću); Kratka sezona; Velike oscilacije u broju ljudi koji borave u Primorskom regionu u toku i van sezone,

što negativno utiče na kvalitet života lokalnog stanovništva. Pripremljen je veći broj strateških dokumenata za razvoj raličitih vidova turizma u različitim geografskim cjelinama, ali su samo kod nekih od njih detaljnije razmatrane implikacije razvoja turističkih kapaciteta na životnu sredinu.7 Strateške procjene nije bilo, što je prirodno budući da do sada nije postojao pravni okvir za SEA, ali i vrlo nepovoljno sa aspekta osiguravanja održivog razvoja turizma. Na drugoj strani, Master plan razvoja turizma kao glavni strateški dokument predviđa značajno povećanje turističkih kapaciteta (50.000 kreveta i 11,4 milliona noćenja u 2010, odnosno još veći rast do 2020. godine – vidi Okvir 6.4-1). 7 Jedan od takvih je Nauti� ki turizam u Crnoj Gori

32

Strateški dokument Program razvoja planinskog turizrna u Cmoj Gori ocijenjen je od strane civilnog sektora kao neprihvatljiv (sa stanovišta održivosti), a iste ocjene su iznesene i u participativnom procesu u okviru pripreme NSOR – CG. Očuvanje i kontrolisano korišćenje prirodnih vrijednosti je osnov za razvoj turizma koji je održiv na dugi rok. Zbog toga je selektivno planiranje razvoja turizma do nivoa ekološkog kapaciteta sredine prioritet (pri čemu ekološki kapacitet podrazumjeva sposobnost neke sredine da trpi spoljne uticaje a da pri tom zadrži svoje osnovne prirodne vrijednosti). Ciljevi NSOR – CG su usmjereni na promovisanje i razvoj održivog turizma i uključuju:

Povećanje prihoda od turizma kroz: o diversifikaciju ponude kroz razvoj seoskog, agro, eko, planinskog, kulturnog i

drugih vidova turizma, posebno na sjeveru, o produženje sezone, i o privlačenje gostiju veće platežne moći;

Integrisanje kriterija održivosti u proces odobravanja turističkih razvojnih projekata (odnosno u proces donošenja i ocjene planova) kako bi se sačuvala ekološka ravnoteža, posebno kod primorskog i zimskog planinskog turizma;

Ublažavanje socioloških i kulturoloških pritisaka turističke privrede na lokalno stanovništvo.

6.5 Održivi transport Saobraćaj ima direktan uticaj na život ljudi, s jedne strane u pogledu individualne mobilnosti i dostupnosti užih i širih područja, a s druge strane u pogledu racionalnog korišćenja vremena i kvaliteta življenja u najopštijem smislu. Saobraćajna infrastruktura i organizacija saobraćaja uveliko doprinose aktiviranju privrednog potencijala, a sektor saobraćaja ima značajan udio u strukturi BDP zemlje. U isto vrijeme, saobraćaj je izvor značajnih pritisaka na životnu sredinu – kroz zagađenja vazduha i ostalih medija životne sredine (emisije iz procesa sagorijevanja fosilnih goriva i stvaranje otpada) , kroz stvaranje buke i kroz pritiske na biodiverzitet, zemljište i obalno područje usled izgradnje saobraćajne infrastrukture. Brojni problemi i ograničenja u crnogorskom saobraćaju otežavaju brži i efikasniji razvoj važnih ekonomskih sektora kao što su turizam, poljoprivreda i trgovina. Tu prije svega spadaju specifična konfiguracije terena, nagomilani problemi u organizaciji učesnika u transportnom lancu, finansiranju i upravljanju, i nedovoljna iskorišćenost ili loše stanje saobraćajne infrasrukture. Pravni okvir u kome funkcioniše saobraćajni sistem Crne Gore dobrim dijelom je zastario i nužno ga je modernizovati i učiniti funkcionalnijim. Stepen motorizovanosti je oko 170 automobila na 1.000 osoba, što je relativno visoko za zemlju sličnog BDP po glavi stanovnika, ali daleko ispod EU prosjeka. Vozni park karakteriše velika prosječna starost, posebno kod kamiona i autobusa (npr. 18 godina za autobuse). U poslednjih 15 godina, budžetska ograničenja su uslovila neadekvatno održavanje putne i željezničke infrastrukture, tako da sada oko 1.100 od ukupno 1.847 km državnih puteva zahtijeva hitno održavanje. Neadekvatno održavanje je dovelo do smanjenja prosječne brzine

33

putovanja na željeznici (na nezadovoljavajućih 15 – 35 km/h ) i doprinijelo niskom stepenu iskorišćenosti kapaciteta željezničkog saobraćaja. Nedovoljno održavanje takođe ima i bezbjedonosne implikacije. U Crnoj Gori registrovano je 5 brodarskih preduzeća, koja pretežno obavljaju usluge linijskog pomorskog prevoza u basenu Jadranskog mora. Kompanije raspolažu sa 12 brodova, kapaciteta od oko 40.000 DWT. Pored toga, u crnogorskom teritorijalnom moru odvija se značajan obim pomorskog saobraćaja, a prisutan je i veliki broj jahti i manjih plovila tokom turističke sezone. Sistem kontrole sigurnosti i bezbjednosti plovidbe u teritorijalnom moru nije u potpunosti opremljen u skladu sa međunarodnim propisima (npr. služba zaštite mora od zagađenja još uvijek ne postoji). Ciljevi NSOR u ovom sektoru su promovisanje održivog saobraćaja i posebno:

Izrada i implementacija propisa i institucionalnog okvira usklađenog sa zahtjevima EU, što će doprinijeti bezbjednosti i sigurnosti svih učesnika u transportnom lancu i obezbijediti pretpostavke za fer konkurenciju između transportnih modela;

Bolje održavanje postojeće i izgradnja nove saobraćajne infrastrukture; Povećanje efikasnosti u pružanju saobraćajnih usluga, uz privatizaciju svih državnih

preduzeća koja pružaju transportne usluge; Povećanje dostupnosti ruralnih područja i poboljšanje saobraćajne povezanosti,

posebno sjevernog regiona; Puna integracija zaštite životne sredine prilikom izrade infrastrukturnih projekata i

donošenja propisa iz oblasti saobraćaja; smanjenje zagađenja mora i obalnog područja od saobraćja.

6.6 Zaštita biodiverziteta i očuvanje prirodnih, pejzažnih i kulturnih vrijednosti (posebno u

zaštićenim područjima) Iako su izloženi brojnim pritiscima, biodiverzitet i ostale prirodne i pejzažne vrijednosti su u značajnoj mjeri očuvani. Najznačajniji pritisci na ove vrijednosti uključuju (direktno) iskorišćavanje prirodnih resursa, intenzivan i neuravnotežen razvoj određenih sektora (turizam, urbanizacija i sl.), konverzija prirodnih staništa u poluprirodna i vještačka, zagađenje (otpadne vode, čvrsti otpad) i dr. Učešće nacionalno zaštićenih područja prirode u teritoriji države je 7,72%, i uglavnom se odnosi na 4 nacionalna parka. Ovaj pokazatelj je ispod evropskog prosjeka, a proglašavanja novih zaštićenih područja nije bilo u skorije vrijeme. Značajan dio teritorije (17,2%) je međunarodno zaštićen po osnovu izuzetnih prirodnih ili kulturnih vrijednosti, ili kao močvarno područje od međunarodnog značaja (po kriterijumima UNESCO programa Svjetske prirodne i kulturne baštine i Čovjek i biosfera, i Ramsarske konvencije). Iako su dosadašnje projekcije zaštićenih područja u najvećoj mjeri obuhvatile sva ključna područja biodiverziteta (biocentri i biokoridori), za sada u praksi nijesu primjenjene tehnike za definisanje tih područja na osnovu EMERALD i Natura 2000 tipologizacija staništa. Postojeći zakonski i institucionalani okvir ne obezbjeđuje zadovoljajući nivo efikasnosti u izvršavanju obaveza iz problematike zaštite prirode, i posebno biodiverziteta. Pored nedovoljnog nivoa izvršavanja domaćih propisa, brojne su i obaveze iz međunarodnih

34

ugovora (konvencije i protokoli) koje čekaju odgovarajuća rješenja. Nacionalna Strategija zaštite biodiverziteta kao obaveza po Konvenciji o biodiverzitetu (CBD) još uvijek nije urađena (odobren GEF projekat, realizacija predstoji). Značajne slabosti i problemi u upravljanju izraženi su i kod nacionalnih parkova i kod ostalih zaštićenih područja prirode, pri čemu su upravljači ustanovljeni samo za kategoriju NP (kod velike većine ostalih zaštićenih područja to nije slučaj). Biodiverzitet i priroda crnogorskog primorja su odavno izloženi značajnim pritiscima, tako da su registrovani osiromašivanje prirodnih predjela koji ovom području daju mediteranski karakter i kritična ugroženost pojedinih komponenti biodiverziteta (iščezavanje vrsta). Nacionalni izvještaj za SAP BIO je urađen 2004 na nivou pripremne strategije za zaštitu biodiverziteta mediteranske zone u Crnoj Gori. Još jedan problem predstavlja činjenica da međunarodni standardi za zaštitu globalnih komponenti biodiverziteta nijesu dovoljno integrisani u okviru tragicionalnih mehanizama za kontrolu iskorišćavanja ekonomski značajnih bioloških resursa (lov, slatkovodno i morsko ribarstvo, stare rase/sorte u stočarstvu i ratarstvu). Konačno, informacije o biodiverzitetu su nesistematizovane i nalaze se u širokoj stručnoj i naučnoj literaturi, pa nedostaju potpuni (naučni) inventari mnogih taksonomskih grupa. Stanje biodiverziteta (monitoring) se nedovoljno prati i ne obezbjeđuje potreban nivo informacija. Poseban izazov u zaštiti biodiverziteta, prirodnih, pejzažnih i kulturnih vrijednosti predstavlja razrješavanje konflikata između očuvanja prirode i razvoja. Da bi razvojne odluke bile održive (gledano na dugi rok), neophodno je u razrješavanje tih konflikata uključiti mehanizme kojima se procjenjuju uticaji na biodiverzitet odnosno potrebno je osigurati veći stepen integracije saznanja o biodiverzitetu i prirodnim vrijednostima u sektorske planove, programe i strategije. Generalna preporuka NSOR – CG je da prostorno lociranje velikih razvojnih kapaciteta i projekata (npr. krupna infrastruktura – putevi, vodovodi, cjevovodi, željezničke pruge, zatim deponije za otpad, vodene akumulacije i drugo) ne smije biti u koliziji sa očuvanjem integriteta zaštićenih prirodnih i kulturnih vrijednosti (kao što je do sada često bio slučaj, kako na nivou planova tako i na nivou konkretno ralizovanih projekata). Ciljevi NSOR su:

Povećanje nacionalno zaštićenih područja na 10% teritorije; stavljanje pod zaštitu 10% teritorije obalnog područja;

Definisanje strateškog okvira, unapređenje zakona i njihova efikasna primjena; izgradnja sistema monitoringa;

Uspostavljanje efikasnog upravljanja zaštićenim područjima prirode, u skladu sa zahtjevima iz IUCN-ovih kategorija upravljanja; primijena savremene tipologizacije staništa kao osnova za definisanje/projekciju zaštićenih područja;

Jačanje institucionalnih i kadrovskih kapacitete za zaštitu biodiverziteta i zaštićena područja prirode; jačanje participativnog pristupa u upravljanju zaštićenim područjima; i konačno, kao krunski cilj

Očuvanje integriteta zaštićenih područja, prirodnih, pejzažnih i kulturnih vrijednosti Crne Gore, posebno onih koja imaju međunarodni značaj.

35

Pored ovih, ciljevi koji se tiču drugih sektora su promovisanje organske poljoprivrede i zaštita agro-biodiverziteta, promovisanje održivog turizma i integracija zahtjeva očuvanja biodiverziteta u ocjenu konkretnih projekata i kod razvojnih politika/strategija. Radi ostvarivanje ciljeva, potreno je preduzeti niz akcija, uključujući donošenje Nacionalne strategije, izmjene zakona, implementaciju prioriteta iz SAP BIO izvještaja, definisanja mreže zaštićenih područja i proglašenje novih, i druge. 6.7 Održivi urbani razvoj Život u urbanim sredinama u Crnoj Gori je danas povezan sa velikim brojem problema koji negativno utiču na kvalitet života. Na drugoj strani, nekontrolisno i neplansko širenje urbanih cjelina, kao i neprimjenjivanje standarda održive gradnje, negativno utiču na prostor i kvalitet životne sredine uopšte. Svi ovi problemi imaju isti korijen: planeri i upravljačke strukture nijesu uspjeli da kontrolišu i kanališu proces prevelike i nagle urbanizacije, što je dovelo do neodrživog korišćenja prostora na jednoj, odnosno do opadanje nivoa urbaniteta i kvaliteta života na drugoj strani. Da bi se negativni trendovi zaustavili, potrebno je djelovati na brojne slabosti i probleme u više povezanih oblasti: a) prostorno planiranje, sprovođenje propisa i nelegalna gradnja, i sa njima povezani pritisak urbanizacije na prostor (posebno tamo gdje je on veom ograničen i vrijedan – obala, zaštićena područja i njihova okolina) i na poljoprivredno zemljište; b) nagli priraštaj stanovništva u gradove i početak pojave naselja za marginalizovane grupe; c) nedostatak adekvatne infrastruktrue u urbanim cjelinama; d) problematika rješavanja stambenih pitanja posebno za siromašne i mlade; e) nedovoljan kvaliteta samih urbanih struktura, nepotpun i neizbalansiran prostorni razmještaj sadržaja i funkcija; f) neadekvatna i energetski neefikasna gradnja; g) nedovoljna bezbjednost u urbanim sredinama; h) nedovoljna briga o potrebama grupa sa posebnim potrebama; i) zapuštenost javnih prostora i slično. Na kraju, tu je i nedovoljna svijest građana o pripadnosti određenoj urbanoj sredini – osjećaj koji je neophodan da bi se razvila briga, ali i odgovornost da se prostor čuva i unapređuje. Ciljevi NSOR-a su:

Donošenje DUP i GUP odnosno njihovo osavremenjavanje, uz poštovanje principa partcipativnog planiranja i efiksano sprovođenje planova;

Zaustavljanje nelegalne gradnje i legalizacija objekata uz poštovanje principa i ciljeva Bečke deklaracije, i korišćenje pozitivnih iskustava drugih zemalja u suzbijanju nelegalne gradnje;

Jačanje instrumenata stambene politike usmjerenih na rješavanje stambenih problema siromašnih i mladih;

Poboljšanje kvaliteta života i bezbjednosti u urbanim sredinama sa posebnim osvrtom na uslove života specifičnih (marginalnih) ciljnih grupa;

Uspostavljanje odgovornog odnosa građana prema urbanoj životnoj sredini i promovisanje zdravog načina života;

Prepoznavanje identiteta i karaktera naselja i gradova i uključivanje tog identiteta u razvojne strategije.

36

Izazovi koji se trebaju prevazići radi ostvarenja ovih cijeva i sporvođenja niza mjera povezanih su prije svega prevazilaženje uskog ugla gledanja na problematiku prostornog planiranja, održivog i urbanog razvoja od strane političkih struktura, koje često ne shvataju neophodnost visokostručnog bavljenja prostorom. Sljedeći izazov je nedovoljan kapacitet lokalnih samouprava, kao i nedovoljan kapacitet stručnih krugova (nedovoljan broj stručnjaka i nedostatak znanja vezanih za održivi prostorni razvoj i globalne svjetske trendove u urbanizaciji). Ne manje važan izazov predstavlja i potreba razvoja jasnog sistema za praćenje stanja u urbanim sredinama, za uočavanja pozitivnih i negativnih trendove i formulaciju odgovorajućih odgovora na njih. 6.8 Održiva poljoprivreda i ruralni razvoj Poljoprivreda je, zajedno sa turizmom i uslugama, na samom vrhu prioriteta privrednog razvoja Crne Gore. U ukupnom BDP, poljoprivreda učestvuje sa oko 15%, dok je u njoj stalno zaposleno oko 9% aktivne radne snage. Mnoga domaćinstva se bave poljoprivredom na usitnjenom posjedu (oko 5 ha u prosjeku), tako da ona predstavlja osnovni ili dopunski izvor prihoda za preko 60.000 domaćinstava. Crnogorska poljoprivreda je, uprkos ograničenom poljoprivrednom zemljištu od oko 518.000 ha, veoma raznovrsna. Druga komparativna prednost je činjenica da zemljište, generalno govoreći, nije izraubovano i da se u Crnoj Gori još uvijek koristi nizak nivo mineralnih đubriva (preko 10 puta manje u odnosu na prosjek EU) i sredstava za zaštitu bilja. Nizak nivo primjene mineralnih đubriva i pesticida predstavlja odlično polazište za razvoj organske poljoprivrede. Međutim, prisutni su i negativni trendovi gubitka poljoprivrednog zemljišta (prevashodno njegovim korišćenjem u druge namjene). Postoje brojna ograničenja za razvoj poljoprivrede, uključujući: usitnjen posjed i proizvodnja u otežanim prirodnim uslovima; poljoprivreda je u najvećem stepenu samo dodatno zanimanje, što usporava modernizaciju i tržišnu orijentaciju gazdinstava; nizak obrazovni i stručni nivo proizvođača za bavljenje poljoprivredom kao biznisom; nedovoljno izgrađena infrastruktura na selu; nedovoljno snažan finansijski sektor za kreditiranje poljoprivrede i nespremnost banaka da kreditiraju sitne proizvođače hrane; neizgrađena tržišna infrastruktura i nedovoljna vertikalna integracija primarne poljoprivrede i prerađivačke industrije. Obim podsticajnih mjera nije na zadovoljavajućem nivou, budući da ukupna državna podrška razvoju poljoprivrede učestvuje u BDP sa oko 0,65%. Kao rezultat ovih i drugih ograničenja, konkurentnost proizvođača hrane je relativno niska, a uvozna zavisnost Crne Gore u prehrambenom sektoru visoka. U 2004. godini, spoljnotrgovinski deficit po osnovu uvoza hrane bio je blizu 150 miliona eura, a stepen pokrivenosti uvoza izvozom, iako znatno viši nego u prethodnim godinama, bio je 28%. EU (a i STO) integracioni procesi stavljaju poljoprivredu pred brojne izazove, budući da iskustva drugih zemalja ukazuju da je to oblast sa najvećim obimom obaveza u procesu pristupanja Evropskoj uniji. Zahtjevi se odnose na bezbjednost hrane, zajedničku organizaciju tržišta za pojedine poljoprivredne proizvode i ruralni razvoj - komponentu agrarne politike kojoj se u EU pridaje sve veći značaj.

37

U pogledu modela budućeg razvoja, Crna Gora se opredjeljuje za koncept razvoja održive poljoprivrede, koji poljoprivredu stavlja u znatno širi kontekst od njenog značaja samo u pogledu doprinosa BDP. Za osnovno polazište uzima se višestruka ulogu poljoprivrede koja ima funkciju održivog ruralnog razvoja, funkciju očuvanja životne sredine, ekonomsku, funkciju potpore razvoju turizma, socijalnu, prehrambenu i nacionalno-kulturnu funkcija (kroz očuvanje tradicije i kulturnog naslijeđa na selu). Ciljevi su: a) trajno podizanje konkurentnosti proizvođača hrane na domaćem i inostranom tržištu; b) obezbjeđivanje stabilne i prihvatljive ponude bezbjedne hrane u pogledu kvaliteta i cijena; c) obezbjeđivanje primjerenog životnog standarda za seosko stanovništvo i cjelovitog ruralnog razvoja, uz očuvanje tradicionalnih vrijednosti ruralnih područja; i d) gazdovanje resursima na dugoročno održiv način uz razvoj poljoprivrede koja je maksimalno usklađena sa očuvanjem životne sredine. Poseban cilj se odnosi na promovisanje organske poljoprivrede (i očuvanje agro-biodiverziteta).

6.9 Upravljanje i participacija Ostvarenje koncepta održivog razvoja nalaže radikalnu reformu sistema upravljanja i rukovođenja na svim nivoima. To podrazumijeva novu organizaciju društva, države i lokalne samouprave u pravno-institucionalnom i sadržinsko-strukturalnom smislu, posebno po pitanju načina formulisanja, donošenja i izvršenja političkih odluka. Pored konstitucionalno-normativne reforme na svim nivoima, neophodni su osposobljavanje državnih i društvenih institucija, izgradnja kadrovskih i stručnih kapaciteta na kvalitativno novim osnovama, nove metode donošenja odluka odnosno obezbjeđivanje faktičkog i punopravnog učešća što većeg broja građana, posebno onih na čije živote i sudbine te odluke neposredno utiču. Koncept održivog razvoja zahtijeva preciziranje i određivanje znatno većih i širih kompetencija države i njenih institucija u ekonomskoj, socijalnoj i ekološkoj sferi. Nesavršenosti tržišta i potreba državne/društvene intervencije u alokaciji resursa radi maksimiziranja dobrobiti svih članova društva prepoznate su u razvijenim tržišnim ekonomijama. Imajući na drugoj strani u vidu visok stepen rizika od neodrživog razvoja sa kojima se suočavaju ekonomije u tranziciji, Crna Gora treba da posveti mnogo značajniju pažnju pitanjima regulacije i intervenicje nego što je to do sada bio slučaj. Dominacija principa liberalne ekonomije te poimanje i realizovanje privatne svojine i pojedinačnog interesa kao apsolutnih prava iz temelja podriva koncept održivog razvoja, koji prije svega znači uravnoteženje opšteg (i budućih generacija) i pojedinačnih interesa u svim sferama društvenog života u cilju jačanja političke, socijalne i kulturne kohezije društva, odnosno obezbjeđenja svih dimenzija ljudskih prava za sve. Neophodno je takođe stvoriti normativne i faktičke pretpostavke za suštinsku decentralizaciju vlasti na nivou Crne Gore. U procesu donošenja odluka treba afirmisati metode dogovaranja, pregovaranja, usklađivanja suprostavljenih interesa, saradnje i koordiniranog djelovanja centralnih i lokalnih organa vlasti, uz ukljičivanje ostalih društvenih aktera - civilnog sektora, stručnih i sindikalnih udruženja, naučnih institucija, poslovnog sektora. Samovolja i zloupotreba ovlašćenja od strane pojedinaca i monopolskih grupa i korupcija moraju biti maksimalno ograničene.

38

Realizacija koncepta održivog razvoja je nezamisliva bez stvarnog i mnogo aktivnijeg učešća civilnog sektora i nevladinih organizacija koji moraju postati ravnopravan partner državnim institucijama; to pretpostavlja mnogo veću osposobljenost i obučenost civilnog sektora. Konačno, koncept održivog razvoja zahtijeva široku edukativno-vaspitnu aktivnost na svim nivoima, od osnovne škole do donosilaca najvažnijih političkih odluka, kako bi se formirao nov i u odnosu na postojeći kvalitativno drugačiji sistem razmišljanja, djelovanja, radnih navika, odgovornosti i posebno vrijednosnih kategorija. Ciljevi NSOR – CG su: a) jačanje kapaciteta svih društvenih aktera, posebno civilnog sektora; b) decentralizacija; c) suzbijanje korupcije; d) uspostavljanje partnerstva i dijaloga među društvenim akterima; i e) edukacija i stvaranje sistema vrijednosti primjerenog održivom razvoju. Paralelno sa ovim ciljevima, potrebno je unaprijediti stepen primjene propisa i implementacije planova i programa. Ciljevi vezani za ostvarivanje većeg stepena regulacije i intervencije8 u ekonomskoj, socijalnoj i ekološkoj sferi postavljeni su u okviru drugih sektora i tema. 7 IZGRADNJA PARTICIPATIVNOG PLANSKOG PROCESA

7.1 Mobilizacija aktera U prvoj fazi pripreme NSOR – CG učinjen je napor da se kroz različite oblike konsultacija i participacije mobiliše što širi krug društvenih aktera da doprinese procesu formulacije I nacrta. U tu svrhu, organizovana je prva projektna radionica juna 2005. godine na Cetinju. U periodu avgust – novembar održano je 7 participacija kojima su obuhvaćene sve opštine u Crnoj Gori, i na kojima su učestvovali predstavnici lokalne uprave, NVO i drugih organizacija na novu lokalne zajednice, stručnih udruženja, poslovnog sektora, medija i drugih društvenih aktera. Participacije je organizovala i vodila NVO Most, a razmatran je veliki broj tema od značaja za odživi razvoj. U nastavku procesa i posebno u fazi implementacije, biće neophodno da se održi zainteresovanost i aktivna uloga do sada uključenih aktera, kao i da se osigura uključivanje još većeg broja aktera na svim nivoima. 7.2 Inkorporiranje participacije u proces planiranja Diskusija na participacijima bila je postavljena tako da obradi različite teme iz oblasti ekonomskog i društvenog razvoja i zaštite životne sredine/upravljanja prirodnim resursima, u skladu sa lokalnim i regionalnim interesovanjima i prioritetima. Učesnici participacija su razmatrili probleme vezane za datu oblast/temu diskusije, izazove za prevazilaženje tih problema, definisali ciljeve i mjere koje treba sprovesti da bi se ciljevi ostvarili (uz naznačavanje nosilaca i vremenskog roka za sprovođenje mjera. Kao rezultat, prikupljeno je mnoštvo detaljnih i zanimljivih viđenja i predloga, koji su u formi pojedinačnih i jednog sumarnog izještaja (pripremljenog na osnovu svih participacija iz prvog kruga) dostavljeni

8 Kao što su: osiguravanje mehanizama za pravi� nu raspodjelu koristi od ekonomskog razvoja; obezbje� ivanje prava na razvoj i pristupa osnovnim uslugama i fondovima; i osiguravanje integracije zahtjeva odr� ivosti u razvojne politike.

39

ekspertskom timu. Ekspertski tim je nastoja da glavne poruke iz participativnog procesa integriše u I nacrt strategije, kako u fazi pripreme početnih inputa, tako i u fazi sinteze pojedinačnih inputa. Participativni proces biće nastavljen u periodu između druge i treće projektne radionice. Kroz taj proces i razmjenu komentara i sugestija omogućiće se provjera stepena integisanosti preporuka iz participacija u NSOR Uz sumarni izvještaj iz I kruga participacije, NVO Most je pripremila i statističke podatke izvedene iz upitnika o lociranju prioriteta po reginima u kojima su održane participacije. Pregled najvažnijih problema i prioritenih oblasti djelovanja po mišljenju građana Crne Gore (izvedenih iz izvještaja NVO Most) prikazan je u Okviru 7.2–1. Okvir 7.2-1: Pregled najvažnijih problema i prioritenih oblasti djelovanja – NSOR participacije

SJEVERNI REGION Oblast Problem Prioritetne oblasti za djelovanja

Životna sredina

Neefikasan sistem upravljanja životnom sredinom

Problemi sa upotrebom zemljišta i neplanskom gradnjom

Stare i zagađujuće industrije (tehnologije)

Održivi turizam Održiva poljoprivreda i ruralni

razvoj Održivo upravljanje vodnim i šumskim resursima

Ekonomski razvoj

Nezaposlenost Neravnomjeran regionalni razvoj Nerazvijena infrastruktura

(saobraćaj, vodosnabdijevanje i kanalizacija, energija)

Rast investicija Povećanje zaposlenosti, posebno

u nerazvijenim oblastima Revitalizacija privrede i

povećanje efikasnosti i konkurentnosti

Društveni razvoj

Neadekvatna zaštita kulturnog naslijeđa

Neravnopravna regionalna raspodjela ekonomskih dobiti

Porast siromaštva i ekonomski ugroženog stanovništva

Zaštita kulturnog identiteta Smanjenje siromaštva i rast životnog standarda

Ravnopravnost, dostupnost usluga i resursa

Upravljanje i participacija

Korupcija Centralizovano odlučivanje Nezadovoljavajući stepen

sprovođenja zakona

Jačanje uloge NVO-a Jačanje uloge lokalnih vlasti Jačanje dijaloga i izgradnja

konsenzusa

CENTRALNI REGION

Životna sredina

Zagađenja iz komunalnih izvora - otpad i otpadne vode

Problemi sa upotrebom zemljišta i neplanskom gradnjom

Stare i zagađujuće industrije (tehnologije)

Održiva poljoprivreda i ruralni razvoj

Održivo upravljanje morem i obalnim područjem

Održivi turizam

Ekonomski razvoj

Nezaposlenost Nerazvijena infrastruktura

(saobraćaj, vodosnabdijevanje i kanalizacija, energija)

Obnova infrastrukture Revitalizacija privrede i

povećanje efikasnosti i konkurentnosti

40

Neravnomjeran regionalni razvoj Rast investicija

Društveni razvoj

Porast siromaštva i ekonomski ugroženog stanovništva

Smanjenje kvaliteta usluga na polju zdravstvene zaštite i obrazovanja

Neadekvatna zaštita kulturnog naslijeđa

Smanjenje siromaštva i rast životnog standarda

Reforma sistema obrazovanja i zdravstva

Uključivanje održivog razvoja u nastavne programe

Upravljanje i participacija

Nezadovoljavajući stepen sprovođenja zakona

Korupcija Nedostatak dijaloga i nizak stepen

povejrenja u društvu

Jačanje dijaloga i izgradnja konsenzusa

Jačanje uloge NVO-a Reforma upravljanja,

particiaptivno planiranja PIMORSKI REGION

Životna sredina

Zagađenja iz komunalnih izvora - otpad i otpadne vode

Stare i zagađujuće industrije (tehnologije)

Problemi sa upotrebom zemljišta i neplanskom gradnjom

Održivo upravljanje morem i obalnim područjem

Održivi turizam Održivi urbani razvoj

Ekonomski razvoj

Nerazvijena infrastruktura (saobraćaj, vodosnabdijevanje i kanalizacija, energija)

Nezaposlenost Nedovoljna efikasnost i

konkurentnost privrede

Obnova infrastrukture Rast investicija Korišćenje potencijala i

komparativnih prednosti na održiv način

Društveni razvoj

Neadekvatna zaštita kulturnog naslijeđa

Porast siromaštva i ekonomski ugroženog stanovništva

Depopulacija pojedinih oblasti

Reforma sistema obrazovanja i zdravstva

Smanjenje siromaštva i rast životnog standarda

Zaštita kulturnog identiteta

Upravljanje i participacija

Korupcija Centralizovano odlučivanje Nezadovoljavajući stepen sprovođenja

zakona

Reforma uprave, uvođenje particiaptivnog planiranja i konsultacija među društvenim akterima

Jačanje uloge NVO-a Jačanje uloge lokalnih vlasti

7.3 Pristup informacijama i komunikaciona politika U dosadašnjem toku procesa, informacije o NSOR – CG bile su komunicirane kroz više kanala. Promotivni materijali sa ključnim porukama procesa pripremljeni su tokom avgusta i distribuirani učesnicima participativnog procesa i drugim zainteresovanim stranama. NVO Most je postavila web sajt (www.nsor.info) na kome su dostupne različite informacije o procesu. Održano je i nekoliko konferencija za štampu, a učesnici u procesu su takođe obavještavani o napretku putem redovnih mjesečnih izvještaja. MZŽSUP je na poslednjem sastanku MCSD i na XIV redovnom sastanku strana ugovornica Barselonske konvencije kroz formalne i neformalne kontakte informisalo zemlje članice MAP o napretku u pripremi NSOR - CG.

41

U nastavku procesa, potrebno je osigurati dalju razmjenu informacija među svim učesnicima u porcesu, i dalje unapređivati komunikacionu politku.

8 MONITORING

8.1 Mjerenje i ocjena efektivnosti akcija Mjerenje i ocjena efektivnosti akcija na osnovu određenog broja indikatora je neophodna za uspješnu implementaciju strategije, i to iz dva razloga: 1) da bi se mogao ocijeniti progres u ostvarivanju zacrtanih ciljeva (te da bi se na osnovu takvih informacija mogli revidirati inicijalni ciljevi i mjere), i 2) da bi se osigurala uporedivost stanja i tendencija sa drugima zemljama. U dosadašnjem radu na pripremi NSOR samo su preliminarno razmatrani pokazatelji za praćenje implementacije u okviru pojedinih sektora. Dalja razrada ovih početnih ideja biće predmet rada u nastavku procesa. Polazna osnova biće 34 osnovna indikatora MSSD, indikatori održivosti EU, i indikatori MRC (oni koji nijesu obuhvaćeni MSSD a koji će biti relevanti za utvrđene ciljeve). U procesu utvrđivanja indikatora NSOR – CG vodiće se računa o distinkciji između pokazatelja procesa i pokazatelja ishoda (ili stanja). Takođe će se voditi računi i o tome koji od predloženih indikatora se već prate u Crnoj Gori, koje je moguće izvesti uz relativno male napore, a za koje će biti potrebno sprovođenje dugotrajnih promjena u nacionalnim monitoring i statističkim sistemima. Kao što je naglašeno u više navrata, slabosti sistema prikupljanja i obrade podataka su prisutni u gotovo svim oblastima relevantnim za NSOR, tako da je identifikaciju konačnih indikatora NSOR potrebno izvršiti vodeći se idejom da se obuhvate «najbolji dostupni» i «najviše potrebni» indikatori. U nastavku procesa i kasnije tokom implementacije NSOR - CG treba ispitati mogunosti za dobijanje tehničke pomoći sa identifikacijom i praćenjem indikatora održivosti koji se ne prate odnosno čije praćenje i izračunavanje nije lako izvodljivo. Još jedan faktor o kome treba voditi računa je proces Stabilizacije i pridruživanja EU. S tim uvezi, potrebno je razmotriti moguće usaglašavanje indikatora NSOR sa indikatorima čije će praćenje biti obavezno u okviru tog procesa. 8.2 Definisanje i implementacija monitoring procesa i aktera odgovornih za njegovo

sprovođenje

- Biće utvrđeno u nastavku procesa – 9 FINANSIRANJE Budžetski deficit, veliki pritisak na javnu potrošnju i njeno veliko učešće mjereno procentom BDP, visok nivo javnog duga, loš materijalni položaj lokalnih uprava itd. samo su neki od faktora koji organičavaju značajniju finansijsku podršku projektima i programima održivog razvoja iz javnih izvora. Kada se govori o javnim izvorima za finansiranje imlementacije NSOR, posebnu pažnju je potrebno posvetiti finansijskom osnaživanju lokalne uprave budući da se ostvarivanje cijelog spektra ciljeva održivog razvoja veže za taj nivo administracije.

42

Redistribucija dobiti od ekonomskog razvoja i državna intervencija da bi se osigurala zaštita ugroženih kategorija stanovništva i ravnopravnost u pristupu uslugama (kao i njihov kvalitet) kao što su obrazovanje i zdravsto je takođe neophodna. Istovremeno, treba težiti racionalizaciji trenutno visokih troškova koje sektori obrazovanja, zdravstva i socijalne zaštite imaju (iskazanih kroz visoko učeće u BDP). Implementacija prinicpa zagađivač (odnosno korisnik) plaća kao temeljnog principa održivog razvoja i politika životne sredine kroz bolju primjenu ekonomskih instumenata i namjensko trošenje generisanih prihoda jedan je od mogućih načina da se osigura neophodno povećanje sredstava namijenjienih za zaštitu životne sredine. Učešće ovih sredstava u BDP je tokom prošlih godina bilo veoma nisko, i njihovo značajno povećanje je naorčito potrebno u kontekstu procesa Stabilizacije i asocijacije. Finansiranje projekata i programa za zaštitu životne sredine od strane industrije i pravatnog sektora je veoma slabo usled nedostatka ekonomskih podsticaja, slabog sprovođenja propisa ali i zbog loše materijalne situacije. Promovisanje održivog razvoja kao faktora koji doprinosti i ekonomskoj efikasnosti je stoga veoma važno, kao i stimulisanje socijalne i ekološke odgovornosti privatnog sektora, i postepeno primjena principa zagađivač plaća. Efikasna primjena propisa i primjena tržišnih instumenata mogu da odigraju podsticajnu ulogu za promjenu ponašanja i ulaganje u mjere zaštite i čistije tehnologije, što je posebno važno kod velikih industrijskih postrojenja koja su prepoznata kao glavni zagađivači a koja su ili privatizovna ili čija privatizacija tek predstoji (KAP, Željezara, TE Pljevlja). Ekonomske cijene energije i vode takođe mogu odigrati značajnu podsticajnu ulogu za racionalno trošenje ne samo kod privatnog sektora već i kod stanovništva. Zvanično primljena međunarodna pomoć za razvoj odnosno ODA (neto isplate) je sa preko 5% BDP u 2000. godini pala na ispod 1% u 2003, odnoso sa oko 83 USD po glavi stanoovnika na 23 USD9. Radi ostvarivanja ciljeva održivog razvoja u Crnoj Gori neophodno je mobilisati veći stepen ODA u narednom periodu. Od posebne važnosti je ostvarivanje pristupa EU fondovima podrške u okviru procesa Stabilizacije i asocijacije. Pozitivan trend je porast direktnih stranih investicija, iako je njihov nivo i dalje značajno ispod nivoa potrebnog za ubrzani ekonomski oporavak. 10 PROCES IMPLEMENTACIJE NSOR – CRNA GORA Predlog mjera i aktivnosti za sprovođenje ciljeva bili su predmet razmatranja ekspertskog tima, a tim pitanjem su se takođe bavili i učesnici participativnog procesa. Međutim, broj mjera, projekata i akcija koje su predložene u početnoj fazi je veoma velik i još uvijek nije dovoljno sistematizovan. Da bi se pripemio koherentan i realan akcioni plan implementacije, biće neophodno raditi na prioritizaciji ciljeva i predloženih mjera. Kod nekih od inicijalno predloženih mjera biće potrebno preciznije određivanje aktera i rokova. Zbog svega ovoga, definisanje konačnog akcionog plana Strategije (u formi koja je prikazana u Dodatku 2) biće urađeno tek u nastavku procesa.

9 Primarni izvor: UNDP/ISSP – Izvještaj o humanom razvoju; sekundarni izvor: Ministarstvi finansija

43

U nastavku proces će takođe biti precizno definisane uloge i odgovornosti za praćenje implementacije. Ukupna koordinacija implementacije biće nadležnost MZŽSUP, dok će važnu ulogu u nadgledanju procesa i osiguravanju političke podrške imati Nacionalni savjet za održivi razvoj. Novo-formirana Kancelarija za održivi razvoj može takođe imati važnu ulogu u implementaciji, posebno u među-resornoj koordinaciji čije je poboljšanje preduslov uspješne implementacije NSOR. Kao što je već rečeno, ostali faktori uspješne implementacije su uključivanje širokog spektra društvenih aktera i izgradnja partnerskih odnosa, ostvarivanje saradnje i koordinacije radi postizanja istih ciljeva. Promjene u načinu upravljanja i politička volja su od presudnog značaja, s obzirom da predstavljaju preduslov za djelotvornu i koordiniranu kolektivnu akciju koja je neophodna radi prevazilaženja postojećih razvojnih neravnoteža, kao i radi usmjeravanja privrede i društva na put održivosti.