5

A

Aaroni ishte vëllai i madh iMoisiut (Eksodi 6, 20). Ai kaqenë prifti i parë dhe paraardhësii priftërinjve të Izraelit (Levetiku8, 1). Aaroni ka lindur në Egjiptmë 1574 para Krishtit. Ai ështëkryeprifti i parë i zgjedhur ngaPerëndia (Hebrenjve 5, 1-4). Nëkëtë detyrë qëndroi për dyzetëvjet. Emri Aaron do të thotë ishndritshëm.

Abati është i pari i një manastiri,ka ofiqin e arkimandritit dhegjithashtu ka disa murgj nëurdhërat e tij. Murgjit i bindenabatit, i cili i udhëheq në jetënshpirtërore.

Abrahami ka lindur në Ur tëKaldeasve në vitin 2161 paraKrishtit. Në moshën 70-vjeçareAbrahami së bashku me të atinTerah, gruan e tij Sarën dhe nipinLot, u vendosën në Haran tëMesopotamisë (Gjeneza 11, 31).Pas pesë vjetësh i vdiq i ati

Terahu dhe Abrahami shkoi nëKanaan ku Perëndia i premtoi sedo t’i jepte atë vend përpasardhësit e tij. GjithashtuPerëndia bëri besëlidhje meAbrahamin që ai dhe çdomashkull i fisit të tij tërrethpriteshin (Gjeneza 17, 9-27). Kur Abrahami ishte nëmoshë të thyer beronja Sara lindiIsakun. Abrahami jetoi 175 vjet.

Abraham do të thotë ati i tëshumtëve, ndërsa Sara do të thotëprinceshë.

Absida quhet ndryshe kungë dhepërfaqëson sipërfaqengjysëmkëndore prapa hierores sëkishës.

Adami është njeriu i parë ikrijuar nga Perëndia. Në gjuhënhebraike Adam do të thotëkuqalash ose i lyer me të kuq.Adami u krijua sipasshembëlltyrës së Perëndisë.

6

Adio përdoret për të thënëlamtumirën e fundit. Zakonishtpërdoret për ata që shkojnë nëluftë dhe nuk dihet nëse do tëkthehen gjallë. Gjithashtupërdoret në momentin kur dikujti jepet lamtumira e fundit.

Adhurimi është veprimi i njeriut,i cili njeh dhe dallon madhështinëe Perëndisë. Adhurimi ka edhekuptimin e nderimit të veçantëpër dikë, i cili konsiderohet siPerëndi. Përulje dhe falje përparadikujt duke e njohur si Hyjni.Kemi dy lloj adhurimesh, i pariështë publik dhe kryhet në kishënga i gjithë komuniteti i krishterëdhe i dyti është personal dhekryhet prej çdo besimtari.

Agabi bënte pjesë në rrethin eprofetëve. Gjatë një mbledhjejetë të krishterëve Agabi u ngrit dheprofetizoi se do të ndodhte një zie madhe e buke në të gjithë botën.Zia e bukës ra gjatë viteve tëmbretërimit të Klaudit (41-54) nëvitin 47 pas Krishtit.

Agape është gosti kolektive e tëkrishterëve të parë me rastin endonjë të kremteje të madhe.

Agathangjel Çamçe (1877-1946) ka lindur në qytetin e

Korçës më 1877. Në vitin 1913emigroi në Shtetet e Bashkuaratë Amerikës, ku u shqua siaktivist i lëvizjes kombëtare. Nëvitin 1919 u dorëzua në gradënpriftërore në Nju Jork, kushërbeu dy vjet duke celebruarshërbesa fetare në gjuhën shqipe.Në vitin 1921 Atë AgathangjelÇamçe erdhi në Shqipëri dhe njëvit më vonë më 1922 mori ofiqine Arkimandritit. Në muajinshkurt të vitit 1929 u dorëzuaEpiskop i Beratit, Vlorës dheKaninës në Kishën Katedrale tëUngjillëzimit prej ImzotVisarionit dhe Imzot Viktorit.

Në vitin 1941 Imzot Agathangjeliu dorëzua Mitropolit i Korçës.Imzot Agathangjel Çamçe fjetipërgjithmonë në vitin 1946.

7

Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, KishaOrthodhokse Autoqefale eShqipërisë gjer në vitin 1944, botimi K.O.A.Sh-it, Tiranë 1992, faqe44.

Agjërim. Hebrejtë e praktikoninargjërimin për të shoqëruar njëlutje ose për të treguarpërkushtimin ndaj Perëndisë(Danieli 9, 3) dhe (Luka 2, 37).Agjërimi ka të bëjë memosngrënien e vullnetshme tëdisa produkteve ushqimore përnjë kohë të caktuar.

Agripnia është shërbesa, e cilakryhet gjatë natës. Zakonishtbëjmë Agripni gjatë të kremtevetë mëdha ose rasteve të veçantasi për shembull sëmundje, luftraetj. Agripnia fillon në orët embrëmjes dhe gjatë së cilëskryhen shërbesa të ndryshme, siajo e Orëve, Mbrëmësore,Mëngjesore dhe Liturgji Hyjnore.Nëpër agripni besimtarëtkungohen me trupin dhe gjakune Krishtit.

Agustini (354-430) ka lindur më13 nëntor të vitit 354, në Tagasitë Numibisë. Studimet i kreu më371 në Karqidonë. Më pas nëvitin 383 vajti në Romë dheMilano, ku punoi si mësimdhënës

i retorikës. Përshtypje të madhe ibënë predikimet e Ambrozit, prejtë cilit u pagëzua në vitin 387.Në vitin 391 vajti në Iponë ku udorëzua në gradën priftërore prejepiskopit të qytetit, Valerit, dhemë 396 me vdekjen e këtij tëfundit u dorëzua episkop.Agustini konsiderohet si më imadhi nga etërit e Perëndimitprandaj është shpallur MësuesEkumenik (Doctor Ecclesiae).

Ai ndërroi jetë më 28 gusht të vitit430, kur ishte në moshën 76vjeçare. Kujtimi i tij kremtohetmë 15 qershor. Shkrimet: 1)Rrëfimet (Confessiones) në 13libra, ku gjëja më e rëndësishmee kësaj vepre është autobiografia,e cila u shkrua rreth viteve 397-401. 2) Rishqyrtimi

8

(Retractationes) në 2 libra. Kjovepër u shkrua rreth viteve 286-472 dhe përmban predikimet dheletrat e Agustinit. 2) RrethTrinisë (Di Trinitate), në 15 libra,të cilat i shkroi ndërmjet viteve399-419. Për të shkruar këtëvepër Augustinit iu deshën 20vjet. Vetë Augustini ka deklaruarse të paktë janë lexuesit që mundta kuptojnë këtë vepër. 3) Mbiherezitë (De Haeresibus), të cilëne shkroi në vitin 482. Në këtëvepër trajtohet lufta kundër 88herezive duke filluar nga SimonMagjistari e deri te Pelagji. 4)Qyteti i Zotit (De civitate Dei) ,në 22 libra, të cilët i shkroindërmjet viteve 313-426, për tëtreguar se plaçkitja që iu bëRomës në vitin 410 nga Alarikuishte hakmarrja e Perëndisë ndajshtetit që përndiqte të krishterët.Kjo vepër ka vlera të mëdhateologjike dhe filozofike seAugustini paraqet lakuriqësinë eqytetit të atëhershëm (civitasterrena). Kjo është vepra më epërkryer e Augustinit, prej sëcilës është frymëzuar Dante kurshkroi Komedinë Hyjnore.Bibliografia:1-Moikom Zeqo, Rrëfimet eAugustinit në shqip, sfida e njëkryevepre mbijetuese, Ballkan, 4mars 2007, faqe 16-17.

Afreske quhen pikturat murale,të cilat pikturohen direkt mbisuva të njomë. Në këtë rastikonografi duhet të zotëronteedhe zanatin e muratorit. Aisuvatonte një pjesë të murit dhemenjëherë fillonte pikturënmurale sipas skenave biblike. Kjoteknikë kërkon përvojë të madhedhe shumë siguri nga ana eikonografit, sepse nëse thahejsuvaja nuk mund të bëheshinkorrigjime. Nga afresket më tëvjetra mund të përmendim ato tëshekullit XII në Kishën e ShënStefanit në Dhërmi ku paraqitenShën Dhimitri dhe Shën Stefani.Gjithashtu në Kishën e Rubikutparaqiten apostujt duke ukunguar. Afreske të shekullit XIVkanë shpëtuar në Kishën e ShënMarisë në Maligrad, në KishënShën Mëria Vllaherna në Berat,në atë të Shën Thanasit po nëBerat etj.Bibliografia:1-Çfarë di ti për ikonat, Kareas2000, faqe 123-125.

Afrikë. Në Afrikë të parët qëkaluan në të krishterë ishinabisinianët. Kristianizimi i tyreu bë në këto rrethana: Në vitin316 një filozof, nga qyteti Tir iPalestinës i quajtur Meropiu, unis për një udhëtim shkencor në

9

Abisini, por sapo arriti në port emasakruan së bashku me njerëzite ekspeditës, me përjashtim të dynipërve të tij të quajtur Frumensdhe Edes, të cilët i çuan tëshoqëruar në oborrin mbretëror.Mbreti iu besoi për edukimprincin trashëgimtar Aizana.Duke shfrytëzuar ofiqet e tyre tëlarta, ata përhapën krishteriminnë Abisini me ndihmën e disatregtarëve romakë. Më vonëFrumensi u hirotonis Episkop iAbisilorit nga Athanasi i Madh,episkopi i Aleksandrisë dhe iukushtua pagëzimit të gjithëpopullatës së Abisinisë. I pari qëu pagëzua ishte vetë Aizana, pasngjitjes së tij në fronin mbretëror.Bibliografia:1-Ãåþñãéå Óôïãéüãëïõ,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá,ÐïõñíÜñá, Èåóóáëïíßêç 1984,óåë. 218.

Ajazma është shërbesë liturgjikee kishës, gjatë së cilës bëhetshenjtërimi i ujit, me anën euratave përkatëse për thirrjen eShpirtit të Shenjtë dhe të zhytjessë kryqit tre herë në ujë. Janë dylloj ajazmash: 1-Ajazma e vogël,e cila kryhet çdo fillim muaji dhenë raste të tjera. 2- Ajazma emadhe e cila kryhet vetëm në tëkremten e Theofanisë më 6 janar.

Shërbesa e Ajazmës gjendet tekUratorja e Vogël.

Ajodhimë quhet pjesa lindore ekishës ku është Tryeza e Shenjtë,mbi të cilën priftërinjtë celebrojnëLiturgjinë Hyjnore. Ajodhimakonsiderohet vend i shenjtë dhenuk lejohet futja e grave në të.Në Ajodhimë mund të hyjnëvetëm priftërinjtë, kishtari, psalti,predikuesi dhe anagnosti, pra ataqë kryejnë liturgjinë në kishë.Ajodhima ndahet me pjesën tjetërtë kishës me anën e ikonastasit.

Akademia e Voskopojës (1750).Ndërtesa e Akademisë së Re nëVoskopojë u ngrit në vitin 1750kryesisht me ndihmën financiaretë rufeteve të mëdha, por edheatyre të vogla, ku së bashkudhanë 312 000 aspra. Nga tëardhurat e rufeteve janë paguarmësuesit e shkollave. Akademiapati emër të madh si brenda dhejashtë vendit. Nismëtarë përngritjen e saj qenë Patriku i OhritJoasafi dhe Theodhor Kavalioti.Sipas disa të dhënave ngaLambridhini thuhet se guri ithemelit u vu më 1741 dhe sepunimet përfunduan më 1750. Nëpërurimin e saj erdhi vetëMitropoliti i Korçës Niqifori, ishoqëruar nga gjashtë arkondë.

10

Drejtori i parë ka qenë SevetLeontiadhi nga Kosturi, ilaureuar në filozofi e në filologjinë universitetin e Padovës (Itali).Në drejtimin e saj ka qenë edhedijetari i shquar TheodhorKavalioti, që shërbeu si arsimtarnë vitin 1753. Në këtë Akademimësuan shumë nxënës edhe ngavise të tjera të Shqipërisë siKorça, Elbasani, Përmeti,Gjirokastra, por edhe nga Greqiadhe Maqedonia. Gjuha që ështëpërdorur ka qenë greqishtja si njëgjuhë ndërballkanike për gjithëortodoksinë. Disa nga lëndët qëjepeshin në këtë Akademi ishingreqishtja e vjetër dhe ajo e re,gramatika, letërsia, logjika,filozofia, theologjia, fizika,matematika etj. Didaktika qëndiqej në këtë shkollë luhatejndërmjet shkencës dhe fesë,arsyes dhe besimit.Bibliografia:1-Max demeter Peyfuss,Shtypshkronja e Voskopojës 1731-1769, Shtëpia e librit dhe ekomunikimit, Tiranë 1996.

Akathist quhet shërbesa e kishëskushtuar Hyjlindëses. Në vitin626 Hyjlindësja kishte shpëtuarqytetin prej sulmeve të persëvedhe avarëve, prandaj banorët eKostandinopojës, u grumbulluannë kishën e Shën Marisë në

Vllahernë, ku në shenjëmirënjohjeje e shprestarie psalënpa u ulur (Akathist) himninfalenderues të Hyjlindëses që ubë atë natë. “PërlufteshësGjenerale, këngët mundëse..”. Kyhimn, së bashku me disa troparetë tjera, si dhe gjithë përshëndetjete Hyjlindëses që ishin bërë derimë atë kohë u quajtën “HimniAkathist” (sepse u psal mëkëmbë). Ky himn këndohet në tëpesë të Premtet e Kreshmëve tëMëdha.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Përmesshkrimeve, (Publiçistikë), TeknoPaper, Tiranë 2004, faqe 69.

Albigezët. Quheshin kështu sipasemrit të themeluesit të tyre PjetërValdus. Ky ishte një tregtar ipasur nga qyteti Lion i Francës.I prekur thellë nga vdekja epapritur e një miku të tij, ngaleximi i jetës së Shën Aleksit sidhe nga fjalët e Jisuit drejtuar tëriut pasanik (Matheu 19, 21) uandau pasurinë të varfërve dhevendosi të predikonte jetën eamëshuar të Ungjillit. Për këtëqëllim vuri dy priftërinj t’ipërkthenin Biblën në gjuhën epopullit dhe t’i bënin njëkoleksion citatesh nga shkrimete Etërve të Kishës. Ai themeloi

11

një shoqatë burrash e grash, tëcilët të mbathur me sandale dhetë veshur thjesht, si në kohën eapostujve, shkonin nëpër fshatrady e nga dy duke predikuarvarfërinë. Bashkëkohësit i quanin“Të Varfërit e Lionit” ose“Sabotët” (nga emri sandale),ndërsa pasardhësit i quajtënvaldensë.Alegoria. Me alegori kuptojmë;1-Shprehje të ideve tërthorazi,nëpërmjet figurave të gjalla ekonkrete. 2-Fjalë ose shprehjepas të cilave fshihet njëdomethënie tjetër. Ezekili përdornjë numër të madh alegorish përshembull: shqiponjat 17,1-21;luaneshat 19,1-9; shpata 21,1-7etj.

Aleluja. Shprehje adhurimi dhefalenderimi e përdorur së pariprej hebrejve që do të thotë“Lavdi Zotit”. Aleluja përdorejshpesh nga hebrejtë (Psalmi 104,35).

Aleksandri i Aleksandrisë(313). Nuk dimë kohën dhevendin ku ka lindur Aleksandri iAleksandrisë. Njohim vetëm seka hipur në fronin e Aleksandrisënë vitin 313. Gjatë pesëmbëdhjetëvjetëve që qëndroi si episkop iAleksandrisë, u shqua në luftën

kundër arianizmit. Aleksandrikryesoi Sinodin e Parë Ekumeniktë Nikesë në vitin 325. Kisha eshpalli shenjt dhe kremtohet më29 maj.

Shkrimet: Aleksandri shkroi 70letra, prej të cilave kanë shpëtuarvetëm dy. Gjithashtu kanëshpëtuar shumë fjalime të tij.Bibliografia:1-Ê ù í ó ô á í ô ß í ï õ Ì . Ö ï ý ó êá ,ÈÝìáôá Ðáôñïëïãßáò, åêäüóåéòÓõììåôñßá, ÁèÞíá 1994, óåë. 40-41.

Aleks Pjetri ka lindur më 17mars të vitit 1898 në qytetin eDurrësit. Në vitin 1911 kurAleksi ishte vetëm 13 vjeç udorëzua Anagnost në Kishën eDurrësit. Aleksi filloi të mësonteartin e muzikës bizantine prejkryepsaltit të Durrësit NakoMiho, i cili kishte studiuar ne

12

Konservatorin eKostandinopojës. Aleks Pjetri kakrijuar korin e parë kishtar, kadhënë mësime fetare, etj. NëKrishtlindjet e vitit 1928kompozoi këngën “Mirmëngjeszonja, zotërinj”, e cila këndohetsipas melodisë bizantine(Gjineqes akotisthite). Kjo këngëpati jehonë të madhe dhe upërhap me shpejtësi në qerthullinortodoks. Në vitin 1929 AleksPjetri themeloi korin e Kishës sëTiranës, drejtimin e së cilit mëvonë e mori profesori rus EvgjeniKiriev. Aleksi ka botuar këtolibra:1-”Psalme dhe hymne” për korinkishtar dhe çdo të krishterOrthodhoks, Tiranë 1929.2-”Psalme” për koristët e KishësOrthodhokse.3-”Dashuria Ungjillore”Duke punuar me zell deri nëmomentin e fundit për Perëndinë,Aleks Pjetri vdiq në Durrës më25 janar të vitit 1962. Për 28 vjetai i ka sjellë Kishës Ortodokseshumë shërbime duke psalur nëmanastirin e Shën Vlashit, nëmanastirin e Shën GjonVladimirit etj.Bibliografia:1-Thoma Qendro, Aleks Pjetri, njëjetë për Kishën, Ngjallja, dhjetor1992, faqe 6.

2-Mihal Kostoli, Aleks Pjetri – njëpunëtor i palodhur i Kishës,Ngjallja, shkurt 2002, faqe 9.

Aleksandria vjen e treta sipasradhës, pas Romës dheKostandinopojës. Aleksandria kaqenë qendër e madhe kulturore efetare. Atje kanë jetuar e ushtruaraktivitetin e tyre shumëpersonalitete të shquara, ndër tëcilët mund të veçonim Klementin,Origjenin, Athanasin e Madh etj.Gjatë shekullit V mjaft tëkrishterë përqafuan herezinëmonofizite dhe u quajtën koptë.Patriarkana e Aleksandrisëdrejtohet nga sinodi i përbërë nga13 mitropolitë me në kryepatrikun. Ka gjithashtu edhe 10ndihmësepiskopë tre prej të cilëvejanë afrikanë. Disa ngamitropolitë kryesore janë: eGeron, Leontopolit, Afrikës,Pilusit, Aksonit, Kartagjenës,Kamerunit, Rodezisë, Irinopolit,Kenias etj. Patriku mban titullin:I Fortlumturi Papë dhe Patrik iQytetit të madh të Aleksandrisë,Libisë, Pentapolit, Etiopisë, tëgjithë Egjiptit dhe të gjithëAfrikës.Bibliografia:1-Ôá Äßðôõ÷á ôçò ÅêêëçóéÜò ôçòÅëëÜäïò 2000, åêäüóåéòÁðïóôïëéêÞò ÄéáêïíéÜò, ÁèÞíá2000 óåë. 1162-1175.

13

Aleksandër Lipe ështëekzekutuar me vdekje më 4 korriktë vitit 1946 pas një gjyqiushtarak. Ai u akuzua për njënumër të madh fajesh, të cilatqenë vetëm inskenime tëkomunistëve. Kleriku AleksandërLipe ishte njeri me autoritet nëPërmet, prandaj shihej me sy tëkeq nga rregjimi komunist. Atë eakuzuan si “agjent i italianëve,gjermanëve dhe grekëve”. Nëpredikimet e tij atë Aleksandrikritikonte ideologjinë komuniste,prandaj u quajt armik dhe duhejekzekutuar. Kështu dha jetën përbesimin atë Aleksandër Lipe ngaPërmeti.Bibliografia:1-Atë Aleksandër Lipe, Ngjallja,gusht 1994, faqe 8.

Altari ishte vendi ku kryheshinflijimet. Altarin e parë e ndërtoiNoe kur doli prej arkës (Zanafilla8,20). Vite në vijim kemi altarëte ndërtuar nga: Abrahami(Zanafilla 12,7), Isaku (Zanafilla26,25), Jakobi (Zanafilla 33,20),Moisiu (Eksodi 17,15). NëJeruzalem përdoreshin dy llojaltarësh: altari i vajrave erëmirë,i cili gjendej në sallën qendroretë tempullit (Danieli 30, 1-10)dhe altari i flijimeve.

Ambrozi i Milanos (340-397) kalindur në vitin 340 në Trevira tëItalisë. Pas vdekjes së të atitfamilja e tij u vendos në Romë,ku studioi retorikë, filozofi dhedrejtësi. Në vitin 370 vajti nëMilano, ku ushtroi profesionin egjykatësit. Ai vendosi tëpagëzohet i krishterë, të bëhetanagnost dhe më pas, brenda njëkohe të shkurtër, të marrë tëgjitha gradat kishtare. Më vonëu hirotonis episkop i Milanos.

Ambrozi udhëhoqi grigjën eMilanos nga dhjetori i vitit 374deri më 4 pril 397. Gjatë 23vjetëve si episkop nuk mbajtiasgjë për vete, pasi thoshte se tëgjithë duhet të ndjekin rrugën qëndoqi Krishti. Ambrozi vdiq nëpaqe në vitin 397 në moshën 57

14

vjeçare. Kujtimi i tij kremtohetmë 7 dhjetor. Shkrimet: a)Komentarë. Rreth gjashtë ditëve(Exameron), që përbëhet nganëntë fjalime, të cilat janë shkruarnë vitin 388, ku përshkruhet nëmënyrë fantastike natyra. 2)Ekspoze e Ungjillit sipas Lukës(Expositio Evangelii secundumLucam), vepër në dhjetë libra.Për të shkruar këtë vepër ështëfrymëzuar nga Origjeni. 3) Evërteta komentuese rrethparajsës, Kainit dhe Abelit,Noes, Abrahamit, Isakut,Jakovit, Jozefit, Patriarkëve (Deparadise, de Cain et Abel, deNoe, de Abraham, de Isaac, deIacob, de Ioseph, de Patriarchis)etj. b) Asketike. 1) Mbi detyrat emeshtarëve (De officiisMinistrorum), me anën e kësajvepre Ambrozi u drejtohetklerikëve të Milanos. Kjo vepëru shkrua në vitin 386. 2) Përpendimin (De paenitentia), e cilapërbëhet nga dy libra dhe ushkrua ndërmjet viteve 387-390.Bibliografia:1-ÁèáíÜóéïò Ì á ñ ô ß í ï ò,ÈñçóêåõôéêÞ êáé çèéêÞÅãêõêëïðáßäåéá, ÁèÞíá 1963, óåë.272-273.

Amin është ndajfolje dhe nëgjuhën hebraike do të thotë “me

të vërtetë, sigurisht”. Pohojmë metë vërtetë dhe pranojmë sembretëria, fuqia dhe lavdia ipërkasin vetëm PerëndisëTriadike, Atit, Birit dhe Shpirtittë Shenjtë në jetë të jetëve.

Amos profetizoi në kohën eUziahut (767-739) para Krishtit.Amos do të thotë mbajtës barre.Ai ka qenë bari dhe banonte nëTeoka të Judesë. Perëndia edërgoi Amosin që t’u profetizontehebrejve.

Anabaptistët janë një sekt fetari shekullit XVI. Ky sekt nisiveprimtarinë në të njejtën kohë:në Turinxhi dhe Saksoni, ku ushfaq në këtë mënyrë: Qysh nëkohën, kur Luteri rrinte i izoluarnë kështjellën e Vartburgut, priftiThoma Mynzer nga Shtolberg ikrahinës Harz, i vuri vetes sidetyrë të krijonte kishën enjerëzve të zgjedhur, mbretërinëe lumturisë. Ai përçmonte veprate mira dhe nuk eleminoipagëzimin e fëmijëve dhe KishënRomano-Katolike që nxistemonakizmin, beqarinë e klerit,praktikën e indulgjencave etj.Mynzeri kishte ngritur kryevetëm me fjalë kundër pagëzimittë fëmijëve, por nuk ndalonteasnjeri që të pagëzonte fëmijët e

15

tij. Këtë e bënë sektarëtZviceranë, të cilët qenë tëpakënaqur nga predikimet eMynzerit. Kur Këshilli i qytetitZyrih vendosi dëbimin e tyre më1525, ata u ripagëzuan dhemorën emrin “anababtistë”. Mëpas ata u larguan nga qyteti. Këtaanababtistë të dëbuar u përhapënnë gjithë Gjermaninë e Jugut dheduke u përzierë me ithtarët e tjerëtë Mynzerit, nëpërmjetzanatçinjve endacakë, u shtrinëderi në Austri dhe Moravi.Bibliografia:1-ÉùÜííïõ Å. Áíáóôáóßïõ,ÅêêëçóéáóôÞ Éóôïñßá, Ôü ì ï òÐñþôïò, åêäïôéêüò ïßêï òÐáñáôçñçôÞò, Èåóóáëïíßêç 1995,óåë. 325-258.

Analipsi. Krishti u shfaq në kohëdhe në vende të ndryshme tedishepujt e tij, duke i siguruar ataqë ishte me të vërtetë i gjallë.

Ditën e dyzetë pas Pashkës Jezusiu ngjit në qiell për të qëndruar nëtë djathtë të Perëndisë. Periudhaprej dyzetë ditësh përdoret shumëherë në Shkrimin e Shenjtë.Ngjitja e Krishtit në qiell ështëplotësimi i misionit të Tij.Analipsi është kthimi tek Ati, qëe dërgoi në botë për të kryerveprën që i kishte caktuar.Dishepujt morën premtimin se dot’u dërgonte Shpirtin e Shenjtë,duke i aftësuar që të bëheshindëshmuesit e Tij deri në skajet efundit të dheut.Bibliografia:1-Protoprezviter Thomas Hopko,Besimi Orthodhoks, Vol. II,Adhurimi, botim i K.O.A.Sh-it,faqe 163-164.

Anania ishte i krishterë i ardhurnga radhët e judejve. Ai ishteshpresëtar ndaj ligjit (Veprat 22,12) dhe i respektuar prej tëkrishterëve të Damaskut. Ananiabënte pjesë në rrethin eshtatëdhjetë dishepujve dhe ishtedorëzuar dhjakon.

Anargjendët kanë qenë mjekëpopullorë të cilët i kuroninpacientët falas. Le të sjellim sishembull anargjendët Kiri, Joani,Kozmai dhe Damjani, të cilëtushtronin profesionin e mjekut.

16

Anastasi (491-518) hipi nëfronin perandorak në vitin 491.Ai ka lindur në Durrës. Anastasie rrethoi Durrësin me mure, dukendërtuar kështjellën e famshmeme tre mure rrethuese dhe katërkulla. Gjithashtu ndërtoi edhehipodromin. Ai sundoi gati 20vjet dhe përmendet për disareforma. Anastasi bërireformimin e taksave, të cilat nukdo të mblidheshin si më parë ngakëshillat, por nga nëpunësit efinancës të emëruar nga prefektipretorian. Gjithashtu ai bëri edhereformën monetare, duke vënë nëqarkullim monedhat prej bronxinë vend të atyre prej bakri. Nëkohën e sundimit të PerandoritAnastas u ndaluan ndeshjet midisgladiatorëve nëpër amfiteatre.Anastasi vdiq më 1 korrik të vitit518. Ai përmendet në histori përndërtimin e murit të gjatë përrethKostandinopojës.Bibliografia:1-Tajar Zavalani, Histori eShqipnis, Phoenix, Tiranë 1998,faqe 63-64.

Anastasi. Fortlumturia e Tij,Kryeepiskopi Anastas, i biri iJerasimit me origjinë ngaQefalonia dhe i Roksanës prejfisit të Maltezëve nga Preveza,ka lindur në Pire më 4 nëntor

1929. Dëftesën e pjekurisë e morime notën shkëlqyeshëm.Diplomën e Fakultetit Teologjiktë Universitetit të Athinës në vitin1952 e mori përsërishkëlqyeshëm. Ka kryer studimepasuniversitare në fetarologji,entologji, misionarizëm,afrikanologji në Universitetet eMarburgut të Gjermanisë si dhepunë kërkimore në MakarereUniversity College, Kampala ngaviti 1965 deri më 1969 me bursënga Instituti Alexander vonHumboldt. U bë Doktor iFakultetit Teologjik të Athinës nëfetarologji në vitin 1970.

Ka bërë udhëtime mësimore nëvende të ndryshme të Afrikës(Kenia, Ugandë, Tanzani, Nigeri,Ganë, Kamerun etj), të Amerikës

17

(Argjentinë, SHBA, Meksikë,Karaibe, Kanada), të Azisë (Indi,Sri Lanka, Persi, Tajlandë, Kore,Japoni, Kinë, Indonezi, Australi).Fortlumturia e Tij zotëron gjuhëtfrëngjisht, anglisht, gjermanisht,shqip dhe për efekte të punësshkencore latinisht, spanjisht,italisht dhe suhaili. Ka kryerveprimtari të gjerë shkencore,shërbime kishtare sociale, si dheveprimtari kishtarendërkombëtare.Veprimtaria shkencore: I caktuarme mandat për mësimdhënien egreqishtes së re dhe të filozofisënë Universitetin e Marburgut nëGjermani nga viti 1966-1969.Për organizimin e Qendrës sëStudimeve Ierapostolike nëUniversitetin e Athinës (1971-1976). Për organizimin dhedrejtimin e QendrësNdërortodokse të kishës greke nëAthinë që nga viti 1972 deri më1975. Profesor i jashtëm iHistorisë së Feve në Universitetine Athinës (1972-1976). Profesori rregullt prej vitit 1976 e nëvazhdim. Drejtor i Sektorit tëFetarologjisë-Sociologjisë tëDegës së Pimantikës nëUniversitetin e Athinës. Dekan ifakultetit teologjik tëUniversitetit të Athinës (1983-1986).

Shërbime kishtare dhe sociale:Predikues; artikullshkrues nërevista; punë spirituale-intelektuale ndër të rinjtë,kryesisht me studentët; përgjegjësstudimesh biblike dhe kursesh tëkuadrove kishtarë; përgjegjës i tërinjve dhe i studentëve si dhe tëveprimtarive misionare në zonatkufitare (1954-1960). U dorëzuadhjak më 1960. Me porosi tëSinodit të Shenjtë të Kishës sëGreqisë ka shkruar manualet ekatekizmit të shkollave të mesme.Ka dhënë mësime në Kursin eKatekizmës dhe të DhjakonisëApostolike (1960-1963). Uhirotonis prift dhe fitoi ofiqinarkimandrit në vitin 1964.Zhvilloi veprimtari ierapostolikenë Afrikën Lindore në vitin 1964.Gjatë kohës së studimeve të tijnë Gjermani u ka shërbyerpunëtorëve dhe studentëve tëatjeshëm grekë si meshtar. Uzgjodh episkop i Andrusës dhedrejtor i përgjithshëm iDhjakonisë Apostolike të Kishëssë Greqisë më 1972. Nëdhjetëvjeçarin 1981-1991 uzgjodh Vikar dhe në vazhdimKryeepiskop i Mitropolisë sëShenjtë të Irinopulit në AfrikënLindore. Më pas EksarkPatriarkal në Shqipëri përrimëkëmbjen e Kishës sonë

18

Ortodokse. Më 2 gusht 1992 ufronëzua si Kryeepiskop iTiranës dhe i gjithë Shqipërisë.Bibliografia:1-Anastasi, Kryepiskop i Tiranësdhe i gjithë Shqipërisë (shënimbiografik), Ngjallja, nëntor 1992,faqe 5.2-Atë Luka Veronis, Misionarë,murgj dhe martirë, botim iK.O.A.Sh-it, Tiranë 1994.Eksark Patriarkal në Shqipëri.Në janar të vitit 1991 PatrikuEkumenik Dhimitri dhe Sinodi iShenjtë zgjodhën si Eksark (tëdërguar) të PatriarkanësEkumenike në Shqipëri,Episkopin e Andrusës Anastasin,i cili në atë kohë shërbente siVikar në Mitropolinë e Shenjtëtë Irinopolit me qendër në Kenia.Misioni i tij ishte që të bisedonteme krerët e qeverisë shqiptare emë pas me klerin dhe popullinortodoks për ngritjen,rimëkëmbjen dhe riorganizimin eK.O.A.SH-it. Leja e hyrjes nëShqipëri iu dha Eksarkut ngamesi i qershorit 1991. Sapombërriti në Shqipëri, më 17korrik 1991, Eksarku u prit merespekt dhe dashuri nga tëkrishterët ortodoksë. Mendihmën e bashkëpunëtorëve tëTij dhe mbështetjen ebesimtarëve iu përvesh punës mepërkushtim për ringjalljen e

K.O.A.SH-it. Më datat një dhedy gusht 1991 në Kishën eUngjillëzimit në Tiranë u thirr njëAsamble e përgjithshme, në tëcilën morën pjesë 15 klerikë dhe30 laikë, përfaqësues të katërdioqezave të Shqipërisë. Në këtëmbledhje u diskutua gjendja eK.O.A.SH-it, si dhe prespektivatpër të ardhmen. Në fund u zgjodhnjë Këshill i Përgjithshëmkleriko-laik me nëntëpërfaqësues. Asambleja zgjodhisi Epitrop të Përgjithshëm tëK.O.A.SH-it, të Dërguarin ePatriarkanës (Eksarkun), dhekatër epitropë klerikë e pesëlaikë. (Atë Mihal Dako, AtëKristo Raci, Atë Kozma Qirjo,Atë Gaqo Pjetri, DhimitërBeduli, Aleko Dhima, Alqi Jani,Sotir Bambuli, Vangjel Capo).Sekretar i Përgjithshëm u zgjodhAleko Dhima. Gjithashtu filluantë krijohen edhe këshillat kishtarënëpër qytetet kryesore mepopullsi ortodokse të vendit.Këshilli i Përgjithshëm iK.O.A.Sh-it i dërgoi një letërPatrikut Ekumenik Bartholomeutpër zgjedhjen e Imzot Anastasitnë krye të Kishës sonë.Fronëzimi. Ceremonia efronëzimit të Fortlumturisë së Tij,Kryeepiskopit të Tiranës,Durrësit dhe të gjithë Shqipërisë

19

Prof. Dr. Anastasi, u celebrua më2 gusht 1992 në bazë tëmarrëveshjes së arritur midispërfaqësisë së PatriarkanësEkumenike dhe Presidentit tëRepublikës. Fronëzimi iEksarkut në Kryeepiskop u kryenga Mitropoliti i PergjitEvangjelos dhe Mitropoliti iFiladelfias Melitoni nëKatedralen e Ungjillëzimit nëTiranë, në prani të qindrabesimtarëve që kishin mbushurkishën, të mjaft klerikëve dheepiskopëve të ftuar nga vende tëtjera. Ceremonia e fronëzimit uzhvillua në mes të një entuziazmitë papërshkrueshëm të tëpranishmëve. Në emër tëbashkësisë ortodokse përshëndetiteologu Dhimitër Beduli. Më paspërshëndeti Fortlumturia e TijAnastasi, i cili u përkthye ngaVangjel Dule. Në vijim u lexuadekreti patriarkal, me anën e tëcilit Mitropoliti i AndrusësAnastasi u shpall Kryeepiskop iTiranës, Durrësit dhe i gjithëShqipërisë.Bibliografia:1-Anastas Janullatos, KishaOrthodhokse në territorin eShqipërisë së sotme, Selanik,1996.2-Anastas Janullatos, Ringritjakanonike e Kishës OrthodhokseAutoqefale të Shqipërisë (1991-

2000), Kumtesë e mbajtur nëSimpoziumin 2000 vjet art dhekulturë kishtare në Shqipëri, Tiranë2000.3-Kërkesë e KP të K.O.A.Sh përzgjedhjen e Imzot Anastasit në kryetë Kishës sonë, Ngjallja, tetor 1992,faqe 2.4-Patriarkana Ekumenike zgjedhme vota unanime Imzot AnastasinKryepiskop të Tiranë dhe gjithëShqipërisë, Ngjallja, tetor 1992,faqe 3.5-Teodor Papapavli, E vërteta rrethfronizimit të Kryepiskopit Anastas,Rilindja Demokratike, 16 shtator1992.6-Thoma Dhima, U zhvilluaceremonia e fronëzimit tëKryepiskopit të Tiranës dhe gjithëShqipërisë Imzot Anastasit,Ngjallja, tetor 1992, faqe 5.Autoqefalia e K.O.A.sh-it.Merita më e madhe eFortlumturisë së Tij,Kryeepiskopit Anastas ështëAutoqefalia e K.O.A.sh-it, e cilau arrit pas bisedimeve të gjatandërmjet përfaqësuesve tëPatriarkanës Ekumenike, tëKishës së Shqipërisë dheautoriteteve shqiptare. Më 18korrik 1998 u formua Sinodi iShenjtë i Kishës OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë ipërbërë nga: Fortlumturia e TijKryeepiskopi i Tiranës, Durrësitdhe i gjithë Shqipërisë, Imzot

20

Anastasi, Kryetar; Hirësia e TijMitropoliti i Beratit, Vlorës dheKaninës, Ignati, Hirësia e TijMitropoliti i Korçës, Joani, dheHirësia e Tij Episkop iApollonisë, Kozmai, anëtar.Kryesekretar i Sinodit të Shenjtëështë Protopresviteri JaniTrebicka. Gjithashtu nëmbledhjen e Sinodit të Shenjtë tëKishës Ortodokse Autoqefale tëShqipërisë, të datës 11 nëntor2006, u vendos që Sinodi iShenjtë të plotësohet dukedorëzuar në gradën episkopale trearkimandritë të Kishës sonë. Pasdorëzimit Sinodi i Shenjtë iKishës Ortodokse Autoqefale tëShqipërisë përbëhet nga:†Kryepiskopi Anastas, Kryetar,Mitropoliti i Beratit Ignati,Mitropoliti i Korçës Joani,Mitropoliti i GjirokastrësDhimitri, Episkopi i ApolonisëNikolla, Episkopi i KrujësAndoni, Kryesekretar iPërgjithshëm ështëProtopresviter Jani Trebicka.Bibliografia:1-Duhet vazhdimi i dialogut,Ngjallja, gusht 1996, faqe 1,2.2-Do të vazhdojë dialogu, Ngjallja,tetor 1997, faqe 1.3-U formua Sinodi i Shenjtë iKishës Orthodhokse Autoqefale tëShqipërisë, Ngjallja, gusht 1998,faqe 1,12.

4-Plotësohet Sinodi i Shenjtë,Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 8.

Anastasimatari përmban tekstetpoetike të (oktaikut), tek të cilëtpërfshihet shërbesa e së dielës nëtetë tinguj. Anastasimatari ështëkompozuar nga himnografi JoanDamaskini (+974) dhe më vonëu plotësua nga Teodor Studiti(795-826), mbreti Leoni VI i Urti(865-912) dhe nga i biri i tijKostandini (905-950).

Anatema ka kuptimin: mallkimi rëndë kishtar, madje edhepërjashtim nga kisha. Shkaqetkur një i krishterë anatemohetjanë: 1-Mohimi i besimitortodoks. 2- Herezia, e ciladënohet nga sinodi i hierarkëve.Kisha anatemon heretikët.

Andoni i Madh (251-356) kalindur rreth vitit 251 pas Krishtit.Në moshën 18-vjeçare Andoni ihumbi të dy prindërit e tij. Ngakjo u hidhërua, por gjetingushëllim te mësimet e Kishës.Ai e mblodhi shpejt veten dukeiu përkushtuar Perëndisë dhekujdesit për motrën e vogël. Njëtë dielë dëgjoi në Kishë Ungjillin,në të cilin Krishti, duke iudrejtuar një të riu pasanik, i thase po të dëshironte të bëhej i

21

përsosur, duhej të shiste pasurinëdhe të hollat t’ua ndante tëvarfërve e t’i shkonte pas. Aimenjëherë e vuri në zbatimthirrjen hyjnore. Shën Andonizgjodhi një vend në shkretëtirëmidis Menfit dhe Arsionit.

Andonit i pëlqente veçanërisht tëlexonte Shkrimin e Shenjtë dukemësuar përmendësh kapituj tëtërë. Pjesën më të madhe të natësia kushtonte lutjes. Në moshën35-vjeçare, Andoni gëzonte emërtë madh për shprestarinë dhevirtytin e tij, prandaj shkoi tëbanonte në shkretëtirë. Rreth vitit305 pas Krishtit nisi të ngrinteqendra banimi të quajturahisihastire (vende pushimi) përata që i vinin pas dhe dëshironintë bënin një jetë si të tijën. Andoni

i Madh vdiq në vitin 356, kurishte në moshën 105 vjeçare.Shën Andoni përkujtohet më 17janar.Bibliografia:1-Áñ÷éì. ×áñáëÜìð ïõò Ä.Âáóéëüðïõëïõ, Ï ÌÝãáò Áíôþíéïò,åêäüóåéò Ï ñ è ï ä ü îï õ Ôýðïõ, ÁèÞíá1989, óåë. 7-56.

Andoni i Durrësit (+844) ekishte origjinën nga ishulli iEgjinës dhe ka jetuar gjatë vitevetë mbretërimit të perandoritLeoni V Armeni (813-820). Qëherët iu përgjigj thirrjesmurgërore. Në vitin 815fronëzohet Mitropolit i Durrësit.Emrin e tij e mban një vulëkryepiskopale e Durrësit.Kryepeshkopi i Durrësit Andoniu përgjigj me trimëri perandoritikonoklast Leon: “O perandor,unë nuk dua të përdor fjalëblasfemuese kundër Perëndisësonë të vërtetë Jesu Krisht dheas nuk dua ta ofendoj atë mevepra…”. Për këtë akt burrërorAndonin e internuan. Në vitin820 me ngjitjen në fron tëMihailit II (820-829), Andoni ulirua nga internimi dhe u zgjodhMitropolit i Selanikut, post tëcilin e mbajti për pak kohë, sepsefjeti më 2 nëntor të vitit 844.Bibliografia:

22

1-Kristaq Bakallbashi, Shën AndonOmologjiti, Ngjallja, tetor 2001,faqe 5,8.

Andon Merdani (1969- ) kalindur në Tiranë në vitin 1969.Ai e ka origjinën nga një familjebektashiane. Në vitet 1988-1990studioi në Akademinë Ushtarake,të cilën nuk arriti ta përfundonte.Pas takimit me disa misionarëungjillorë në verën e vitit 1991 ukonvertua në krishterim. Në vitin1992, pasi përfundoi një kursbiblik, u bë lider i grupit tëVëllazërisë së Dishepujve tëKrishtit . Interesi për fenëortodokse iu shtua në vjeshtën evitit 1994 në një mbjedhje tëmisionarëve ungjillorë nëShqipëri, ku ishin ftuar një gruptë rinjsh ortodoksë të kryesuarnga Atë Luka Veronis. Në prilltë vitit 1995 Andoni u pagëzuanë Katedralen e Ungjillëzimit nëTiranë. Menjëherë pas pagëzimitfilloi të aktivizohet si përkthyes ianglishtes në seminarin teologjiktë Durrësit, ndërsa me fillimin evitit shkollor 1996 filloi studimetnë Akademinë Teologjike, ku ranë kontakt me dekanin,Mitropolitin e Korçës Joanin dheetër të tjerë të Kishës Ortodokse.Gjatë viteve të studimeve etërhiqnin leksionet që flisnin për

jetën murgjërore. Për të përjetuarmë thellë njohuritë e marra rrethmonakizmit, në verën e vitit 1996vizitoi manastiret e Malit Athosdhe në vijim qëndroi ca kohë nëmanastirin e Ardenicës, i cili nëatë kohë ishte fidanishtja epërgatitjes së jetës monakale nëShqipëri. Gjithashtu Andoniaktivizohej me grupet ekatekizmit, të cilët predikoninnëpër fshatra dhe qytete tëndryshme anembanë Shqipërisë.

Vite më vonë Andoni duke iupërgjigjur thirrjes së Imzot Joanitvajti disa muaj në Mitropolinë eKorçës. Gjatë kësaj kohe vendosiqë të ndjekë rrugën murgjëroredhe në vijim studioi nëUniversitetin Kombëtar“Kapodistria” të Athinës, nëdegën e teologjisë sociale. Në 21nëntor të vitit 2006 në Kishën

23

Katedrale “Ungjillëzimi iHyjlindëses”, në Tiranë,Arkimandrit Andoni u dorëzua nëgradën episkopale ngaKryeepiskopi Anastas, HirësiIgnati, Hirësi Joani, HirësiDhimitri dhe Hirësi Nikolla.Bibliografia:1-Plotësohet Sinodi i Shenjtë,Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 8.

Andrea është i pari prejpeshkatarëve të Galilesë të cilëtKrishti i ftoi për t‘u bërë apostuj.Andrea është vëllai i Pjetrit, i birii Joanit prej Betsaidës sëGalilesë. Ushtroi profesionin epeshkatarit në ujërat e qeta tëTiberiadës. Në ujërat e Jordanit,dëgjoi predikimin e Joanit, i ciliishte një personalitet i madhprofetik. Andrea u bë njëri prejdëgjuesve dhe nxënësve tëPararendësit, ndoqi predikimin etij dhe ditë e natë priste Mesinë epredikuar dhe të shumëpritur.Zemra e ndjeshme e Andreas qëkërkonte Perëndinë, jo vetëm qëdëgjoi zërin e Prarendësit dheishte i pranishëm ndër të parët,por në të njejtën kohë u tregua igatshëm, i pari, për të njohur dhepër t’i shkuar pas predikimit kurtë vinte çasti. Një mëngjes kur popeshkonte më vëllanë e vet nëliqenin e Gjenisaretit, shkoi dhe

takoi Peshkatarin e madh, i cili ubëri ftesën përfundimtare: “Ejanipas meje dhe do t’ju bëjpeshkatarë njerëzish”. Andrea utregua menjëherë i gatshëm. Përhirin e Tij braktisi gjithçka.Apostull Andrea predikoi nëAzinë e Vogël, në Pont,Maqedoni, Akai etj. Nëpër këtovende themeloi edhe kishat e paradhe nëpërmjet tyre edheEpiskopatën e Bizantit, nënMitropolinë e Iraklisë e Thrakësdhe vendosi atje si EpiskopApostull Staqin.

Ai udhëtoi dhe predikoi nga detii Tiberiadës në brigjet e Detit tëZi e të Marmarasë, nga gjiri iBririt të Artë në Greqi e dukepërfunduar në gjirin e Patras. Tëgjitha udhëtimet e tij ishin tëmbushura me përndjekje, vuajtje,

24

mundime dhe tortura. Në Patra idha fund jetës së tij të lavdishmeme vdekje në kryq. Andrea ukryqëzua me kokë poshtë. Kishae Kostandinopojës ka përcaktuardatën 30 nëntor si festën ethemeluesit dhe të mbrojtësit tësaj. Gjithashtu lipsanet e shenjtatë Shën Andreas në vitin 356 usollën në Patra dhe gjenden sotnë Kishën e Apostujve të Shenjtë.Bibliografia:1-Áñ÷éì. ×áñáëÜìð ïõò Ä.Âáóéëüðïõëïõ, Ï ¢ ãéïò ÁíäñÝáò,åêäüóåéò Ï ñ è ï ä ü îï õ Ôýðïõ, ÁèÞíá1993.

Andrea i Kretës (660-740) kalindur në vitin 660 në Damaskprej prindësh shprestarë. Nëmoshën 15-vjeçare vajti nëmanastirin e Shën Savës në afërsitë Jerusalemit. Aty u arsimua nëteologji, muzikë, retorikë dhefilozofi. Më pas u qeth murg dhekryente detyrën e sekretaritpatriarkal. Në vitin 685 ishte nëKostandinopojë, ku u dorëzuadhjak në Kishën e Shën Sofisë,ndërsa në vitin 712 u dorëzuaEpiskop i Kretës dhe kishte nënjuridiksion 12 episkopata.Andrea i Kretës luftoi përmbrojtjen e ikonave. Ndërroi jetënë vitin 740 gjatë një udhëtimipër në ishullin Mitilini. Vepra e

tij më e madhe është Kanoni iMadh (Ï ÌÝãáò Êá í þ í) me 261tropare. Kanoni i Madh pasalltettë enjten në mëngjes gjatë javëssë pestë të Kreshmëve të Mëdha.Quhet Kanoni i Madh sepsepërbëhet nga 261 tropare. Por kaedhe një arsye tjetër përse quhetKanoni i Madh sepse është njëvepër unikale me frymë të lartëpoetike, në të cilën përmendenngjarje që nga fillimi i Shkrimittë Shenjtë dhe deri në fund meqëllim që të na ftojë drejtpendimit.Bibliografia:1-Kanoni i Madh, Ngjallja, mars1996, faqe 4.

Andrea Llukani (1966 - ) kalindur në Tiranë më 18.12.1966.Studimet e larta i ka përfunduarnë Universitetin Kombëtar“Kapodistria” të Athinës.Gjithashtu ka studiuar nëInstitutin “Gëte” dhe ështëspecializuar në “PravoslavnaAkademia” të Çekisë. Gjatëviteve 1998-2002 ka qenëpedagog në lëndën e Historisë sëKrishterimit, më 2001-2002 kaqenë drejtor i Radios “Ngjallja”.Sot është Asistent i Drejtorit tëPërgjithshëm të Kompanisë“Global Petroleum Albania”.Nga marsi i vitit 2001 është

25

anëtar në Shoqatën e GazetarëveProfesionistë të Shqipërisë. Prejvitit 2002 është anëtar nëInternational Federation ofJurnalists dhe më 2006 anëtar iLidhjes së Shkrimtarëve tëShqipërisë.Andrea Llukani ka botuar artikujnë gazetat “Ngjallja”, “Fjala”,“Drita”, “Rrënjët” etj. Ai kamarrë pjesë në konferenca tëndryshme brenda dhe jashtëvendit. Gjithashtu ka publikuarfaqen e internetitwww.andreallukani.com.

Andrea Llukani ka botuar 37libra të cilët i ka përmbledhur nëdymbdhjetë vepra.Vepra I, Toleranca ndërfetare nëShqipëri, botimet TrifonXhagjika, Tiranë, 2008.Vepra II, Biri i Peshtanit, Përmesshkrimeve, botimet TrifonXhagjika, Tiranë, 2009.

Vepra III, Patrologjia, Antologjiae letërsisë së krishterë, botimetTrifon Xhagjika, Tiranë, 2009.Vepra IV, Jetë Shenjtorësh,Himnologjia, botimet TrifonXhagjika, Tiranë, 2009.Vepra V, Kisha OrtodokseAutoqefale e Shqipërisë nga vitetapostolike deri në ditët tona,botimet Trifon Xhagjika, Tiranë,2009.Vepra VI, Folklori Kristian,botimet Trifon Xhagjika, Tiranë,2009.Vepra VII, Komenti i Ungjillitsipas Matheut, Vitet Apostolike,Predikime.Vepra VIII, Përndjekjet, SinodetEkumenike.Vepra IX, Dostojevski nuk ndiheji vetmuar, Urtësia e shekujve.Vepra X, Enciklopedia eKrishterë.Vepra XI, Skizma, botimetTrifon Xhagjika, Tiranë, 2010.Vepra XII, Predikime,Ikonografia, botimet TrifonXhagjika, Tiranë, 2010.Bibliofrafia:1-Arben Muka, Informacioni nëradion lokale, Instituti shqiptar imedias, Tiranë 2002, faqe 36, 78,106.2-Klaus Vilkens, Gemeinsam aufdem veg, Verlag Otto Lembec,Frankfurt 1999.

26

Angjelina ishte e bija e princitshqiptar Gjergj Arianitit dhemotra e Donikës, gruas së GjergjKastriotit. Angjelina u martua medespotin e Serbisë, StefanBrankoviçin dhe lindën dy fëmijë,Maksimin dhe Joanin. Mbasvdekjes së Stefanit, Angjelina uvesh murgeshë në Manastirin eKrushedolit, duke ia përkushtuarjetën lutjeve dhe vepravebamirëse saqë populli e thërriste“Nënë Angjelina”.

Ajo fjeti në fillim të shekullit XVInë Manastirin e Krushedolit, kuruhen edhe sot lipsanet e sajmrekullibërës. Kisha e kanonizoishenjtore dhe kujtimin e saj enderon më 30 korrik.Bibliografia:1-At. Joan Pelushi, Shën Angjelina,Ngjallja, nëntor 1994, faqe 3.

Anija ishte simbol i vjetër iegjiptianëve dhe grekëve. Ajopërfaqësonte udhëtimin e jetës sëkrishterë ose udhëtimin e shpirtitpas vdekjes. Gjatë vitevekristiane mori një simbolikë edhemë të gjerë. Ajo simbolizon jetënkristiane që ka udhëheqësKrishtin dhe drejtohet me sigurinë portin e Parajsës. Simbolizonedhe shpëtimin e besimtarëve ngafurtunat e ndryshme të jetës.Anija quhet simbol i kishës, kuKrishti është timonieri dhemarinarët janë priftërinjtë.

Anonimi i Elbasanit është njëdëshmi tjetër, e cila mendohet tëjetë e shekullit XVII dhe u gjendnë vitin 1949 në Manastirin eShën Gjon Vladimirit në Elbasan.Ajo përbëhet nga pjesë të katërungjijve, shkruar me një alfabettë veçantë dhe është përdorur përnevoja liturgjike. Teksti nuk epërmend emrin e autorit dhe vitine shkrimit, prandaj u emërtua sianonim. Përkthimi është i lirë, nëtë folmen e Elbasanit dhe ka pakfjalë të huaja. Gjuha është mëarkaike se ajo e Dhaskal Todrit.Dokumenti i përket gjysmës sëdytë të shekullit XVIII dhe në tëndjehen ndikimet e toskërishtes.Alfabeti i përdorur është ipanjohur më parë, me 40

27

shkronja me bazë glagolitike dheështë alfabeti orgjinal më i vjetërqë njihet në shkrimin e shqipes.Në tekst gjendet i shkruar emri injë kleriku, Papa Totasi, i ciliishte prifti i Shpatit dhe ka jetuarnë shekullin XVIII, por Prof. M.Domi mendon se autori ështëGrigori i Durrësit, vdekur më1772, i cili është marrë mepërkthimin e ungjijve dhe kapërdorur një alfabet origjinal.Nga gjuha e dorëshkrimitkuptohet që ka qenë njeri i ditur.Kjo vepër prej gjashtëdhjetëfaqesh u shpëtua nga studiuesielbasanas Lef Nosi, atëherë kurmanastiri i Shën Gjon Vladimiritu dogj më 14 mars 1944.Bibliografia:1-Tomor Osmani, Udha eshkronjave shqipe, Idromeno,Shkodër 1999, faqe 93.2-Dhimitër Shuteriqi, Shkrimetshqipe, Akademia e Shkencave,Tiranë 1976, faqe 92.

Anselmi i Kanterburit (+1190)ka lindur në Aosta të Piemontitnë Itali. Ai u rrit në manastirinBek, ku ka qenë mësues dheigumen. Karriera e tij arritikulmin kur u fronëzuaKryeepiskop i Kanterburit. Aiështë themeluesi i skolastikës.Anselmi formuloi për herë të parëfjalën “Fides quaerit intelectum”

në kuptimin se besimi kërkohettë studiohet shkencërisht. Ai uorvat të trajtonte në veprën“Monologium” çështjen e qëniessë Perëndisë, ndërsa në veprën“Proslogium” problemin eegzistencës së Perëndisë.

Në një vepër tjetër me titull “CurDeus Homo” zhvilloi në mënyrëspekulative doktrinën mbishpëtimin e njeriut.

Antifonët janë troparë, të cilatpsallen në dy kohë nga psalltët.Nga antifonët më të njohur janëata të Liturgjisë Hyjnore: “Mendërmjetimet e Hyjlindëses”, dhe“Shpëtona, o i Biri i Perëndisë”.

Antiokia është nga qendrat mëtë hershme në historinë ekrishterimit. Kisha e Antiokisëështë themeluar nga Apostull

28

Pjetri. Kjo kishë lulëzoi deri nëshekullin V. Pas kësaj periudhefilluan ndarjet e brendshme, dukefilluar me monofizitizmin.Patriarkana e Antiokisë nëshekullin IV kishte mbi 150episkopata. Shumica ebesimtarëve ortodoksë janë arabëose grekë. Në mesjetë kanëvuajtur nga kryqëzatat edhe mëvonë nga pushtuesit osmanë. SotPatriarkana e Antiokisë kaafërsisht 500 000 besimtarë. Disanga mitropolitë më kryesore janë:e Laodicesë, e Tripolit, e Bejrutit,e Arkaisë etj. Patriku e karezidencën në Damask. Kjopatriarkanë përfshin 22 periferi,prej të cilave 6 janë në Siri, 6 nëLiban, 3 në Turqi, në Arabi, 5 nëAmerikën e Veriut dhe të Jugut,si dhe një zonë në Australi.Patriku mban titullin: IFortlumturi Patrik i Theupolit tëMadh, Antiokisë, Sirisë, Arabisë,Kilikisë, Ivirisë, Mesopotamisëdhe i gjithë Lindjes.Bibliografia:1-Ôá Äßðôõ÷á ôçò ÅêêëçóéÜò ôçòÅëëÜäïò 2000, åêäüóåéòÁðïóôïëéêÞò ÄéáêïíéÜò, ÁèÞíá2000 óåë. 1177-1185.

Antimisi përbëhet prej basmekatërkëndëshe dhe pëdoret përcelebrimin e Liturgjisë Hyjnore,

në vendet jashtë kishe si përshembull, nëpër kampingje,spitale, ose në ato kisha të cilatnuk janë shenjtëruar. Në këtoraste Antimisi zëvendësonTryezën e Shenjtë. Mbi Antimisinikonizohen katër ungjillorët,skena e kryqëzimit të Krishtit etj.Zakonisht në katër cepat eAntimisit vendosen copëzalipsane shenjtorësh.

Anzgari (801-865) është u quajt“Apostull i Veriut”. Përhapja ekrishterimit në Suedi është elidhur me inisiativën misionare tëKryeepiskopit të Hamburgut,Anzgar. Në vitin 829 njëpërfaqësi e suedeze mbërriti nëNormandi dhe kërkoi nga mbreti,që të interesohej përkristianizimin e tyre. Kjo detyrëiu ngarkua murgut Anzgar, i cilinë shoqërinë e disa tregtarëveskandinavë pas shumëperipecive mbërriti në Birka, kumori garanci nga mbreti Biorn qëtë predikonte krisherimin.Aktiviteti misionar u kurorëzuame krijimin e komuniteteve tëkrishtera, por Anzgari në vitin832 u detyrua të largohej ngaSuedia sepse u fronëzzuaKryeepiskop i Hamburgut ngapapa Grigori IV. Ky i fundit ecaktoi Anzgarin që të përkujdesej

29

për danezët dhe suedezët.Megjithë përpjekjet dhe zellinmisionar, Anzgari shënoi vetënfillimin e kristianizimit tëpopujve skandinavë.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Kristjanizimi iskandinavëve, Ngjallja, mars 2001,faqe 4.

Apokalipsi ka kuptimin e funditdhe të mbarimit të botës.Apokalipsi është libri i fundit iShkrimit të Shenjtë, i shkruar ngaJoan Ungjillori.

Apokrif do të thotë “i fshehtë”ose “i panjohur”, ndërsa meliteraturë apokrife kuptojmë tëgjitha ato shkrime që trajtojnëtema kishtare, të cilat ushkruajtën gjatë tre shekujve tëparë të krishtërimit dhe kushkrimtarët e tyre mbetën tëpanjohur. Literatura apokrife dheanonime na jep shumëinformacione rreth aktivitetit tëkishës së parë dhe më konkretishtme disa ngjarje të jetës së ShënMarisë e Jisuit, të cilat nukpërmenden nëpër Ungjinjtëkanonikë.Bibliografia:1- Êù í ó ô á í ô ß í ï õ Ì . Ö ï ý ó êá ,ÈÝìáôá Ðáôñïëïãßáò, åêäüóåéòÓõììåôñßá, ÁèÞíá 1994, óåë. 67-71.

Apologjetika është ajo pjesë eteologjisë, e cila paraqetmbrojtjen që i bëhet krishterimitnga sulmet e ndryshme. Apologjido të thotë mbrojte.

Apologjitët qenë një grupshkrimtarësh kishtarë të shekullittë II, të cilët me apologjitë e tyrekundërshtuan judaizmin,paganizmin etj. Me shfaqjen e tij,krishterimi tronditi institucionetfetare të asaj epoke, prandaj ramenjëherë në sy të keq dhe tëgjitha përndjekjet u drejtuan tekai. Të krishterët pranuanpërndjekjet me durim dhe shpresëtek Perëndia. U gjetën disa burra,të cilët me fakte mbështetën tëvërtetën e mësimdhënies sëkrishterimit. Ata që mbështetënteorikisht krishterimin paraperandorëve dhe në përgjithësipara pushtetit politik romak dheatij judaik fetar, u quajtënapologjistë. Apologjistët më tërëndësishëm të shekujve të parëqenë: Aristidhi dhe Athinagora,filozofë nga Athina, Tatiani,Theofili, Melitoni, JustinFilozofi. Disa nga apologjistët iadrejtuan apologjitë e tyreperandorit dhe senatit të Romës,të tjerët ia drejtuan paganëve meinfluencë, ndërsa të tjerët iu

30

përgjigjën drejtpërsëdrejtipolemistëve paganë.Bibliografia:1-Protoprezviter Thomas Hopko,Besimi Orthodhoks, Vol. III,Shkrimi i Shenjtë dhe historia ekishës, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë2000, faqe 175.

Apoloniarizmi kryhesohej ngaApolinari, i cili ishte peshkop iLaodicesë. Ai ishte njeri mekulturë dhe armik i papajtueshëmi arianizmit, por ra vetë në njëherezi tjetër. Duke u nisur ngateoria e filozofit Platon, qëthoshte se njeriu është i përbërënga tre elementë: Trupi, shpirtishtazor dhe shpiri racional - aithoshte se: - ndonëse Jisui ështëme të vërtetë Biri dhe Fjala emishëruar e Perëndisë, mishërimiqëndron vetëm në marrjen e njëtrupi njerëzor dhe jo në plotësinëe natyrës njerëzore. Sipas kësajdoktrine, Jisui nuk kishte një trupnjerëzor real, as mendjenjerëzore, por Biri Hyjnor iPerëndisë që ekziston përjetësishtme Atin dhe Shpirtin, thjeshtbanoi në trupin dhe në mishinnjerëzor, si në një tempull. Menjë fjalë Apolionari mohontenatyrën njerzore të Birit.Bibliografia:1-Protoprezviter Thomas Hopko,Besimi Orthodhoks, Vol. I,

Doktrina, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 1997, faqe 109.

Apostuj quajmë ata që uzgjodhën prej Krishtit dhe udërguan për të predikuarUngjillin në gjithë botën.Emërtimin “Apostuj” ua dhanxënësve të tij, vetë Krishti, siçna tregon Ungjillori Luka: “Kurzbardhi dita i thirri nxënësit evet dhe prej tyre zgjodhidymbëdhjetë, të cilët dhe i quajtiApostuj …” (Luka 6, 13).

Krishti para se të fillonte veprëne tij shpëtimtare, filloi tëformonte grupin e nxënësve të tij.Në jetën e tyre personale, ataishin të thjeshtë, analfabetë, tëparëndësishëm, peshkatarë nëprofesion, por edhe doganierë,por më e rëndësishme ështëmënyra e përzgjedhjes së tyre.

31

Dëgjuan vetëm një “më ndiq” dhee ndoqën. Apostujt qenë izraelitë,të cilët prisnin Mesinë e vërtetë.Ishin ata të cilët nga brezi në brezkishin ruajtur të gjallë shpresëne realizimit të premtimit tëPerëndisë (Zanafilla 3, 15). Ishinata, të cilët kërkonin të shihninfakte për t’u bindur, se Perëndiamban premtimin e dhënë. Tepersoni i Krishtit ata gjetën atëqë kërkonte dhe priste zemra etyre. Ata përbënin bërthamën eparë, rreth së cilës ditën ePendikostisë u krijua Kisha. Tëdrejtuar, të forcuar nga Shpirti iShenjtë, kishin pranë tyre njërreth më të gjerë nxënësish,rrethin e të shtatëdhjetëve.“Pastaj Zoti zgjodhi edheshtatëdhjetë nxënës …” theksonLuka në 10, 1. Këtu duhet tështojmë edhe gratë miraprurëse,besnike. (Luka 8, 3). Të gjithëbashkë ishin 120 veta (Veprat 1,15). Këta nuk u pagëzuan me ujë,sepse i pranoi Zoti tëpagëzoheshin me Shpirtin eShenjtë (Veprat 1, 5) ditën ePendikostisë. Pas kësaj ata ushpërndanë në gjithë vendet ebotës për të kryer misionin e tyretë shenjtë.Bibliografia:1-Dhimitris Rizos, Agjiologjia,(përkthyer në shqip nga Anxhela

Trebicka), Shën FotiniSamaritania, Selanik 1983.

Apostulli përmban pjesë ngaVeprat e Apostujve dhe letrat eDhiatës së Re. Kemi pjesë për tëdielat, të kremtet, ditët ezakonshme dhe për shërbesa tëndryshme. Apostulli lëçitet prejdhjakut nga amvoni i kishës.

Ara e gjakut. Ligji i Moisiut nuke lejonte që paratë e tradhëtisë tëpërdoreshin si dhuratë përtempullin, prandaj me ato lekëblenë arën e shtëmbarit, meqëllim që të varrosnin të huajt.Me fjalën të huajt kuptojmëjudejtë nga krahinat e tjera, tëcilët vinin për pelegrinazh nëJeruzalem dhe vdisnin aty. Këtunuk bëhet fjalë për kombet e tjera,sepse judejtë i quanin të padenjëdhe nuk kujdeseshin për ta. Ajoarë u quajt Alkedama që do tëthotë Ara e gjakut, sepse u bleme para gjaku.

Aramaishtja ishte një gjuhë epërafërt me hebraishten. Ajo u bëgjuha zyrtare e izraelitëve që ngakoha e mërgimit deri në kohën eKrishtit.

Arbëreshët. Mbas vdekjes sëSkënderbeut në vitin 1468,

32

shumë familje shqiptare ushpërngulën përtej detit. Shumënga këta mërgimtarë kërkuanstrehë në Italinë e Jugut nëMbretërinë e Napolit, kuFerdinanti u tregua bujar emirënjohës duke i vendosur ata,në tokat që ia kishte falurSkënderbeut. Meqenëse këta tëshpërngulur nga trojet e tyrekishin besimin ortodoks,gabimisht ata i merrnin për grekë,prandaj edhe krahina pranëPalermos u quajt “Piana deiGreci” (krahina e grekëve) derinë kohën kur Musolini e korrigjoiatë në “Piana degli Albanesi”.Madje edhe sot e kësaj dite këtanjerëz e quajnë veten me krenariarbëreshë. Ky mërgim përfundoiaty nga viti 1774. Këta refugjatëvazhdonin të kishin ritin ortodoksdhe kishin dy episkopë, njërin nëUngra të Kalabrisë dhe tjetrin nëPiana degli Albanesi, ose siç equanin ndryshe edhe Hora eArbëreshëve. Për dorëzimin epriftërinjëve të tyre ata udrejtoheshin peshkopëve tëkolonive Italo-Greke. Ngashkaku se flisnin gjuhën shqipedhe kishin ritin ortodoks undeshën me vështirësi në mjedisinlatin. Për të lehtësuar kalimin etyre në ritin latin në vitin 1576,Papa Gregori XIII, themeloi

Kolegjin Grek në Romë. Qendratë tjera të kulturës shqiptare dhetë mësimit shqip qenë edhekolegji Ilir në Loreto (1580),manastiri Bazilian i Grotaferatës4 km në afërsi të Romës,Seminari Greko-Arbëresh iPalermos, etj.Bibliografia:1-Engjëll Sejdaj, Papa shqiptarKlementi XI Albani dhe Kuvendi iArbërit, Gjon Buzuku, Prishtinë1998.

Arianizëmi e ka marrë emrin ngaideologu i tij Ariosi. Ky i funditlindi në vitet 260 dhe patistudiuar në shkollën eAleksandrisë. Më vonë uhirotonis prift i enorisë së Bokalitnë Aleksandri. Në vitin 318 aifilloi të përhapi herezinë e tij, nëlidhje me Jisu Krishtin. Ariosiishte i arsimuar dhe simpatizontefilozofinë aristoteliane. Ai ehuazoi mësimdhënien e tij ngaLukiani nga Antiokia dhe në vitin320 filloi të shfaqte publikishtherezinë e tij: “Jisu Krishti nukështë Perëndi në kuptimin e plotëtë fjalës, sepse nuk është një meAtin. Jisu Krishti nuk është BiriHyjnor i Perëndisë, por ai ështëthjesht një krijesë si çdo gjë tjetëre krijuar nga Perëndia prejasgjëje”.

33

Bibliografia:1-Protoprezviter Thomas Hopko,Besimi Orthodhoks, Vol. III,Shkrimi i Shenjtë dhe historia ekishës, botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë2000, faqe 191.

Arka e besëlidhjes, ishte prejdruri dhe e veshur me ar. Në të ugjetën dy rasat e Ligjit (Eksodi25, 16).

Arkimandrit është ofiq i lartë,të cilin e mbajnë igumenët emanastireve.

Armagedon është emri i një malinë qytetin kananeas Megido.Mali Armagedon ka qenë sheshbetejash të përgjakshme (Gjykata5, 19).

Artofori shërben për të ruajturKungatën Hyjnore, e cilapërdoret për nevoja urgjente tëbesimtarëve, si për shembull nërast sëmundje, vdekje etj. Kemidy lloj artoforësh: 1-Ipalëvizshëm, i cili gjendet mbiTryezën e Shenjtë. 2-I lëvizshëm,i cili përdoret për dhënien ekungatës në spitale, shtëpi etj.Përgatitja e kungatës për nëartofor bëhet një herë në vit gjatëLiturgjisë Hyjnore të së Enjtes sëMadhe.

Artur Liolin (1943 - ) ka lindurnë Nju Jork në vitin 1943 ngaprindër shqiptarë me prejardhjenga Boboshtica e Korçës. Aicilësohet si njeriu që mishëronatributet e një personi me mjaftreputacion në diasporënshqiptare të SHBA. Aktualishtështë kancelar i KryepeshkopatësOrtodokse Shqiptare me qendërnë Boston dhe vlerësohet si njëpasardhës i denjë i Fan Nolit,themeluesit të kësaj kishe.

Atë Arturi është martuar mepriftëreshën Margarita dhe kanëtre fëmijë: Evans, Elena dheEmilia. Studimet e larta i kreu nëvitin 1967 për Histori Arti(Mesjeta dhe Bizanti) nëUniversitetin Princeton, ku udiplomua me (Summa cumlaude). Gjithashtu, ka bërë

34

studime në Institutin “AlbertSchveitzer” në Zvicër nëprogramin: “Kriza nëQytetërimin Perëndimor,” kupërfshihen një sërë hulumtimeshekonomike, kulturore, historikedhe filozofike. Atë Arturi kashkruar mjaft artikuj rrethçështjes shqiptare në gazetën“Dielli,” dhe më tej nëpër revistate ndryshme si “Liria”, Illyria”,“Koha Jonë” etj. Në vitin 1970 udorëzua në gradën priftërore nëBoston ku i ka shërbyer popullitshqiptaro-amerikan. Ai kaorganizuar Bibliotekën e FanNolit, pranë Kryekishës së ShënGjergjit në Boston. Në vitin 1975u emërua Kancelar i PeshkopatësOrtodokse Shqiptare tëAmerikës. Në vitin 1991 AtArturi bëri udhëtimin më tëfamshëm të jetës së tij, ku meshoinë 22 qytete të Shqipërisë. Kaudhëtuar në Shqipëri edhe dyherë të tjera për të qartësuarpozicionin e kolonisë amerikanenë çështjen e Kishës OrtodokseAutoqefale dhe marrëdhënietdelikate me popujt fqinjë.

Asketët bënin një jetë shumë tëthjeshtë. Pjesën më të madhe tëkohës ia kushtonin shërbesavedhe lutjeve. Detyra e parë e njëasketi është të luturit dhe

pikërisht duke u lutur, aishpreson t’u shërbejë të tjerëve.Shpellat e asketëve gjenden nëshpate malesh ose nëpërshkëmbinj të thepisur, gjë që ebën të vështirë ngjitjen në to.

Asti (+98) ka qënë episkop ikomunitetit të krishterë tëDurrësit dhe është martirizuar nëkohën e përndjekjes së tretë ngaPerandori Trajan (98-117). SipasFarlatit, komuniteti i krishterë iDurrësit, në vitin 58 pas Krishtit,ka patur rreth 70 familje tëkrishtera. Perandori Trajan sapohipi në fron, përtëriti dekretin përpërndjekjen e të krishterëve në tëgjithë perandorinë romake.

Shën Asti, arrestohet dheburgoset nga qeveritari i Durrësit

35

Agrikola, i cili u përpoq që tëmohonte Krishtin, por Shën Astinuk pranoi. Qeveritari, i tërbuarnga qëndrimi i Shën Astit përdoritorturat, duke e rrahur sidomosme kamzhikë prej nervash kau tëpajisura me sfera plumbi, e varilakuriq mbi një pemë dhe i leutrupin me mjaltë, duke menduarqë ishte kohë vere dhe diellipërvëlonte. Një mizeri bletash egrerëzash, të tërhequra nga era emjaltit, u grumbulluan rrethtrupit të shenjtit duke e shpuarme thumbat e tyre e duke ishkaktuar dhimbje tëpadurueshme, sa që shenjti dhashpirtin dhe mori prej Zotitkurorën e martirit. Nuk dihet mesaktësi se ku është bërëmartirizimi, i cili padyshim kaqenë në publik. Bashkë me ShënAstin dhanë jetën e tyre, simartirë të Krishtit, dhe shtatëbesimtarë të tjerë: Peregrini,Luqiani, Pompei, Iziqi, Papia,Saturnini dhe Gjermanoi, tëgjithë nga Italia. Meqë atje atapërndiqeshin, me një anie erdhënnë Durrës ditën kur po torturohejShën Asti dhe duke deklaruar seedhe ata qenë të krishterë,qeveritari dha urdhër që tëmbyteshin në det. Lipsanin e tije morën të krishterët dhe evarrosën. Shën Asti është Shenjti

mbrojtës i qytetit të Durrësit.Kisha jonë e përkujton dhe enderon këtë martir më 6 korrik.Himnografi Josif dhe më vonë ishmitropoliti i Durrësit Jakov,hartuan për shenjtin një shërbesëkishtare.Bibliografia:1-Éáêþ â ï õ Ì ï ó ÷ï í ç ó ß ï õ ,Áóìáôßêç Áêïëïõèßá ôïõ Áãßïõå í ä ü îïõ ÉåñïìÜñôõñïò Áóôßïõ,Åðéóêüð ïõ Äõññá÷ßïõ, ÅíÊùíóôáíôéíïýðïëç 1918.2-Jeta e shenjtorëve në KishënOrthodhokse, Kryqi i nderuar,Selanik 1996. faqe 112.3-Moikom Zeqo, Kulti i Shën Astit,Gazeta Shqiptare, 26 prill 2001,faqe 12.

Atë është titull fetar me anën etë cilit u drejtohemi priftërinjve.“Atë” është titulli më i nderuardhe më i respektuar që mund t’iakordojë kisha një njeriu. Këtëtitull ua jep vetëm atyre që kanëshkëlqyer në kulturë, shenjtërimdhe mendim ortodoks.

Atenagora I (1886–1972) kalindur në Tsaraplana të Pogonitnë Epir, më 25 mars 1886. Paspërfundimit të studimeve në vitin1910 vendosi që t’i përkushtohejPerëndisë, duke përqafuar jetënmonakale. Në moshën 22-vjeçare, ai u dorëzua jerodhjakon

36

dhe u quajt Atenagora. Në vitet(1910–1919) Atenagora punoi nëManastir (Bitola) me detyrën esekretarit, pranë episkopitStefan. Vite më vonë kreu detyrëne sekretarit të Sinodit të Shenjtëtë Kishës së Greqisë dhe kur ishtenë moshën 37-vjeçare, u fronëzuaMitropolit i Korfuzit. Pas njëpune të suksesshme në Korfuz më30 gusht të vitit 1930 MitropolitiAtenagora, u emërua Kryepiskopi Amerikës (1931–1948).

Në vitin 1939 ai themeloiseminarin e “Kryqit të Nderuar”për formimin e klerit në Boston,ndërsa në vitin 1944 themeloiAkademinë e Shën Vasilit. Gjatëviteve të qëndrimit në Amerikë,Kryepiskopi Atenagora patimundësinë që të njihej më mirë

me komunitetin shqiptar qëdrejtohej nga Imzot Fan S. Noli.Më 1 Nëntor 1948, Atenagora uzgjodh Patrik i Kostandinopojës.Gjatë viteve që qëndroi në FroninEkumenik (1949–1972)Atenagora mundi të organizojëpesë konferenca ndërortodokseduke krijuar bashkëpunimin metë gjitha kishat, duke përfshirëedhe kishën ruse. Në vitin 1957filloi takimet e para në kishënkatolike, të cilat u kurorëzuan më7 dhjetor 1965 me heqien eanatemave (mallkimit–përjashtimit) të ndërsjelltë midisdy kishave.Bibliografia:1-Lush Gjergji, Atenagora profet ibashkimit, Drita, Ferizaj 1995, faqe77-113.

Athanasi i Madh (373) ka lindurnë vitin 295 prej prindërish tëpasur nga Aleksandria. Ai udorëzua dhjak në vitin 318. NëSinodin e Parë Ekumenik tëNikesë të vitit 325, Athanasishoqëronte Patrikun eAleksandrisë Aleksandrin, ku ushqua për mendime të pjekura nëluftën kundër arianizmit.Ndonëse i ri në moshë Athanasinë diskutimet e tij tregoi kulturëtë lartë teologjike dheqëndrueshmëri në besimin

37

ortodoks. Më 28 prill të vitit 328fjeti Aleksandri i Aleksandrisëdhe vendin e tij e zuri Athanasi.Skizmatikët meletianë vazhduannjë luftë të ashpër shpifjeshkundër Athanasit, duke e akuzuarse kishte thyer potirin e shenjtë,me të cilin prifti Iskiras kryenteLiturgjinë Hyjnore, se kishtepaguar tradhëtarin Filumeno etj.Atëherë Kostandini në vigjilje tëPashkës të vitit 332, e thirriAthanasin në Kostandinopojë përtë dëshmuar. Perandori i shprehusimpati dhe besim Athanasit.

Kështu Athanasi u kthye ipafajshëm në Aleksandri. Nëfillimet e vitit 334 filluan sërishshpifjet e meletianëve kundërAthanasit, duke e akuzuar sikurkishte vrarë episkopin skizmatikArsenin, por ky i fundit u gjet i

gjallë, pasi qe fshehur në njëmanastir. Nga 46 vjetët që kaqenë episkop, Athanasi 16 vjet ikaloi në internim. Athanasi fjetinë vitin 373. Kisha e ka shpallurshenjt dhe kujtimin e tij ekremtojmë më 18 janar dhe 2maj. Shkrimet: a) Apologjetike.1) Fjala ndaj grekëve (ËüãïòêáôÜ ÅëëÞ í ù í), e cila u shkruanë vitin 318. 2) Tri fjalimekundër arianistëve (Ê áôÜÁñåéáíþí ëüãïé ôñåßò), të cilat ishkroi më 358, gjatë internimittë tretë të tij në shkretëtirë (356-362). b) Asketike. Jeta eOshënarit Andon (Âßïò êáéð ïëéôåßá ôïõ ïóßïõ Áíôùíßïõ), qëu shkrua në vitin 357.Bibliografia:1-Ï ÌÝãáò ÁèáíÜóéïò, âéïãñáößá,åêäüóåéò Ï êáëüò Óáìáñåßôçò,Èåóóáëïíßêç, óåë. 7-22.

Athina Angjellopulu ka lindurnë Korfuz në vitin 1908. Pasipërfundoi shkollën e mesme përmësuesi, familja Angjellopulu nëvitin 1930 u vendos në Dhërmi.Athinaja filloi punë si mësuese.Brenda pak vitesh i vdesinpjesëtarët e familjes dhe Athinajau vendos në Vlorë ku gjeti strehëpranë Kishës së Shën Todrit.Mbylljen e kishave ajo e priti mehidhërim shumë të madh.

38

Athinaja mundi të shpëtonte dyikona dhe një kryq, të cilat i ruajtitë fshehura. Ajo bënte pjesë nëgrupin e të krishterëve të fshehtë,të cilët gjatë viteve të diktaturësushtronin ritet fetare.Bibliografia:1-Eniana Beduli, Një jetëpërkushtuar krishtërimit, Ngjallja,janar 1999, faqe 9-10.

Athinagora është një filozof, jetae të cilit ka mbetur e panjohur,por që dihet se i ka drejtuarperandorit Mark Aurelit më 177një apologji shumë të bukur dhetë argumentuar. Gjithashtu kashkruar veprën tjetër me titull:“Mbi Ngjalljen e të vdekurve”,që ka karakter apologjetik.

Aureliani (+175) ka lindur nëSirmium, që ishte kryeqendra ePanonisë. Gjatë betejave tëpërgjakshme me armiqtë kishtedalë gjithmonë fitimtar dhe përkëtë i kishin dhënë shumë tituj,por titulli më i lartë për të do tëishte “Shpëtimtari i Ilirisë”.Aureliani në vitet e fundit tëmbretërisë së tij nxori një dekretnë 274 kundër të krishterëve.Shkaku i ediktit u bë një ngakëshilltarët e tij Porfiri, i cili ishtethemelues i neoplatonizmit. Aishkruan një vepër me 15 volume

“Kundër të Krishterëve”.Aureliani besonte në kultin eMitrës dhe të hyjnisë së Diellit.Të gjithë shtetasit e PerandorisëRomake kanë qenë të detyruar t`inënshtrohen këtij kulti. Meqënësetë krishterët nuk pranuan, ushpallën armiq të shtetit. Gjatëkësaj përndjekje u martirizuaPapa Feliksi (269-274) kurse nëGali u martirizua PeshkopiReverian e presbiteri Pal.Aureliani mbretëroi rreth pesëvjet dhe u vra gjatë marshimit tëushtrisë së tij nga Bizanti drejtPersisë.Bibliografia:1-Tajar Zavalani, Histori eShqipnis, Phoenix, Londër 1966,faqe 44.

Aureolë. Kurora prej ari, e cilapikturohet mbi kokat eshenjtorëve.

Autoqefal e ka kuptimin “kokëmë vete”, pra me termin kishëautoqefale kuptojmë një kishë, ecila nuk ka vartësi prej të tjerëve.

Azoti ishte qyteti i vjetër ifilistenjve. Ai ishte qytetbregdetar në veriperëndim tëGazës gjatë udhës për në Tiro.

39

B

Baal ishte emri i perëndisë qëadhurohej prej banorëve tëKannanit. Baali ishte perëndia inatyrës dhe njerëzit mendonin eai kishte fuqi t’u shtontepjellorinë.

Babilonia ka qenë qytet i vjetërqë gjendej midis lumenjve Tigërdhe Eufrat. Prej Babilonisë u nisAbrahami për të shkuar në tokëne premtuar në Palestinë.Babilonia njihej edhe nga kulla efamshme e Babelit, ku upështjelluan gjuhët e botës(Gjeneza 11, 1-9). Ky qytet earriti kulmin e lulëzimit nëshekullin VI para Krishtit nëkohën e mbretit Nabukodonosor,i cili e zmadhoi dhe e zbukuroi.Babilonia ishte e rrethuar prej njëmuri me trashësi rreth 25metrash. Kishte njëqind portabronxi, nga 25 për çdo krah. Prejtyre dilnin rrugë të cilatkryqëzoheshin, duke e ndarëqytetin në katrorë të barabartë.Gjithashtu edhe Eufrati, që

rridhte në qendër e ndante qytetinnë dy pjesë. Shkatërrimi i qytetitfilloi atëherë kur ra nën sundimine mbretit persian Kirit, duke uplotësuar kështu të gjithaprofecitë (Isaia 14, 1-23; 21, 1-10; 46,1-2; 47, 1-3). Jeremiaprofetizonte se Babilonia do tëshndërrohej në një grumbullgërmadhash dhe kështu ndodhi(Jeremia 51, 37). Emri Babilondo të thotë: ai që i kundërvihetPerëndisë (Apokalipsi 14, 8).

Bamirës quhen ata njerëz qëkontribuojnë me të holla përvepra njeridashëse. Mbaj mendse në ditët e para të lirisë fetare,përveç përkushtimit vullnetar tëbesimtarëve që punonin pashpërblim, na duheshin edhefonde financiare për materialet qënevojiteshin, prandaj epitripia esapozgjedhur u bëri thirrje tëkrishterëve që të ndihmonin mesa mundësi kishin. Menjëherë sinë “Paravolinë e vejushës sëvarfër” shprestarët ortodoksëofruan atë që kishin përrikonstruksionin e kishës sëUngjillëzimit në Tiranë. Kështundihma në të holla dhanë: MitiTheodhosi, Krisanthi Zoto, GaqoBushaka, Petraq Roko, OllgaKarafili, Vasil Loli, Fiodor Prifti,

40

Luiza Stasoli, Dhimitër Gjika,etj.

Bariu i Mirë ishte paraqitja mëe bukur e artit kristian, qëburonte nga fjalët e Zotit nëUngjill: “Unë jam Bariu, ju jenidelet…”. Kjo paraqitet me njëbari që mban në qafë një qengj tëvogël, duke e shpëtuar ngarreziku. Të krishterët e parë equanin Krishtin “Bari” ashtu siçpërmendet edhe në librin e njëshkrimtari të shekullit të dytë“Bariu i Ermas”.

Në disa paraqitje Krishti nukmban qengjin ndër supe, por njëkryq. Paraqitja e Bariut të Mirëmbizotëronte nëpër dhomat e tëvdekurve me simbolikën eShpëtimtarit Krisht, i cili gjatëepokës së përndjekjeve u jepteguxim të krishterëve. Në Bibël ky

term është përdorur edhe përdrejtuesit e popullit hebre.

Baritor ka kuptimin e kujdesitbaritor të priftit për grigjën e tij.Kuptim tjetër ka edhe me vizitatbaritore, të cilat kryheshin për tuardhur në ndihmë njerëzve nënevojë, si për shembull, nëspitale, jetimore etj.

Barlaami ishte nga Kalabria dhejetoi në shekullin XIV. Ai qekundërshtar i papërkulur ibashkimit të kishave, gjë për tëcilën shkroi shumë vepra, por mënë fund u përzie në grindjenisihaste dhe pikëpamja e tij, udënua në sinode që u mbajtën nëKostandinopojë. Më pas kaloi meanën e atyre, që mbështesninbashkimin e kishave dhe shkroikundër ortodoksëve.

Barnaba është atë apostolik.Sipas dëshmisë së Klementit tëAleksandrisë, Origjenit dheshkrimtarëve të tjerë kishtarë,shkruesi i letrës anonime nukështë apostull Barnaba,bashkpunëtori i Apostull Pavlit.Këtu bëhet fjalë për një tjetërBarnaba me origjinë idhujtaredhe mësues kishtar. Në emrin eBarnabës ka shpëtuar një letër ecila është shkruar në Aleksandri

41

pas vitit 115 dhe përpara 130.Letra përbëhet nga 21 kapituj dhendahet në dy pjesë. E para(kapitujt 2-17) flet për rëndësinëe Dhiatës së Vjetër, ndërsa pjesae dytë (kapitujt 18-20) flitet përdy këngë.Bibliografia:1- Êùíóôáíôßí ïõ Ã. Ì ð ü í ç ,×ñéóôéáíéêÞ Ãñáììáôåßá, (Ïéëåãüìåíïé Áðïóôïëéêïß ÐáôÝñåò),ÁèÞíá 1977, óåë. 329-330.

Barok. Stili barok u shfaqkryesisht aty nga shekulli i 17-tëderi në mesin e shekullit të 18-të.Emërtimin e ka marë nga fjalaportugeze baroco. Në Italipërmendim: 1-Kishën e Gesu tëJezuitëve në Romë, e cila undërtua në vitin 1568 nga Vivioladhe është përdorur si prototip istilit barok në Evropë. 2-Madonadella Salute në Venecia, eshekullit të 17-të. 3- Santa Mariadella Pace në Romë etj. NëSpanjë stili barok arriti kulminduke imituar kishën prototip tëGesu në Romë, por në fillimet eshekullit të 18-të lulëzoi barokuspanjoll, prej arkitektitChurriguera. Shembujt kryesorëtë këtij arti janë: 1- San Isidoroel Real në Madrid, 2- Shën JoanPagëzori në Toledo etj. NëPortugali kishat e stilit barok

lulëzuan në qytetet Coimbra dhePorto. 1- Sao Lourenco dosGrilos, 2- Sao Bento da Vitoria,3- Santa Clara Nova, 4- SaoPedro dos Clerigos, etj. NëFrancë stili barok nuk gjeti terrentë përshtatshëm për tu zhvilluar,por në shekullin e 18-të gjetipërhapje një lloj tjetër stili iquajtur rokoko, që është faza efundit e stilit barok. Në Gjermanikishat e stilit barok ndjekinarkitekturën e Kishës Gesu tëRomës. Si shembuj mund tësjellim: 1- Kishën e Shën Mihailitnë Mynih, 2- Manastirin e Viesnë Bavari, etj. Në Austri stilibarok arriti kulmin me ndërtimine kishës së Shën Karolit tëVienës. Në Poloni ku jezuitëtpatën ndikim të madh kemindërtimin e shumë kishave nëstilin barok, prej tyre mund tëpërmendim: 1- Shën Petron eKrakovias, 2-Kishën e ApostujvePetro dhe Pavël në Vilva etj. Stilibarok arriti deri në Rusi.Ndikime të stilit barok kemi nëKishën e Hyjlindëses nëDubrouitsi, kishën e manastiritSmolny në Leningrad etj.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ ÁíôïõñÜêç,×ñéóôéáíéêÞ Áñ÷éôåêôïíéêÞ êáéÅðéãñáöéêÞ, ÄÝóðïéíáÌ á õ ñ ï ì Ü ô ç , ÁèÞíá 1993, óåë.396-400.

42

Barsaba. Mbiemri i Jozefit ishteBarsaba që sipas etimologjisë dotë thotë biri i së shtunës (õßïò ôïõóáââÜôïõ). Sipas zakonit tëjudejve, ai kishte edhe një emërlatin Just. Ai rridhte prej njëfamiljeje fisnike dhe ishte vëllaii Judë Barsabës (Veprat 15, 22).Bashkësia e parë e krishterëparapëlqente që në postin eapostullit të dymbëdhjetë tëzgjidhte Jozef Barsabën përshkak të origjinës së tij.

Bashkësi. Me termin bashkësi(êïéíùíßá) kuptojmë mbledhjene të krishterëve dhe grumbullimine të mirave materiale. Bashkësianuk ka vetëm vlera filantropike,por edhe të shpëtimit shpirtëror.

Bartolomeu ose Nathanailirenditet tek dymbëdhjetëdishepujt e Krishtit. Ai rridhtenga Kana e Galilesë dhe u thirrprej Filipit për të njohur Mesinë.Tradita e shenjtë thotë se predikoikrishtërimin tek indianët, tëcilëve u dorëzoi Ungjillin sipasMatheut. Bartolomeu u kryqëzuanga idhujtarët në Armeni.Lipsanin e tij e vendosën në njëarkë prej guri, por të pabesët ehodhën në det. Arka lundroi drejtIshullit Lipara të Siçilisë ku emorën të krishterët. Më vonë

rreth vitit 1000 lipsanin e tij etransferuan në Romë.Bibliografia:1-Arkimandrit Justini, Nga thesarii shenjtorëve, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 2004, faqe 188-189.

Bartolomeu I (1940- ).Tërëshenjtëria e Tij, PatrikuEkumenik Bartolomeu I ka lindurmë 29 shkurt 1940 në ishullinImbros. Më 1961 përfundoishkollën teologjike të Halkit dhepo atë vit u dorëzua dhjak. Nëvitet 1963-1968 kreu studimetpasuniversitare në Institutin eStudimeve Lindore në Romëduke u specializuar për të DrejtënKanonike.

Në vijim mbrojti doktoraturën nëUniversitetin Gregorian tëRomës. Në vitin 1968 u kthye nëKostandinopojë dhe filloi punë si

43

nëndrejtor i shkollës teologjike tëHalkit. Në vitin 1974 u fronëzuaMitropolit i Halkidonës.Bartolomeu I zotëron turqishten,latinishten, italishten, anglishten,frëngjishten dhe gjermanishten.Ai ka botuar shumë artikuj dhestudime shkencore. Në vitin 1992u zgjodh Patrik Ekumenik.Bartolomeu I ka përfaqësuarPatriarkanën Ekumenike nëshumë kongrese ndërortodoksedhe ndërkristiane.Nga datat 2 deri më 9 nëntor1999 Patriku EkumenikBartolomeu I erdhi për një vizitëzyrtare në Shqipëri. Kjo ishtevizita e parë e Primatit tëPatriakanës Ekumenike nëvendin tonë. Ndalesa e parë ishtenë kishën katedrale tëUngjillëzimit në Tiranë ku u kryedhoksologjia e mirseardhjes.Patriku Ekumenik u prit meoshëtimat e kambanave dhe lulete besimtarëve të shumtë që kishinmbushur rrugicën e kishës. Eveçanta e kësaj pritje ishte, se qënga dera kryesore dhe deri tekshkallët hyrëse të kishës ishteshtruar një sixhade e bukur. Nëfund të shërbesës, të dy Hierarkëte lartë përshëndetën tëpranishmit. Kryepiskopi Anastastheksoi arritjet e Kishës sonë ndërvite, ku veçoi kontributin e

Patrikut Ekumenik Bartolomeu I,në mbështetjen e Autoqefalisë sëKishës Ortodokse të Shqipërisë,ndërsa Tërëshenjtëria e Tij, equajti prezencën në Shqipëri sidhuratë të Perëndisë dhe vlerësoibashkjetesën fetare në vendintonë. Më 5 nëntor 1999, ishoqëruar nga Fortlumturia e Tij,Kryepiskopi Anastas, PatrikuEkumenik, Bartolomeu vizitoiqytetin e Beratit, ku u prit ngaMitropoliti i Beratit, Vlorës dheKaninës, Imzot Ignati. Në kishëne Shën Spiridhonit të lagjesGoricë u zhvillua ceremoniazyrtare për nder të patrikutEkumenik. Ato ditë qenë tëmbushura me emocione nga mëtë ndryshmet, vizita, takime,dreka, darka etj. E paharuar përmua do të ishte dita e fundit kurdelegacioni do të largohej.Patriku Ekumenik Bartolomeu Imë dhuroi një ikonë të ShënAndreas.Bibliografia:1-Mirë se vini, Ngjallja, tetor 1999,faqe 1,6.2-Dionis Papa, Berati dheKrishtërimi, Jonalda, Berat 2001,faqe 90-91.

Bazilikë ose basilica lidhet meMbretërinë e Krishtit. Vendi qëadhurohet Krishti u quajt nga egjithë bota kristiane bazilikë. Në

44

vitin 326 Perandoresha Helenandërmori një udhëtim nëPalestinë, gjatë të cilit zbuloi nësajë të një zbulese hyjnore Kryqine nderuar të Zotit. Kostandiniurdhëroi që në atë vend të ngrihejnjë bazilikë madhështorekushtuar Ngjalljes, e cila upërurua në vitin 335 me rastin e30-vjetorit të mbretërimit të tij.Perandoresha Helena vizitoi edhevende të tjera të shenjta dhendërtoi bazilika në Betlehem, nëMalin e Ullinjve etj. Bazilikamadhështore u ngritën nëKostandinopojë: 1-Kisha e ShënSofisë, e cila u ndërtua me dyfaza në kohën e Kostandinit dhetë Theodhosit II rreth viteve 415dhe më vonë në shekullin VI ngaPerandori Justinian. 2-Kisha eShën Irinit, e cila u dogj në vitin532 dhe u rindërtua ngaJustiniani. 3-Kisha e Apostujvetë Shenjtë, u ndërtua ngaKostandini për t’u përdorur përvarret e perandorëve bizantinë.Në Romë kanë shpëtuar mbi 100bazilika paleokristiane nga tëcilat mund të veçonim: 1-Bazilikae Shën Pjetrit në Vatikan, e cilau ndërtua nga Kostandini i Madh.Në hieroren e kësaj kishe gjendetvarri i Apostull Pjetrit. 2-Kishae Shën Joanit në Laterano, undërtua në vitet e mbretërimit të

perandorit Kostandin. 3-KishaSanta Maria Magiore memozaikët e saj të famshëm etj.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ ÁíôïõñÜêç,×ñéóôéáíéêÞ Áñ÷éôåêôïíéêÞ êáéÅðéãñáöéêÞ, ÄÝóðïéíáÌ á õ ñ ï ì Ü ô ç , ÁèÞíá 1993, óåë.197-220.

Bazilika e Butrintit është njëmonument i krishterimit tëhershëm. Ajo është ndërtuar nëshekullin VI pas Krishtit.

Ruhen gati të plota muretrrethore dhe dyshemeja e shtruarme pllaka guri. Në gjendjenfillestare pjesa e altarit ka qenë eshtruar me mozaikë.

Bekimi. Në Dhiatën e Vjetërbekimi fillon nga Perëndia, që sëpari bekon njerëzit dhe më paskrijesat e tjera (Gjeneza 1, 28).Ndërsa në Dhiatën e Re bekimifillon nga Krishti (Joani 24, 50)dhe është shpirtëror. NëAdhurimin Hyjnor bekimi i

45

Perëndisë ose i Krishtittransmetohet nëpërmjet klerikutqë meshon me anën e lëvizjes tëgishtërinjve së dorës së djathtëduke formuar kryqin. Me terminbekim kuptojmë një veprim tëpriftit për të bekuar njerëzit,shtëpinë, meshën etj. Bekimishoqërohet me fjalët përkatësedhe me bërjen e kryqit. KemiBekimin e Ujit, Bekimin e Vajitetj, që përkojnë edhe meshërbesat që ka hartuar kisha.

Bekimtoret janë tropare përparasë cilave psallet vargu: “I bekuarje o Zot mësomë me…”Bekimtoret ndahen nëngjallësore, që psallen gjatëmëngjesores së të dielës pasndenjësore dhe vdekësore, të cilatpsallen të shtunën ose gjatëshërbesave të vdekjes.

Benedikti (480-547) ka lindur nëvitin 480 në Nursi prej prindërvetë pasur dhe shprestarë. Studimete larta i kreu në Romë, por nëmoshën njëzetvjeçare braktisigjithçka dhe filloi të ushtrohet nënjë zonë malore. Më pas qëndroipër tre vjet në skarpatet eSubiaco, ku bëri një jetë të rreptëasketike. Aty qethet murg dhendihmohet prej ava Romanit.Benedikti themeloi dymbëdhjetë

qinovia me nga dymbëdhjetëvëllezër. Në vitin 529 shkoi nëMonte Cassino ku themeloimanastirin e famshëm të urdhritbenediktin. Benedikti fjeti më547. Kisha e shpalli shenjt dhekujtimi i tij kremtohet më 14mars. Sot ka shumë murgjromanokatolikë që quhenbenediktë. Jeta e Benediktit u bëe njohur nga Grigori i Madh nëvëllimin e dytë të libritDialogues, që u shkrua në vitin547, pra 50 vjet pas vdekjes sëtij. Shkrimet: 1) RegulaBenedicti e përbërë nga 73kapituj dhe flet për rregullat dheçështjet e ushtrimit tëmonakizmit. Benedikti theksontevlerën e uratës dhe të punës sëdorës (ora et labora). Lidhur meuratën përfshihet studimi iShkrimit të Shenjtë, ndërsa meanën e punës fizike i jep murgutdimension kozmik, human dhekreativ.Bibliografia:1-Jacques Le Goff, Qytetërimi iPerëndimit Mesjetar, Toena, Tiranë1998, faqe 471.2-Zef Mirdita, Krishtenizmi ndërshqiptarë, Drita, Zagreb 1998, faqe144.

Beratit. Mitropolia e Beratit nëvitin 1767 hyri në listën emitropolive të Kostandinopojës.

46

Mitropoliti mbante titullin: “IPërndershmi Mitropolit iVeligradit dhe i Kaninës”. EmrinBerat e mori në vitin 1431, nëkohën e pushtimit osman.Mitropolia e Shenjtë e Beratitpara vitit 1967 kishte 80 enoridhe katër manastire.

Mitropolia ka në juridiksion këtozëvendësi episkopale vendore:Berati, Vlora, Fieri, Lushnja.Sipas radhës kronologjike disanga Mitropolitët e Beratit kanëqenë: Nektari (1668), Partheni(1683), Ignati (1685), Nektari(1699), Dionisi (1710),Theodhosi (1715-1716), Niqifori(1718-1725), Kozmai (1727-1734), Metodi (1736- 1751),Joasafi (1725-1759), Efthimi idytë (1761-1763), Partheni(1763-1765), Joasafi përsëri(1765-1767), Ioaniqi (1768-1769), Gjerasimi (1769-1772),Joasafi (1772), Meleti (1800),Joasafi (1802), Anthimi (1855),

Vasili (1900), Kaliniku (1909),Ioaqimi (1911), 1911-1923 paMitropolit, Kristofor Kisi(1923), Agathangjel Çamçe(1929), Visarion Xhuvani(1941), Kirilli (1949), IgnatTrianti 24 qershor 1992 u bëzgjedhja dhe më 18 korrik 1998u bë fronëzimi.Manastiret e Mitropolisë sëBeratit janë: 1.Manastiri iArdenicës ngrihet mbi njëkodrinë që dominon fshatinKolonjë të Myzeqesë. 2.Manastiri i Pojanit pranë qytetitantik të Apolonisë është manastiri vjetër i kohës bizantine i ngriturmbi Katedralen e Episkopatës sëvjetër të Apolonisë. Manastiri iështë kushtuar Fjetjes së ShënMarisë. 3.Manastiri iKolkondasit është ngritur nëshekullin XVIII dhe i ështëkushtuar Shën Kozmait. 4.Manastiri i Zvërnecit gjendet nëveriperëndim të qytetit të Vlorës,midis Kepit të Treportit dhefshatit Zvërnec. 5. Manastiri iShën Kollit në afërsi të qytezësDivjakë. 6. Manastiri i ShënTrifonit në fshatin Sheqishtë tëMyzeqesë. 7. Manastiri i ShënTheodhorit në Kadi Pashaj ështëndërtuar në shekullin XII. Kishatdhe institucionet fetare e kësajmitropolie sipas komunave janë:

47

Në Berat: Mitropolia e Beratit,Katedralja e Beratit, Kisha eShën Timoteut, Kisha e ShënElias, Kisha e KryeëngjëllitMihal, Kisha e Shën Marisë,Kisha në Gorisht, Kisha e ShënDhimitrit, Kisha në Vokopolë.Në Kuçovë: Kisha e“Ungjillëzimit të Hyjlindëses” nëKozarë.Në Mallakastër: Kisha eBazilikës së Ballshit, Kisha e“Shpërfytyrimit të Krishtit” nëGreshicë.Në Vlorë: Manastiri i ShënMarisë në Zvërnec, Kisha e“Shën Joan Teologut” nëZvërnec, Kisha e Shën Todrit,Kisha e Shën Dhimitrit në fshatinDukat, Kisha e Shën Thanasit nëSelenicë, Kisha e ShënParashqevisë në Skrofotinë,Kisha e Shën Spiridonit, Kisha ePesë Martirëve, Kisha në fshatinMëkat, Kisha e “GjithëShenjtorëve”Në Fier: Katedralja e “ShënGjergjit”, Kisha e Shën Marisë,Kisha e “Shën Nikollës” nëVanaj, Kisha e Shën Kollit, Kishae Trinisë së Shenjtë, Kisha eKryqit të Shenjtë, Kisha eGradishtës, Kisha e ShënSpiridonit, Kisha e Shën Mihalit,Kisha e Shpërfytyrimit në fshatin

Agim, Kisha në Pishporo, Kishae Shën Kozmait.Në Lushnjë: Manastiri “Fjetja eHyjlindëses” në Ardenicë, Kishae Shën Marisë, Kisha e ShënThanasit, Kisha e Shën Gjergjit,Kisha e Shën Mihalit, Kisha eShën Kollit, Kisha “Fjetja eHyjlindëses” në Rrupaj, Kisha eShën Gjergjit, Kisha e ShënMarisë, Kisha e ShënParashqevisë.Klerikët e Dioqezës së Beratitjanë: atë Lili Bita, atë BartolomeBullari, atë Petraq Simsia, atëArqile Doko, atë KonstandinDoko, atë Rafail Redhi, atë LiliZaka, atë Aristidh Ziu, atëThoma Bane, atë AristidhGjyrgji, atë Llazar Nushi, atëAthanas Papa, atë Ilia Prifti, atëArqile Sako, atë Mihal Shuli, atëAngjel Basha, atë DhimitraqKushi, atë Sotiraq Prifti, atëSpiro Bulika, atë Ilia Qirjo, atëJani Konomi, atë Sotir Prifti, atëNiko Bregu, atë Gori Ndreko, atëNikolla Mandro, dhjakon NikoLushi, dhjakon Spiro Pipa,dhjakon Anastas Vrapi etj.Bibliografia:1-Maksim Çuko, Qytetërimi dhekrishterimi në Myzeqe, TeknoPeper, Tiranë 2004, faqe 42.

48

Bernard de Klairvaux (+1159)e kishte origjinën prej njëfamiljeje fisnike nga Fontaines.Në fillim u qeth murg dhe nëvijim u zgjodh igumen nëManastirin Klairvaux. Bernardiështë një nga mistikët më tëmëdhenj të Perëndimit. Ai kishtenjë kulturë të gjerë dhekarakterizohej nga një talent iveçantë oratorie. Fjala e tij vurinë lëvizje botën e atëhershme qëtë merrte pjesë në kryqëzatën edytë. Ishte Shën Bernardi, i cilinë sheshin e Vezeleit elektrizoiturmën, duke iu ndezur vullnetinpër të dhënë jetën për idealin eshenjtë të krishterimit.

Shën Bernardi, duke u shkrirë meturmën dhe duke u bashkuar medëshirën kolektive, shqeu rrobat

për të shpërndarë copërat. Këtocopa stofi, u bënë simboli ishenjtë i kryqëzatës së dytë.Dëshira e Shën Bernardit ishte qët’i jepte kryqëzatës, një bazë tëfortë nisjeje duke bashkuar nëkëtë ekspeditë Francën dheGjermaninë. Ai pati një ndikimtë madh edhe ndaj papëve dhembretërve, por këtë nuk eshfrytëzoi asnjëherë për t’isiguruar vetes funksione të lartanë gjirin e kishës, por u kënaq tëkalonte jetën në vetminë emanastirit. Vepra e tij më erëndësishme titullohet : “Dediligendo Deo” dhe ka karaktermistik.

Besëlidhje. Në Bibël Perëndiashpesh dëshiron që t’i shpëtojënjerëzit me anën e besëlidhjes.Perëndia gjithmonë e mbanpremtimin. Në Shkrimin eShenjtë flitet për besëlidhje tëndryshme, por të gjitha kanëelemente të përbashkëta: 1-Gjithmonë Perëndia meriniciativën. 2-Jepet një premtim,i cili vuloset me anën e një flijimi.Perëndia bëri besëlidhjen meAbrahamin, i cili ishte kryetari ipopullit të zgjedhur. Në këtë rastvula ishte rrethprerja. Perëndia ipremtoi Abrahamit tri gjëra: 1-Që të formonte një komb të

49

fuqishëm. 2-Do t’i jepte kombittokën e Izraelit. 3-Prejpasardhësve të tij do të vinteKrishti. Kemi dy llojbesëlidhjesh: 1-Besëlidhja eVjetër, e cila i përket periudhëspërpara se të vinte Krishti nëbotë. Konkretisht te Zanafilla 9,11, Eksodi 19, 5 etj. 2-Kemi edheBesëlidhjen e Re, e cila përbëhetprej katër Ungjijve, Veprat eApostujve, 23 Letrat dheApokalipsin.

Besim. Me termin besimkuptojmë pranimin e dogmavedhe të ritit të një feje të caktuar.Besimi shoqërohet me bindjen tekulti i adhurimit të Perëndisë.Besimi Ortodoks mbështetet nëmësimdhënien e drejtë kristiane,ashtu siç e predikoi Krishti e mëpas apostujt si e pranuan etërit eSinodet Ekumenike.

Besimtari është njeriu fetar, i cilizbaton me përpikmëri ritinliturgjik.

Betimi ishte një deklaratësolemne me anën e së cilëskërkohej ndëshkimi i Zotit nësenuk mbahej.

Betesda ka kuptimin e “shtëpisësë mëshirës”, sepse aty kryheshin

shërime. Betesda ishte njëpishinë, e cila furnizohej me ujëprej një burimi. Anash saj kishtepesë portikë, tek të cilët gjeninstrehë të sëmurët. Pikërisht nëmomentin që një engjëll zbristedhe trazonte ujin, ai i sëmurë qëhidhej i pari në pishinë shërohej(Joani 5, 2-4).

Bethlehemi ishte rreth dy orëlarg nga Jeruzalemi dhe kishtetoka të begata, prandaj quhej“shtëpia e bukës”. Në Bethlehemkishte lindur mbreti David.Ekzistonte edhe një Bethlehemtjetër rreth shtatë milje larg ngaGalilea. Judea ishte në Jug tëPalestinës. Ungjillori Mathe ethekson në Bethlehem të Judesëjo për ta dalluar nga Bethlehemii Galilesë, por për të vërtetuar seKrishti lindi në truallin e fisit tëJudës, djalit të katërt të Jakovit.Bethlehemi në kohët e lashtaquhej Efratah. Këtë e thotëprofeti Mikea: “Por ti oBethlehem Efratah, megjithëseje i vogël midis mijërave tëJudës, nga ti do të dalë për muaai që do të jetë sundues në Izrael,origjinat e të cilit janë nga kohëte lashta, nga ditët e përjetësisë”(Mikea 5, 2). Maria e kishteorigjinën nga Nazareti, por ugjend me Josifin në Bethlehem

50

për regjistrimin sipas urdhëresëssë Qesar Augustit (Lluka 2,1-5).Në Bethlehem lindi Jezusin ashtusikundër e kishin parathënëprofetët.

Biri. Përdoret në Shkrimin eShenjtë: Biri i Perëndisë, Biri iDavidit, Biri i Njeriut etj. Biri iPerëndisë është një titull, të cilinnë Dhiatën e Vjetër e mbantembreti, si përfaqësues iPerëndisë, ndërsa në Dhiatën eRe këtë titull e mban Jisu Krishti.

Blasfemia në kuptimin emirëfilltë të fjalës është sharrjendaj njerëzve dhe sendeve tëshenjta. Nuk ka asgjë më të keqese blasfemia. Asnjë mëkat nukkrahasohet me të. Njeriu qëblasfemon Perëndinë ngjan menjë të çmendur. Ai sillet më keqse ata që e kanë humbur logjikën.Blasfemia nuk njollos vetëmshpritin, por edhe gjuhën që inxjerr ato fjalë. Mungesa eshprestarisë na shpie në blasfemi.

Bonifaci (680-755) ka lindur nënjë familje aristokrate nëkrahinën e Devonshit në vitin680. Në moshën 30-vjeçare uhirotonis prift dhe filloi punënmisionare tek fiset fride për t’ibërë të krishterë. Misioni i tij nuk

pati sukses sepse fiset fride në atëkohë qenë në luftë me frankët.Atëherë Shën Bonifaci u detyruatë kthehej në vendlindjen e tij nëAngli ku u zgjodh igumen i njëmanastiri, por ideja ekristianizimit të gjermanëve nuke linte të qetë. Në vitin 719 shkoinë Romë, ku u prit mirë nga anae papës, i cili i dha fuqi të plotamisionare.

Me t’u kthyer u nis përsëri tekfiset fride, për të ndihmuarmurgun anglosakson Vilibrand,por pas një mosmarrëveshje mekëtë të fundit, ai shkoi nëkrahinën e Hesit, ku punoi meshumë zell dhe pati sukses. Dukemenduar se me cilësinë eepiskopit, do të kishte më shumëautoritet në misionin e tij,Bonifaci i kërkoi papës që tabënte episkop të gjermanëve. Kjou bë realitet në vitin 722, atëhere

51

kur papa e dorëzoi atë në gradënepiskopale, por pa rezidencë tëpërhershme. Duke parë suksesine autoritetin e tij, papa e bëriBonifacin episkop të gjermanëvenë vitin 737. Bonifaci krijoi treqendra episkopale me në kryemisionarët më të mirëanglosaksonë, të cilët e kishinshoqëruar gjatë kristianizimit tëfiseve gjermane. Për të përsosurjetën monakale, Bonifacithemeloi manastirin e famshëmtë Fludës. Duke e vendosurrezidencën e kryepiskopatës nëMainz, ai bëri që të gjitha fisetgjermane të kenë një qendër tëvetme. Pasi kishte udhëhequr mesukses të plotë për dhjetë vjetkishën gjermane, Bonifaci kujtoiëndrrën e rinisë së tij, për tëvazhduar punën misionare përkristianizimin e fiseve fride.Suksesi këtë radhë ishte shumë imadh. Mjaft fridë u konvertuannë kristianizëm, por kjo gjëshkaktoi zemërimin e pjesës sëfridëve të mbetur paganë. Njëditë kur Bonifaci priste që të vintenjë numër i madh fridësh për t’ipagëzuar, në vend të tyre u ndeshme një turmë fridësh paganë, tëcilët e masakruan së bashku meshoqëruesit e tij në vitin 755. Nëkëtë mënyrë e dha jetën e tij si

martir, apostulli i gjermanëveShën Bonifaci.Bibliografia:1-Teodor Papapavli, Historia eKrishterimit, (Dispensë), Tiranë1994, faqe 20.

Borxhi. Të gjithë i detyrohemiPerëndisë jo vetëm për dhuratatmateriale e shpirtërore që na kadhënë, por edhe për faljen emëkatave tona të shumta. Këtojanë borxhet tona që Zoti igjithmirë na i fal, nëse edhe neveua falim fajtorëve tanë. Perëndianuk dëshiron lutjet dhe sakrificattona, nëse nuk i kemi falur tëgjithë njerëzit tanë. Jeta jonëështë e mbushur me zemërim,padrejtësi dhe mosmirënjohje. Nëshoqërinë e sotme mirëbërja dhemirënjohja takohen shumë rrallë.

Bredhi i Krishtlindjeve e kaorigjinën që nga viti 722, atëherekur Shën Bonifaci u dorëzuaepiskop dhe filloi punënmisionare në rajonin e Hesëve.Sapo mbërriti atje, Bonifaciurdhëroi që të pritej një lis i madhqë konsiderohej i shenjtë,kushtuar perëndisë pagane Donar(perëndia i rrufesë). Me lëndën eatij lisi ai ndërtoi një kishë. Kyishte një hap vendimtar nëkristianizimin e hesëve. Tradita

52

thotë se pikërisht mbi trungun elisit mbiu një bredh (bredhi ështësimboli i përjetësisë). Meqenëseishte periudhë Krishtlindjeshnjerëzit e zbukuruan bredhin dhevendosën pranë tij të gjithadhuratat. Që nga ajo kohë bredhii zbukuruar hyri në traditën epopujve si simbol iKrishtlindjeve. Ky bredh mbaheti ngritur deri në të kremten e Ujittë Bekuar.

Britanikët. Në Britaninë eMadhe krishterimi, u përhap nëshekullin II pas Krishtit gjatëpushtimit romak. Në Irlandë,krishterimi ishte predikuar edhemë parë se në Britani, por nukkishte bazë të qëndrueshme. Nëgjysmën e dytë të shekullit Vmerita i takon Shën Patrikut(432-461), i cili mundi të përhapëkrishterimin në Irlandë. Në Skocikrishterimi u përhap nga punamisionare e murgut irlandezKolumban (512-597). Aktivitetimisionar i tij, për kristianizimine skocezëve zgjati rreth 34 vjet.Britanikët, skocezët dheirlandezët janë fise keltësh,prandaj nuk donin të hynin nëlidhje me kishën anglo-saksone.Vetëm në shekullin VII ata ranënë marrëveshje me anglo-saksonët. Tek Anglo-saksonët

predikoi krishterimin murguAgustin. Ky i fundit në vitin 596u dërgua prej papës Grigori I sëbashku me 40 murgj. Pasi kaluanGalatinë arritën në brigjet Kent,ku u mirëpritën nga mbretiEthelmbert, i cili ishte idhujtar.Ky i fundit, i ndikuar nga gruajae tij Vertha, që ishte e krishterënga mbretëria e frankëve, jovetëm që i mirëpriti, por i la tëlirë të predikonin krishterimin.Mbreti Ethelmbert u pagëzua dheshembullin e tij e ndoqi i gjithëpopulli. Në vitin 597 Agustini ubë kryepiskop i Kanterburnit,duke u fronëzuar ngakryeepiskopi i Francës Elefteri.Ai që organizoi kishën anglo-saksone ishte murgu Teodor ngaTarso i Azisë së Vogël. Ai u bëKryepiskopi i Kanterburnit nëvitin 669 kur ishte në moshën 67-vjeçare.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Përhapja ekrishterimit në ishujt britanikë,Ngjallja, tetor 2000, faqe 5.

Bukët e pabrumta (áæýìùí)gatueshin pa maja dhe nukpërdoreshin gjatë javës pasPashkëve (Eksodi 12, 14-20).Festa e bukëve të pabrumta(áæýìùí) zgjaste shtatë ditë. Meanën e kësaj feste hebrejtë

53

kremtonin lirinë e daljes ngaskllavëria e Egjiptit.

Bula është letër e shkruar ngaPapa në pergamen dhe e dyllosurme plumb, ku trajtohen çështjedogmatike.

Bullgarët. Kristjanizmi ibullgarëve u bë në këto rrethana:Një motër e mbretit bullgar Borisu zu robinë nga bizantinët në luftëdhe e çuan në Kostandinopojë, kuu trajtua me shumë dashamirësinga perandoresha Teodora. Ajopranoi të kalonte në fenë ekrishterë duke u pagëzuar meemrin Maria. Kur u kthye nëBullgari u përpoq të bindte tëvëllanë, mbretin Boris, për t’upagëzuar. Pagëzimi i tij, u bë nënjë ceremoni madhështore nëkishën e Ballshit dhe nuni i tij, ubë perandori bizantin Mihali III(842-867) me anën e njëpërfaqësuesi të tij. Borisi (852-889) mori emrin e nunit, Mihal.Gjatë luftës së parë botërore njëoficer austriak i quajtur KamilaPrashniker zbuloi në Ballsh tëMallakastrës një pllakë guri menjë mbishkrim në greqishtenbizantine. “U pagëzuasundimtari i Bullgarisë BorisiCar, i quajtur Mihal, së bashkume popullin e tij, të dhënë prej

Perëndisë në vitin 6374.” Kjodatë është dhënë sipas kalendaritbizantin ku sipas kalendarit të riGrigorian i përket vitit 866 pasKrishtit. Shembullin e Borisit endoqi i gjithë populli. Vite mëvonë princi Boris i kërkoiPatrikut të Kostandinopojës,Fotit, që ta shpallte patriarkanëtë pavarur Kishën e Bullgarisë.Foti refuzoi nëpërmjet heshtjes,atëherë Borisi e adreson të njëjtënkërkesë te papa Nikolla. Ky ifundit i ktheu përgjigje dukepranuar të hirotonisë në Bullgarijo një patrik por kryeepiskop.Misioni papal që mbërriti nëBullgari, i kërkoi Borisit dëbimine misionarëve bizantinë. Këta tëfundit e informuan Fotin në lidhjeme çështjen e Kishës Bullgare seatje qenë përhapur inovacionetperëndimore. Atëherë patrikuFoti mblodhi një sinod lokal nëKostandinopojë ku dënoiveprimet antikanonike të papës.Me qarkoren e tij, Foti i informoiedhe patrikët e tjerë duke i ftuartë miratonin vendimin epërbashkët. Në vitin 867 Foti nëenciklikën e tij e akuzonte papënNikolla I për herezi dhe preu metë çdo lloj komunikimi. Vite mëvonë një sinod, që u mbajt nëkryesinë e përfaqësuesve tëpapës, e dënoi Fotin. Gjatë

54

seancave të fundit të sinoditpatriku Ignat, u njoftua për njërikthim të bullgarëve. PrinciBoris kërkoi nga kisha bizantineqë t’i emëronte një kryeepiskop.Ignati nuk i përfilli kërkesat epërfaqësuesve të papës dhe ipranoi bullgarët me entuziazëm.Bibliografia:1-Theofan Popa, Mbishkrime tëKishave në Shqipëri, Tiranë 1998,faqe 79.2-ÄçìÞôñéïò Ãüíçò, ÅêêëçóéáóôÞÉóôïñßá ô ù í Åêêëç ó é þ í ôçòÂïõëãáñßáò êáé Óåñâßáò, ÁèÞíá1996, óåë. 31-35.

Burimi i Filipit gjendej tetëkilometra në veri të Hevronit. Tekky burim u pagëzua eunuku ngaEtiopia, i cili ishte pagani i parëqë pranoi Krishtin.

Butrinti është një nga qytetet mëtë lashta të Shqipërisë. Me pozitëgjeografike të favorshme ai ështëmë një kodër të gadishullit tëKsamilit, buzë liqenit me tënjëjtin emër, rreth 15 kilometranë jug të Sarandës. Në kohëtantike Butrinti i përkistebashkësisë së fiseve kaone dhemë vonë kaloi në shtetin e Epirit.Mbas pushtimit romak në vitin167 para Krishtit, Butrinti ështëkryeqendra e bashkësisë së njëritprej fiseve kaone, ndërsa në

kohën e Jul Çezarit, Butrinti ukthye në koloni romake. Nëshekullin V para Krishtit Butrintishtrihej në të gjithë faqen verioretë kodrës. Nga ajo kohë janëruajtur muret rrethuese, të cilatzbresin me portat e tyre deri nëbregun e liqenit. Në gjysmën edytë të shek. III para Krishtitqyteti u zgjerua duke u shtrirë nëfushën që gjendej nga ana jugoree kodrës. Aty u ndërtua agora(pazari) e qytetit, një portik, njëtempull i vogël dhe teatri ifamshëm me 1500 vende.

Në kohën romake, Butrinti urindërtua plotësisht. Ndër veprate artit të zbulura në Butrint, vendtë veçantë zënë ato të skulpturës,midis të cilave shprehet një relievi Nikes që i përket shek. V paraKrishtit, si dhe një kokë femre enjohur me emrin “Hyjnesha eButrintit”. Me këtë trashëgimiantike lidhen edhe disamonumente të kohës së Bizantit,

55

të cilat dëshmojnë për zhvillimine krishterimit në vend. Në shekujtqë vijojnë, Butrinti ndoqi fatet ePerandorisë Romake. Me ndarjene saj hyri nën sundimin ePerandorisë Bizantine. Nëmesjetë gjatë shekujve XVII-XVIII Butrinti i përkistesundimeve të Venedikut. Medobësimin e rënien e Pashallëkuttë Janinës, Butrinti kaloi nënsundimin e gjatë osman deri nëvitin 1913. Gjatë viteve 1927–1940 në Butrint u kryen kërkimearkeologjike nga një misionarkeologjik italian. Pas çlirimittë vendit në këtë qendër u kryenmjaft kërkime arkeologjike, prejtë cilave del se në shek VII dheVI para Krishtit Butrinti ishte njëqendër urbane, gjurmët e së cilësjanë ruajtur në Akropolin eqytetit.Bibliografia:1-Pirro Thomo, Kishatpasbizantine në Shqipërinë e Jugut,botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë, 1998,faqe 19.

C

Celebrim. Ka kuptimin ekryerjes së një shërbese fetare,për shembull: Celebrimi iLiturgjisë hyjnore. Celebrimi iPagëzimit etj.

Centurioni ishte ushtarakromak, që kishte në varësi njëqinushtarë.

Cistercianëve është urdhërimonakal më i vjetër në Perëndim,i krijuar në shekullin XI. Kyurdhër ushtronte asketizëm tërreptë dhe thjeshtësi përsa ipërket veshjes së monakëve dhezbukurimit të kishave, ndërtesavetë manastireve etj. Për të siguruarjetën e tyre murgjërit cistercianëpunonin tokat që mbeteshin djerë.Në ndryshim nga murgjit e tjerë,ata dalloheshin nga rasoja ebardhë. Të gjitha manastiretcisterciane, formonin njëkongregacion të organizuar mbibaza demokratike, në sensin qëishin të gjithë të barabartë. Atakishin në krye një këshill qëpërbëhej nga pesë igumenë(abatë) të pesë manstireve tëkongregacioneve cisterciane.

56

Ç

Çelsi ishte filozof pagan, i cilinga mesi i shekullit të parë,shkroi një vepër me titullin“Doktrina e vërtetë”, që bintendesh me krishterimin. Dijetarifamshëm Çelsi, akuzat e tijkundër krishterimit nuk i paraqetdrejtpërsëdrejti, por i vë në gojëne një judeu, i cili e prezanton JesuKrishtin si një magjistar dhemashtrues, ndërsa mrekullitë qëkishte bërë dhe Ngjalljen e tij sitë ishin përralla; VirgjëreshënMari si një grua me moral tëdiskutueshëm etj. Por Çelsi talletedhe me judaizmin, të cilin ekonsideron absurd dhe të bazuarnë gënjeshtër. Ai i krahasonkristianët dhe judejtë si një tufëlakuriqësh nate ose si njëgrumbull mizash dheu ose sikrimba. Çelsi e njihte mjaft mirëdoktrinën kristiane, pasi kishtelexuar shumë vepra të shenjta dhekishte asistuar në disa mbledhjetë kristianëve. Duke u tallur mekristianët dhe duke kritikuarkristianizmin, ai shpresonte t’inxiste të krishterët që tëktheheshin në paganizëm, qësipas tij ishte feja e shtetit romakdhe i vetmi besim fetar i vërtetë.

Çernakull quhet vendi ku Zotidhe Shpëtimtari ynë Jisu Krishtihëngri darkën e fundit.Çernakulli i Jerusalemit ështëshkatërruar në vitin 640 dhe mëpas është rindërtuar në vitin1044.

Çetirët e kishin origjinën ngaGrabova dhe mbiemri i tyrefillestar ka qenë Katro. Çetirëtkanë qenë vllehë dhe kanëzhvilluar aktivitetin e tyre nëpërkishat e Beratit dhe të Myzeqesë.Ata kanë pikturuar afresket ekishës “Fjetja e Shën Mërisë” nëkalanë e Beratit, si dhe nëpërfshatrat e Myzeqesë: Karavasta,Toshkëz, Krutje e Sipërme, Fier,Vanaj, Strumë, Bishtqethëm,Kadipashaj etj. Joani dhe i vëllaiGjergji kanë qenë bashkëkohës tëKostandin dhe Athanas Zografit.Ata kanë pikturuar afresket ekishës së Shën Kollit në Vanaj,ndërsa vëllezërit Zografi ikonate ikonastasit të kishës.Ikonografët grabovarë të familjesÇetiri kanë pikturuar edheshenjtorët që kanë vepruar nëShqipëri, Nikodhimin e Beratit,Gjon Vladimirin etj.Bibliografia:1-Gazmend Muka, Art’thëniabizantine tek Çetirët, Afërdita,Tiranë 1999.

57

D

Damasku ishte qyteti më i vjetëri Dekapolit dhe kryeqyteti imbretërisë së Judës. Ai bëntepjesë në Siri dhe qeverisej ngambreti Navateo Aretha (IIKorintasve 11, 32). Damaskugjendej jashtë juridiksionit tëSinedrit të Jeruzalemit. NëDamask ishte një bashkësijudaike.

Danaksi ka qenë anagnost ikishës së Vlorës dhe Ilirisë. Nukdihet me saktësi koha emartirizimit të tij, por sipasSinaksarit të Nikodhim Agjioritit,Danaksi ishte ngarkuar meruajtjen e objekteve të shenjta tëkishës së Vlorës. Më vonë udiktua dhe e detyruan që t’u bëntefli idhujve. Pasi nuk pranoi iprenë kokën me shpatë dukemarrë nga Perëndia kurorën emartirit. Kisha jonë e ka shpallurshenjt dhe e kremton më 6 Maj.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Dispensë,Leksione (Apologjitika,Patrollogjia, Pimantika, Liturgjika,Historia e Kishës), botim iK.O.A.Sh-it, Tiranë 1998, faqe 92.

Darka Mistike quhet e tillë,sepse Shpëtimtari ynë Jisu

Krishti u ofroi nxënësve Misterine Falenderimit Hyjnor, duke ikëshilluar, që ata dhe pasuesit etyre ta kryenin atë në kujtim tëTij.

Dasma është festa e gëzuar megosti dhe muzikë për nder të çiftitqë martohet. Në Dhiatën e VjetërLabani, vjehërri i Jakobit, i ftonnjerëzit në dasmë, ku sipas librittë Gjyqtarëve ajo zgjati shtatëditë. Në Dhiatën e Re kemidasmën në Kana, etj.

Dashuria. Në Dhiatën e Repërmendet dashuria që kaPerëndia për njeriun, por edhedashuria e njerëzve midis tyredhe ndaj Perëndisë. Dashuria ekrishterë dallon prej çdo llojdashurie tjetër, sepse ajo ështëfrut i Shpirtit të Shenjtë(Galatasve 5, 22). Dashuria enjeriut ndaj Perëndisë është sipërgjigje e njeriut në dashurinë ePerëndisë (I Joanit 4, 10) dheshfaqet në komunikimin evazhdueshëm me Perëndinë. Kjoështë edhe porosia e parë dhe mëe madhe e Krishtit (Mateu 22,36-39).

Davidi ishte djali i vogël i Jeseutnga fisi i Judës dhe kishte lindurnë Bethlehem në vitin 1085 p. K.

58

dhe vdiq në moshën shtatëdhjetëvjeçare. Ai u shqua që në vogëlipër trimërinë e tij, si një bari ivogël që fitoi mbi Goliatin.Davidi ishte muzikant dhe poet.Aftësitë e tij poetike i tregoi nëshkruarjen e psalmeve. U quajt izgjedhuri i Perëndisë në vendin eSaulit dhe mbretëroi në fisin eJudës afërsisht shtatë vjet dhe nëgjithë Izraelin 33 vjet. Gjatëmbretërimit të tij Jeruzalemi u bëkryeqytet dhe i shtriu zotërimettutje kufinjve të Palestinës.

Davidi është mbreti i parë qëpërmendet në gjenealogjinë eJisuit duke i dhënë këtij të funditorigjinë mbretërore (Lluka 1,32). Trashëgimtari i Davidit ishteSollomoni (Libri II Samuelit 12,

24), i cili lindi nga Vithsava,gruaja e Urias (Libri II Samuelit11, 2). Më pas Davidi u penduapër padrejtësinë që i bëri Uriasdhe shkroi psalmin 50, i cili quhetndryshe edhe psalmi i pendimit(Libri II Samuelit 12, 13). Nëhebraisht David do të thotë “idashur”.

David Selenicasi e kishtepreardhjen nga Selenica eKolonjës. Krijmtaria e DavidSelenicasit u shfaq në Voskopojë,kur në vitin 1726 ai pikturoiKishën e Shën Kollit. Këtë evërteton edhe mbishkrimi qëgjendet mbi faqen e muritperëndimor në Kishën e ShënKollit në Voskopojë. Të dhënat ekëtij mbishkrimi vërtetojnë seikonografin David Selenicasi nëpikturimin e kishës e kanëndihmuar Kostandini dhe Kristodhe të tre së bashku i përfunduanpikturat murale më 18 tetor 1726.Tematika e afreskeve tëpikturuara nga David Selenicasiështë marrë kryesisht nga Dhiatae Re, por përveç skenavekryesore, si p.sh. “Lindja eKrishtit”, “Pagëzimi”, “Ngjallja”ose “Lindja e Shën Mërisë”,“Ungjillëzimi”, “Fjetja e ShënMërisë” etj, ikonografi kapikturuar edhe skena të rralla të

59

marra nga tradita e kishës, ndërtë cilat mund të veçojmë:“Këshilltar i mrekullueshëm” nëtë cilën paraqitet Krishti me fletësi engjëll, piktura murale “Therjae foshnjave në Betlehem”, skenae Ungjillorit Lluka dukepikturuar ikonën e parë të ShënMërisë etj. Pasi ushtroiaktivitetin e tij ikonografik nëShqipëri, vite më vonë DavidSelenicasi ka pikturuar në MalinAthos afresket e kishës kushtuarVirgjëreshës Kukuzelica nëManastirin e Lavrës. Afresket ekësaj kishe janë të vitit 1715. Më1727 ai ka pikturuar kishën eShën Prodhromit në Kostur.David Selenicasi, duke iupërmbajtur kanoneve të kishësdhe traditës, në pikturën e tij futiedhe elemente etnografike dhejetësore.Bibliogafia:1-Dhorka Dhamo, Piktura muralemesjetare shqiptare, Tiranë 1974,faqe 57.2-Theofan Popa, Ikonografëtshqiptarë të shekullit XVIII,Ngjallja, tetor 1995, faqe 11.3-Theofan Popa, Mbishkrime tëkishave në Shqipëri, Akademia eShkencave, Tiranë 1998, faqe 16,N.331.

Delet simbolizojnë grigjën, prapopullin e Perëndisë. Në Dhiatën

e Vjetër profeti Jeremia ankohet:“Populli im është vatha e delevetë humbura” (Jeremia 50, 6). NëDhiatën e Re, Zoti dheShpëtimtari ynë Jisu Krishti idërgon apostujt në botë duke uthënë: “Shkoni te delet ehumbura të shtëpisë së Izraelit”(Mateu 10, 6). Krishti ështëBariu i Mirë, i cili kërkon delene humbur dhe e sjell në vathë“Unë jam bariu i mirë, i cili injeh delet dhe jep jetën për delete tij” (Joani 10, 11-16).

Dekalogu. Bëhet fjalë përDekalogun që Perëndia i dhaMoisiut në malin Sina gjatëmuajit të tretë të eksodit tëizraelitëve prej Egjiptit.Dekalogu i Moisiut përmbandhjetë porosi, të cilat mund t’indajmë në dy kategori: Katërporositë e para i referohenPerëndisë dhe porositë e tjera ireferohen dashurisë për tëafërmin. Dekalogu ishte ligji iparë i shkruar i Perëndisë qërregullonte jetën fetare, shoqëroredhe morale të hebrenjve.

Demonët janë frymë të këqija qëkundërshtojnë veprën ePerëndisë. Sipas mësimdhënieskristiane demonët janë engjëjt e

60

rënë. Jisu Krishti ka pushtet t’imposhtë demonët.

Denari ishte një lloj monedheargjendi romake, që kishte vlerëne një dite pune për një argat.

Dera e bukur (ùñáßá ðýëç) tëshpinte nga oborri në pjesën ebrendshme të tempullit. NgaDera e bukur kalonin pelegrinëtdhe vizitorët. Në të dy anët eportës qëndronin lypsat për tëkërkuar lëmoshë.

Deti i Kuq përbëhej nga një vargliqenesh dhe moçalesh midisDetit Mesdhe dhe Gjirit të Suezit.

Diaspora judaike. Kur themidiasporë, kemi parasysh judenjtëqë u larguan nga atdheu i tyre dheu vendosën në vende të ndryshmetë botës. Këto shpërnguljejudenjtë i patën filluar që ngakoha e skllavërisë babilonike.Shkaqet e formimit të diasporësishin faktorët ekonomikë eshoqërorë, duke formuar kështubashkësitë judaike jashtë kufijvetë Palestinës. Këto bashkësishtriheshin nga Spanja e deri nëKrime. Mjaft judej kishte edhe nëSiri, Azi të Vogël, Greqi, Itali etj.

Dëgjimi ose ipakoi është njëhimn me anën e së cilit jepet lajmii ngjalljes së Krishtit, prandajduhet dëgjuar me vëmendje.

Dërgimësoret ose eksapostillaripsallen në mëngjesore pas këngëssë nëntë dhe para lavdërimeve.Dërgimësoret e se dielëspërmendin dërgimin nga Krishtiqë dishepujt të predikojnë.Dërgimësoret ngjallësore janënjëmbëdhjetë dhe çdo njera prejtyre ka të bëjë me ngjarjetungjillore.

Dëshmitarët e Jehovait embështesin doktrinën e tyre nëmësimdhënien e Karol Roselit(1852-1916). Ky i fundit në vitin1870 Rosel themeloi një cikël tëstudimeve biblike në kishënSekond Adventist, ndërsa më1879 Roseli botoi revistën “Rojae Sionit dhe predikimi i ardhjessë Krishtit”. Revista ndryshoidisa herë emërtimet derisa më1908 mori emrin “Kulla eRojës”. Pas vdekjes së Roselitveprën e tij e vazhdoi JosifRoderfordh (1869-1942). Ky ifundit është edhe themeluesi iorganizatës që mban emrin“Dëshmitarrët e Jehovait”. Aikishte lindur në Misuri në njëfamilje baptiste. Studioi drejtësi

61

dhe më vonë u bë prokuror.Roderfordh u bë avokati i firmësdhe pas vdekjes të Roselit më 6janar 1917, ai mundi të zotërontegjithë trashëgiminë duke u bërëkryetari i vetëm i firmës. Emrin“Dëshmitarrët e Jehovait” emorën në vitin 1931. Ata espjegojnë në mënyrë të veçantëBiblën, të cilën e mbajnë si tëpagabueshme dhe theksojnëardhjen e shpejtë të Krishtit. Sotjanë rreth 3.000.000 në afro 200vende të botës.

Dëshmorët e Apollonisë Feliksi,Hermesi dhe Pelegrini kanë jetuarnë vitet e mbretërimit tëperandorit Numerian. Ata flisninpër besimin e krishterë dhe përkotësitë e perëndive pagane. Tredjem të tjerë me origjinë ngaAthina qenë larguar nga vendi ityre dhe qenë vendosur në njëshpellë pranë Apollonisë, kubënin jetë asketike. Emrat e tyreqenë: dhjakoni Izaur dhe miqtë etij Vasili e Inocenti. Djemtëshqiptarë dhe ata nga Athinakishin në shpirt një dëshirë.Kështu ata zunë miqësi me njëri-tjetrin. Një ditë djemtë ngaApollonia braktisën shtëpitë dheu bashkuan me asketët, por kjogjë nuk u pëlqeu prindërve tëtyre, të cilët i denoncuan te

prefekti i Apollonisë Triponti. Kyi fundit i arrestoi dhe u përpoqqë t’i sillte përsëri në idhujtari,por djemtë iu përgjigjën se qenëtë krishterë dhe do të vdisnin tëtillë. Atëherë Prefekti urdhëroi qët’i dënonin me vdekje duke iuprerë kokat. Ndërsa Izauri, Vasilidhe Inocenti ranë në duart e tëbirit të prefektit Apolloni, i cilipasi i torturoi urdhëroi që t’upriteshin kokat edhe atyre. Kishajonë i kujton gjashtë martirët eApollonisë më 17 qershor.Bibliografia:1-Mitropoliti i Korçës Joani,Martirët e shenjtë të Apolonisë,Ngjallja, qershor 1995, faqe 7.

Didakia e 12 Apostujve (ÇÄéäá÷Þ ôùí äþäåêá Áðïóôüëùí)u zbulua në vitin 1875 nëKostandinopojë nga MitropolitiFilothe Vrioni. Teksti përbëhetprej 16 kapitujsh, të ndarë në tripjesë. Pjesa e parë është njëkatikezë morale (kreu I-IV),pjesa e dytë është përshkrimliturgjik (kreu VII-X) dhe e tretaka udhëzime për kishën (kreu XI-XV). Epilogu flet për ardhjen edytë të Krishtit. Didakia e 12Apostujve na jep shumëinformacione për komunitetin eparë të krishterë.Bibliografia:

62

1-Dhimitër Beduli, Leksione,Patrollogjia, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 1998, faqe 38.

Diel (e). E diela është dita e Zotit,d.m.th. e përkushtuar për Zotin.Besimtarët e dinë rëndësinë ekësaj dite, ndaj, duke iushmangur punëve, bëjnë pushim,shkojnë në Kishë dhe pjesën tjetërtë ditës e kalojnë në atmosferën egëzuar familjare ose merren mevepra njeridashëse. Në këtë ditënjerëzit të veshur me rrobat e tyremë të mira bëjnë vizita tek tëafërmit ose dalin shëtitje mefëmijët e tyre. E gjithë familjaduhet të hajë drekë së bashku.Edhe ushqimi është më i miri igjithë javës, duke i dhënë çdogjëje atmosferën e festës. Kështupra dallohet e Diela nga ditët etjera të javës, si nga karakterifetar e adhurues, ashtu edheqëllimi shoqëror i saj. Epiqendrae saj është shprestaria dhepërkushtimi te Perëndia,adhurimi i përbashkët gjatëLiturgjisë Hyjnore, si dhe veprabamirëse ndaj të afërmve.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Përmesshkrimeve, (Publiçistikë), Tiranë2004, faqe 40-41.

Diokleciani (284-305) e kishteorigjinën nga fisi ilir i Diokles(Mali i Zi). Në vitin 285Diokliciani u ngjit në fronin eperandorisë romake. Ai kishteqenë komandant i rojevepersonale të perandorit tëmëparshëm. Merita eDioklicianit ishte ndarja epushtetit perandorak në dyAugustë dhe dy Qesarë, kuçdonjeri prej tyre ishte sundimtarfuqiplotë në pjesën e perandorisëqë i takonte.

Diokleciani u shpall AugustiSuprem dhe si August të dytëemëroi Maksimianin, i ciligjithashtu ishte prej gjakut ilir,ndërsa dy Qesarët kishin njëgradë më poshtë se Augustët. Ipari ishte Kostandi me origjinënga Dardania (e ëma e tij ishtembesa e perandorit Klaud).

63

Diokleciani sundoi rreth 21 vjetderisa në moshën 59-vjeçare dhadorëheqjen. Në dimrin e vitit 304-305, Diokleciani u sëmur dheduke e parë që fuqitë po e linindha dorëheqjen duke u tërhequrnë pallatin e tij në Split tëDalmacisë. Më 1 maj të vitit 305bëri emërimin e Çezarëve të rinj,duke caktuar si August Galerin,të cilit i dorëzoi edhe skeptrinperandorak. Në vitin 313Diokleciani vdiq në moshën 70-vjeçare.Bibliografia:1-Diokleciani perandor i famshëmnga Iliria, Bacchus, Tiranë 2002,faqe 47-49.

Dionis Eksigu (+545) e kishteorigjinën nga Skithia, e cilaatëherë ishte provincë romake.Nuk dihet koha e lindjes së tij.Njohim vetëm se gjatë viteve500-545 ishte murg në Romë.Ishte njohës i kulturës greke, tëcilën e reflektonte në perëndim.Fjeti në vitin 545. Shkrimet: 1)Vepra të karakterit kohor janëRreth Pashkës, ku përshkruhetmënyra aleksandrine epërllogaritjes së Pashkës. Dionisillogariti që Krishti kishte lindurnë vitin 754 nga themelimi iRomës. 2) Koleksioni ikanoneve, u shkrua në Romë

rreth vitit 500 dhe përmbankanonet sinodike të lindjes dheperëndimit deri në vitin 451. Janëtë përkthyera dhe 50 kanonetapostolike. 3) Përkthime. Dionisipërktheu nga greqishtja nëlatinisht jetën e Pahomit,historinë e prerjes së kokës sëJoan Pagëzorit etj.

Diptikët janë libra tek të cilëtshënohen emrat e episkopëve dhepriftërinjve, të një kishe.

Disku i Shenjtë simbolizongrazhdin, në të cilin lindi Krishti.Mbi të vendoset Qengji.

Dogma janë themelet kryesore tëmësimdhënies fetare. Dogmat ekrishtera janë të vërtetat ebesimit, të cilat bazohen nëShkrimin e Shenjtë dhe janëdekretuar nëpër SinodetEkumenike.

Domenikanëve ose urdhëri ipredikatorëve u krijua në tënjëjtën kohë me urdhërin eFrançeskanëve. Papa e miratoi nëvitin 1216, me emrin “Urdhëri iVëllezeve Predikues” duke iunjohur të drejtën e kryerjes sëmistereve të shenjta dhe tëpranonin rrëfimin e mëkatarëve.Më vonë papa u besoi

64

inkuizicionin. Mënyra eorganizimit të këtij urdhëri ështëidentik me atë françeskan,prandaj hyri në konflikt me ta dhekanë qënë vazhdimisht nërivalitet. Domenikanët iudrejtoheshin shtresaveintelektuale dhe të pasurve,ndërsa françeskanët turmës sëpopullit.

Uniforma e tyre ishte xhaketa ebardhë prej leshi dhe rasoja ezezë.

Donati ka qenë peshkop i qytetittë Evrisë dhe ka ushtruaraktivitetin në kohën e Teodosit tëMadh (379-395). Ai ka lindur nëEvria, afër Paramithisë së Epirit.Donati ka marrë pjesë në SinodinII Ekumenik që u mbajt nëKostandinopojë (381). Në fshatine tij të lindjes në Sul, kishte njëburim me ujë vdekjeprurës.Donati shkoi së bashku meklerikët e tij dhe menjëherë udëgjua një gjëmim. Atëherë doliprej burimit një dragua, i cili iu

vërsul shenjtit. Donati e goditi melitar dhe dragoi ngordhi. Në vijimDonati bekoi burimin dhe piu ujëvetë i pari. Fama e tij shkoi derinë Kostandinopojë. Donati fjetimë 387 në moshë të madhe. Nëkujtim të tij në qytetin e Evrisë undërtua manastiri i Shën Donatit.

Në kohën e pushtimit turk vendipërreth manastirit u quajtAjdonat Kalas, që do të thotëKalaja e Donatit ose Ajdonati isotëm. Shën Donati është shenjtimbrojtës i Epirit të Vjetër. Nëvitin 1125 trupi i tij u mor prejvenecianëve dhe ka shumëmundësi të ndodhet në Muranotë Venecias, ndërsa sipasNikodhim Agjioritit lipsanet eDonatit janë të fshehura në

65

malësinë e Sulit në shenjërespekti për shenjtorin suliot.Bibliografia:1-Mitropoliti i Korçës Joani,Shenjtorët Iliro-shqiptarë(Dispensë), faqe 57-58.

Dora është pjesë e trupit tënjeriut dhe ka përdorim të gjerënë Bibël. Përmendet si dora ePerëndisë. Krishti shtrin dorëndhe shëron të sëmurët. Me anëne vendosjes së duarve mbi kokëtrasmentohet hiri i Perëndisë tekApostujt. Me anën e dorës sëdjathtë bëjmë shenjën e kryqit.Me anën e dorës së djathtë priftibekon besimtarët etj.

Drejtët (të). Të Drejtët qenë tëgjithë ata që jetuan para Krishtit,me shpresën e ardhjes së Mesisë,hyjprindër, profetë, patrikë,gjykatës, mbretër e të tjerë quhentë drejtë. Me ardhjen e Krishtitpushuan së ekzistuari të drejtët,domethënë njerëzit të cilët prisnintë vinte Mesia.

Dreri që pi ujë simbolizonnjerëzit që kanë etje shpirtërore.Ata venë për të pirë ujë tekPerëndia që është burimi ipashtershëm.

Drinopojës. Episkopata e kapasur rezidencën në qytetin evjetër të Drinopojës, i cili gjendejndërmjet fshatrave Goricë dheTerihat të Dropullit të sotëm.Episkopi i Drinopojës, Ypati nëvitin 516, ka marrë pjesë aktivenë Sinodin lokal të Epirit. Rrethvitit 516 qyteti i madh iDrinopojës u shkatërrua prejsulmeve të gotëve dhe qendraepiskopale kaloi në Kladianë dhemë vonë në Kardhiq. Më 1395Gjon Yenevisi e trasferoi qendrënepiskopale në Gjirokastër kugjendet edhe sot. Në korrik të vitit1835 episkopata e Drinopojës meanën e një vendimi patriarkal ukthye në mitropoli. Nëjuridiksionin e kësaj mitropolievihen edhe episkopata e Delvinësdhe ajo e Himarës. Mitropoliti iparë ka qenë Imzot Paisi, i cilimbante titullin Mitropolit iDrinopojës, Delvinës dheHimarës. Në rendin e mitropolivetë Patriarkanës Ekumenike,Mitropolia e Drinopojës,Delvinës dhe Himarës radhitej e64-ta. Më 1922 kur u shpallautoqefalia e K.O.A.Sh-it, kjomitropoli zbriti në rangepiskopate me titullin episkopatae Drinopojës, Delvinës dheHimarës.

66

DH

Dhimitër Beduli (1914-1996) kalindur më 1914 në Skore tëPogonit në rrethin e Gjirokastrës.Në vitin 1930 pasi përfundoigjimnazin në Athinë, u nis përstudime teologjike në Rumani, tëcilat i përfundoi në vitin 1934.

Përveç studimeve teologjikeBeduli u specializua në MuzikënBizantine. Sapo u kthye ngaRumania në vitin 1934 punoi sipedagog dhe gjatë viteve 1935-1944 u emërua drejtor i seminarit“Apostull Pavli” në Tiranë. Membylljen e Seminarit në vitin1945 Beduli filloi punë nëDrejtorinë Qendrore të Ofiçinave

në Durrës dhe në vijim shef planinë Uzinën Mekanike në Tiranë.Mund të themi se që nga viti 1945deri në vitin 1967 kur u prishënkishat, janë plot 22 vjet, gjatë tëcilave Beduli i talentuar ka qenëi mënjanuar. Pas triumfit tëdemokracisë, Beduli, tashmëpensionist u vu në krye të grupitpër ringjalljen e kishës. Meardhjen në Shqipëri tëKryepiskopit Anastas, DhimitërBeduli u bë krahu i djathtë i tij.Beduli iu kthye punëspedagogjike në seminarin eDurrësit dhe veprimtarisëpublicistike, duke qenëartikullshkruesi kryesor i gazetës“Ngjallja”. Për kontributin e tijshumëvjeçar, për lartësimin eOrtodoksisë në Shqipëri PatrikuEkumenik Bartolomeu I e nderoiBedulin me titullin “Arhond-Mësues i Ungjillit”. Shumica eveprave të Bedulit u botuan pasvdekjes së tij dhe për këtë meritëka i biri Kristofor Beduli, i cili ipërgatiti për botim. Ja disa prejtyre:1-Kisha Ortodokse Autoqefale tëShqipërisë deri në vitin 1944,botuar në vitin 1992.2-Një vështrim mbi kishat dhemanastiret e Pogonit, botuar nëvitin 1996

67

3-Kodiku i Kishës së ShënProkopit (Bashkësia ortodokse eTiranës), botuar në 19974-Skorea e Pogonit, botuar nëvitin 20005-Sopiku i Pogonit, botuar nëvitin 20026-Çatista e Pogonit, botuar nëvitin 2002Përkthime të Dhimitër Bedulit:1-Besimi, botuar më 1939 dheribotuar më 19942-Historia e një princi indian,botuar më 1945 dhe ribotuar më19943-Ungjilli bazë e jetës, botuar më1944 dhe ribotuar më 19944-Orthodhoksia, botuar më 1945dhe ribotuar më 19945-Kozmai nga Etolia, botuar më1979Dhimitër Bedulin e kam pasurprofesorin e Historisë sëKrishterimit në Shqipëri gjatëkohës që studioja në Seminar. Kaqenë lënda që e kisha pasion jovetëm se më pëlqente, por edhenga mënyra e mësimdhënies sëprofesorit. Figura të tilla siBeduli janë të papërsëritshme,prandaj duhen vlerësuar ashtu siçe meritojnë.

Dhimitër Sinaiti në 15 vitet efundit ka shërbyer sizëvendësmitropolit i

Gjirokastrës. Ai ka qenë pjesëtari vëllazërisë së njohur murgëroretë Sinait, në Egjipt dhe është njënga studiuesit dhe kataloguesit edorëshkrimeve të famshme që uzbuluan aty, mes të cilëve edhedorëshkrimi më i vjetër i Dhiatëssë Re. Hirësi Dhimitrin e kampasur profesorin e Dhiatës sëVjetër në Seminarin Teologjik tëDurrësit dhe ruaj kujtimet më tëmira për të. Kopetent nëmësimdhënie dhe korrekt mestudentët. Me këto fjalë mund tëpërmbledh respektin dhekonsideratën që kam për këtënjeri të përkushtuar tek Perëndia.

Dorëzimi i tij në gradënepiskopale u krye më 16 nëntor2006, në Katedralen eUngjillëzimit të Hyjlindëses, nëTiranë, nga KryepiskopiAnastas, Hirësi Ignati dhe Hirësi

68

Joani, ndërsa fronëzimi siMitropolitit i Gjirokastrës u bënëmë 26.11.2006, në kishën eKryeengjëjve në Gjirokastër.Shërbesa u krye në shqip dhegreqisht, sipas specifikës së kësajmitropolie, gjë që dëshmonharmoninë dhe respektin endërsjellë mes besimtarëve.Bibliografia.1-Plotësohet Sinodi i Shenjtë,Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 7.

Dhimitër Kokoneshi ka lindurmë 26 tetor të vitit 1886 nëfshatin Llëngë të Pogradecit nënjë familje atdhetare. Shkollënfillore e kreu në vendlindje dhenë vijim studioi në shkollënNormale të Manastirit, të cilën epërfundoi më 1906. Pasi u kthyenë atdhe filloi veprimtarinëpatriotike duke u lidhur melëvizjen e Fan Nolit. Në vitin1925 Dhimitër Kokoneshipërfundoi Seminarin në Janinë tëGreqisë dhe pas dy vjetësh më1927 u dorëzua prift ngaKryeepiskop Visarion Xhuvani.Atë Dhimitër Kokoneshin eemëruan në kishën e ShënMarenës në manastirin e Llëngës.Veprimtaria e tij patriotike ështëvlerësuar nga instancat më tëlarta të vendit. Presidiumi iKuvendit Popullor e ka dekoruar

me urdhërin “Ylli i kuq”,“Medaljen e kujtimit”, “Medaljene trimërisë” etj. Gjithashtu ngaKëshilli i Qarkut të Korçës i ështëdhënë titulli i lartë “QytetarNderi” me këtë motivacion: “Përkontributin e tij të shquar nëkultivimin e tolerancës dhemirëkuptimit ndërmjetkomuniteteve të Qarkut tëKorçës si dhe rritjen eAutoqefalisë së KishësShqiptare. Pjesëmarrës nëLuftën Nacional-çlirimtare dhei zgjedhur në organet e pushtetitpër disa vite rrjesht”. DhimitërKokoneshi u shqua në tri fronte;1) Ka marrë pjesë aktive nëLuftën Nacional-Çlirimtare dheështë shquar për trimëri. 2) Katreguar aftësi organizative nëdrejtimin e pushtetit vendor. 3)Si primat i Kishës OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë.Dhimitër Kokoneshit, ndonëseishte klerik më 30 gusht të vitit1944 iu besua detyra e Kryetarittë Komitetit Ekzekutiv të rrethittë Pogradecit, në një situatëshumë të vështirë për vendin. AtëDhimitër Kokoneshi gjatë viteveqë drejtoi Komitetin Ekzekutiv tërrethit të Pogradecit u shqua përaftësi drejtuese. Me interesimine tij të drejtpërdrejtë u zgjidhënshumë probleme të kohës. Duke

69

pasur të veshur veladonin e priftitautoritetet e kohës i kërkuan tëkryente vetëm një detyrë. KështuDhimitër Kokoneshi la kolltukune butë të Kryetarit të KomitetitEkzekutiv dhe përqafoi udhënplot kryqe të klerikut ortodoks.Këtë zgjedhje e bëri për t’ishërbyer më mirë popullit tëPogradecit, të cilët e donin dhe erespektonin pa masë.

Me fjetjen e bashkëshortes nëvitin 1939 Atë DhimitërKokoneshi mori ofiqin earkimandritit. Ndërkohë moriemrin Damiano. Në tetor të vitit1947 Arkimandrit DhimitërKokoneshi u dorëzua në gradënepiskopale prej Hirësisë së Tij,Paisit dhe Hirësisë së Tij,Kristoforit dhe u emërua

Mitropolit i Gjirokastrës, ndërsamë 1966 Hirësia e tij, Damjani ufronëzua mitropolit i Korçës. Mevdekjen e Kryeepiskopit PaisVodica më 4 mars të vitit 1966Episkopi i Korcës Damiani ufronëzua Kryeepiskop i KishësOrtodokse Autoqefale tëShqipërisë. Emri i tij siKryeepiskop i Kishës OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë upërmend për herë të parë gjatëhyrjes së madhe në meshën edatës 13 qershor 1966.Fortlumturia e Tij, Kryeepiskopii Tiranës, Durrësit dhe i gjithëShqipërisë, Damjan Kokoneshipërballoi me urtësi mbyllen ekishave. Sekuestrimi i libravefetarë dhe sendeve të shenjtashkaktoi një brengë të madhe nëshpirtin e Damjan Kokoneshit.Para se të ndërronte jetë më 18tetor të vitit 1973 u la amanetfëmijëve që kryqin dhe veshjetklerikale t’ia vinin në varr, sepsepranë tyre do ta ndjente vetengjithnjë në shërbim të Perëndisë.Me fjetjen e tij populli iPogradecit humbi një ngapatriotët e orëve të para të luftës,ndërsa Kisha OrtodokseAutoqefale e Shqipërisë humbiprimatin e saj. Ai u largua ngakjo botë dhe tani prehet në paqepranë Atit qiellor, duke na lënë

70

imazhin e njeriut të drejtë dhe tëpërkushtuar tek Perëndia.

Dhimitër Sinjari ka lindur më 30janar të vitit 1910 në qytetin eBeratit, në një familje me traditanë fenë ortodokse. Dhimitri kapasur miqësi të ngushtë meKryeepiskopin Kristofor Kisi.

Gjithashtu ai bënte pjesë nëgrupet e të krishterëve të fshehtë,të cilët edhe gjatë viteve tëdiktaturës komuniste vazhdonint’i mbanin lidhjet fetare. DhimitërSinjari shoqërohej me DhimitërBedulin, Petraq Ramën, StavriBojaxhiun, Koço Fështin e tëtjerë besimtarë të devotshëm tëKishës Ortodokse. Ai ka qenëzgjedhur shumë herë në Kryesinëe Kishës. Më 25 shkurt 2001,

plaku i urtë Dhimitër fjetipërgjithmonë më Zotin.Ceremonia mortore u zhvillua nëKishën Katedrale të Ungjillëzimitnë Tiranë, në prani të klerikëve,epitropëve, personelit të kishës,familjarëve dhe besimtarëve tëshumtë. Për aktivitetin e tijkishtar foli Protosingjeli iKOASh-it Arkimandrit Justini.Veprën e Dhimitër Sinjarit sot evazhdon i biri, Themistokliu, icili është anëtar i KëshillitKishtar Kleriko-laik tëK.O.A.Sh-it.

Dhimitër Kondakçi në vitin1991 ka krijuar korin kishtar tëKorçës, në përbërje të së cilitjanë: Mihallaq Zallëmi, ThanasKonini, Koço Grameno, ThanasBicolli, Nesti Ceci, Guri Kotnani,Ilo Furxhi, Vaskë Pula, MihallaqSovjani, Piro Ceta, Tomi Tomço,Gjergj Terezi, Koço Tërova,Vangjo Fara, Nesti Furxhi, NikoRopi.Bibliografia.1-Fori Tërpini, Si e gjeta rrugën edritës, Kotti, Korçë 2001, faqe 246-250.

Dhjak ishte një titull, i cili u jepejatyre që kujdeseshin për tëvarfërit dhe të sëmurët.Gjithashtu dhjakon është grada

71

e parë e dorëzimit. Që dikush tëhirotoniset dhjakon duhet të jetënë moshën 24-vjeçare. Dhjakonëtkanë për detyrë të ndihmojnëepiskopët dhe priftërinjtë, kurkryhen Misteret dhe shërbesat etjera të shenjta.

Dhoksologjia është pjesë eliturgjisë me përmbajtjelavdëruese. Janë dy lloj:Dhoksologjia e Vogël, “LavdiAtit dhe Birit edhe Shpirtit tëShenjtë, tani e përherë e në jetëte jetëve. Amin”. Si dheDhoksologjia e Madhe, e cilapsalltet në përfundim tëMëngjesores dhe në fillimin eLiturgjisë Hyjnore. Me anën eDhoksologjisë himnojmëPerëndinë Atë, i cili nga dashuriana dërgoi Birin e Tij, tëvetëmlindur për të na shpëtuarnga mëkatet. Pasi e kreu këtëvepër dashurie rri më të djathtëne Atit dhe ka të njenjtën lavdi meShpirtin e Shenjtë.

Dhrahmia ishte një lloj monedhegreke prej argjendi e barabartëme vlerën e një denari.

E

Ecja e së shtunës është distancae lejuar sipas ligjeve judaike përtë ecur ditën e shtunë. Ecja e sështunës ishte 2000 kute, që janëafërsisht 880 metra (Numrat 35,5). Judejtë ditën e shtunë mundtë ecnin vetëm 880 metra largmureve të Jeruzalemit.

Edikti i Milanos. PerandoriKostandin u takua me Liçinin nëMilano dhe në vitin 313 nxorrënnjë dekret, me të cilin u jepej liriatë krishterëve që të praktikoninlirisht besimin e tyre. Eusebio iQesarisë tek “Historia e Kishës”,(libri X, kapitulli V), na flet përediktin e Milanos. “Duke paturparasysh që liria e ushtrimit tëfesë nuk duhet ndaluar dhe se iduhet njohur seicilit e drejta përtë nderuar Perëndinë, siç e gjentë udhës, kam dhënë urdhër edhemë përpara që të krishterëve t’ulejohet të rruajnë kultin dhebesimin e tyre. Pra unë perandoriKonstandin, bashkë meperandorin Liçin, kemi ardhur nëMilano dhe kemi menduar përgjithçka që është e dobishme dhee mirë për shtetin. Vendosëm ndër

72

shumë të tjera, të cilat ikonsideruam të dobishme përshoqërinë, të rregullojmë së pariato që kanë lidhje me adhurimine Perëndisë, d.m.th t’u akordojmësi të krishterëve ashtu dhe tëgjithë të tjerëve lirinë, për tëzgjedhur nderimin e Perëndisë qëata vetë do të pëlqejnë, qëPerëndia të tregohet dashamirëspër ne, dhe për të gjithë sa jetojnënë perandorinë tonë. Veç kësaj,vendosëm në lidhje me tëkrishterët, që lokalet ku atazakonisht mblidheshin, t’ukthehen përsëri gradis dhe pavonesë, qoftë të konfiskuara ngashteti e qoftë të blera nga të tjerët.Edhe n.q.s dikujt i janë dhuruarkëto lokale, t’jua kthejëdetyrimisht të krishterëve. Dhen.q.s. të krishterët kanë paturpërveç lokaleve të kultit edhe tëtjera, jo si pronë individuale, porqë i përkisnin komunitetit të tyre,ju urdhërojmë që ti ktheni…..Zbatoni sa më parë këtë urdhër,që të ndihmoni në rruajtjen eqetësisë publike. Dhe që rregullate kësaj urdhërese të mund t’ubëhen të njohura të gjithëve, tiafishoni kudo.” Çdo paragraf iEdiktit të Milanos ishte ifrymëzuar nga parimet e barazisëdhe tolerancës fetare. Kostandini

ishte i bindur se dekreti i tij, do tisillte popullit paqe e lumturi.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Edikti iMilanos, Ngjallja, maj 1993, faqe3.

Efqelia është misteri i lyerjes mevajin e bekuar për shëndetin eshpirtit dhe të trupit. Efqeliambështetet në fjalët e ApostullitJakob, i cili thotë: “A është isëmurë ndonjë nga ju? Le tëthërrasë pleqtë e kishës dhe atatë luten përmbi të, e ta lyejnë mevaj në emër të Zotit, dhe lutja ebesimit do ta shpëtojë të sëmurindhe Zoti do ta mëkëmbë; dhenëse ka bërë mëkate, ato do t’ifalen” (Letra e Jakobit 5, 14-15).Apostujt e shenjtë, si na informonungjillor Marku, “Dëboninshumë demonë dhe vajosnin mevaj shumë të lëngatë dhe ishëronin” (Marku 6, 13). Kishajonë e shenjtë, e kryen misterin eEfqelisë gjatë gjithë vitit.

Efremi Siriani (306-373) kalindur në vitin 306 në Siri.Prindërit e tij ishin të krishterëbesimtarë. Kur Siria u pushtuaprej persëve, Efremi u largua përnë Edesa. Pasi u largua ngaEdesa jetoi e asketoi për disa vite.Më vitin 338 shkoi në Çezare për

73

të takuar Vasilin e Madh. Ky ifundit e hirotonisi dhjak. Efremidorëzoi shpirtin e tij te Perëndianë vitin 373. Kisha e shpallishenjt dhe kujtimin e tij ekremtojmë më 28 janar.

Shkrimet: 1) Nga komentarët kashpëtuar Për Gjenezën (ÅßòÃÝíåóéí) dhe Për Eksodin (ÅßòÅîï ä ï í). 2) Ka shpëtuar njëTestament i Efremit (ÄéáèÞêç)ku flitet për këshillat e mësuesittë madh ndaj dishepujve të tij. 3)Jonai dhe nevitët (ÉùíÜò êáéíéåõßôåò) ku tregohet se Jonai uporosit nga Perëndia që tëshkonte në kryeqytetin e shtetitasirian, ku do të predikontependimin e banorëve të Nievit.Jonai nuk iu bind porosisë, pordëshironte të shkonte me anije nëqytetin spanjoll Tartiso. Nëudhëtim e sipër deti u egërsua nësaj të vullnetit hyjnor dhe

marinarët e ndëshkuan fajtorinduke e hedhur në det. Jonain egëlltiti një peshk i madh. Brendanë barkun e peshkut, profeti ilutet Perëndisë për tri ditë e trinetë dhe ky i fundit urdhëron qëdallgët ta nxjerrin peshkun nëbregun e detit. Pas kësajngjarjeje, Jonai shkon në qytetine Nievit për të predikuarshkatërrimin e tij. Rreth kësajndodhie bën fjalë fjalimi i EfremitJonai dhe nevitët.Bibliografia:1-Ïóßïõ Åöñáßì ôïõ Óýñïõ, ÉùíÜòêáé íéåõßôåò, ÉåñÜ ìïíÞÐáñáêëÞôïõ Ùñùðþò ÁôôéêÞò,1998, óåë. 5-8.

Eftimi i Madh (377-473) kalindur në vitin 377 në Melitini tëArmenisë. Prindërit e tij Pali dheVjonisia qenë besimtarë. KurEftimi ishte në moshën 3-vjeçarei vdiq i ati. E ëma e rriti memundime. Episkop Eftroi, dukevlerësuar dhuntinë e Eftimit, epërkrahte. Pasi mbaroi me suksesstudimet u hirotonis dhjak. Pakkohë më vonë u hirotonis priftdhe u mendua si më ipërshtatshmi për të drejtuarmanastirin e Melitinisë. Në vitin406 shkoi në Jerusalem, ku ushqua për virtytet morale eshpirtërore. Pranë qelisë së tij u

74

përqëndruan shumë murgjër tëzellshëm, të cilët e zgjodhënEftimin igumen të tyre. Këtëdetyrë, Eftimi e kreu mepërkushtimin më të madh.Nëpërmjet punës së tij misionarepër ndriçimin e arabëve, mjaftprej tyre përqafuan besimin ekrishterë. Gjithashtu kontribuoinë kthimin e mjaft heretikëve nëgjirin e otodoksisë. Fjalët e tijqenë aq bindëse, sa edhembretëresha Evdhoksia, e cilakishte rënë në rrjetën e herezisësë monofizitëve, duke parëditurinë dhe vitytin e e Eftimit urikthye në dogmën ortodokse. Nëvitin 473 ai dorëzoi shpirtin tePerëndia. Aktivitetin dhekontributin e tij kisha e vlerësoiduke i dhënë titullin “I Madh”.Bibliografia:1-Arkimandrit Justini, Nga thesarii shenjtorëve, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 2004, faqe 39-40.2-Efthimi i Madh, Ngjallja, janar2003, faqe 11.

Egjipti ishte në zotërimin eromakëve dhe gjendej afërsishtrreth 60 milje larg prejBethlehemit. Palestinezëtzakonisht udhëtonin natën, sepseudha ishte më e lehtë. KështuJosifi mori foshnjën dhe nënën etij dhe u nisën për tu vendosur nëEgjipt në një vend që quhej

Materej në afërsi të Kajros.Udhëtimi prej Bethlehemit nëEgjipt zgjaste dy ditë. Familja eshenjtë qëndroi në Egjipt derisavdiq Herodi. Egjipti ishte që nëkohët e vjetra si vend mbrojtjejepër hebrenjtë. Atje kishte mjaftjudenj, të cilët përbënin diasporënjudaike, por qëndrimi i foshnjëshyjnore në Egjipt u bë edhe përnjë arsye tjetër, sepse duhej tëpërmbushej profecia: “NgaEgjipti e thirra tim bir” (Osea11,1).

Elefteri (+120) ka qenë episkopi Vlorës dhe i Ilirisë nga fillimi ishek. II pas Krishtit. Ai ka lindurnë Romë dhe rridhte nga njëfamilje fisnike e pasur.

I ati qe bashkëpuntor i ngushtë isenatorit, ndërsa e ëma, Anthia,ishte grua shpresëtare. Medetyrën e formimit dhe të

75

edukimit të Elefeterit u mor eëma, sepse i ati i vdiq shpejt dukee lënë jetim. Elefteri që në vogëlishquhej për thjeshtësinë,pastërtinë e karakterit dhesidomos për dëshirën e zjarrtë përt’i shërbyer Perëndisë. Kur djaliu rrit, e ëma ia dha episkopit tëatëhershëm që ta kishte nëkujdesin atëror. Episkopi iRomës, duke vënë re cilësitë eElefterit të ri, e renditi në rreshtate klerit duke e hirotonisur së paridhjak, pastaj prift e më vonëepiskop. Pasi e hirotonisiepiskop, e dërgoi për të lëçiturungjillin në krahinën e Vlorës.Episkop Elefteri, sapo arriti nëdioqezën e tij, nisi menjëherëmisionin e tij për përhapjen eungjillit në fiset pagane të këtyreanëve. Cilësitë e tij të shumta,çuditë që bënte dhe kthimet meshumicë në krishterim tëpaganëve shkaktuan urrejtjen dhezëmërimin e perandorit romakAdrian, i cili shpalli njëpërndjekje të rreptë kundër tëkrishterëve dhe urdhëroiarrestimin dhe sjelljen në Romëtë episkopit të Vlorës dhe IlirisëElefterit. Adriani u përpoq tabindte me premtime të ndryshmeqë të mohonte Krishtin, porElefteri qëndroi i patundur nëbesim. Më në fund i prenë kryet

me shpatë në stadiumin e Romës.Po atë ditë i prenë kokën meshpatë edhe nënës së tij, Anthisë.Besimtarët nga Iliria që undodhën në Romë gjatëekzekutimit, morën me shprestaritrupin e Elefterit dhe atë të nënëssë tij dhe i sollën në Vlorë ku ivarrosën me nderime. ShënElefteri është mbrojtësi i graveshtatzëna, zbut dhimbjet dhelehtëson lindjen, gjithashtu aiështë mbrojtës i të burgosurvedhe çliruesi i njerëzve nga kurthete djallit. Kisha ortodoksekujtimin e Elefterit e nderon më15 dhjetor.Bibliografia:1-Jetë shenjtorësh 1, botim iK.O.A.Sh-it, Tiranë 1996, faqe 3-8.2-Jeta e shenjtorëve në KishënOrthodhokse, Kryqi i Nderuar,Selanik 1996, faqe 252-258.

Emanuel është fjalë hebraike qëdo të thotë: Perëndia me ne.Ungjillori Mathe rrëfen se uplotësua thënia e profetit Isaia:“Ja e virgjëra do të mbetet mebarrë dhe do të lindë një fëmijë,të cilin do ta quajë Emanuel(Matheu 1, 23).

Enea. Në Lidia, Pjetri takoi njënjeri që quhej Enea. Ky i funditkishte tetë vjet që dergjej në

76

shtrat. Luka përmend sa vjetkishte Enea që dergjej në shtrat,për të theksuar madhështinë emrekullisë që do të vijonte mëpas. Gjithashtu Luka nuk epërmend nëse Enea ishte ikrishterë.

Engjëjt janë shpirtra që ishërbejnë Perëndisë. Ata janëlajmëtarët e Perëndisë (Gjeneza28, 12). Perëndia i dërgon engjëjtpër t’u ardhur në ndihmë atyreqë janë trashëgimtarë të shpëtimittë fundit (Hebrejve 1, 14). Nukdimë sa janë me saktësi.

Shkrimi i Shenjtë bën fjalë përmijëra e miliona. Janë tëpanumërt dhe janë krijuar paramateries dhe botës së dukshme.Këtë përfundim nxjerrim dukelexuar pasazhin e Jobit 38, 7: “…Kur lindën yjet më lavdëruan mezë të madh të gjithë engjëjt e

mij”. Janë të ndarë në nëntëlegjione engjëllore me: 1- Engjëj- Kryeengjëj – Fuqi 2- Fillimet -Pushtetet - Fronet. 3- Kryesimet- Keruvimet - Serafimet. Praniae tyre është mjaft e shpeshtë. Nukmungojnë nëpër ngjarjet e mëdhatë mishërimit dhe në përgjithësitë planeve të Perëndisë përshpëtimin e njeriut. Çdo njeriu ikorrespondon një engjëll. NëDhiatën e Re engjëjt janëlajmëtarë të Perëndisë (Luka 1,26-38; Mateu 18, 10)

Enoria përmbledh gjithëkristianët e një zone me kufinj tëpërcaktuar. Qendra e enorisëështë Kisha, në të cilëngrumbullohen besimtarët gjatëLiturgjive Hyjnore, Pagëzimeve,Kurorëzimeve, Shërbesave tëVarrimit etj.

Eksodi është një prej librave tëBiblës dhe flet për daljen ehebrenjve nga skllavëria eEgjiptit. Ky libër u shkruajt prejMoisiut.

Ekumenik. Për shembull SinodEkumenik, ku mblidhen gjithëpeshkopët për të diskutuar njëçështje dogmatike.

77

Eksarku është klerik i dërguarpër të parë mbarëvajtjen e njëkishe tjetër. Gjithashtu meEksark kuptojmë mëkëmbësin ePatrikut.

Eleni Papajani në moshën 8vjeçare humbi pjestarët e familjesduke mbetur jetime. Të afërmit eshpunë në Manastirin e Pepelit,ku ishte nën kujdestarinë emurgjve. Vite më vonë u martuame kishtarin e Kishës sëUngjillëzimit VladimirPapajanin. Ata banuan nëmjediset e Kishës së ShënProkopit. Eleni grumbullontendihma ushqimore dhe ua shpintetë burgosurve fetarë. Kështu ajoka shkuar në burgun e Burrelitku vuanin dënimin ImzotVisarioni dhe Imzot Irineu.Gjithashtu Eleni ka mbajturlidhje me të krishterët e fshehtë,të cilët vazhdonin të kryeninshërbesat fetare.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, Eleni Papajaninjë besimtare e përkushtuar,Ngjallja, prill 1999, faqe 9-10.

Emblema e Bizantit. Në vitin1472 Knjazi Ivan III u martua meSofie Paleologun, e cila ishtembesa e perandorit të funditbizantin. Ivani e shpalli veten Car

të Rusisë dhe trashëgimtar tëPerandorisë Bizantine. Aipërvehtësoi Emblemën Bizantinetë shqiponjës dy-krenare dhembajti ndaj kishës qëndrimin, sitë ishte perandor bizantin. KnjaziIvan III aplikoi në Moskë zakonetbizantine dhe shumë shpejt Rusiau vu të luajë në Lindjen ekrishterë, atë rol udhëheqës qëdikur e kishte luajtur PerandoriaBizantine. Kisha ruse jo vetëm qëu shpall e pavarur, por mekalimin e kohës në vitin 1589,Motropoliti i Rusisë mori titullinPatrik i gjithë Rusisë.

Gjatë mbretërimit të birit të IvanitTeodorit, Patriku iKonstandinopojës Jeremia IIvajti në Moskë për të kërkuarndihmë, sepse Kisha eKonstandinopojës në atë kohëishte nën pushtetin e turqve. Ngapresioni i ushtruar PatrikuJeremia e njohu Kryepiskopin eMoskës Job, si Patrik të gjithë

78

Rusisë. Sinodi që u mbajt në vitin1593, e njohu në mënyrëkanonike Patriarkanën Ruse.Ndërkohë Kisha e Rusisë moriaprovimin e statusit siPatriarkanë edhe ngaPatriarkanat e Aleksandrisë,Antiokisë dhe Jeruzalemit, dukeu njohur zyrtarisht si patriarkanae pestë sipas ndereve, ndërpatriarkanat e lindjes.Bibliografia:1-Teodor Papapavli, Historia eKrishterimit, (Dispensë), Tiranë1994, faqe 39.

Eminencë ka kuptimin“madhëri” dhe përdoret në shenjënderimi për Kardinalët.

Enciklika është letër e Papësdrejtuar kardinalëve, priftërinjvedhe besimtarëve që ka nëjuridiksion. Enciklika përmbannjë urdhër për një çështje fetaretë caktuar.

Episkop. Apostujt në fillimhirotonisën episkopët, të cilëtmorën dhe trashëguan të gjithatë drejtat dhe pushtetet që kishinapostujt. Gjëja më e veçantë qëkanë episkopët është hirotonisjae klerikëve. Ata gjithashtu kanëtë drejtë t’i kryejnë të gjithamisteret e Shenjta, të përhapin

fjalën e Perëndisë, si edhe tëqeverisin shpirtrat e grigjës sëtyre.

Epitaf, në greqishten bizantinedo të thotë “Përmbi varr” ose siçmund të thuhet ndryshe“Mbulesë varri”. Në të paraqitetKrishti i shtrirë në varr. Epitafipërdoret në shërbesën e sëPremtes së Madhe, ku sipastraditës nxirret përreth kishës nëpërkujtim të varrimit të Krishtit.Gjatë kësaj shërbese psalltenvajtimet “Ti o Krisht o jetë, Ti uvure në varr…”.

Epitafi i Gllavenicës daton nëvitin 1373 dhe përbën një objektme rëndësi të veçantë si dëshmie krishterimit të hershëm në trojetshqiptare. Ky epitaf ështëzbuluar në qilarin e një shtëpietë rrënuar në afërsi të Ballshit.Gjatësia e epitafit është 211 cm,aq sa gjatësia e një varri tëzakonshëm, ndërsa gjerësia 114cm. Epitafi i Gllavenicës është iqëndisur me fije ari në mëndafshtë butë nga dora e murgut Saviame porosi të Gjergj Arianitit.Sipas teologut Theofan Popa, icili ka qenë i pari që ka përkthyertekstin e epitafit kemi: “Uplotësua (qëndis) ky aeras(epitaf) i gjithnderuar dhe i

79

hyjshëm i së mbishenjtësHyjlindëses së patundur, meshpenzimin dhe mundimin epeshkopit të gjithhirshëm Kalistittë Gllavenicës dhe Beratit, nëmuajin mars 22, viti6881(=1373).Ky mbishkrim gjendet i qëndisurme ar dhe argjend në dy shtylla,pranë kokës dhe këmbëve tëKrishtit, i cili paraqitet i pajetë.

Epitafi i përkiste kishës sëGllavenicës (Ballshit të sotëm)dhe në të përshkruheshin kufijtëe Principatës së Gjergj Arianitit.Moikom Zeqo thotë se emërtimi“Epitafi i Gllavenicës” nuk është

i saktë. Ky emërtim ka lidhje mejuridiksionin e Episkopit Kalist,pra Kalisti i Gllavenicës dhe iBeratit. Por si mbërriti ky epitafderi në ditët tona? Historia eudhëtimit të tij zë fill që nga kohakur u qëndis nga dora e murgutSavia më 1373 për kishën eGllavenicës, vite më vonëpërfundoi në qilarin e një shtëpienë Ballsh, më pas në katedralen“Fjetja e Shën Mërisë” në kalanëe Beratit dhe në vitin 1980përfundoi në stendat e MuzeutHistorik Kombëtar në Tiranë. Nëvitin 1994 u vodh dhe u kthyepërsëri në Muzeun Historik kugjendet edhe sot e kësaj dite.Duke filluar që nga viti 1974 mestudimin e Epitafit të Gllavenicësështë marrë studiuesi FrederikStamati. Në fillim epitafi ishte imbuluar nga njolla dylli prejqirinjve që kishin pikuar mbi të.Në traditën ortodokse shërbesa eepitafit shoqërohet me lambadhatë ndezura. Epitafi ruhet nëgjendje të mirë, vetëm se nga anae përparme ka një arnë. Me tëdrejtë nga studiuesi MoikomZeqo është shtruar problemi seende mungon studimi historik imbishkrimit të Epitafit.Gjithashtu mungon edhe studimikaligrafik krahasues dhesimbolik i mbishkrimit.

80

Bibliografia:1-Theofan Popa, Mbishkrime tëkishave në Shqipëri, Tiranë 1998,faqe 85, N.902–Dr. Moikom Zeqo, Epitafi iGllavenicës, emërtimi nuk është isaktë, Shekulli, 5 mars 2005, faqe18.3–Dr. Moikom Zeqo, Historia e njëEpitafi të rrallë, Metropol, 25shkurt 2005, faqe 22.4-Sekretet e Epitafit të Gllavenicës,Shekulli, 6 qershor 2000, faqe 20.

Epitropi është administrator qëmerret me mbarëvajtjen e njëkishe ortodokse. Epitropi kryesonepitropinë.

Epitropia përbëhet prej disabesimtarësh të zgjedhur përadministrimin e të ardhurave tëkishës.

Eremitët bënin një jetë shumë tëthjeshtë. Pjesën më të madhe tëkohës ia kushtonin shërbesavedhe lutjeve. Detyra e parë e njëeremiti është të luturit dhepikërisht duke u lutur, aishpreson t’u shërbejë të tjerëve.Shpellat e eremitëve gjenden nëshpate malesh ose nëpërshkëmbinj të thepisur, gjë që ebën të vështirë ngjitjen në to. NëShqipëri janë rreth 13 të tilla, tëcilat i kanë rezistuar kohës.

Pozicioni i tyre gjeografik ka bërëqë të mbeten të padëmtuara.Eremitët që kanë jetuar nëpërshpella, i kanë zbukuruar meafresqe dhe ikona, që përbëjnëkryevepra të artit kristian. Këtoshpella përbëhen nga paraklisi kueremiti lutej vazhdimisht dhe ngavendi i banimit, zakonisht njëkthinë me përmasa të vogla.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Historia e artitkristian, Tekno Paper, Tiranë 2004,faqe 91.

Esenjtë qenë të organizuar në njëklasë të veçantë. Ata ruanin mesaktësi ligjin e shkruar dhe gojor,bënin jetë të përbashkët dukekultivuar tokën në anënperëndimore të Detit të Vdekur.Prodhimet dhe fitimet e tyre indanin bashkarisht. Jetonin nëbashkësi dhe të izoluar nga jetapublike. Për jetën e tyre kemi tëdhëna nga Shkrimet e Kumranit.Në shpellën Kumran qenëvendosur qypat e mëdhenj, në tëcilët ishin roletë prej papirusi nëbrendësi të të cilave gjendeshinlibrat e Dhiatës së Vjetër.Materialet e gjetura në Kumran(Quumran) dëshmojnë se esenjtëjanë marrë me çështjeapokaliptike: si ringjallja e të

81

vdekurve, dita e gjykimit të funditetj.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ Ãáëßôç, Éóôïñßá åðï÷Þòôçò ÊáéíÞò ÄéáèÞêçò, åêäüóåéòÐïõñíÜñá, Èåóóáëïíßêç 1992,óåë. 107-115.

Eskatologjia është mësimdhëniae kishës rreth fundit të botës, prapër ardhjen e dytë të Krishtit,ngjalljen e të vdekurve dhegjykimin e fundit.

Etër të Kishës janë shkrimtarëte vjetër kishtarë, tek të cilëtkombinohen këto të dhëna tëdomosdoshme: 1-MësimdhëniaOrtodokse. 2-Jeta e Shenjtëruar.3-Njohja nga Kisha. “Atë” ështëtitulli më i nderuar dhe më irespektuar që mund t’i akordojëKisha një njeriu. Këtë titull uajep vetëm atyre që kanë shkëlqyernë kulturë, shenjtërim dhemendim ortodoks. Etër në kohëte vjetra quheshin mësimdhënësit.Në Dhiatën e Vjetër dëgjuesit dhenxënësit e profetëve quheshin“Etër të nxënësve të tyre”.

Etërit Apostolikë qenëshkrimtarë kishtarë, të cilët ishinnxënës ose dëgjues të apostujve.Emërtimi “Etër Apostolikë” ështëpërdorur për herë të parë në vitin

1672 nga dijetari francezCotelier, në botimin “EtëritApostolikë”. Koleksioni iveprave të Etërve Apostolikë nukka unitet doktrinor, por e vetmjagjë që i bashkon këto vepra ështëkoha kur u shkruan, midisshekujve të parë e të dytë pasKrishtit. Etërit Apostolikë janë:Klimi i Romës, Ignati i Antiokisë,Polikarpi i Smirnit, Didakia e 12Apostujve, Ermas, Barnaba,Papia i Jerapolit. Shkrimet e tyrepërbëjnë dëshmitë më të vjetra tëepokës pas-apostolike.Bibliografia:1- Êù í ó ô á í ô ß í ï õ Ì . Ö ï ý ó êá ,ÈÝìáôá Ðáôñïëïãßáò, åêäüóåéòÓõììåôñßá, ÁèÞíá 1994, óåë. 29.

Etja. Zoti dhe Shpëtimtari ynëJisu Krishti na thotë: “Nësedikush ka etje, le të vijë tek unë etë pijë”. Fjalë të thjeshta plotkuptim me të cilat Krishti na fletnë mënyrë simbolike për ujin epërjetshëm, që Ai do t’i dërgontenjerëzimit. Përse vallë JisuKrishti na pyet? -Nëse dikush kaetje? Të gjithë kemi etje dhe nukmjafton vetëm kaq, por e gjithëjeta jonë mund të përmblidhet nënjë fjalë të vetme: Kemi etje përçdo gjë. Kemi etje për dije, sepsetë gjitha njohuritë e shkencës janëtë pakta përpara misterit të të

82

madh të krijimit. Kemi etje përdrejtësi, sepse të gjithë flamurëtqë valviten në emër të drejtësisënuk mund të përfaqësojnëdrejtësinë tënde Hyjnore o Zot.Kemi etje për dashuri, sepsedashurinë e vërtetë mund ta çfaqëvetëm Perëndia, që dërgoi birine vëtëmlindur për shpëtimin tonë.Kemi etje për paqe, për tëbukurën dhe të përkryerën. Kemietje për Krishtin Shpëtimtar. Kaetje Perëndia për shpëtimin enjeriut nga njëra anë dhe nga anatjetër, është i etur njeriu përPerëndinë.

Eustaci, Kryepiskopi i Selanikutështë një nga shkrimtarët dheklerikët më të lartë të KishësOrtodokse në gjysmën e dytë tëshekullit XII. Më parë ishtedhjakon në kishën e Shën Sofisëdhe profesor retorike nëKonstandinopojë ku u dallua përerudicion dhe shprestari. Ishtemodeli i bariut shpirtëror. Eustacikontribuoi me anën e punës dhetë veprave për ngritjen e nivelitmoral dhe kulturor të jetësmonakale. Mendimet e tij përkëtë çështje i shkruajti në veprën“Konsiderata mbi Monakizmin”.

Eva është gruaja e parë e krijuarnga Perëndia, ose siç quhet

ndryshe nëna e gjinisë njerëzore.Perëndia shkëputi një brinjë prejAdamit dhe me të krijoi Evën.Ishte pikërisht Adami, i cili equajti Eva gruan e tij (Gjeneza3,20).

Evllogjio Kurilla (1889-1961)ka lindur në fshatin Ziçisht tëDevollit në vitin 1889. Studimete larta teologjike dhe filozofike ika kryer në Universitetin eAthinës. Pasi mbrojti doktoratënnë letërsi, u emërua profesor nëUniversitetin e Athinës.

Emrin e Evllogjio Kurillësmbajnë shumë libra, artikuj,transkriptime, fjalime dhepredikime. Ai ishte një njeri ishquar në fushën e letrave dhe tëteologjisë. Evllogjio Kurilla kamarrë pjesë në përfaqësinë që u

83

nis për në Kostandinopojë më 28mars 1937 dhe në prani tëpërfaqësuesve të PatriarkanësEkumenike ka nënshkruarmarrëveshjen për dhënien e Tomittë Autoqefalisë të KishësOrtodose të Shqipërisë. Më 11prill të vitit 1937 u dorëzuaMitropolit i Korçës në KishënPatriarkale të “Shën Gjergjit” nëFanar. Imzot Evllogjio Kurillavdiq më 21 prill të vitit 1961 nëAthinë. Shërbesa e përmortshmeu zhvillua në Mitropolinë eAthinës me pjesëmarjen eKryeepiskopit të GreqisëTheoklitit dhe hierarkëve të tjerë.Për jetën dhe veprimtarinë eMitropolitit të Korçës Evllogjio,foli episkopi i GjirokastrësPandelejmoni.Bibliografia:1-Andrea Llukani, KishaOrtodokse Autoqefale e Shqipërisë,Tekno Paper, Tiranë 2005, faqe 85.

Eunuk quhej ai burrë, i ciligjymtohej në mënyrë tëvullnetshme dhe nuk ishte i aftëtë bënte fëmijë (Mateu 19, 12).Eunukët qenë njerëz të besuar tëmbretërve dhe perandorëve.Sipas (Ligjit të Përtërirë 23, 2)eunuku nuk mund të pranohej nëkomunitetin judaik.

F

Falja është dhurata më e mirë përPerëndinë, sepse edhe vetëKrishti, përpara se të sakrifikohejnë Kryq, i fali të gjithë armiqtë etij. Nëse do të mendojmë edhepak më thellë do të kuptojmë seia vlen që t’ua falim të gjithafajtorëve tanë, sepse edhePerëndia do të na përdëllejë neveduke na i falur fajet tona ndaj tëtjerëve. Njeriu që fal është ipaqtuar me të gjithë dhe mund tishohi të gjithë në sy. “Nëse donitë udhëtoni drejt Mbretërisë sëQiejve duhet që t’i falni të gjithë,sepse falja është çmimi më imadh.”

Fan Noli (1882-1960) ka lindurmë 6 janar 1882 në Adrianopojëtë Turqisë. I biri i Stilianit dhe iMaries. Arsimin fillor e kreu nëgjimnazin grek në Adrianopojë.Më pas vajti në Athinë ku punoisi karrocier në një tramvajrrugësh me kuaj. Gjithashtu aipunoi si figurant dhe zëvendësuesaktori në një trupë teatri. Më vonënë vitin 1906 emigroi në Amerikëdhe punoi si punëtor i thjeshtënëpër fabrika të ndryshme. Nëvitin 1912 u diplomua në

84

Universitetin e Harvardit. Nëvitin 1920 Noli kryesoidelegacionin e Shqipërisë nëLidhjen e Kombeve në Gjenevëdhe punoi për t’u pranuar edheShqipëria në Lidhje. Ky ishteedhe suksesi i tij në fushëndiplomatike. Në vitin 1924Theofani u bë Kryeministër iShqipërisë, megjithëse ishteklerik dhe pjesa dërrmuese epopullsisë ishte e besimitmysliman. Gjatë qeverisjes aizbatoi reformën agrare.

Më pas u detyrua të largohej ngaShqipëria dhe u vendos në Shtetete Bashkuara të Amerikës. Më1938 u diplomua për muzikë nëUniversitetin e Nju Inglendit,ndërsa në vitin 1935 mori gradën

doktor i shkencave filologjike nëUniversitetin e Bostonit.Karriera kishtare. Duke lexuarme ëndje përkthimin e Dhiatës sëRe nga Kristoforidhi, Nolit i lindidëshira për t’u bërë misionar ikrishterimit. Kështu në vitin 1908Noli u dorëzua prift ngamitropoliti rus i Nju JorkutPlatoni në katedralen e ShënNikollës, sipas rekomandimit tëAtë Aleksandër Hotovickit dhe AtJakob Grigorievit. Theofan Noliu dorëzua në gradën priftërore nëmoshën 26 vjeçare në këtorrethana historike. Kisha nukkishte varrosur një shqiptar meemrin Kristo Dishnica nëvarrezat e Kishës së ShënGjergjit. Ky incident ka ndodhurvërtet dhe daton më vitin 1907,por në atë kohë prift në atë kishënuk ishte një grek, por një sirian.Ky i fundit duke parë çertifikatëne lindjes së Kristo Dishnicës, ecila thoshte “lindur në Turqi,fshati Korçë”, nuk kishte pranuarqë ta varroste, sepse sipas tij aiishte mysliman. Në atë kohë tëgjitha dokumentet e shqiptarëvembanin vulën e PerandorisëOsmane. Kristo Thimo Dishnicau varros pa asnjë ceremonikishtare. Kjo ngjarje shkaktoizemërimin e shqiptarëve tëMasaçusetsit, të cilët vendosën

85

që të kishin një prift shqiptar. Mëdatën 22 mars 1908 u celebrualiturgjia e parë në gjuhën shqipeprej Atë Theofanit në sallën e“Kalorësve të Nderit” në Boston.Liturgjia Hyjnore e përkthyer ngaAtë Theofani tingëllonte shumëbukur në gjuhën shqipe dhekuptohej nga besimtarët epranishëm. Po atë ditë shqiptarëtu mblodhën në sallën “Feniks”dhe themeluan Kishën OrtodokseShqiptare të Shën Gjergjit nëBoston. Më 17 nëntor të vitit1918 Atë Theofani mori ofiqin eArkimandritit prej Episkopit RusAleksandrër në Katedralen eShën Nikollës, ndërsa më 25-27shkurt të vitit 1919 në mbledhjene përgjithshme kleriko-laike tëkolonive shqiptare të SHBA-së,Arkimandrit Theofani upropozua si kandidat përepiskop. Me inisiativën e tij, më20 korrik 1919 Kisha Ortodoksee diasporës shqiptare të Amerikësu shpall e pavarur. Më 21 nëntor1923 në Kishën e Shën Gjergjitnë Korçë u bë fronëzimi iTheofanit si Mitropolit iDurrësit, prej episkopëveKristofori dhe Jerotheu.Mitropoliti i Durrësit mbantetitullin: “Mitropolit i Durrësit,Gorës dhe Shpatit, primat igjithë Ilirisë, Detit të Perëndimit

dhe gjithë Shqipërisë”. Ky titulli takonte Fortlumturisë së Tij,Kryeepiskopit të ShqipërisëTheofanit. Fan Noli ka përkthyerkëto tekste liturgjike:1-Në vitin 1908 Imzot Theofanipërktheu librin liturgjik“Shërbesat e Javës së Madhe”,103 faqe, botuar nga KishaOrtodokse shqiptare në Amerikë.Ky libër përmban himne dhelexime të Javës së Madhe dhe tëPashkëve.2-Në vitin 1909 Imzot Theofanipërktheu “Shërbesa të Shenjta tëKishës Orthodhokse”, 246 faqe,botuar nga Kisha Ortodokseshqiptare në Amerikë.3-Në vitin 1911 Imzot Theofanipërktheu librin liturgjik “Tëkremtet e mëdha të KishësOrthodhokse”, 318 faqe, botuarnga Kisha Ortodokse shqiptarenë Amerikë. Ky libër përmbanhimne dhe lexime të të kremtevekryesore.4-Në vitin 1913 Imzot Theofanipërktheu librin liturgjik “Triodi ivogël”, 270 faqe, botuar ngaqeveria rumune në Bukuresht dhepërmban himne dhe lexime tëKreshmëve të dhe Pashkëve.5-Në vitin 1914 Imzot Theofanipërktheu librin liturgjik“Lutësorja”, 96 faqe, botuar ngaKisha Ortodokse shqiptare në

86

Amerikë. Ky libër përmbanhimnet e së Dielës në tetë zëra,Kanunin e Vogël dhe Kanunin eMadh të Shën Mërisë.6-Në vitin 1914 Imzot Theofanipërktheu librin liturgjik“Pesëdhjetore e vogël”, 94 faqe,botuar nga Kisha Ortodokseshqiptare në Amerikë. Ky libërpërmban himnet dhe leximet e tëDielave nga Pashkët deri teRushajet dhe të Dielën e gjithëShenjtorëve.Gjatë viteve 1914-1952 Theofanipasi u bëri një redaktim gjuhësordhe pasi i plotësoi me disa urataqë mungonin gjatë botimit të parëpërgatiti botimin e dytë të cilin epërmblodhi në tre vëllime;

1-”Uratore e KishësOrthodhokse”, 602 faqe, Boston1941, botuar nga Kisha

Ortodokse shqiptare në Amerikë.Në përkushtimin e librit lexojmë:“Të Përnderçmit At KristoNegovanit, dëshmorit të KishësKombëtare, për kujtim tëpërjetmë”. Në parathënie Nolithekson: Ky libër përmbanshërbesat kryesore të KishësOrtodokse. Disa prej tyrebotohen për herë të parë nëgjuhën tonë, si mesha e ShënBasilit, Mesha e Shën Grigorit,rregulla e Meshës Peshkopale,Shërbesa e Miros, Martesa edytë, Dorëzimet, Gradimet,dedikata e Kishës, Varrimi iPriftërinjve, Varrimi në Javën ePashkës, Varrimi i Fëmijëve,Shërbesa e Lajnëtores dhe uratatë ndryshme. Nga kjo pikëpamjeky libër plotëson një nevojëurgjente të Kishës sonëKombëtare.2-”Kremtorja e KishësOrthodhokse”, 818 faqe, Boston1947, botuar nga KishaOrtodokse shqiptare në Amerikë.Ky libër, sipas titullit përmbankëndimet e të kremteve kryesoretë palëvizura të dymbëdhjetëmuajve. Në këto shtuam të dyKanunet e Shën Mërisë,Lutësoren dhe Dielloren,domethënë Troparet e të TetëTingujve me Apostujt dheUngjijtë, që këndohen në të Dielat

87

e zakonta të motit. Pothuajse tëgjitha troparet janë hartuar sipasritmeve dhe melodive bizantine.3-”Triodi i vogël dhePesëdhjetorja”, 396 faqe, Boston1952, botuar nga KishaOrtodokse shqiptare në Amerikë.Ky libër përmban himne dhelexime të kreshmëve, Pashkëvedhe rushajave.Bibliografia:1-Fan Noli, Vepra II, Dudaj, Tiranë2003, faqe 304-306.2-Fan S. Noli, Autobiografia,Tiranë 1994, faqe 72-80.3-Imzot Theofan Noli, Uratore eKishës Orthodhokse, E botojPeshkopata e Amerikës, BostonMass 1941.4-Imzot Theofan Noli, Kremtore eKishës Orthodhokse, E botojPeshkopata e Amerikës, BostonMass 1947.5-Imzot Theofan Noli, Triodi dhePesëdhjetorja, E botoj Peshkopatae Amerikës, Boston Mass 1952.6-Imzot Theofan Noli, Lutjesorja,Kosherja Orthodhokse, Selanik1997.

Fara përdoret për të dhënëkuptimin e breznisë. Në Dhiatëne Vjetër populli i zgjedhur iPerëndisë quhej ndryshe fara eAbrahamit. Në Dhiatën e Re farasimbolizon predikimin e Krishtit.Një pjesë e farës bie në rrugë, njëpjesë në ferra dhe ajo që mbetet

bie në tokë pjellore dhe sjellshumë frute.

Faraon ishte titulli që merrninmbretërit e Egjiptit. Në Dhiatëne Re përmendet një faraon sibashkohës i Jozefit (Veprat 7, 10)dhe një tjetër në kohën e Moisiut(Veprat 7, 21).

Farisejtë ishin mbrojtësit e ligjitdhe të traditës gojore. Kjo gjë ibënte të dalloheshin nga të tjerët,prandaj jetonin të veçuar. Emri“farise” do të thotë “i ndarë”.Kanë pasur një autoritet të madhnë popull sepse komentonin dhezbatonin me përpikmëri Ligjin.Megjithatë çdo gjë e bënin ngaana e jashtme. Kanë qenëmendjemëdhenj dhe dëshironin qëtë përshëndeteshin me titullin“Rabin” që do të thotë “Mësues”.Nëpër Sinagoga dhe vende tëtjera publike kërkonin të uleshingjithnjë nëpër vendet e para.Megjithatë nga radhët efarisenjve ka dalë Apostull Pavli.Në Veprat e Apostujve ai thekson:“Unë jam farise dhe birfariseu…”(Veprat e Apostujve23:6).

Feja është rregulli dhe përpjekjae njeriut për t’u afruar mePerëndinë. Në Dhiatën e Vjetër

88

dashuria e Abrahamit për fenë etij është më e madhe se ajo që kapër të birin Isakun, të cilin do tasakrifikonte për Perëndinë.Abrahami është prototipi për ataqë besojnë. Në Dhiatën e ReKrishti me pagëzimin e tij hodhithemelet e fesë së krishterë.Apostujt qenë të parët që besuante feja që predikonte Krishti.Gjatë viteve të aktivitetit publiktë Krishtit, apostujt e ndoqënkudo, ndonëse u lëkundën nëmomentet kritike të vuajtjeve dhetë vdekjes së Mesias, por feja etyre u ringjall me ringjalljen eKrishtit dhe u përforcua meardhjen e Shpirtit të Shenjtë.

Feniksi, zogu që vjen ngamitologjia, i cili digjet dheringjallet përsëri, dukesimbolizuar “Ngjalljen eKrishtit”.

Feniki shtrihej gjatë bregdetit dheishte vend me gjerësidymbëdhjetë kilometra dhegjatësi njëqind e njëzetëkilometra. Në Feniki kishte qytetetë mëdha si Tiro (Veprat 21, 3),Sidoni (Veprat 27, 3) dhePtolemea (Veprat 21, 7). Në vitete sundimit romak Feniki ishte nëjuridiksionin e Sirisë.

Ferra e zjarrtë që nuk digjej, nëtë cilën iu shfaq Perëndia Moisiutsimbolizon Hyjlindësen, e cila kambajtur brenda vetes Zotin dhenuk u dogj nga zjarri i fuqisë sëTij.

Ferri është vendi ku vuajnëshpirtrat e mëkatarëve. Ferrishënon destinacioninpërfundimtar të njerëzve tëmallkuar. Në epokën e Dhiatëssë Vjetër sheoli qe i ndarë në dypjesë: 1- Në atë vend ku prisnintë mallkuarit, duke pritur hedhjenpërfundimtare në ferrin epërjetshëm. 2- Në atë vend kuprisnin të bekuarit, që quhej“Gjiri i Abrahamit”.

Festë. 1-Festat e judenjve qenë:Pashka, e cila kremtohej në muajtmars-prill, Rrëshajët kremtohejnë maj-qershor dhe Tëmbanat qëkremtohej në shtator-tetor. Këtoqenë tri festat më të mëdha të vititliturgjik të judenjve. Këto festakushtëzonin të gjithë hebrenjtë qëtë shkonin për pelegrinazh nëqytetin e Jeruzalemit. Gjithashtukemi edhe festën e kasolleve, ecila kremtohej në vjeshtë dhepërkonte me të korrat.

Fileti ishte nga Dalmacia dheushtronte profesionin e senatorit.

89

Familja e tij ishte e krishterë dhejetonte me shpresëtari. Në kohëne përndjekjeve të perandoritromak Adrianit (117-138) ata ikapën dhe i shpunë përparaperandorit. Ky i fundit i dërgoite Guvernatori i Ilirisë Amfiloku,por ata nuk e mohuan se qenë tëkrishterë. Atëherë Amfiloku filloinga torturat duke menduar se dota mposhtë familjen e Filetit. Pasnjë mrekullie edhe torturuesiAmfiloku u kthye në fenë ekrishterë. Kjo ngjarje e tërboiperandorin Adrian. Ai u tërbuanga zemërimi sepse shumë tëtjerë po përqafonin krishterimin.Adriani menjëherë u nis për nëIliri duke shpresuar se senatoriFilet do të nënshtrohej dhe do tëkthehej në paganizëm. Ai ikërcënoi ata që të ndëronin fenë,por kur e pa se çdo gjë ishte ekotë atëherë urdhëroi që t’ihidhnin në një kazan të madh qëkishte shtatë ditë që ziente. Porlëngu, sapo ra në kontakt metrupat e shenjtorëve, menjëherëu ftoh. Perandori i turpëruar ulargua për në Romë, ndërsashenjtorët pasi u lutën dhefalenderuan Perëndinë dorëzuanshpirtrat duke marrë kështukurorën e martirit. KishaOrtodokse i radhiti te shenjtorëtdhe i kujton më 27 mars.

Bibliografia:1-Mitropoliti i Korçës Joani, ShënFileti i Ilirisë, Ngjallja, shkurt1995, faqe 4.

Filipi qe me origjinë nga Betsaidae Galilesë dhe ishte një nga 12apostujt. Menjëherë pas thirrjessë tij në misionin apostolik nxitoidhe bindi mikun e tij Nathanailin,ose Bartolomeun, se kishin gjeturMesinë e shumpritur.

Para shumfishimit të pesëbukëve, mësuesi e vuri Filipin nëprovë dhe e pyeti se ku do tëblinin aq bukë për gjindjen dheFilipi nga ana e tij u habit se kudo të gjendeshin aq para për tëblerë bukët. Gjatë darkës mistike,Krishti, duke marrë shkas ngalujta e Filipit që t’i tregonte Atin,shpalli njëqënshmërinë e tyre:“Kush më ka parë mua ka parë

90

Atin”. Apostulli, predikoi nëAzinë e vogël, në Parthi, nëjuglindje të detit Kaspik, nëSnothia, në veri të detit të Zi dheveçanërisht në Armeni. Filipi umartirizua në kohën e perandoritTrajan në Hierapol të Frigjisëduke u kryqëzuar me kokënposhtë.Bibliografia:1-Arkimandrit Justini, Nga thesarii shenjtorëve, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 2004, faqe 341-342.

Filip Jakob Spencer (1635-1705) ishte nga Alsacia dhe kalindur në vitin 1635. Studimet ibëri në Strazburg dhe në Gjenevëdhe pas tyre ka qënë predikatornë Frankfurt, në Drezda dhe nëBerlin, ku edhe vdiq në vitin1705. Duke qenë i ritur dhe iedukuar nga prindërit e tij, me njëshprestari të vërtetë, ai u përpoqsi predikator të zgjojë dhe mbajëgjallë besimin me anë tëmbledhjeve intime të quajtura“Collegia Pietatis”, kulexoheshin dhe shpjegoheshinpasazhe nga Bibla dhediskutoheshin probleme fetare.Ky orientim i ri që inaguronteSpencer zuri rrënjë. Tre miqtë etij, profesorë të teologjisë nëLaipcing, sipas shembullit të tij,krijuan një kolegj biblik ku

shpjegonin në mënyrë praktikeBiblën, duke përdorur gjuhëngjermane në vend të asaj latine.Kjo gjë iu duk si diçkarevolucionare profesorëve tëtjerë, të cilët nisën një polemikëdhe arritën ta ndalojnë kolegjin.Debatet që vazhduan midis tyreçuan në krijimin e universitetit nëHalle të Gjermanisë, me bazëgjuhën gjermane dhe me katedrateologjike të zëna vetëm ngamiqtë e shokët e Spenserit.

Filioque. Kisha e Perëndimitmbronte tezën se Shpirti i Shenjtëburonte jo vetëm nga Ati, poredhe nga Biri. Kjo tezë u shfaqpër herë të parë në Spanjë nëSinodin e Toledos në vitin 589për të luftuar arianizmin evizigotëve. Nga Spanja kjo tezëfilloi të përhapej nëpër gjithëPerëndimin. Në vitin 767 upranua nga Kisha Frënge dhezyrtarisht në Sinodin eAkisgranit. Për këtë shtesëmurgjit e Palestinës reaguanenergjikisht duke e karakterizuarsi herezi. Por edhe Papa LeoniIII (795 - 861) reagoi ashpërkundër Filioque, madje vendosidy pllaka prej argjendi në Kishëne Shën Pjetrit, të cilat përmbaninSimbolin e Nikeas së

91

Kostandinopojës pa shtesën“Filioque”.Bibliografia:1-Âëáóßïõ Éù. Öåßäá,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá, Ôüìïò Â,ÁèÞíá 1995, óåë. 93-97.

Flijim. Me termin flijimkuptojmë sakrifikimin e kafshësose të njeriut te Perëndia. NëDhiatën e Vjetër Kaini i kushtoiPerëndisë prodhime bujqësore,ndërsa Abeli kafshë. Abrahamiishte i gatshëm që të flijonte birine tij për Perëndinë etj. Kemi disalloj flijimesh: 1-Flijimi ipërkushtimit bëhej për nder tëPerëndisë. Gjatë këtij flijimibagëtinë e çonin në Tempull dhee digjnin të tërë. 2-Flijimi imiqësisë, gjatë të cilit bagëtiaçohej përpara Perëndisë dhetherej, ku një pjesë e saj digjejdhe pjesën tjetër e hanin. Me anëne këtij flijimi krijohej miqësiandërmjet njerëzve dhe Perëndisë.Sistemi i flijimeve duhej tëvepronte deri në ardhjen eMesisë. Krishterimi pranonvetëm flijimin e Krishtit në kryq(Efesianëve 5,2). Kjo ngjarjeështë përjetësuar me anën eLiturgjisë Hyjnore, në të cilënthuhet: “Ky është trupi im qëflijohet për ju”.

Firences. Sinodi i Firences umbajt më më 26 shkurt në sallëne madhe të Manastirit SantaMaria Nobela. Në seancën e parënga ana e grekëve foli perandori,ndërsa nga latinët përshëndetiJulian Çezarini. Më pas uvazhdua me diskutimet e MarkoEvgjenikut dhe Joanit të Raguzësmbi burimin e Shpirtit të Shenjtë.Më në fund perandori, pasisiguroi një vërtetim me shkrimnga papa për ndihmë filloi tëushtronte presion mbi hierarkëtqë të pranonin bashkimin. Në atëkohë Patriku Josif qe i sëmurërëndë dhe në agoni e sipër efirmosi dekretin e bashkimit.Disa ditë më vonë Patriku Josifvdiq dhe e varrosën në KishënSanta Maria Nobela. Testamentiqë la nuk dihet nëse ështëorigjinal. Punimet e Sinodit umbyllën, më 6 korrik të vitit 1439me një ceremoni solemne nëkatedralen Santa Maria. Edhe sote kësaj dite në këtë Kishë ekzistonnjë pllakë përkujtimore prejmermeri, e cila përmend se aty ubë bashkimi i kishave.Kisha e Lindjes, nuk e njohubashkimin e arritur në Sinodin eFirences. Kur u kthyen delegatëtnë Kostandinopojë, u quajtën sitradhtarë të besimit ortodoks.Lajmi i bashkimit, u prit me

92

protesta dhe indinjatë nga ana epopullit bizantin. Papa dërgoi nëKostandinopojë KardinalinIsidor, i cili bëri një liturgji nëKishën e Shën Sofisë, dukeshpallur dekretin e bashkimit,mirëpo populli ishte kaq iindinjuar saqë thërriste: “Mëmirë të shohim çallmën turkenëpër rrugët e Kostandinopojës,sesa kapuçin e kardinalit”.Menjëherë mbas largimit tëKardinalit Isidor, më 29 maj1453, Kostandinopoja ra në duarte turqve.Bibliografia:1-ÉùÜííïõ Å. Áíáóôáóßïõ,ÅêêëçóéáóôÞ Éóôïñßá, Ôüìïò Â,åêäïôéêüò ïßêïò ÐáñáôçñçôÞò,Èåóóáëïíßêç 1995, óåë. 47-61.2-Teodor Papapavli, Historia eKrishterimit, (Dispensë), Tiranë1994, faqe 37-38.

Foti i Madh ka lindur rreth vitit820 në Kostandinopojë. E ëmaquhej Irini, ndërsa i ati, Sergi,ishte vëllai i Parikut tëKostandinopojës, Tarasit (+806).Në saje të aftësive Foti u bëfilozof, poet, orator, mjek,matematicien etj. Pas shkarkimitantikanonik të Patrikut tëKostandinopojës Ignatit, Foti përpesë ditë kaloi gjithë shkallët ehierarkisë kishtare dhe nëKrishtlindjet e vitit 858 u dorëzua

Patrik i Kostandinopojës. Foti udënua dhe u internua ngaperandori Vasil I. Pas vdekjes sëIgnatit Foti rizgjidhet Patrik iKostandinopojës. Pas disa viteshinternohet përsëri nga pallatimbretëror në një manastir ku fjetipërgjithmonë. Foti ndikoi nëkristianizimin e sllavëve dhe tëbullgarëve. Foti ka lënë shumëshkrime teologjike.

Veprat më të njohura të tij janë:Sinagogë fjalësh (ËÝîåùíÓõíáãùãÞ) dhe Miriobibël(Ìõñéüâéâëïò). Komentarë: 1-Rreth shkrimeve të ShënAthanasit (ÐÝñé ôùíóõããñáì ìÜôùí ô ïõ áãßïõÁèáíáóßïõ), 2-Komente rrethletrave të Palit (ÕðïìíÞìáôá åßòôÜò åðéóôïëÜò ôïõ Ðáýëïõ), 3-Komenti i ungjillit sipas Mateut(Ó÷üëéá åßò ôï êáôÜ ÌáèáßïíÅõáãÝëéïí) etj.

93

Bibliografia:1-ÁèáíÜóéïò Ìáñôßí ïò ,ÈñçóêåõôéêÞ êáé ÇèéêÞÅãêõêëïðáßäåéá, Ôïì. 12, åêäüóåéòÌáñôßíïò, ÁèÞíá 1962, óåë. 21-30.2-Atë Justini, Foti i Madh, Ngjallja,shkurt 1999, faqe 6.

Françeskanët janë marrë meshkencën e teologjisë dhemisionarizëm. Urdhri ifrançeskanëve u krijua më 1209nga Francisk D’Assisi, nëUmbria të Italisë. Ky lindi nëvitin 1192 dhe ishte djali i njëtregtari të pasur. Në moshën erinisë i pëlqenin mjaft poezia dhedëfrimet. Pas një sëmundjeje aindryshoi rrënjësisht mënyrën ejetesës. Urdhri u ngarkua medetyrën që të predikonte kudo,madje dhe në provincat oseqytetet që qenë dënuar meinterdikt, dhe të pranoninrrëfimin e njerëzve mëkatarë. Mëvonë atyre iu besua shpërndarjae indulgjencave.Bibliografia:1-Zef Mirdita, Krishtënizimi ndërshqiptarë, Drita, Zagreb 1998, faqe260-267.

Frankët kanë qenë popujbarbarë, të cilët e njohënkrishterimin që prej fillimit nëdoktrinën ortodokse. Popullsia

franke ishte pagane, pormegjithatë krishterimi kishtemundur të depërtonte në disatreva të lumit Rin. Krishterimi nëmasë i frankëve u bë prej mbretittë tyre Klovis (481-511). Ky ifundit ishte pagan, por u njoh mekrishterimin nga martesa meKlotildën, e cila ishte ortodoksenga fisi gjerman i burgundëve.Grigori i Turunit në veprën e tij“Historiae francorum”, tregon sembreti Klovis përpara një betejekundër alemanëve në vitin 496premtoi se po të fitonte do tëbëhej i krishterë. Përpara betejësKlovis kërkoi ndihmën e Krishtitdhe doli fitimtar. Menjëherë upagëzua tek episkopi i Reimsit nëditën e Krishtlindjeve të vitit 496duke marrë emrin Kostandin.Shembullin e tij e pasuan 3000ushtarë dhe fisnikë, të cilët upagëzuan gjatë një ceremoniemadhështore. Me mbështetjen epopullsisë së krishterë Klovis ishtriu zotërimet e tij pothuajse nëtë gjithë Francën. Në vitin 507Klovis, pasi bëri një marrëveshjeme burgundët, filloi luftën kundërvizigotëve, duke i mundur ata nëbetejën e Vonillës, ku mbeti ivrarë mbreti i tyre Alariku II.Zotërimet e frankëve shtriheshinnga Tuluzi e deri në Akitania dheKlovis u njoh zyrtarisht si mbret

94

i frankëve nga Perandori iBizantit, Anastasi (491-518). Aie vendosi rezidencën në Paris.Klovis ndërroi jetë në moshën 45-vjeçare.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Si e përqafuankrishterimin frankët, Ngjallja,korrik 2000, faqe 4.

Frat quhet kleriku i urdhritfrançeskan. Uniforma që veshfrati është: raso e zezë ose ngjyrëgështenjë me kapuç, shkak për tëcilin ai quhet edhe murgkapuçinë. Përveç kësaj kanë edhenjë kordon të trashë në brez dhenë këmbë mbathin sandale.

Fruti. Me këtë fjalë kuptojmëproduktivitetin biologjik tëbimëve. Në kohët e lashta njerëziti kushtonin Perëndisë një pjesënga prdhimet e tyre bujqësore,derisa vite më vonë u legalizuaqë një e dhjeta e fruteve të jepejpër kishën. Në Dhiatën e ReKrishti mallkoi fikun që nuk jeptefrute (Matheu 21,18-19). Në njëvarg tjetër thuhet: “Sëpata ështënë rrënjë të drurëve, atë që nukjep frute do ta presë e do ta hedhënë zjarr” (Matheu 3,10).

G

Galilea ishte një prej provincavetë Palestinës, në të cilën JisuKrishti ka nisur aktivitetin e tijpublik. Në Kana të GalilesëKrishti bëri mrekullinë e parëduke shndërruar ujin në verë.Provinca e Galilesëadministrohej nga Herod Antipa.

Gamaliel do të thotë Perëndiaështë shpërblimi im. Gamalielika qenë mësuesi i apostull Pavlit(Veprat 22, 3). Ai ishte farise dhee pranonte predikimin përngjalljen (Veprat 23, 6).Gamalieli ishte rabini më i shquari shkollës së Hilelit, ishte njeriprej shtatë rabinëve që morititullin Ravan.

Gaza gjendej rreth 100 km nëjugperëndim të Jeruzalemit.Shtrihej përgjatë bregdetit dheishte qyteti i fundit përpara se tëarrije në shkretëtirë.

Gnosticizëm ka prejardhje grekedhe do të thotë “Njohje”. Fjalagnosticizëm haset edhe nëTestamentin e Ri me kuptimin enjohjes së thellë dhe të

95

qëndrueshme të doktrinëskristiane dhe quhet gnosticizmikristian ose i vërtetë, në dallimnga gnosticizmi pagan ose irremë, që është një mpleksjemisticizmi, me ide të gabuara tëhuazuara nga paganizmi dhejudaizmi. Gnosticizmi pagan uluftua nga Apotull Pavli në letrëndrejtuar Kolosianëve. Me termingnosticizëm nuk duhet tëkuptojmë sistemin e njohjes sëvërtetë, por të njohjes së rreme.Gnostikët pretendonin se njihninthelbin e të gjitha gjërave hyjnoredhe njerëzore dhe se shkenca etyre është më e vyer se fejakristiane.Bibliografia:1-Âëáóßïõ Éù. Öåßäá,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá, Ôüìïò Á,ÁèÞíá 1994, óåë. 151-153.

Gnostiku më i vjetër dhe i pariqë u shfaq në kishën kristianeishte Simon Magu. Veprat eApostujve na tegojnë se ai ukonvertua në kristianizëm nëSamari nga Dhjakoni Filip.Konvertimi i tij u provua se ishtenxitur nga motive të huaja përkristianizmin, duke menduar seme përqafimin e fesë kristiane dotë fitonte dhuntinë për të bërëçudira. Këtë fuqi u përpoq tablinte më parë nga Apostull

Pjetri, i cili e qortoi rëndë përmarrëzinë e tij. Duke u ndarë ngakisha, Simon Magu i ra mbarë eprapë tërë Lindjes, duke përhapurherezinë e tij.

Golgota ishte një kodër në afërsitë Jerusalemit, në të cilënpersekutoheshin fajtorët.Pikërisht mbi Gologotën ukryqëzua Jisu Krishti. Gjithashtunë Golgotë gjendej kafka eAdamit. Në ungjill shkruhet:Jisuin e shpunë në një vend qëquhet Golgota që në përkthim dotë thotë: “vendi i kafkës”. (Marku15,22) Sot në Golgotë gjendetVarri i Tërëshenjtë.

Gomari. Krishti hyri nëJeruzalem i hypur në një kriçgomari. Në lindje gomarikonsiderohej si një kafshë edobishme që përdorej për punëtë ndryshme në kohë qetësie. NëDhiatën e Vjetër përmendet se epërdorin princërit e mbretërit.Kur një princ shkonte për luftë,hipte mbi një kalë të fuqishëm,ndërsa kur shkonte për diçkapaqësore ulej në shpinën egomarit. Krishti jo pa qëllim ezgjodhi këtë kafshë, për të treguarse nuk përfaqësonte luftëtarin osepushtuesin, siç e imagjinoninjudenjtë Mesian, por ai ishte një

96

mbret paqësor. Këtë e kishteprofetizuar profeti Zaharia :“Mos kini frikë o bijtë e Sionit!Sepse mbreti juaj po vjen mbi njëkërriç gomari” (Joani 12,15).

Gonxhe Bojaxhi (1910-1997) kalindur më 27 gusht të vitit 1910në Shkup. Ajo ishte vajza më evogël e Nikollë Bojaxhiut, i ciliishte tregtar i kamun i lëndëve tëndërtimit. Nikollë Bojaxhiushquhej për ndjenja patriotike,prandaj jugosllavët e helmuan.

Kjo ngjarje e hidhur për jetën eNënë Terezës ka ndodhur në vitin1919. Në atë kohë Gonxhja ishtenë moshën 9-vjeçare.Sipërmarrja e të atit falimentoidhe nënë Dranja mbeti e shkretëme tre fëmijët. Për të përballuarjetesën Dranja filloi të merrej metregëti qilimash, qëndismash etj.

Në nëntor të vitit 1928 kur ishtenë moshën 18-vjeçare, Gonxhjahyri në kongregacionin “Motrate Loretos” në Irlandë ku morriemrin Mari Tereza për nder tëShën Terezës. Më 6 janar të vitit1929 Mari Tereza shkon simisionare në Kalkuta të Indisë.Atje filloi të jepte mësim nëkolegjin e vajzave St. Maryderisa në vitin 1944 u emëruadrejtoreshë. Më 17 gusht të vitit1948 ajo veshi për herë të parësarin e bardhë me anët blu dhepasi përfundoi një kurs mjekësiepranë Motrave Misionare nëPatna, u kthye përsëri nëKalkuta. Aty vizitoi lagjet evarfëra duke ushqyer të urituritdhe mjekuar të sëmurët.Menjëherë rreth saj filluan tëbashkoheshin edhe shumë nga ishnxënëset e kolegjit. Në vitin 1960motrat e Nënë Terezës qenë tëpërhapura në të gjithë Indinë.Ndërsa në harkun kohor ndërmjetviteve 1980-1990 Nënë Terezahapi shtëpi misioni nëpër vendete kampit socialist duke përfshirëRepublikat e ish BashkimitSovjetik, Kubë, Shqipëri etj. Përpunën bamirëse asaj i janëakorduar shumë çmime, dukefilluar që nga Çmimi IndianPadmashri në vitin 1962 dhe deritek Çmimi Nobel për Paqen në

97

vitin 1979. Në vitin 1997, NënëTereza kishte rreth 4000 motra,të cilat kryenin misionin në 610shtëpi bamirësie në 123 vende tëbotës. Tërë jetën e saj ia kushtoitë varfërvve dhe njerëzve nënevojë derisa fjeti më 5 shtatortë vitit 1997.Pa kaluar as dy vjet nga vdekja eshenjtores, Papa Gjon Pavli IIlejoi të fillonte procedura ekanonizimit. Kështu më 20dhjetor të vitit 2002 u miratuadekreti për mrekullitë eshenjtores. Data e zhvillimit tëceremonisë së beatifikimit tëNënë Terezës u vendos që të ishte19 tetori i vitit 2003. Ky vendimi Papës Gjon Pali II erdhimenjëherë pas aprovimit ngaKongregacioni i Selisë së Shenjtëpër Çështje të Shenjtërimit. NënëTereza ka shëruar një gruaindiane, e cila quhej MonikaBersa që vuante nga një tumor.Dita e lumturimit të Nënë Terezëspërkonte me 25-vjetorin e ngjitjesnë fronin e Vatikanit të PapësGjon Pali II. Në ditën elumturimit të Nënë Terezës nësheshin e Shën Pjetrit gjendeshinrreth 500 mijë njerëz midis tyreedhe shumë shqiptarë të ardhurnga Shqipëria, Kosova,Maqedonia, Amerika etj.Kongregacioni i Selisë së Shenjtë

për Çështje të Shenjtërimit ipërbërë nga Kardinalë me emërka aprovuar mrekullinë e NënëTerezës.Në vitin 1990 Nënë Tereza erdhipërsëri në Shqipëri, për tëinaguruar kishën katolike. Nëkëtë eveniment të rëndësishëmnga kisha ortodokse ishte i ftuarepitropi Nasi Hobdari, i cili mendërmjetësinë e kishtarit katolikLazër Shahinit arriti që ta takontedhe e ftoi për një vizitë në kishënortodokse. Nënë Tereza e pranoiftesën me kënaqësi, por ishte epamundur të kaloje në Rrugën eKavajës, sepse nga kisha katolikederi tek kisha orthodhokse, rrugaqe e mbushur plot me njerëz tëcilët prisnin të merrnin bekiminnga bamirësja e madhe meorigjinë shqiptare. Nënë Terezau fut në Katedralen eUngjillëzimit dhe filloi të lutej,më pas u drejtua në hierore kuvendosi disa ikona dhe një statujëtë Shën Marisë. Kam patur fatinqë t’i puth dorën shentoresshqiptare, ndofta hiri i sajndërmjetësoi tek Perëndia që unëtë vazhdoja rrugën e vështirë dheplot kryqe të fesë.Bibliografia:1-Pandeli Pasko Kuteli,Dëshmi ekrezmimit të Nënë Terezës,Shekulli, 5 janar 2004, faqe 11.

98

2-Me gjak jam shqiptare, por ipërkas botës, 55, 26 gusht 2005,faqe 7.3-Nënë Tereza Shenjtorja shqiptareme fuqi të jashtëzakonshme, Zëri iPopullit, 25 qershor 2003.

Gostia bëhet kur thirren të ftuaritrreth sofrës me rastin e një gëzimifamiljar. Në Dhiatën e Vjetërkemi shumë raste gostish: Davidishtroi gosti për përfaqësuesit efiseve të popullit të Izraelit, kure lajmëruan se e pranonin siMbret (Libri II Samuelit 3,20).Në Dhiatën e Re në paravolinë edjalit plangprishës, ati i mirështroi gosti me rastin e kthimit tëbirit (Lluka 15,22).

Gotët. Në shekullin III në kufijtëe Perandorisë Romake filluandyndjet e barbarëve, të cilët qenëpopujt gjermanikë dhe quheshingotë. Origjina e tyre ishte ngabrigjet e detit Balltik. Gotët nëvitin 250 u zhvendosën drejtJugut, duke kaluar Danubin. Atapushtuan dhe plaçkitën disaprovinca të perandorisë. Disaprej tyre u vendosën në anënperëndimore të Danubit dhe uquajtën vizigotë (gotëtperëndimorë), ndërsa të tjerët uvendosën në anën lindore dhe uquajtën ostrogotë (gotët lindorë).Këto fise barbare shpesh

sulmonin perandorinë, dukevrarë dhe plaçkitur. Ata zunëshumë robër të krishterë ngavendet e pushtuara. Nga këtarobër ata u njohën mekrishterimin. Gotët kishinmbështetur me ushtëritë e tyreKostandinin e Madh në luftëkundër Liçinit, kështu një pjesëe mirë e kësaj ushtrie u njoh mefenë e re. Iniciativën përkristianizimin e tyre e moriUlfila. Ky i fundit përveprimtarinë misionare te fisetgote vuri në dijeni Kostandinin eMadh. Perandori ngarkoikëshilltarin e tij Eusebin eNikomedisë që të diskutonte meUlfilën. Suksesi më i madh i tijishte shpikja e alfabetit gotik dhepërkthimi i Biblës në gjuhën gote.Gjithashtu ka përkthyer nëgotishte shumë tekste liturgjike.Ulfila e vazhdoi misionin e tij, përungjillëzimin e gotëve për 40 vjet,derisa vdiq në vitin 383.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ Á. Óôïãéüãëïõ,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá, Ôü ì ï òÐñþôïò, åêäüóåéò ÐïõñíÜñá,Èåóóáëïíßêç 1984, óåë. 219.

Gotik. Emërtimi i stilit gotik ikushtohet historianit italian tëartit kristian Vazari, i cili mepërbuzje e quajti artin mesjetartë perëndimit maniera tedesco-

99

gotica. Pra italianët e quaninstilin gotik barbar, por në realitetnuk ka asnjë lidhje me gotët. Stiligotik fillon në fillimet e shekullittë 12-të në Francë dhe prej aty upërhap nëpër vendet e tjera tëperëndimit. Bukurinë më tëmadhe e mori në kishat e mëdhatë perëndimit të cilat u quajtënkatedrale.

Grazhd. Në ikonën e lindjes sëKrishtit, grazhdi paraqitet brendanjë shpelle të errët. Për lindjen eZotit në shpellë, mjaft dëshmijapin shkrimtarët e vjetërkishtarë, Justini, Origjeni etj.Ikonografi e paraqet shpellën tëerrët në ikonë, për të simbolizuarerrësirën që kishte mbuluar botëne atëhershme, të nxirë ngamëkati. Brenda grazhdit paraqitetfoshnja, e mbështjellë me rripastofi dhe e ndriçuar nga drita eyllit, që bie mbi të. Këtu duketqartë natyra Hyjnore e Tij, e cilatashmë bëhet e dukshme, duke utrupëzuar për hirin e njerëzimit.Pas grazhdit ikona na paraqet njëka dhe një gomar. Ikonografi nëkëtë rast është i frymëzuar ngaprofecia e Isaisë: “Kau e njehpronarin e tij edhe gomarigrazhdin e pronarit të tij. Por,Izraeli nuk do ta kuptojë se kujt itakon”.

Grigjë. Me fjalën grigjëkuptojmë tërësinë e besimtarëve,të cilët udhëhiqen brej bariut tëtyre.

Grigor Teologu (328-390) kalindur në vitin 328 në Arianzo tëKapadokisë. Prindërit e tij qenëGrigori dhe Nona. Mësimet epara i mori në Çezare, ku u njohme Vasilin e Madh. Në vijimstudioi në Aleksandri dhe vite mëvonë e gjejmë në Athinë, kustudioi për retorikë, mjekësi dhefizikë.Gjatë viteve të studimevenë Athinë (352-357) Grigori zurimiqësi të ngushtë me Vasilin eMadh.

Pasi u kthye në vendlindje upagëzua dhe jepte mësimeretorike. Në vitin 360 asketoi nëPont, ndërsa më 361 u dorëzua

100

në gradën priftërore. Në vitin372 Grigori u hirotonis Episkopi Sasimos, ndërsa më 380 ufronëzua Kryeepiskop iKostandinopojës. Në vitin 381,pas vdekjes së Meletit tëAntiokisë, Grigori kryesoipunimet e Sinodit II Ekumenik.Shumë shpejt Grigori dhadorëheqjen, përshëndeti populline Kostandinopojës dhe vitet efundit të jetës i kaloi nëvendlindje. Grigori fjeti në vitin390. Kisha e shpalli shenjt dhekujtimin e tij e kremtojmë më 25janar. Shkrimet: 1) Fjalimet(Ëüãïé), përbëhen nga 45predikime, të cilat u shkruan nëvitet 379-381. Grigori ka qenëorator i shquar, prandaj fjalimetdhe predikimet zënë pjesënkryesore të trashëgimisë së tijletrare. Shumë prej Fjalimevejanë shkruar gjatë qëndrimit nëKostandinopojë. Fjalimet eGrigorit ndahen: a) Dogmatike.Pesë Ligjërata Teologjike (Ï ßðÝíôå Èåïëïãéêïß ëüãïé), të cilatbëjnë fjalë për hyjninë e Fjalës(Fjalimet 3 dhe 4), doktrinën eTrinitetit (Fjalimi 2) dhe MbiShpirtin e Shenjtë (Fjalimi 5).Pesë Ligjëratat Teologjike janëshembujt më të shquar tëgojtarisë së krishterë. Ato janëfjalimet më të rëndësishme të

Grigorit, të cilat i dhanë titullinTeolog. b) Festive. Qenë fjalimete Grigorit, të cilat janë mbajturgjatë ditëve të festave. Ndër tomund të përmendim Ditëlindja eShpëtimtarit (ÃåíÝèëéá ô ïõÓùôÞñïò). Kjo ligjëratë u shkruarreth vitit 379 ose 380. Grigorigjithashtu ka shkruar përPendikostinë, mbi Pashkët etj. 2.Poezitë (ÐïéÞìáôá), të cilatGrigori i shkroi nga fundi i jetës.Kanë shpëtuar 408 epose merreth 18.000 vargje. Grigori ishtenjë mjeshtër i stilit poetik.Autobiografia e tij në vargje MbiJetën e Tij (Ðåñß ô ï í åáõôïýâßïí), e cila përbëhej nga 1949vargje na jep shumë të dhëna tërëndësishme rreth problemeve tëkohës. Grigor Teologu ka qenëmë letrari ndër etërit. 3.Letrat(Åðéóôïëáß) përbëhen nga 245letra, si dhe fjalimi i përmortshëmpara kufomës së të atit, në pranitë Vasilit të Madh. GrigorTeologu predikoi për Trininë eShenjtë dhe ndikoi mbihimnshkruesit e kohës. Letrat umblodhën nga vetë Grigori, mekërkesën e nipit të tij, Nikobulit.Bibliografia:1-Áñ÷éì. ÉùÜí í ïõ Áëåîßïõ,ÁóôÝñåò Ð ï ëýöùôïé, åêäüóåéòÆùÞ, ÁèÞíá 1998, óåë. 115-145.

101

Grigori i Madh (540-604) kalindur në vitin 540 dhe e kishteorigjinën nga Roma. Në vitet572-573 në saj të aftësive të tij,u ngrit në rang të lartë politik, tëcilin e braktisi me vdekjen e tëatit në vitin 575. Pasi uashpërndau pasurinë njerëzve nënevojë, iu përkushtua jetësmonakale dhe themeloi shumëmanastire. Në vitin 590 u zgjodhPapë i Romës, ku aktiviteti i tijqe shumë i madh. Grigori i Madhdërgoi murgun Augustin tëKantërburit dhe një grupmisionarësh për të ungjillëzuarAnglinë.

U shqua si organizator i mirë dheluftëtar i vendosur ndaj herezive,kryesisht të “Tre kapitujve”.Grigori themeloi shkollën epsalltëve, e cila u quajt Schola

cantorum. Në vitin 587 morititullin “Universalis Papas”. Fjetimë 604 i nderuar nga të gjithë.Kisha e shpalli shenjt dhekremtohet më 12 mars.Shkrimet: 1) Libri i Dialogjeve(Liber Dialogorum) u shkrua nëvitet 593-594. Ky libër është nëformë dialogu ndërmjet tij dhekryedhjakut Petro, prandaj quhetndryshe Grigor Dialogu. Libripërbëhen prej katër pjesësh dhepërmban Dialog rreth jetës dheçudive të etërve italianë, të cilatu përkthyen greqisht prej papaZaharias (741-752). 2)Doracaku pastoral (LiberRegulae Pastoralis) që u shkruanë vitin 591 dhe është veprakryesore e tij. Libri ka ngjallurinteres në qarqet kishtare tëkishës romanokatolike. Kjo vepëru pëlqye në lindje. Vetë Grigorinë një letër pastorale të tij, tëshkruar në vitin 602, përmend selibri është përkthyer greqisht prejpatrikut të Antiokisë Anastasit II(599-609). Ky përkthimfatkeqësisht ka humbur. 3)Marali i Iobit (Moralia in Job),në 35 libra, vepër që u shkrua nëvitin 595. Këtë libër Grigori iakushtoi mikut të tij LeandroSevilit. 4) Fjalime. Kanëshpëtuar 40 fjalime rrethUngjijve. Këto u shkruan rreth

102

viteve 591-592. 5), 6) Liturgjike.Sacramentarium Gregorianum.7) Himne, të cilat quhen CantusGregorianus. 8) Letrat. Kanëshpëtuar 854 letra të Grigorit, tëcilat flasin për çështje tëorganizimit kishtar.Bibliografia:1-Jacques Le Goff, Qytetërimi iPerëndimit Mesjetar, Toena, Tiranë1998, faqe 484.

Grigori i Nisës (332-395) kalindur në vitin 332. Ai ishte vëllaii vogël i Vasilit të Madh dhemësimet e para i mori nga vëllaii tij, Vasili prandaj Grigori e quanatë mësues. Pasi përfundoishkollën e mesme në Neoçezarevajti për studime në Çezare meqëllim që të bëhet mësuesretorike. Grigori u martua meTheosevinë, por martesa e tyrenuk zgjati shumë dhe mbeti i ve.Në moshën 40-vjeçare, i shtyrënga vëllai i tij Vasili që atëherëishte Kryepiskop i Çezaresë,vendosi të pranonte Episkopatëne Nisës. Në vitin 379 Grigorimori pjesë në Sinodin e Antiokisëku u dënua herezia e Apolinarit.Grigori fjeti në vitin 395.Kujtimin e tij e kremtojmë në 10janar. Shkrimet: 1) Dogmatike.Fjala drejtuar Anomion (ÐñïòÅõíüìéïí áíôéññçôéêïß ëüãïé), e

cila u shkrua gjatë viteve 380-383, dhe përbëhet nga katërfjalime nën titullin: Rrethapologjisë gjatë së cilës Anomionkundërshton padrejtësisht Vasiline Madh. Kjo vepër është nga mëtë mirat e Grigorit dhe bën pjesënë literaturën kundërarianiste. 2)Rreth jetës së Moisiut ose mbivirtytin e përkryer (Ðåñß ôïõ âßïõÌùõóÝùò Þ ðåñß ôçò êáô’ áñåôÞíôåëåéüôçôïò), që u shkrua në vitet390-392. Në pjesën e parë tëveprës, Grigori përdor metodënhistoriko-gramatike tëkomentimit, ndërsa në pjesën edytë hedh idetë e tij alegorike.Bibliografia:1-Áñ÷éì. ×áñáëÜìð ïõò Ä.Âáóéëüðïõëïõ, Ï ¢ ãéïò ÃñÞãïñéïòï Íýóóéò, åêäüóåéò Ï ñ è ï ä ü îï õÔýðïõ, ÁèÞíá 1990.

Grigori i Neoqesarisë (210-275) ka lindur rreth vitit 210 pasKrishtit. Prindërit e tij ishinpaganë dhe kishin një pozitë tëlartë shoqërore në Neoqesari.Grigori së bashku me vëllanë etij shkuan në Virito për tëstudiuar drejtësi, por Perëndiakishte plane të tjera për shenjtin.Duke kaluar në Qesari dëgjoikomentuesin e famshëm tëshkrimeve, Origjenin. Kaq shumëu entuziazmua saqë i la studimet

103

dhe u bë nxënës i tij. Më passhkoi në Aleksandri dhe u kthyenë Neoqesari me dije të plotateologjike. Mitropoliti Amasia,duke vlerësuar virtytet e Grigorit,e dorëzoi episkop të Neoqesarisë.

Grigori predikoi Ungjillin nëgjithë krahinën dhe shumë njerëzpërqafuan besimin kristian dhefilluan të prishnin tempujt eidhujve. Me ndihmën e Perëndisë,Grigori, pas një përpjekjeje tëmadhe arriti të kthejë në fenëkristiane të gjithë qytetin. Nëfund të vitit 270 kishin mbeturnë atë krahinë vetëm 17 paganë.Grigori ndërroi jetë në 17 nëntortë vitit 275.Bibliografia:1-Áñ÷éì. Èåüäùñïõ Ê . ÌðåñÜôç,ÁèëÞôáé óôåöáíçöüñïé, åêäüóåéòÓùôÞñ, ÁèçíÜ 1986, óåë. 69-74.

Grigori i Turit (538-594) kalindur më 538 në Francë. Nëmoshën 35-vjeçare u hirotonispeshkop i Turit. Grigori ishtepeshkopi i 18-të i Turit dukevazhduar traditën e familjes.Duhet theksuar se pesë peshkopënga paraardhësit ishin prej fisittë tij. Pjesën më të madhe të jetëssë tij e kaloi në Tur, ku pozita efavorshme gjeografike emundësoi që Grigori të takontenjerëz me influencë. Grigori kavdekur në vitin 594. Kisha ePerëndimit e ka shpallur shenjtdhe e kremton më 17 nëntor.Shkrimet: 1) HistoriaFrankorum, e cila u shkrua nëvitin 591 dhe përbëhet nga dhjetëlibra. 2) Jeta e Etërve përmbanrreth njëzet jetë shenjtorësh dukepërfshirë peshkopë, klerikë,murgjër, igumenë, heremitë etj.

Grigori V i Kostandinopojës(1745-1821) ka lindur në vitin1745 në Dimitriana tëPeleponezit. Që herët përqafoijetën monakale në Strofadha. Nëvijim ndoqi studimet teologjike nëishullin e Patmos. Më 1788Grigori u zgjodh mitropolit iZmirnit, ndërsa në vitin 1797 ufronëzua Patrik Ekumenik.Grigori themeloi një shtëpibotuese, me anën e së cilës zgjoi

104

ndjenjat kombëtare tëbashkëkohësve të tij, në kohënkur ata po përgatiteshin për t’uhedhur në kryengritje kundërzgjedhës osmane. Aktiviteti iGrigorit ra në sy të autoriteteveosmane, të cilët e internuan nëKalqedoni dhe më vonë në MalinAthos. Më 1818 u rizgjodh nëfronin patriarkal, ku nxitipopullin të hidhej në kryengritjekundër zgjedhës osmane.Kryengritja shpërtheu më 1shkurt të vitit 1821 nëKostandinopojë. Porta e Lartëurdhëroi Grigorin që tëshkishëronte udhëheqësit ekryengritjes, por ky i fundit nukpranoi. Grigori celebroi liturgjinëe Pashkës më 10 prill 1821 dhemë pas u var në portën ePatriarkanës Ekumenike, e cilaqëndron ende e mbyllur edhe sote kësaj dite.Bibliografia:1-Robert Pelushi, Hieromartiri ishenjtë Grigori V, Patriark iKostandinopojës, Kambanat, tetor2007, faqe 10-11.

Grigori i Durrësit (1701-1769)mendohet se ka lindur në vitin1701 në Voskopojë. Ai studioi në“Akademinë e re” dhe më vonë ubë profesor i saj. Më 1740 qethetmurg në Venedik, ku mësoizanatin e tipografit prej

shtypshkruesit venedikasNikolaos Glykys. Pas katërvitesh më 1744, Grigori kathemeluar shtypshkronjën eVoskopojës, të cilën e ka drejtuarderi në shkatërrimin e saj më1764. Ai ishte klerik me kulturëtë gjerë dhe autor i librave tëndryshëm fetarë. StudjuesiZabiras mendon se Grigori kashkruar një akoluthi të ShënNaumit, ka hartuar parathëniendhe megalinaret në akoluthinë eNikodhimit etj. Nga formulat qëgjenden në ballinat e vepraveGrigori përmendet për herë tëparë në vitin 1731 si “më i dituridhe më i nderuari murg klerik”,ndërsa prej vitit 1740 shfaqet siprift dhaskal (hierodhaskalos).Prej të dhënave të funditkuptojmë se ai ka dhënë mësimnë “Akademinë e Re”. Grigori kapërkthyer në shqip Dhiatën eVjetër dhe të Re, duke përdorurnjë alfabet të shpikur nga ai vetëpara vitit 1772. Përkthimet e tijfatkeqësisht kanë humbur. Passuprimimit të Patriarkanës sëOhrit më 1768, ai u caktua ngaPatriarkana Ekumenike eKostandinopojës si Mitropolit iDurrësit. Grigori mendohet tëketë vdekur në Venedik më 1769.Bibliografia:

105

1-Max Demeter Peyfuss,Shtypshkronja e Voskopojës 1731-1769, Shtëpia e librit dhe ekomunikimit, Tiranë 1996.

Grigor Gjirokastriti, episkopi iEubesë, i cili pas vdekjes sëVangjel Meksit arriti të botojëUngjillin sipas Matheut nëKorfuz, në vitin 1824. Duhettheksuar se ishte përkthimi i parëi Dhiatës së Re në Ballkan, dyvjet më përpara se ai bullgar dhegati 20 vjet nga ai rumun. Mëvonë në vitin 1827 botoi Dhiatëne Re në Korfuz, e cila pati jehonëtë madhe tek arbëreshët e Greqisësaqë në vitin 1858 u ribotua nëAthinë. Gjithashtu kemi dëshmise mitropoliti i Eubesë GrigorGjirokastriti ka përkthyer edhedisa broshura fetare, nga të cilatmund të përmendim: “Kryqi iKrishtit”, “Jeta e Shën JoanPagëzorit”, “Ligji i artë” etj. Vitemë vonë Grigori u fronëzuaMitropolit i Athinës.Bibliografia:1-Dhimitër Shuteriqi, Shkrimetshqipe, Akademia e Shkencave,Tiranë 1976, faqe 178.2-Mitropoliti i Korçës Joani, Njëvështim i shkurtër mbi përkthimetfetare në Kishën Orthodhokse,Ngjallja, mars 1999, faqe 7,8.

Grigor Mulla (1934- ) ka lindurnë Korçë më 1934. Fillimisht kapunuar si shofer sepse nuk i jepeje drejta e studimit. Nëna e tijOlimbi Mulla në kohën që shtetisekuestroi institucionet socialeprivate nuk u pajtua meideologjinë komuniste. Emri iOlimbisë ishte shënuar me tëkuqe, sepse kishte qenë anëtare edhimogjerondisë së Korçës.

Në vijim Grigori ka studiuar mekorrespodencë për matematikëdhe fizikë në Universitetin eTiranës. Pas përfundimit tëstudimeve ka punuar si mësuesmatematike në gjimnazin eKorçës. Grigor Mulla kakontribuar në ngritjen e disalaboratorëve mësimorë. Në vitete diktaturës bënte pjesë në grupine të krishterëve të fshehtë, të cilët

106

vazhdonin shërbesat dhe lutjet.Banesa e familjes Mulla u bëkolimvithër e Siloamit, ku tëkrishterët zhvillonin takimet etyre në fshehtësi. Më 17 mars tëvitit 1991 në Kishën e “ShënDëllisë” u zhvillua mbledhja, kuu themelua shoqata “Mbajtësit eKryqit”, ndër nismëtarët ka qenëedhe Grigor Mulla. Në këtëmbledhje historike kishtepjesëmarrës nga e gjithëShqipëria, të cilët gjetënmikpritjen e familjeve ortodoksekorçare. Familja Mulla kastrehuar Kryeepiskopin Anastasgjatë vizitave që bënte në qytetine Korçës.

Grua. Termi grua në Shkrimin eShenjtë përmendet rreth 400herë. Në librin e Gjenezës thuhet:“Njeriu ka për të lënë atin dhenënën e tij për t’u bashkuar megruan” (Gjeneza 2,24).Emërtimin grua ia ka vënë burri:“Kjo është kockë prej kockave tëmia dhe mish prej mishit tim. Ajodo të quhet grua sepse ka dalëprej burri” (Gjeneza 2,23).

GJ

Gjashtë psallmet lexohen nëfillim të mëngjesores dhepërbëhen nga psallmet(3,37,62,87,102,dhe 142). Në tobëhet fjalë për fundin e natës dhefillimin e ditës së re.

Gjenealogjia përbën urën lidhësemidis Dhiatës së Vjetër dheDhiatës së Re. Në Dhiatën eVjetër gjenealogjia jepet tekGjeneza 5, 1-32 ku pemagjenealogjike fillon prej Adamitderi te djemtë e Noes. Hebrenjtëi mbanin me kujdes të madhsatistikat e breznive të mbretërvedhe të priftërinjve. Librat egjendjes civile ruheshin nëtempull. Këto katalogë u ruajtënderi në shkatërrimin eJeruzalemit në vitin 70.

Gjeorgji. Krishterimi në Gjeorgjiu përhap me anën e një skllave tëquajtur Nunia. Me lutjet e saj tënxehta ndaj Perëndisë, ajo shëroimbretin nga një sëmundje e rëndëdhe bëri disa mrekulli. Mbretiduke parë mrekullitë u pagëzuadhe ftoi popullin gjeorgjian që tëpagëzohej.

107

Gjergj Kastrioti (1405-1468)ka lindur në Mat në vitin 1405.Mbas disfatës që pësoi me turqitnë vitin 1423, Gjon Kastrioti udetyrua t’i dërgonte Sulltanit sipeng katër djemtë e tij. Gjergjinë atë kohë ishte 18 vjeç,domethënë qe një djalë i rritur ekuptonte nga bota dhe nuk mundtë asimilohej plotësisht në oborrine Sulltanit.

Ky i fundit i detyroi djemtë eGjon Kastriotit të kalonin në fenëmuhamedane. Madje u ndërroiedhe emrat, Gjergjin e quajtiIsqender-Bej që në shqip u kthyenë Skënderbe. Ky ishte një emërsimbolik që iu dha Gjergjit nëkujtim të Akeksandrit të Madh.Skënderbeu kaloi gati 20 vjet sipeng në oborrin e sulltanit derinë vitin 1443 kur ai gjatë njëekspedite ushtarake kundër të

krishterëve të Hungarisë meJanosh Huniadin në krye, u kthyenë Krujë. Në atë kohëSkënderbeu ishte 38 vjeç.Menjëherë pasi mbërriti në KrujëSkënderbeu u kthye në fenë e tëparëve dhe shpalli luftën e shenjtëkundër pushtuesve osmanë.Skëndebeu u pagëzua më 25dhjetor të vitit 1443, ditën eKrishtlindjeve. Të gjithëshqiptarëve që ishin kthyer nëfenë muhamedane, Skënderbeu ubëri thirrje të pranonin fenë e tëparëve (kristjane). Traditapopullore thotë se në atë kohë nëKrujë kishte 365 kisha. Më 26prill të vitit 1451 u bë ceremoniae kurorëzimit të Gjergj Kastriotittridhjetë e nëntë vjeçar meMarina Andronikën njëzetetre-vjeçare. Kjo martesë u bë nëmanastirin e Ardenicës në kishëne Shën Triadhës dhe u celebruanga Igumeni Feliks. Andronikaose Donika ishte e bija e GjergjArianitit, princit të Vlorës dheKaninës. Kjo martesë solli edhepajtimin e Skënderbeut meArianitasit, të cilët kishin marrëanën e Venedikut pas krizës sëvitit 1450. Martesa shkaktoipakënaqësinë e katër djemve tëArianitit si dhe të HamzaKastrotit. Ky i fundit ishte i birii Reposhit, që ishte martuar me

108

grua turke. Më vonë Reposhiështë bërë murg me sa duket përtë vuajtur gabimet ose se nukishte i aftë për t‘u bërëudhëheqës. Në vitin 1456Skëndërbeu u bë me djalë, të cilitia vuri emrin Gjon. Kjo lindje nuku prit mirë nga Hamzai, që ishtegjenerali më i mirë i ushtrisë sëSkënderbeut. Ai duke qenë ibindur se nuk do të trashëgontekurrë fronin shqiptar, dezertoi tekturqit.Gjatë viteve 1457-1460 ushënuan njëra pas tjetrësgjashtë fitore të shkëlqyera tëSkëndebeut kundër ushtrivepushtuese osmane. Pas kësajMehmet Pushtuesi kërkoiarmpushim trevjeçar, që unënshkrua më 27 prill 1461.Në të Sulltani e njohuSkënderbeun si Mbret tëShqipërisë. Kjo paqe, edeklaruar për herë të parë pas18 vjet lufte të pandërprerë, idha mundësinë shqiptarëve përtë nisur jetën e përditshme.Gjithashtu paqja i dhamundësinë Skënderbeut që t‘ipërgjigjej thirrjes për ndihmëtë Ferdinandit I, mbretit tëNapolit. Në vjeshtën e vitit1461, në krye të një ushtrieprej 5000 vetash, Skëndërbeulundroi drejt Brindizit. Pas

luftërave, në gusht të vitit1452 e gjithë mbretëria iukthye Ferdinandit. Ky i funditnë shenjë mirënjohjeje i dhaSkënderbeut jo vetëm titujnderi, por edhe toka të shumtanë Italinë e Jugut për vete epër trashëgimtarët e tij.Gjithashtu Papa Kalisti III(1455-1458) emëroi GjergjKastriotin si kryekapedan tëSelisë së Shenjtë. Ai e ka quantur“Trimi i Krishtit”, “Ushtari iZotit” etj duke theksuar semeritat e Gjergj Kastriotit ishinmë të mëdha se të të gjithëprincave të krishterë. Pasardhësii tij Papa Piu II (1464-1473) eka bekuar Skënderbeun, duke equajtur “Atlet të Krishtit”. Në njëceremoni të shkëlqyeshme ucelebrua në Bazilikën e ShënPjetrit më 1459, Papa Piu II idhuroi me dorën e tij njëpërkrenare dhe një shpatë. Pasgjithë atyre titujsh nderi elëvdatash, asgjë tjetër nuk kaqenë më e shtrenjtë sesapërkrenarja dhe shpata të ishinbekuar nga vetë Papa. GjithashtuPapa i ka premtuar të organizontenjë Kryqëzatë kundër turqve,duke vënë Skënderbeun sikryegjeneral të ushtrive tëkrishtera. Papa Piu II i kapremtuar se do të vinte vetë në

109

Shqipëri për ta kurorëzuarSkënderbeun si mbret tëShqipërisë, Maqedonisë dheRumelisë (emërtimi osman përTrakën dhe Rumaninë). Të dyjafuqitë e krishtera, Venediku iplotfuqishëm në det dhe Arbnia(Shqipëria) e fuqishme në tokë,kishin lidhur traktat paqeje meturqit osmanë. Mbas bisedimeshtë gjata, përfaqësuesi i Papës,kryeepiskopi i Durrësit PalEngjëlli i bindi shqiptarët që tëmerrnin pjesë në kryqëzatë.Kryqëzata filloi në nëntor të vitit1463, dhe në betejën e Ohrit më14 gusht 1464 Skënderbeu eshpartalloi Sherenet Beun meushtritë e tij. Mbas kësaj fitorejekryeepiskopi Pal Engjëlli ushpërblye nga Papa duke e bërëkardinal. Ndërsa Skënderbeu upërgatit të shkonte në Durrës përtë pritur Papën dhe ushtarët ekryqëzatës. Mirëpo në udhëtim esipër Papa vdiq në Ankona më15 gusht 1464 pak kohë përparase të hipte në anije. Bashkë mePapën vdiq edhe kryqëzata,ndonëse e gjithë Evropa eadmironte Skënderbeun sepse meemrin e tij, për 25 vjet me radhë,u frymëzua lëvizja antiosmane ebotës së krishterë. Për 25 vjet meradhë Skënderbeu doli fitimtarmbi turqit. Por atë që nuk e

arritën dot turqit as me forcën eas me vrasës me pagesë, e bënëmushkonjat anofele të një këneteafër Lezhës. Ndërsa bënte planepër asgjësimin e katër fortesaveturke të mbetura në tokënshqiptare, Skënderbeu 56 vjeçaru sëmur nga malarja. Ai vdiq më17 janar 1468 në Lezhë.Skënderbeun e varrosën nëKishën Bizantine të Shën Kollitnë Lezhë.Bibliografia:1-Edvin E. Jacques, Shqiptarët,Vëll.1, Kartë e pendë, Tiranë 1995,faqe 262-268.2-Naum Kule, Rrëfimet eArdenicës, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 1999, faqe 31.

Gjergj Suli (1893-1947) kalindur më 12 mars 1893 nëfshatin Lekël të Tepelenës.Shkollën fillore e kreu në fshatine lindjes, ndërsa arsimin e mesëme përfundoi në gjimnazin“Zosimea” të Janinës. Në vitin1922 emigroi në Amerikë, kupunoi për 12 vjet në Boston dheFiladelfia. Atë Gjergji ishteveprimtar i shquar i Shoqërisë“Vatra” dhe kishte miqësi tëngushtë me Imzot Theofanin.Pasi kreu seminarin u dorëzuaklerik. Në vitin 1934 u kthye nëShqipëri, për të mbajtur lidhjetmidis Kishës Ortodokse

110

Autoqefale të Shqipërisë dhe asajtë diasporës. Gjithashtu shërbeusi klerik në fshatrat e zonës:Lekël, Labovë, Tërbuq,Hundkuq, Kodër, Peshtan etj. Tëgjithë e donin dhe e respektonin,sepse atë Gjergji ishte i pjekurdhe i arsimuar.

Me kulturën që zotëronte dinte t’ifitonte zemrat e njerëzve. Ai flistedisa gjuhë të huaja si greqisht,anglisht, frëngjisht e italisht.Vendosja e regjimit komunist evuri në shënjestër edhe atëGjergjin, sepse kishte qenë nëAmerikë dhe mbantekorrespondencë me patriotëtshqiptarë të diasporës. Atë earrestuan më 27 dhjetor të vitit1946 me akuzën: “bashkëpunëtori anglo-amerikanëve dhekundërshtar i regjimit”. Në gjyqin

që u bë në 14 janar të vitit 1947atë Gjergji u dënua mepushkatim. Xhelatët e kuq uhabitën nga qëndrimi i atëGjergjit, i cili e dorëzoi shpirtinte Perëndia duke bërë shenjën ekryqit.Bibliografia:1-Llukan Stavro, At Gjergj Suli,Ngjallja, janar 1999, faqe 9.

Gjermanët. Duhet theksuar setek asnjë popull barbarkrishterimi nuk u fut me aqvështirësi sesa te gjermanët,sepse fiset gjermane ishin nëarmiqësi me njëri-tjetrin dhekishin natyrë luftarake tëpavarur. Të parët që kaluan nëkrishterim kanë qenë bavarezët,tek të cilët predikuan misionarëtfrancezë Ruperti, Emiriani dheKorbiniani. Në fillimet e shekullitVII dy murgj irlandezëKolumbiani dhe Gali predikuantek alemanët dhe helvetikët.Predikimi i tyre u çua më tej ngagjysma e dytë e shekullit VII prejShën Priminit dhe u përsos ngaShën Bonifaci.Bibliografia:1-Teodor Papapavli, Historia eKrishterimit, (Dispensë), Tiranë1994, faqe 20.

Gjetsemani do të thotë mullivaji. Gjetsemania gjendej në

111

këmbë të Malit të Ullinjve.Gjithashtu ishte vendi i preferuarprej Krishtit për t’u lutur (Luka22, 39).

Gjirokastrës. Në vitin 1937, pasdhënies së Tomusit tëautoqefalisë së Kishës Ortodoksetë Shqipërisë, dy mitropolitë ubënë episkopata, kurseepiskopata e tretë, ajo eGjirokastrës u formua nga ndarjae Mitropolisë së Drinopolit.Mitropolitët e Drinopojës(Gjirokastrës) kanë qenë:Theodhosi (432), Joaniqi (432),Jakovi (432-440), Anania (440-445), Eftiki (449-451), Ipati(523-559), Ignati (559-568),Nikodhimi (568-590), Sosipatri(590-640), Kozmai (754-787),Vasili (822), Thomai (1229),Simeoni (1510-1526), Makari(1565), Jakovi (1587-1595),Neofiti (1604), Mateu (1614-1621), Kalisti (1630-1636),Gavrili (1637-1638), Sofjanoi(1672-1700), Mitrofani (1752-1760), Dositheu (1760-1799),Gavrili (1799-1827), Joakimi(1828-1835), Pais Bizantini(1835), Neofit Kekezi (1835-1841), Nikodhimos Ankris(1841-1848), Pandelejmoni(1848-1867), Grigori (1867-1899), Lukas Petridis (1899-

1909), Vasil Papakristu (1909-1929), Thanas Ambrozi (1929-1937), Panteileimon Kotoko(1937-1952), Damjan Kokoneshi(1952-1966), AleksandërKalpakidhi (1992-1998),Kryeepiskopi Anastas, mecilësinë e mbikëqyrësit tëMitropolisë së Gjirokastrës(1998-2006), Dhimitër Sinaiti 11nëntor 2006 e në vazhdim.Mitropolia e Gjirokastrës paravitit 1967 kishte 120 enori dhe50 manastire.

Mitropolia e Shenjtë eGjirokastrës përbëhet prej këtyrezëvendësive episkopale vendore:Gjirokastra, Pogoni, Delvina,Saranda, Himara dhe Përmeti.Kishat dhe institucionet fetare ekësaj mitropolie sipas komunavejanë:Në Gjirokastër: Kisha eGjirokastës, Mitropolia eGjirokastës, Kisha e “Fjetja eHyjlindëses” në Vrahogoranzi,Kisha e Taksiarkut Mihal, Kisha

112

e Shën Kozmait në Vrisera, Kishanë Kakavijë, Qendra Kulturore.Në Tepelenë: Kisha e “ProfetitIlia” në Lekël, Kisha nëMemaliaj, Kisha në Tepelenë.Në Përmet: Kisha e ShënParashqevisë, Kisha ShënNikollës, Kisha e “Shën Marisë”në Leusë, Kisha e Ungjillëzimitnë Këlcyrë.Në Delvinë: Kisha eUngjillëzimit.Në Sarandë: Manastiri i ShënGjergjit në Cukë, Kisha e ShënVasilit, Kisha e Ngjalljes sëKrishtit në Ksamil, Kisha eShën Harallambit.Në Himarë: Kisha e “GjithëShenjtorëve”, Manastiri i “ShënDhimitrit” në Qeparo, Kisha eShën Spiridonit në Vuno.Klerikët e Mitropolisë sëGjirokastrës janë: atë TheodhoriNikolla, atë Ziso Karkashina, atëThimio Kallama, atë ThodhoriPapa, atë Jorgo Zaro, atë AthanasQerimi, atë Romano Tralo, atëKristo Çati, atë Kosta Dashi, atëKristo Papa, atë Spiro Papa, atëKozma Papasava, atë PanajotPetro, atë Vasil Qëndro, atëGrigor Qirjazati, atë MihallaqVasili, atë Thimio Xhallo, atëMihal Zingo, atë Stefan Jano, atëDhionis Taçi, atë Kristofor Lani,atë Nikolla Hajro etj.

Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Dioqeza eGjirokastrës, Ngjallja, dhjetor2006, faqe 9.2-Dhimitër Beduli, Dioqeza eGjirokastrës, Ngjallja, janar 2007,faqe 10.

Gjon Vladimiri (+1015) ka qenëi biri i Nemanit dhe nipi i mbretitBullgar Simeon i Ohrit (890-927), i cili mbretëronte nëprincipatat e Zahumiljesë dhePresvala (të quajtura ndrysheZeta). Pasi trashëgoi kurorën, aiiu përkushtua me zell të dyfishtëveprave përdëllyese.

Duke u djegur nga dëshira për tëbashkuar shtetasit e tij në Kishëne Shenjtë, dërgoi nëpër të gjithëmbretërinë predikues për tëpërhapur besimin e krishterë. Më

113

pas, ai themeloi manastire, kishadhe institucione bamirëse. Megjithë dëshirën për të jetuar nëpaqe me mbretërit fqinj, gjatëkohës së mbretërimit të tij,Vladimirit iu desh të rezistontepara sulmeve të perandoritbizantin Vasilit II dhe Caritbullgar Samuel (976-1014). Kurky i fundit ndërmori një ofensivëkundër mbretërisë së Vladimirit,Samueli i dërgoi një lajmëtar përta bindur të dorëzohet, porVladimiri refuzoi. Pasi utradhëtua nga një njeriu i tij, ukap rob dhe u arrestua. Në burgai kalonte kohën duke u lutur. Njëditë iu shfaq një engjëll për taqetësuar dhe e lajmëroi se sëshpejti do të ishte i lirë. CariSamuel kishte një vajzë të quajturKozara, e cila kishte për zakontë vizitonte burgjet. Kur u njohme Vladimirin, ky i fundit i hyrinë zemër. Ajo ndërmjetësoi tek iati duke i kërkuar të martohej meVladimirin. Cari pranoi dhe e latë kthehet në atdheun e tij. Pakkohë më vonë, car Samueli vdiqdhe djali i tij Radovan moripushtetin në dorë, por u vra ngakushëriri Joan Vladislavi. Aimori fronin e Bullgarisë dhe upërpoq të gllabëronte edhembretërinë e Vladimirit. Ai e ftoiVladimirin për t’i bërë një vizitë

në oborrin e tij dhe pas një kurthii preu kokën me shpatë. Shenjtimori kokën e vet midis dy duarve,i hipi kalit dhe u drejtua ngakisha. Kjo ka ndodhur më 22 majtë vitit 1015.Arka ku ruheshin lipsanet e JoanVladimirit është grabitur prejçetave të mercenarëve, të cilëtluftonin kundër Qose pashës,Serasqerit të Manastirit.Grabitësit, pasi hapën varrin eshenjtit morën stolitë prej sermi,sepse koka e Joan Vladimiritishte e derdhur në serm. Vite mëvonë besimtarët elbasanas i blenëlipsanet e shenjtit kundrejtshumës prej 700 pjastrash. Arkaku ruhen lipsanët është futur nënjë varr prej guri, mbi të cilin janëskalitur skena nga jeta e shenjtit.Pas prishjes së kishave më 1967arka me lipsanet e shenjtit uvendos në kishën e Shën Mërisënë lagjen Kala. Sot lipsanet eShën Joan Vladimirit ruhen nëKryepiskopatën e Hirëshme nëTiranë. Në ditën e panairittransferohen për në Manastirin eShën Jonit për t’u falurbesimtarët.Bibliografia:1-Shërbesa e Shejtë e Sh’JonVlladimirit, e përkthyeme dhe ebotueme me bekim të Kryepiskopittë gjith Shqipnis, Krye-Hirsis TijEmzot Dr. Vissarion-it,

114

Shtypshkronja Gutenberg, Tiranë1934.2-Johan Georg von Hahn, StudimeShqiptare, Instituti i Dialogut dheKomunikimit, Tiranë 2007, faqe122.

Gjunjëzimi është qëndrimi nëshenjë shprestarie në gjunjë gjatëkohës së lutjes, veprim që tregonpërulësi ndaj Perëndisë. VetëKrishti lutej i gjunjëzuar.Kryesisht gjunjëzimi bëhet gjatëMbrëmësores së Pendikostisë,kur lexohen uratat në pritje tëShpirtit të Shenjtë. Sipaskanoneve të kishës gjunjëziminuk lejohet që nga e Diela ePashkës deri në të Dielën ePendikostisë, gjithashtu edhe tëdielave. E diela është ditëNgjalljeje prandaj duhet të jeminë këmbë dhe jo të gjunjëzuar.

Gjykimi. Çasti i gjykimit do tëjetë i tmerrshëm, sidomos përmëkatarët, sepse do t’u shfaqentë gjitha ligësitë përpara engjëjvedhe njerëzve. Ky çast do të jetë ihareshëm për njerëzit e drejtë, tëcilët do të zënë vend në të djathtëtë Atit. Askush nuk e di momentine gjykimit të fundit, prandajduhet të jemi kurdoherë tëgatshëm.

H

Herodi ishte sundimtari iPalestinës në vitin 47 paraKrishtit dhe ishte aleat besnik iromakëve. Në Dhiatën e Repërmenden katër vetë me emrinHerod. 1-Herodi i Madh shquhejpër mizoritë e tij. Ai kishte katërdjem, dy prej të cilëve i vrau sëbashku me të shoqen. 2-HerodAgripa ka qenë nipi i Herodit tëMadh. Ai ka lindur në vitin 10pas Krishtit. Pas vrasjes së të atitAristovulit, e ëma Veronika, e çoinë Romë ku zuri miqësi me GaioKaligulën, pasardhësin e Klaudit.Kaligula, kur hipi në froninperandorak në vitin 37 pasKrishtit e emëroi tetrakis tëFilipit dhe të Lisanit në Sirinëverilindore. Dy vjet më vonë ecaktuan në Galile dhe në Pere.

Heroida ishte gruaja e Filipit. Kyi fundit qe vëllai i Herod Antipës.Vajza e Heroidës ishte Saloma.

Hirotonia është misteri gjatë tëcilit, si rezultat i vendosjes sëduarve të episkopit në kokën epersonit që do të hirotoniset,transmetohet te ky i fundit hiri iShpirtit të Shenjtë, duke i dhënë

115

kështu të drejtën për të kryermisteret e Shenjta, si edhe tëkujdeset për kishën dhe tëkrishterët. Zoti kishte pas vetesshumë nxënës e pasues, si burraashtu edhe gra, por të drejtën enjë pushteti të veçantë ua dhavetëm dymbëdhjetë apostujve. Tëzgjedhurit e Perëndisë u përhapënnë të gjitha kombet me qëllim qëtë predikonin Ungjillin, të kryeninmisteret e Shenjta, të emëronindrejtues kishtar në kishat që atakishin themeluar. Hirotonisjequhet ofiqi më i lartë dhe më iveçantë që Zoti u dha apostujvedhe më pas ata ia trasmetuan tëkrishterëve të zgjedhur. Tëhirotonisurit quhen klerikë, sepseu zgjodhën për t’i shërbyerkishës. Gradat e priftërisë janëtre: e episkopit, b) e priftit, c) edhjakonit. Hirotonisjen e priftitdhe të dhjakonit, e kryen vetëmnjë episkop, ndërsa nëhirotonisjen e episkopit duhet tëmarrin pjesë të paktën dyepiskopë. Sipas traditës episkopinuk martohet, ndërsa prifti dhedhjakoni mund të martohenvetëm përpara misterit tëhirotonisjes.

Himni Akathist quhet shërbesakushtuar Hyjlindëses. Përbëhetnga 24 tropare ku në përfundim

psallim “Gëzohu o Nuse epanusëruar” dhe “Aliluja”. Nëvitin 626 Hyjlindësja kishteshpëtuar qytetin prej sulmeve tëpersëve dhe avarëve, prandajbanorët e Kostandinopojës, ugrumbulluan në kishën e ShënMarisë në Vllahernë, ku në shenjëmirënjohjeje e shpresëtarie psalënpa u ulur (Akathist) himninfalenderues të Hyjlindëses që ubë atë natë. “PërlufteshësGjenerale, këngët mundëse..”. Kyhimn, së bashku me disa troparetë tjera, si dhe gjithë përshëndetjete Hyjlindëses që ishin bërë derimë atë kohë u quajtën “HimniAkathist” (sepse u psal nëkëmbë). Ky himn këndohet në tëpesë të premtet e Kreshmëve tëMëdha.

Himni Kerubik psalltet gjatëHyrjes së Madhe. Ky himn e kaorigjinën prej vegimit apokaliptiktë Profetit Isaia (6, 3).

Hipoliti (170-235) ka lindurrreth vitit 170. Në vitin 212 udorëzua klerik dhe shërbente nëRomë. Në vitin 235 gjatëpërndjekjes së MaksimThrakasit, Hipolitin e internojnënë Sardenjë ku gjeti vdekjen.Kisha e perëndimit e kremton më13 gusht. Në vitin 236 lipsanet e

116

Hipolitit u sollën në Romë.Shkrimet: Hipoliti ka qenëpoligraf. Shkrimet i shkroigreqisht dhe pjesa më e madhe etyre kanë humbur. Hipoliti nainformon rreth problemeve qëpërballonte Kisha e Romës.

Gjithashtu në shkrimet e tijgjendet teksti më i vjetër i lutjeseukaristike, si dhe për misterin epagëzimit dhe atë të mirosjes.

Hisop ka kuptimin e një bime,me anën e së cilës çifutëtspërkateshin në shenjë pastrimi,për shembull: “Spërkatmë mehisop dhe do të pastrohem”.

Historia është shkenca, e cilastudion në mënyrë kritike dheparaqet në mënyrë sistematike,zhvillimin e shoqërisë njerëzoregjatë shekujve. Historia ështëtërësia e fakteve dhe ngjarjeve qëkarakterizojnë jetën e gjithë

njerëzimit, por ajo mund të ketëvetëm një subjekt të caktuar, siçështë krishterimi në rastin tonë.Misioni i kësaj historie është tëna tregojë për jetën, aktivitetin sidhe kontradiktat që ka hasurkrishterimi gjatë shekujve. Kjohistori, ka si qëllim të përshkruajëecurinë e kishës së krishterë, qënga vitet apostolike, përndjekjetdhe persekutimet që hasikrishtërimi dhe mënyrën si upërballuan herezitë, të cilatçfaqeshin herë mbas here, dukeshtrembëruar të vërtetën.

Hosana është fjalë hebraike qëdo të thotë: Shpëtona! Populliizraelit këtë shprehje, e cila ishtepjesë e Psallmit 118 e përdortegjatë festës së kasolleve.Ceremoninë e udhëhiqte gjithnjëprifti dhe turma e njerëzve herëpas here thërriste Hosana duketundur degët e dafinave. Ndërsanë rastin e hyrjes triumfale të JisuKrishtit në Jerusalem turma epopullit brohoriste: “Hosana birittë Davidit! I bekuar është ai qëvjen në emrin e Zotit! Hosana nëmë të lartat!” (Mateu 21, 9).

Hyjlindëse. Në Sinodin IIIEkumenik të vitit 431 ShënMarisë iu dha titulli“Hyjlindëse”, ndërsa në Sinodin

117

V Ekumenik të vitit 553 u quajt“Virgjëreshë e Shenjtë”. NëLiturgjinë Hyjnore psalim: - Timeriton me të vërtetë, të tëlumërojmë ty Hyjlindëse,gjithmonë të lumurën dhe tëpërmbikulluarën dhe Mëmën ePerëndisë tonë.

Më të nderuarën se keruvimet dhemë të lavdëruarën pa krahasimse serafimet, që pa u cënuar lindefjalën Perëndi, me të vërtetëHyjlindësen, ty të madhërojmë.

Hyjinspirimi është energjia eShpirtit të Shenjtë që drejtonteshkruesit e Shkrimit të Shenjtëme qëllim që të shkruanin pagabime Apokalipsin Hyjnor.

Hyrtorja është një himn ishkurtër që psallet gjatë Hyrjes

së Vogël. Gjatë të dielave themi:“Shpëtona o i biri i Perëndisë, qëu ngjalle së vdekurësh, ne që tëkëndojmë aliluja”. Hyrtorjandryshon gjatë të kremteve.

Hunët. Popullsia hune kishtemundur të njihej me krishterimin,prej misionarëve bizantinë gjatëlëvizjes së tyre drejt Danubit.Kryeepiskopi i Moravisë,Metodi, gjatë udhëtimit misionaru takua me shumë hunë. Sipasjetëshkrimit të Metodit, mbreti ihunëve kishte shprehur dëshirënta takonte. Pati zëra që të mosshkonte sepse mbreti do tatorturone, por ndodhi e kundërta.Ai e priti me nderime Metodin,duke i thënë: “Atë i nderuar,kujtomë edhe mua në lutjet etua”. Këto fakte tregojnë për njëkonvertim shkallë-shkallë tëhunëve në krishterim gjatë dhjetë-vjeçarit të fundit të shekullit IX.Êur hunët u mundën nga ushtritëbizantine të Kostandinit VIIProfirogjenitit (912-959), dy ngaudhëheqësit e tyre, Bulish dheGjula, në vitin 950 u pagëzuannë Kostandinopojë. Kur u kthyennë atdhe morën me vete edheEpiskopin Jerothe, i cili udorëzua nga patriku iKostandinopojës Theofilakti nëvitin 933-956 si Episkop i

118

Hungarisë. Vajza e Gjulës,Sarolta, u martua me princinGjeza dhe në suitën e saj morime vete shumë priftërinj.Megjithëse Gjeza mbeti pagan ainuk e pengoi gruan e tij tëpërhapte krishterimin.Pas vdekjes së Gjezës në vitin997 në fron hipi Stefani (997-1038), i cili ndërmori hapinvendimtar për konvertimin epopullsisë hune në krishterim. Aivendosi ritin në gjuhën latineduke organizuar kishën eHungarisë sipas modelitperëndimor. Të dërguarit eStefanit vajtën në Romë te papaSilvestri II (999-1003) dhe ishpunë stemën mbretërore për tabekuar. Papa në Krishtlindjet evitit 1000 e shpërbleu Stefaninme titullin Mbret apostolik.Stefani krijoi dhjetë episkopatadhe shumë manastire, dukebashkuar në sundimin e tij tëgjitha fiset hune, të cilat vite mëvonë formuan popullin hungarez.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Kristjanizimi ihunëve, Ngjallja, maj 2001, faqe 4.

I

Ignati (70-107) ishte i dyti sipasradhës Episkop i Antiokisë rrethviteve 70. Ai quhej Hyjmbajtësi(Èå ïöüñ ïò), sepse kur ishtefëmijë Krishti e solli si shembull:“Jesui, pasi thirri një fëmijë tëvogël pranë vetes, e vuri në mestyre dhe tha:- Nëse nuk kthehenidhe të bëheni si fëmijët e vegjël,ju nuk do të hyni në Mbretërinëe Qiejve. Êushdo që pranon njëfëmijë të vogël si ky në emërintim, më pranon mua” (Matheu18, 2-5).

Ignati ishte nxënës ungjillorJoanit së bashku me Polikarpin,i cili u bë episkop i Smirnës. Ai

119

u dorëzua episkop i Antiokisë dheudhëhoqi grigjën gjatë viteve 68-70. Gjatë përndjekjeve tëTrajanit, atë e kapin dhe edërgojnë në Antioki. Prej andejnëpërmjet liqenit të Selevkisëduke udhëtuar me anije arriti nëbrigjet e Kilikisë, në vijim ndoqirrugën tokësore nëpërmjet Azisësë Vogël dhe shkoi në qytetin eFiladelfias ku pushoi pak. Mëpas në Smirni dhe Troadha ku eshoqëronte dhjaku Vuros, e prejaty në Neapoli që i përketKavallës së sotme. Nga Neapolinëpërmjet Maqedonisë kalonudhën Egnatia ku mbërriti nëIliri. Nga porti i Durrësit me linjëdetare vajti në Brindizi dhe qëandej duke marshuar më këmbëe shpunë në Romë ku umartirizua rreth vitit 107. Kishae shpalli shenjt dhe kujtimin e tije festojmë më 20 dhjetor.Shkrimet: Ignati i Antiokisëshkroi shtatë letra, katër prej tëcilave drejtuar Efesianëve,Magnezëve, Tralianëve dheRomakëve. Këto letra Ignati ishkroi në Smirni ndërsa e shpininpër në Romë. Tri letrat e tjeradrejtuar Filadelfias, Smirneutdhe Polikarpit të Smirnit i shkroinë Troadhë. Pasi lanë Smirnën,Ignati dhe rojet e tij shkelën nëTroas, ku bënë një ndalesë

përpara se të kalonin me det nëNeapoli. Nga Troasi, Ignatishkroi tre letrat e tij të fundit.Ndërsa temat e tyre janë ato tënjohurat, njëshmëria e Kishës dheherezitë, e veçanta e rëndësisë sëtyre është se ato u drejtohenkishave të cilat Ignati tashmë ika vizituar. (Filadelfia ndodhet nërrugën që çon nga Laodicea nëSmirnë). Sidoqoftë, letratpasqyrojnë çështjet e mësimevetë rreme në detaje. Letra përfiladelfianët tregon natyrën egabimeve judaike të cilat janëprekur më parë në letrën përmagnezianët; ndërsa ajo përsmirneasit shtrihet mbidocetizmin. Dy miq të Ignatit,dhiakonët Filo dhe ReusAgathopus, duket se janëbashkuar me të në Troas pas njëqëndrimi në Filadelfi. Ata sollëntë reja nga Kisha e atjeshme sidhe mbi faktin se elementëtkundërshtues të atjeshëm i kishinfyer dhe kishin sulmuardëshmorin (kryet 6:3, 11). Përt’iu përgjigjur këtyre akuzave dhepër të çjerrë maskën e gabimevetë kundërshtarëve të tij, Igantishkroi këtë letër.Bibliografia:1-Edvin E. Jacques, Shqiptarët,vëllimi I, Kartë e Pendë, Tiranë1995, faqe 212.

120

2-Êùíóôáíôßí ïõ Ã. Ì ð ü í ç ,×ñéóôéáíéêÞ Ãñáììáôåßá, (Ïéëåãüìåíïé Áðïóôïëéêïß ÐáôÝñåò),ÁèÞíá 1977, óåë. 218-221.

Ignat Trianti (1934- ) ka lindurnë 8 nëntor të vitit 1934 nëfshatin Prodhromas të Thivës nënjë familje arvanitase. Siç pohonedhe vetë ai, gjuhën e bukurshqipe e ka mësuar nga nëna.Studioi në shkollën kishtarePatmiadha si dhe në fakultetinteologjik të Universitetit tëAthinës.

Gjithashtu është diplomuar nëKonservatorin e Pireut. Kashërbyer si predikues laik nëKryeepiskopatën e Shenjtë tëAthinës. Ka punuar edhe simësues. Më 21 shtator të vitit

1967 është dorëzuar murg nëmanastirin e Shën Lukës nëLivadhja, ndërsa më 24 shtator1967 u dorëzua dhjak. Më 15tetor 1967 në prift ngaMitropoliti i Thivës dheLivadhjasë, Nikodhimi. Më passhërbeu si meshtar në kishënkatedrale dhe si EpitropArkihierark i Thivës (1967-1972). Igumen i Manastirit tëshenjtë “Oshënar Lluka” tëLivadhjasë (1968-1976) dhe“Oshënar Serafimi” të Dhomvus(1975-1996), predikues (1972-1992) dhe at shpirtëror iMitropolisë së Shenjtë (1992-1996). Mitropoliti i Beratit Ignatika shkruar:1-Koleksionin me tre vëllime“Poezitë e kallogjerit”2-”Përulësia sipas shkrimit tëShenjtë dhe Etërve të Kishës”3-”Jerondi i Patmos, JeromonakuAmfiloqios Makri”, me të cilin underua nga Akademia e Athinës.Më 24 qershor 1992 u zgjodh ngaSinodi i Shenjtë i PatriarkanësEkumenike Mitropolit i Beratit,Vlorës dhe i Kaninës dhe më 27korrik të vitit 1996 u dorëzua nëgradën episkopale në Katedralene Shën Gjergjit në Fanar.Ceremonia e fronëzimit uzhvillua në Berat në gusht 1998.

121

Bibliografia:1-Xhovani Shyti, Abedin Kaja, Jamarvanitas, nga nëna kam mësuargjuhën e bukur shqipe, Tema, 12-13 mars 2006, faqe 12-13.

Igumeni është një figurë tipike emonakizmit ortodoks. Ky ështënjë murg, cilësitë e veçantaspirituale të tij, forca e logjikësdhe e gjykimit si edhe mënçuriaqë e karakterizon, bëjnë që atë tapranojnë të gjithë murgjit e tjerësi udhëheqësin e tyre. Igumeni iparë dhe më i famshëm, ka qenëAndoni i Egjiptit.

Ikonë vjen nga fjala grekeåéêïíßæù që do të thotë figuroj.Ikonat pikturohen mbi dërrasëdhe më pas vendosen nëikonostas sipas një renditjeje tëcaktuar. Arti bizantin i pikturimittë ikonave i nënshtrohejrreptësisht kanoneve të kishës.Ikona të lëvizshme quhen ato qëparaqesin skena nga Bibla oseportrete shenjtorësh dhepikturohen në dru qiparisi osepishe. Në vitet e persekutimevetë kishës, ikonat ishin të paktadhe mbaheshin në fshehtësi nëpërshtëpitë dhe katakombet e tëkrishterëve, por në kohën eKostandinit të Madh, kurkrishterimi u shpall si fe e lirë,ikonat u shtuan dhe zbukuruan

muret e shtëpive dhe të kishave.Kisha kurdoherë ka mësuar seikonat duhet vetëm të nderohen,d.m.th. ndaj tyre të krishterëtduhet të tregojnë nderim të thellë,por jo të adhurohen, sepseadhurimi i takon vetëmPerëndisë. Ky nderim i kushtohetpersonit që përfaqëson ikona dhejo imazhit dhe materialit nga i ciliështë bërë ikona.

Ikonograf është ai që pikturonikonat. Ikonografit nuk i lejohejtë ndryshonte përmbajtjen dherregullat që përcaktonin kanonete shenjta dhe tradita e kishës.Fytyrat e shenjtorëve qëparaqiten nëpër ikona shprehinasketizëm dhe përulësi.Shenjtorët kanë qenë njerëz qëkreshmonin, luteshin dhe bëninjetë të pastër duke iu përkushtuarPerëndisë.

Ikonografia është arti ipikturimit të afreskeve dhe tëikonave të lëvizshme. Origjina eartit të ikonografisë është ndikuarnga portretet funerale, të cilatjanë zbuluar në Fajum të Egjiptit.Këto portrete i përkasin epokësromake (shek.I-III p.K.) dhe janëpiktura mbi dërrasë, të cilat ivendosnin në arkivolet e tëvdekurve. Tradita e vjetër na

122

thotë, se gjatë kohës që JesuKrishti ngjitej drejt Golgotës,shprestarja Veronika i jep njëshami për të fshirë djersët. Nëkëtë “Shami të Shenjtë” ngeliimazhi i Jesuit dhe kjo u cilësuasi ikona e parë kristiane.Gjithashtu sipas traditësUngjillori Lluka ka bërë ikonëne Virgjëreshës Mari.Bibliografia:1-Ark.Rest. At. Theologos, Ikona.Njohuri dhe shpjegim teologjik,(Dispensë), faqe 1.

Ikonoklazëm. Në shekullin VIImungesa e kulturës të masavepopullore, çoi deri në adhurimine ikonave dhe lipsaneve tëshenjtorëve, duke hapur kështushtegun e rilindjes të idhujtarisë.Adhurimi i ikonave dhe ilipsaneve të shenjtorëve, ushfrytëzua nga judejtë dhemyslimanët për të akuzuar tëkrishterët se u faleshin idhujve.Kjo ishte arsyeja, që disaperandorë të fillojnë një luftë tëegër kundër ikonave dhelipsaneve e cila zgjati 100 vjet pandërprerje. Kjo luftë që u zhvilluasidomos në Lindje morri emrinikonoklazëm (thyerja e ikonave).Perandori i parë ikonoklast ishteLeoni I Zauri (717-741). Në vitin726, ai nxori një edikt, me të cilin

shpalli si idhujtari kultin eikonave, duke ndaluar me dënimetë rënda faljen ndaj ikonave.Bibliografia:1-Georg Ostrogorski, Historia ePerandorisë Bizantine, Dituria,Tiranë 1997, faqe 116.2-×ñßóôïõ Ã. Ãüôæç, Ï ìõóôéêüòêüóìïò ôùí âõæáíôéíþí åéêü í ù í ,Á ð ï ó ô ï ëéêÞ ÄéáêïíéÜ, ÁèçíÜ1995.Óåë. 20.3-Ogyst Baji, Perandoria e Bizantit,Arbëri, Tiranë 1996, faqe 103.

Ikonastaset i kemi dy llojesh prejdruri ose prej muri. Në ikonastasvendosen ikonat e shenjta sipasnjë rregulli të caktuar. Ikonat eikonastasit i ndajmë në të mëdhadhe të vogla. Në vendosjen eikonave të mëdha ndiqet kyrregull: gjithmonë në qendër tëikonastasit vihen ikona e Krishtitdhe e Shën Mërisë me Krishtinndër duar. Në krah tyre vendosenJoan Pagëzori nga njera anë dheIkona e Shenjtit të Kishës nga anatjetër. Mbi dyert e veriut dhe tëjugut vendosen KryeëngjëjtMihail dhe Gabriel. Ikonat evogla që vendosen në pjesën esipërme të ikonastasit janë metematikë nga të kremtet kryesoretë Krishtit dhe Shën Mërisë. Nëqendër të ikonostasit vendosetkryqi mbi të cilin është pikturuar

123

Krishti i kryqëzuar. Zakonishtikonostaset i lyenin me bojë ari.

Ilia Ketri (1937- ) ka lindur më14 korrik të vitit 1937 në SaultSt. Maria të Miçingamit. Më1961 përfundoi studimet nëkolegjin teologjik “Kryqi inderuar” në Boston dhe një vitmë vonë u dorëzua prift ngaEpiskopi Marko Lipe, ku shërbeunë Kishën Ortodokse Shqiptaretë “Shën Trinisë” në SouthBoston Massacusets. Ndërsa nëvitet 1983-1989 Imzot Iliashërbeu si drejtor i aktivitetitstudentor në Shkollën Teologjike“Kryqi i Nderuar” të Bostonit.

Në muajin dhjetor 1989 u emëruameshtar në kishën e Shën Joanitnë Las Vegas. Imzot Ilia Ketrinë vitin 1992 erdhi në Shqipëri,

ku punoi me zell në çeljen eSeminarit për përgatitjen ekuadrove të K.O.A.Sh-it. Gjatëkohës së qëndrimit në SeminarinTeologjik ka qenë drejtor dhejepte lëndën e Dogmatikës. ImzotIlia ka qenë prift i martuar dhepas fjetjes së bashkëshortesHelena Sotiri, ai u dorëzua nëgradën episkopale. Më shtatë maj2002 Sinodi i Shenjtë iPatriarkanës Ekumenike tëKostandinopojës zgjodhiProtoprezviterin Ilia Ketri,Episkop të dioqezës sëPhiliomilionit. Dorëzimi i tij nëgradën episkopale u krye ngaMitropoliti i Filadelfias Melitoni,Mitropoliti i DardaneleveAnthony dhe Mitropoliti iSebastisë Demetrios. Ceremoniae fronëzimit u bë më 12 maj 2002në Kishën Partiarkale të ShënGjergjit. Episkopi i ri Ilia ështëcaktuar në krye të dioqezësortodokse të shqiptarëve tëKishës së Shteteve të Bashkuaratë Amerikës, e cila është nëvarësinë e PatriarkanësEkumenike të Konstandinopojës,me përgjegjësinë e drejtimitshpirtëror e pastoral tëbesimtarëve ortodoksë shqiptarë.Më datën 4 shtator 2003 vjenpërsëri në Shqipëri me detyrën eDekanit të Akademisë Teologjike.

124

Bibliografia:1-Andrea Llukani, Përmesshkrimeve, Tekno Paper, Tiranë2004, faqe 3-4.

Ilo Mosko në vitin 1932 kadrejtuar korin e kishës së ShënGjergjit në Korçë. Pjesëmarrës nëkëtë kor kishtar kanë qenë:Vangjush Kondi, Loni Sofroni,Dhimitraq Trajçe, Foni Thano,Lisimak Kondi, Angjeli Mite,Vangjo Grabocka, Leksi Thano,Vasil Ballço, Andrea Thano,Pandi Tates, Androkli Kostallari,Llambi Treska, Gaqo Grabocka,Pandi Theodhosi, Maqo Pani,Ilkë Simo. Në vitet 1937-1938 IloMosko ka drejtuar korin kishtare Katedrales Burimi Jetëdhënës.Nga pjesëmarrësit mund tëveçojmë: Maqo Frashëri, AnestiKristo, Mishel Cico, KostaqOsmanlli etj.

Inkuizicioni është krijuar në fundtë shekullit XII për të gjykuarheretikët duke marrë emrin“Gjykata kishtare për besimin”.Inkuizicioni arrititi të bëhet armamë e tmerrshme në duart e papëvepër të mbajtur pushtetin.Inkuizicioni ushtrohej nga çdoepiskop në enorinë e vet, por dukefilluar nga viti 1233 papët iabesuan urdhërit të

Domenikanëve. Kushdo qëakuzohej për herezi ose vetëmsepse dyshohej të ishte heretik osekishte lidhje me heretikët,burgosej, i nënshtrohej torturavemë çnjerëzore dhe pavarësisht sepranonte apo jo akuzat, digjej sëgjalli, pasuria i konfiskohejndërsa fëmijët dhe nipëritpërjashtoheshin nga trashëgimiadhe mbaheshin në survejim.Kuptohet se bëheshin shumëabuzime dhe shumë njerëz tëpafajshëm torturoheshin dhedigjeshin në turrën e druve vetëmpse kishin pasuri të cilat ilakmonin “Domini Canes”(Zotërinjtë qenër) siç i quantepopulli murgjit domenikanë.

Indulgjencat qenë: Indulgjencatë përgjithshme kur shtrihen mbitë gjithë botën romano-katolike;dhe indulgjenca të veçanta kurpërfshijnë vetëm një dioqezë, njëprovincë, një qytet ose një enorietj. Një indulgjencë epërgjithshme ishte edheindulgjenca jubilare, e shpikurnga papa Bonifaci VIII, në vitin1300 me rastin e fillimit tëshekullit të ri dhe do t’u shitej tëgjithë atyre që do të vizitoninkishat e Apostujve Pjetër dhePavël në Romë. Mbi 200.000pelegrinë ne atë kohë vizituan

125

Romën dhe zbrazën xhepat nëfavor të Vatikanit. Indulgjencatjubilare do të jepeshin tani e tutjenë çdo 100 vjet, por papëtlakmitarë nisën t’i lëshojnë në çdo50 vjet, mandej në çdo 30 vjetdhe në fund në çdo 25 vjet.Njerëzit më mirë blininindulgjenca që të mos inënshtroheshin pendesës dheformave të tjera më të rënda përlarjen e mëkateve. Në fillimindulgjencat u jepeshin vetëm tëgjallëve, por papa Siksti IV,shpiku më 1477 indulgjenca edhepër shpirtrat që vuajnë nëPurgator. Shitësit e tyredeklaronin se “kur tingëllojnëparet e hedhura në kuti, shpëtojnënga zjarri purifikues shpirtëratpër të cilat qenë taksurindulgjencat”.Bibliografia:1-Kolo Xoxi, Martin Luteri dherilindasit tanë, Atla, Tiranë 1996,faqe 4-14.2-Vjollca Dervishi, Martin Lutherreformatori, Kontribut përedukimin, Tiranë 1997, faqe 37.

Inovacion. Tendenca për të bërëinovacione ka ekzistuar nëPerëndim qysh para Skizmës. Nëvitin 886 Patriarku iKostandinopojës Foti, nëqarkoren drejtuar gjithëPatrikëve të Lindjes, i akuzonte

perëndimorët jo vetëm se kishinvërshuar në Bullgari duke çuaratje priftërinj dhe episkopë latinëpor kishin devijuar edhe ngatradita dhe praktikat shekulloretë kishës: se mbanin kreshmë tështunave, se hanin djathë,qumësht, dhe vezë në javën e parëtë kreshmëve të mëdha; se idetyronin priftërinjtë të jetojnëbeqar; se u njohin vetëmepiskopëve të drejtën për të lyertë pagëzuarit me miron e shenjtë;se kanë fallsifikuar doktrinën mbiTrininë e Shenjtë duke shtuar nëSimbolin e Besimit tezënFilioque, në kundërshtim flagrantme simbolin Niqeo-Kostandinopolitan, që kishinaprovuar vetë papët, me anë tëpërfaqësuesve të tyre dhe i kishinkonfirmuar. Pas skizmës dhe pasdështimit të përpjekjeve, përbashkimin e kishave ortodoksedhe katolike, inovacionet epapëve nuk njohën kufi.Bibliografia:1-Joan Mihalcesku, HistoriaUniversale e kristianizmit,(përkthim nga rumanishtja prejTeodor Papapavlit), Dispensë,Tiranë 1993, faqe 42.

Investitura është e drejta embretit ose e perandorit nëPerëndim, për t’i dhënë klerikëvetë lartë unazën dhe shkopin

126

episkopal (skeptrin), si simboletë pushtetit shpirtëror. Në vitin1073 në fronin papal hipi murguHildenbrant që mori emrin PapaGrigori VII. Me nxitjen eHildenbrantit, Papa Nikolla II,thirri një sinod në vitin 1095, nëtë cilin u vendos që në të ardhmenzgjedhja e papëve të bëhej vetëmnga konçili i kardinalëve, ndërsasovranët të mos përziheshin nëkëto punë. Ideja që e mundonteHildenbrantin ishte krijimi i njëperandorie universale mbi tokë,kreu i së cilës do të ishte papa, sipërfaqësues i Perëndisë, ndërsambreti ose perandori të viheshinnë urdhërat e papës. Ai ndaloi çdokler të lartë, episkop, igumen etj,që të pranonte investiturën, ngambretërit (d.m.th unazën dheskeptrin, që ishin simbole tëpushtetit shpirtëror). Kleriku qëdo të shkelte këtë rregull do tëshkarkohej dhe mbreti do tëç’kishërohej. Me këtë masëshpresonte t’i jepte fund,përzjerjes së autoriteteve laike nëpunët e kishës dhe simonisë qëpraktikohej nga autoritetet laike,në dhënien e këtyre ofiqevekishtare. Dekreti papal në lidhjeme investiturën, ngjallipakënaqësi tek të gjithë sovranëte Evropës Perëndimore, sepse u

cënonte të drejtat që gëzonin prejkohësh.Bibliografia:1-Zef Mirdita, Krishtënizimi ndërshqiptarë, Drita, Zagreb 1998, faqe58.

Ipapandia ose takimi. Ligji iMoisiut parashikonte nësefëmija i parëlindur ishte djalë, iduhej kushtuar Perëndisë dhedyzetë ditë pas lindjes duhej qëtë shkonte në tempull, ku e ëmamerrte uratën e pastrimit, dukeblatuar dy pëllumba ose turtujdhe fëmija i kushtohej Zotit.

Kështu vepruan Josifi dheHyjlindësja. Në Jerusalem në atëkohë jetonte një njeri që quhejSimeon. Plaku i drejtë Simeonishte nga Jerusalemi. Shpirti i

127

Shenjtë i kishte zbuluar atij, senuk do të vdiste pa e parëKrishtin. Ky lajm i gëzuar embajti me shpresë dhe kurajo derinë moshë të thyer. Kështu 40-ditëpas lindjes së Krishtit, Shpirti iShenjtë informoi se ëndrra e tiju realizua. Simeoni i drejtë u nispër të shkuar në tempull, imbushur me ngazëllim dukepritur bekimin për të cilin e kishtedenjësuar Perëndia. Pasi morifoshnjën në krahë tha: “Tani, oZot, lëre shërbëtorin tënd të vdesënë paqe sipas fjalës sate, sepsesytë i mi e panë shpëtimin tëndqë e përgatite përpara gjithëpopujve, dritën për të ndriçuarkombet”.

Irineu i Lugdunës (140-202).Mendohet se Irineu lindi aty rrethvitit 140 dhe shërbeu si prift nëvitin 177 në Lion të Francës.Gjatë persekutimit të atëhershëm,montanizmi, një herezi e re, bëripër vete mjaft të burgosur tëpainformuar, ndër këta edheIrineun. Por shpejt Irineu upendua dhe u kthye drejtkrishterimit. Besimtarët e bënëkryebari pas ikjes së episkopit tëtyre, Pothinit. Martirizimin e tije përshkroi sipas të gjitha gjasaveIrineu. Ai u mundua përpërhapjen e krishterimit te grekët,

latinët dhe keltët dhe njëkohësishtluftoi herezitë. Irineu ishte atë ishquar e teolog i shkëlqyer,zotërues i retorikës, letërsisë efilozofisë. Në saje të autoritetittë tij ndërhynte paqësisht nëproblemet themelorembarëkristiane. Kështu vërtetoise ishte shumë më e keqe skizmase sa kremtimi. U martirizua nëvitin 202. Irineu ishte tepërproduktiv dhe i talentuar, aikompozoi shumë, por sot ruhenvetëm pak vepra apologjetike,ekleziologjike, didaktike edogmatike.

Irine Banushi (1906-1976) kalindur në Shkodër në vitin 1906.Mësimet e para i mori në qytetine lindjes dhe më pas vajti nëSeminarin “Bogosllava” tëCetinjës në Malin e Zi.

128

Studimet e larta teologjike ivazhdoi në Beograd dhe ipërfundoi në vitin 1938.Menjëherë u kthye në atdhe kufilloi punë në Seminarin“Apostull Pavli” dhe nëgjimnazin e Tiranës duke dhënëlëndën e latinishtes. Në prillin evitit 1939 Ilia Banushi u bashkuame qëndresën antifashiste. Mëpas e internuan në provincën eKolfioritos në Itali nga ku u kthyenë vitin 1940. Në atë kohëKryehirësia e Tij Kristofor Kisi,i cili drejtonte Kishën OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë, dukeshmangur një përpjekje tëitalianëve për të emëruar njëepiskop unit, i propozoi IliaBanushit, i cili shquhej përpërgatitje të lartë teologjike dhepërkushtim ndaj atdheut. Kështunë shkurt të vitit 1942 Ilia udorëzua në gradën episkopale nëManastirin e Shën Naumit që nëatë kohë ishte në administrimin eKishës Ortodokse Autoqefale tëShqipërisë. Pas dorëzimit ai moriemrin Irine. Imzot Irineu do tëprovonte egërsinë e diktaturëskumuniste duke u burgosur dyherë në vitet 1945-1948 dhe1956-1960. Pasi kreu dëniminatë e gjejmë në manastirin e ShënVlashit ku me fjalët e ëmblashpërndante shpresën dhe ngjallte

besimin te njerëzit. Lidhjet eshumta me njerëzit dhe ndikimi imadh që kishte në popull do tëbëheshin shkak që organet ediktaturës ta transferonin ImzotIrineun në manastirin eArdenicës. Tashmë i zhveshurnga çdo detyrë kishtare punoi sillogaritar (1967). Episkop Irineuishte engjëlli mbrojtës imanastirit të Ardenicës, duke eshpëtuar disa herë ngashkatërrimi. Ai ua bënte të qartënjerëzve rëndësinë që kishtemanastiri në historinë dhekulturën e popullit shqiptar, sepsepikërisht në atë vend kishte vënëkurorën heroi ynë kombëtarGjergj Kastrioti. Vërtet furtunaateiste ia kishte zhveshur petkunepiskopal Imzot Irineut, por nukmundi t`i hiqte shpirtin eatdhetarizmit.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, EpiskopIrineBanushi, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 2000.2-Danish Bebeziqi, Si e njohaPeshkopin Irine, Vegim Drite, Nr.4qershor 1997, faqe 25.

Isak Siriani (375-460) ka lindurrreth vitit 375 në Nievi të Sirisë.Studimet i kreu në Edhesa tëSirisë. Në vitin 404 vajti nëRomë. Me t’u kthyer u dorëzuaprift dhe filloi jetën asketike në

129

shkretëtirë. Vite më vonë ebraktisi qelinë e tij, sepse udorëzua episkop i Nievit. Në këtëpost nuk qëndroi për shumë kohë,sepse preferonte jetën asketike.Isak Siriani vdiq rreth vitit 460.Shkrimet: Isak Siriani ka shkruarFjalë Ásketike (ÁóêçôéêïýòËüãïõò), të cilat janë thesare tëvërteta të ortodoksisë.

Isapostujt quhen të tillë sepsekisha i nderon në të njëjtënmënyrë siç nderon edhe apostujt.Isapostujt janë: Shën FotiniSamaritania, e cila kremtohet më26 shkurt; Shën MagdalenaMirafore, që festohet më 22korrik; Shën Konstandini dheElena, të cilët kremtohen më 21maj; Shën Thekla, e cilakremtohet më 24 shtator;Shenjtorët Kiril dhe Metod, tëcilët festohen më 11 maj dhe ShënKozmai i Etolisë, që kremtohetmë 24 gusht.

Isidori i Sevilies (560-636) kaqenë shkrimtari i fundit iPerëndimit për periudhën e tretëtë Literaturës së Etërve. Isidorika lindur në vitin 560 nëKarqidonë. Gjatë mesjetës librate tij qenë të detyrueshme nëpërshkolla. Rreth viteve 600 u bëepiskop i Seviljes. Në vitin 619

kryesoi Sinodin e Seviljes dhe më633 atë të Toledos. Isidori iSeviljes u mor seriozisht meçështjet liturgjike. Ai fjeti në vitin636 dhe kujtimi i tij kremtohetnë Perëndim më 4 prill. MeIsidorin e Seviljes përfundonLiteratura e Etërve Perëndimorë.

Shkrimet: 1) Libri i Etimologjive(Etymologiae) ose (Origines) në20 libra. Bëhet fjalë përEnciklopedinë e famshme, e cilapërfshin tema teologjike, fetarenë përgjithësi, të natyrësshoqërore, si dhe çështje të jetëssë përditshme. 2) Për burrat eshquar (De Viris Illustribus) kuflet për burrat e shquar spanjollë.Bibliografia:1-Jacques Le Goff, Qytetërimi iPerëndimit Mesjetar, Toena, Tiranë1998, faqe 490.

Izrael ishte emri që Perëndia idha Jakobit, birit të Isakut(Gjeneza 32, 28-29). Pasardhësite Jakobit u quajtën izraelitë.

130

J

Jani Trebicka (1952- ) ka lindurnë Korçë më 30 shtator 1952 dherrjedh nga një familje thellësishtbesimtare, prej së cilës u edukuaqë në vogëli me frikë Perëndie.Mbyllja e kishave e gjeti nëmoshën 15-vjeçare, por në rrethine tij festat fetare vazhdonin tëkremtoheshin rregullisht.

I formuar me këtë traditë sëbashku me shokë dhe miq aishkonte për pelegrinazh në vendetë shenjta si në Shën Konstandine Bradvicë, Shën Marenë eDishnicë, ku i luteshin Zotit.Duke punuar si fonditor ai

derdhte kryqe dhe ua shpërndantetë afërmve ose i linte nëpër kishate shkatërruara që t’i merrninbesimtarët ortodoksë, që ifrekuentonin fshehurazi. Nëkremtimin për herë të parë të Ujittë Bekuar më 6 janar 1991 nëvendin ku më parë ndodhej Kishae Shën Triadhës, Jani Trebickaishte ndër organizatorët. Më pasu zgjodh llogaritar i kishës, pordëshira e tij ishte të bëhej prift.Kështu me ardhjen në Shqipëritë Fortlumturisë së TijKryeepiskopit Anastas si Eksarki Patriarkanës Ekumenike ishtedhjaku i parë që u hirotonis ngadora e tij më 28 korrik 1991përjashta te shkallët eMitropolisë. Ndërsa më 24nëntor 1991 u dorëzua prift.Përkushtimi ndaj detyrës sëshenjtë, aftësia e shpresëtaria etij bënë që në shkurt të vitit 1993ai të zgjidhet nga Këshilli iPërgjithshëm i Kishës OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë, Epitropi Përgjithshëm Arkiheratik iKishës Ortodokse Autoqefale tëShqipërisë. Gjithashtu meformimin e Sinodit të Shenjtë tëKishës Ortodokse Autoqefale tëShqipërisë, Protopresviter JaniTrebicka u zgjodh Kryesekretari Përgjithshëm.

131

Bibliografia:1-Të ardhmen e Kishës sonëOrthodhokse Autoqefale e shoh meoptimizëm, ngjallja, qershor 1994,faqe 9.

Jan Huss (1398-1415) ka lindurmë 1369 në fshatin Hussinec. Pasmbarimit të studimeveuniversitare në vitin 1398, eemëruan profesor në Fakultetine Filozofisë dhe një vit më vonë,Rektor në Universitetin e Pragës.

Jan Huss ishte i pajisur, me njëtalent të veçantë oratorik. Përshkak të predikimeve të tijprogresiste, mjaft episkopë iuankuan arqiepiskopit, i cili endaloi të predikonte. Në maj tëvitit 1412 papa Joani XXIIIshpërndau një sërë indulgjencashdhe bëri thirrje për një kryqëzatë

kundër mbretit të Napolit, porHuss u ngrit kundër këtyremasave antikristiane duke nxiturpopullin të djegë Bulat e Papës.Huss, i siguruar nga mbretigjerman Sigismund (1310-1437),që ishte vëllai i mbretitVencesllav të Bohemisë, se nukdo të pësonte asgjë, u nis për nëSinodin e Konstancës më 1414.Papa Leonin XIII e priti mirëduke tërhequr anatemën, por endaloi të celebronte liturgjinë dhetë predikonte. Hussi nuk pranoidhe episkopi i Konstancësurdhëroi arrestimin e tij. Kështuqë Hussi përfundoi në burg.Hussi vazhdonte të thoshte, se ainuk e ndjente vehten të ishtefajtor për asnjë devijim. Nëseancën e datës 6 qershor 1415Hussi u dënua si heretik, ezhveshën nga funksioni i priftitdhe nga të gjitha të drejtatqytetare dhe iu dorëzuaautoriteteve civile, të cilat edogjën në turrën e druve.

Java e madhe. Në secilën ngaditët e Javës së Madhe kisha jonëkremton ngjarje të shënuara përtë gjithë krishterimin, të cilave ukushtohen edhe himnet e shenjta.Gjatë kësaj jave, përveçkreshmimit dhe lutjeve, tëkrishterët duhet të ndjekin edhe

132

shërbesat e shenjta, gjatë të cilavelexohen ungjijtë, si dhe mjaftprofeci nga Dhiata e Vjetër.Himnet dhe psallmet e këtyreshërbesave janë nga më tëbukurat e himnografisëortodokse.

Java e Ndritshme. Që nga eDiela e Pashkës e deri në të dielëne Thomait lejohet të hamëgjithçka, sepse çdo ditë e kësajjave konsiderohet të jetë ditëpashke prandaj quhet edhe “Javae Ndritshme”. Kjo duket qartëedhe në sinaksarin e çdo dite kupërveç shenjtorit thuhet edhevargu: “Sot, në të Dielën ePashkës”.

Jeronimi (331-420) ka lindur nëvitin 331, në Stridon tëDalmacisë nga prindër tëkrishterë. Studimet për retorikë,filologji dhe filozofi greke dhelatine i kreu në Romë. Në vitin356 u pagëzua nga papa Liberi(352-361). Vite më vonë filloi tëmerrej me studime teologjike. Nëvitin 373 udhëtoi duke kaluar ngaGreqia dhe Azia e Vogël për nëAntioki të Sirisë ku mësoiinterpretimin e shkrimit. Pasi ushërua nga një sëmundje e rëndëmësoi hebraishten, ndërsaparalelisht punonte për të jetuar.

Në vitin 377 u dorëzua padëshirën e tij presviter dheshërbeu në Antioki. Ai preferoitë bënte jetë asketike. Në vitin380 shkoi në Kostandinopojë përtë mësuar pranë Grigor Teologut.Për shkak të problemeve kishtaremë 382 shkoi në Romë. Jeronimiudhëhoqi shpirtërisht një shoqërivirgjëreshat fisnike, të cilatdëgjonin me zell këshillat e tij.Prej tyre mund të përmendimAselën, Markelën, Pavlën,Eustikian etj. Në këtë kohë dukeparë aftësitë e tij, Papa Damasie caktoi të përkthente Shkrimine Shenjtë në gjuhën latine.

Në vitin 384, priftërinjtë e Romëse akuzojnë duke shpifur për të.Kështu Jeronimi la Romën dhe uvendos në Betlehem të Palestinës

133

ku krijoi dy manastire.Manastirin e burrave e drejtontevetë, ndërsa atë të grave ia besoipatricias romake Paolës.Jeronimi fjeti më 30 shtator tëvitit 420, në moshën 90-vjeçare.Shkrimet: a) Përkthimet. 1) Itala,i cili është përkthimi i Shkrimittë Shenjtë në gjuhën latine.Përkthimi i tij do të bëhej më vonëversioni zyrtar i Kishës Latine.2) Nga hebraishtja ka përkthyerVulgatën, të cilën e shkroi nëBetlehem, ndërmjet viteve 391-404. 3) Nga Origjeni kapërkthyer 14 biseda mbiJeremian dhe 14 biseda mbiEzekelin. Këto i ka shkruar nëBetlehem në vitin 381. Kapërkthyer 39 biseda mbi Llukën,2 për Kantikun e Kantikëve dhe8 biseda për Isaian. Këto i shkroinë Romë ndërmjet viteve 385-387.Bibliografia:1-Moikom Zeqo, Mes laokontit dheKrishtit, Onufri II, Medaur, Tiranë2000, faqe 189.2-Áãßïõ Ãåñþíéìïõ, ÐåñßÐáñèåíéÜò, (åðéóôïëÞ 22 ðñïòÅõóôï÷ßáí), ìåôÜöñáóçò ïÍ é êïðüëåùò ÌåëÝôéïò, ÐñÝâåæá1994.

Jerotheu (+1956) ka lindur nëfshatin Çarshovë të Përmetit. I atiquhej Andon Jaho dhe e ëma

Kostandina. Janaqi vitet efëmijërisë i kaloi në vendlindje.Në moshën e rinisë vajti tek i atinë Stamboll për të ndjekurstudimet e larta në ShkollënTeologjike të Halkit, të cilat ipërfundoi në vitin 1907. Tema metë cilën mbrojti diplomën ishte:“Hirotonia dhe zgjedhja kanonikee Fotit”. Pas përfundimit tëstudimeve përqafon jetënmonakale dhe ushtrohet në Skitine Shën Anës duke marrë emrinJerothe.

Vite më vonë e gjejmëKryefamulltar në Kalqedoni tëStambollit. Duke ngjitur njërapas tjetrës shkallët e hierarkisëkishtare arriti që më 12 janar tëvitit 1914 të hirotoniset Episkop

134

i Melitopojës. Dorëzimi i tij u bënga vetë Patriku Ekumenik. PasKongresit të Beratit, PatriarkanaEkumenike vendosi të dërgonteMitropolitin e Melitopojës,Jerotheun si eksark patriarkal, icili mbërriti në Korçë më 27nëntor 1922. Hirësia e TijJerotheu i dërgoi PatriarkanësEkumenike raportin përkatës më8 dhjetor 1922 duke i kërkuar qëtë dërgonte në ShqipëriMitropolitin e SinadonitKristofor Kisin. Me ardhjen ekëtij të fundit, më 4 dhjetor 1923Jerotheu dhe Kristofori dorëzuannë gradën episkopale TheofanNolin në Kishën e Shën Gjergjitnë Korçë. Imzot Jerotheu uzgjodh Mitropolit i Beratit. Meinteresimin e Imzot Jerotheut ubotua Revista “Zëri iOrthodhoksisë”. Kjo revistë ubotua në qytetin e Korçësndërmjet viteve 1924-1925. Kjoishte edhe revista e parë e KishësOrthodhokse. Vite më vonë pasproblemeve të krijuara në vitin1929 Imzot Jerotheu vendosi qëtë largohej nga Shqipëria. Ai uvendos në Skitin e Shën Anës nëShën Elefteri Vuleftira në MalinAthos. Për 27 vjet rresht ka qenëi vetmi episkop në Malin eShenjtë. Imzot Jerotheu fjetipërgjithmonë më 1 shkurt të vitit

1956. Ceremonia e përmortshmeu zhvillua më 2 shkurt nëkatedralen e Shën Dhimitrit nëSelanik. Fjalën e rastit e mbajtiteologu me origjinë nga PërmetiVasil Joanidhi. Ky i fundit ishtediplomuar në ShkollënPatriarkale të Halkit në vitin1917. Në vijim ka qenë profesornë fakutetin teologjik tëSelanikut. Lipsanet e ImzotJerotheut janë në Skitin e ShënAnës në Malin Athos.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Teologë meorigjinë shqiptare që janëdiplomuar në Institutin Teologjiktë Halkit, Ngjallja, tetor 1996, faqe10.2-Ilia Spiro Vasili, Si e gjetaEpiskopin Jerotheos, Ngjallja,gusht 1996, faqe 9.3-Ilia Spiro Vasili, Jeta dheveprimtaria e dhespotit Jerotheos,Ngjallja, maj 2003, faqe 9,10.4- Kristofor Beduli, Revista Zëri iOrthodhoksisë, Ngjallja, qershor2002, faqe 4.

Jeruzalemi ka qenë kryeqyteti iPalestinës. Në gjuhën aramaishtepërbëhet nga dy fjalë Jerush dheShalem që e ka kuptimin vendi ipaqes. Asirianët e quaninUrusalimu, ndërsa grekët dheromakët Hierusolyma. Mbreti

135

David pasi pushtoi jebusenjtë ebëri kryeqytet.

Jeruzalemit. Patriarkana eJeruzalemit ka rreth 50,000besimtarë. Me kanonin 7 tëSinodit I Ekumenik episkopi iJeruzalemit u ngjit në rangMitropoliti: “Peshkopi iJeruzalemit vazhdon të ketëautoritet mbi këtë juridiksion”.Sinodi përbëhet nga 12 episkopëdhe 3 arkimandritë. Mitropolitëkryesore janë ato të Ptolemaidas,Nazaretit, Çezaresë, Petras,Skithopolit, Tavorit, Ierapolit,Gazës, Jopit, etj. Jeta e kësajpatriarkane ka qenë e vështirë.Baza e ortodoksisë ka qenëfondacioni Vëllazëria e Varrit tëShenjtë, i cili përbëhet nga 80murgj. Ky fondacion ka lindurnga nevoja e mbrojtjes së vendevetë shenjta dhe për sigurimin epeligrinazheve kristiane.Fondacioni udhëheqveprimtarinë e Patriarkanës sëJeruzalemit. Patriarku zgjidhetnga gjiri i murgjve të fondacionit.Fondacioni administron 12manastire në Jeruzalem dhe 18në provinca, midis të cilëveManastiri i Shën Kostandinitdhe Elenës që ndodhet pranëVarrit të Shenjtë. Kur themivende të shenjta kuptojmë Kishën

e Varrit të Shenjtë dhe Kishën eLindjes së Krishtit në Betlehem.Patriku mban titullin: IFortlumturi Patrik i Qytetit tëShenjtë Jeruzalem dhe i gjithëPalestinës, Sirisë, Arabisë,Perës së Jordanit, Kanës sëGalilesë. Patrikët e Jeruzalemitderi në shekullin e shtatë kanëqenë: Jakovi, vëllai i Zotit (62),Simeoni i Kleopës (106-107),Justi (111), Filipi (111-134),Marku (134), Gaji (185), Narçizi(185-213), Aleksandri (213-251), Mazavani (251-260),Imeneos (260-298), Zambdas(298-300), Ermi (300-314),Makari I (314-333), Maksimi(333-348), Kirili I (350-386),Joani II (386-471), Pravlio (417-422), Juvenali (422-258),Anastasi I (458-478), Martiri(478-494), Ilia I (494-516), JoaniIII (516-524), Pjetri I (524-552),Eftiki (552-564), Makari II (564-575), Joani IV (575-594), Amos(594-601), Isaku (601-609),Zaharia (609-632), Modesti(632-634), Sofroni I (634-638),Anastasi II (706).Bibliografia:1-Ôá Äßðôõ÷á ôçò ÅêêëçóéÜò ôçòÅëëÜäïò 2000, åêäüóåéòÁðïóôïëéêÞò ÄéáêïíéÜò, ÁèÞíá2000 óåë. 1187-1198.

136

Jezuitët. Themeluesi i këtijurdhëri ka qenë Ignaci i Lojolës,një fisnik spanjoll që kishtepërqafuar karrierën ushtarake.Në moshën 32-vjeçare atij iu dhamundësia të studionte filozofinënë Spanjë, në Universitetin eSalamankës, ndërsa teologjinë nëParis, ku u lidh me gjashtë shokëtë tjerë, me angazhimin që tërespektojë kërkesat e jetësmonakale dhe veç kësaj, tëluftonin kundër heretikëve dhe t’inënshtroheshin pa kushteurdhërave të papës. Kjo ishtebërthama e urdhërit të cilët mëpas Ignaci e pagëzoi me emrin“Societas Jisu” (Shoqata eJisuit), e cila u njoh zyrtarisht ngaPapa në vitin 1540. Organizimi iurdhërit të jezuitëve bazohet nëparimin e autonomisë. Gjeneralii urdhërit jezuit, zgjidhet për tërëjetën dhe e ka rezidencën nëRomë. Ai quhet Papa i Zi dheështë udhëheqës absolut, ku tëgjithë i nënshtrohen atij nëmënyrë të verbër.Bibliografia:1-Zef Mirdita, Krishtënizimi ndërshqiptarë, Drita, Zagreb 1998, faqe293-295.

Jisu është emri që iu vu Mesiasnë ditën e tetë pas lindjes, kur iubë rrethprerja, prandaj në

përkthimin e të 70-ve e gjejmë meemrin Jeshua që do të thotë:“Perëndia është Shpëtimtar”.Rrethprerja e Krishtit u bë tetëditë pas lindjes. Në kohët ehershme familjet kishin shumëfëmijë dhe jo të gjithë prej tyrejetonin, sepse kushtet e lindjesishin të këqija dhe sëmundjetbënin kërdinë. Megjithatë nësefëmija rezistonte deri në ditën etetë, atëhere sipas marrëveshjesqë kishte bërë Abrahami mePerëndinë, duhej që të rrethpritej.Pikërisht gjatë ritualit tërrethprerjes fëmijës i vihej emri.Jisui e mori emrin prej qiellit kurengjëlli njoftoi Josifin (Mateu1,21). “Ajo do të lindë djalë dheti do t’i vësh emrin Jezu, sepseai do të shpëtojë popullin e tijnga mëkatet”. Emri Jisu në kohëte mëparshme ishte përdorur tefëmijët, por më vonë për nderimtë Zotit Krisht nuk u përdor më.

Joan Pagëzori ishte gjashtë muajmë i madh se Jisui. Joani u shfaq,kur Judea ishte nën udhëheqjen ePilatit dhe sundimtar (Tetraqis) iGalilesë ishte Herod Antipa. Nëkohën e Çezarit Tiver, siç na ethotë edhe Ungjilli: - “Tani nëvitin e 15-të të mbretërimit tëTiberit Çezar” (Luka 3, 1). Por,siç e dimë Tiberi erdhi në fron

137

rreth viteve 767 nga themelimi iRomës. Duke hequr nga kjoshifër datën e themelimit tëRomës, vitin 753 kemi (767-753=14).

Kësaj shifre i shtojmë edhe 15vjetët e qeverisjes së Tiberit dhena del viti 29 pas Krishtit si viti ifillimit të aktivitetit publik tëJoanit.Bibliografia:1-Ð. Â. ÐÜó÷ïõ, ¢ ãéïé ïé ößëïé ôïõÈåïý, åêäüóåéò Áñìüò, ÁèÞíá,óåë. 86-88.

Joan Teologu ishte nga Betsaidae Galilesë. I biri i Zebedeut dhe iSalomës, e cila ishte bijë e Josifit,burrit të Hyjlindëses. Josifi ngamartesa e parë ka pasur katërdjem dhe tri vajza. Joani, së

bashku me vëllanë e tij Jakovin,po ndihmonte të atin e tij kur uthirr nga Zoti për ta ndjekur pasdhe për t‘u bërë peshkatarënjerëzish. Ai ishte në Kana tëGalilesë, kur Krishti e bëri ujinverë. Joani ishte një nga trenxënësit që Zoti mori me vete nëmalin Tabor, kur u shpërfytyrua.Gjatë Darkës Mistike ishte ai qëpushoi në gjirin e Jesuit.

Joani ishte nga natyra i qetë dhei rreptë, prandaj Krishti e quanteVoangjelos (ÂïÜããåëïò), që do tëthotë biri i bubullimës. Kur ukryqëzua Zoti, Joani dheHyjlindësja qenë të vetmit qëqëndruan pranë Kryqit. Ai ishtendër të parët që vrapoi drej varrittë Jesuit. Joani e mori lajmin eNgjalljes dhe e pa atë në Galile

138

së bashku me apostujt e tjerë. Paszbritjes së Shpirtit të Shenjtë, nëditën e Pendikostisë, Joani kapredikuar ungjillin në Jerusalem,Samari dhe në qytetin e Efesit.Efesianët kishin një devocion tëmadh për perëndeshën Artemisadhe në mënyrë periodikekremtonin festa për nder të saj.Gjatë njërës prej këtyre festaveJoani u ngjit në kodrën ku ishtestatuja e madhe e Artemisës. Kure panë paganët, të tërbuar ngazemërimi filluan t‘i gjuanin megurë për ta vrarë, por asnjë ngagurët nuk e preku shenjtin. Tëgjithë ranë mbi statujë duke ubërë copë e thërrime. Fama eJoanit erdhi deri në vesh tëperandorit Domician, i cili dërgoinjerëz që t‘ia sillnin. Perandorivendosi ta internojë në ishullin ePatmos, duke menduar se kështudo ta ulte influencën e shenjtit tenjerëzit. Gjatë udhëtimit për nëishull, Joani së bashku menxënësin e tij Prohorin predikuanungjillin duke kthyer në besën eKrishtit shumë paganë. NëPatmos rreth viteve 80 kashkruar ungjillin që mban emrine tij, ndërsa në vitin 95 ka shkruarZbulesën. Kur në pushtet erdhiTrajani, Joani u lirua ngainternimi dhe shkoi përsëri nëEfes, ku kaloi vitet e fundit të

jetës duke pasur një vdekjenatyrale.Bibliografia:1-Âßïé Áãßùí, Ï ¢ ãéïò ÉùÜííçò ïÈåïëüãïò, åêäüóåéò Ï ÁðüóôïëïòÂáñíÜâáò, ÁèçíÜ.2-Jovan Joco, Të dhëna mbimbretin e Shenjtorëve dhe disashenjtorë, Korçë, faqe 28-29

Joan Gojarti (344-407) kalindur në vitin 344 në Antioki.Babai i tij quhej Sekundo, ndërsae ëma Anthusa. Sekundo ishtegjeneral dhe vdiq herët. Përedukimin e Joanit u kujdes e ëma.

Në vitin 365 Joani u regjistruanë shkollën idhujtare të Livanit.Ky i fundit mendonte ta linte sitrashëgimtarin e tij, por Joani ebraktisi atë dhe studioi teologji.Në vitin 370 Joani u pagëzua nga

139

Meleti i Antiokisë. Joani asketoipër tre vjet dhe në vitin 380 ukthye në Antioki. Më 381 udorëzua dhjak nga Meleti iAntiokisë dhe më 386 u bë prift.Pas vdekjes së Nektarit, më 15dhjetor të vitit 397, Joani ufronëzua Kryeepiskop iKostandinopojës. Joan Gojartiudhëhoqi grigjën gjatë viteve398-404. Pas një konflikti që patime perandoreshën Evdhoksi,Joanin e internojnë. Joani vdiq nëinternim në vitin 407. Kujtimine tij e kremtojmë më 13 nëntor.Shkrimet: 1) Për Gjenezën (Åßòôçí ÃÝíåóéí), e përbërë nga nëntëfjalime të shkruara në vitin 386.2) Përshkrime të psallmeve(ÅîçãÞóåéò åßò ôïõò Øáëì ïýò),të shkruara rreth viteve 395. 3)Për Isaian (Åßò ô ï í Çóáßáí),përbëhet nga gjashtë biseda. 4)Rreth Davidit dhe Saulit (ÐåñßÄáâßä êáé Óáïýë), që përbëhetnga tri fjalime. 5) Rreth Matheut(Åßò ô ï í Ì áôèáß ï í), 90 fjalimetë cilat u shkruan në Antioki nëvitin 390. 6) Rreth Joanit (Åßòô ï í ÉùÜííçí), 88 fjalime të cilatu shkruan në vitin 391.7) RrethVeprave të Apostujve (Åßò ôÜòÐñÜîåéò ô ù í Áðïóôüëùí), 55fjalime të shkruara nëKostandinopojë në vitin 400. 8)Rreth Romakëve (Åßò ðñüò

Ñùìáßïõò), 32 fjalime tëshkruara në Antioki në vitin 391.Shenjti ka shkruar shumë vepradhe ka kompozuar shumë vargjetë Liturgjisë që mban emrin e tij.Bibliografia:1- Êù í ó ô á í ô ß í ï õ Ì . Ö ï ý ó êá ,ÈÝìáôá Ðáôñïëïãßáò, åêäüóåéòÓõììåôñßá, ÁèÞíá 1994, óåë. 123-130.2-Jovan Joco, Të dhëna mbimbretin e Shenjtorëve dhe disashenjtorë, Korçë, faqe 54-55.

Joan Kukuzeli (+1200) ishte ngaDurrësi dhe ka jetuar në shek.XII. Biografët nuk na japinhollësira rreth jetës së tij nëDurrës.

Theksojnë vetëm se kishte mbeturjetim nga i ati dhe me edukimine tij u mor e ëma. Joani ishte i

140

zgjuar e i urtë, por mbi të gjithakishte zë të jashtëzakonshëm dhevesh muzike të mprehtë. Kytalent i tij mendohet se u bë shkaktë dërgohet në Kostandinopojëpër t’u pajisur me kulturëmuzikore. Shkollat e Kostandinopojës qenëtë dëgjuara dhe profesorët ishinnjerëz të famshëm. Jan Kukuzeli,pas mbarimit të studimeve, u bëfigurë e shquar artistike dhetërhoqi vëmendjen e perandorit.Kështu shumë shpejt ai morititullin e domestikut dhe u emëruadrejtues i ceremonive festive tëpallatit. Nuk dihet se sa kohëqëndroi Kukuzeli në këtë detyrë,sepse më vonë atë e gjejmë nëAthos. Një mëngjes të bukur aizbriti nga një anije dhe u paraqitnë manastirin e “Lavrës sëMadhe”. Takoi igumenin dhekërkoi që të pranohej murgrishtar. Kërkesa iu pranua dhe sidetyrë prove iu caktua të kullostecjeptë e manastirit. Një ditë,ndërsa kulloste cjeptë emanastirit, ai ja nisi këngës.Këndoi me aq pasion e dashurisikur dëshironte që muzika e tijta shpërblente për të gjithë kohëne heshtjes. Mirëpo ky akt u bëshkak për zbulimin e tij. Një asketqë e kishte dëgjuar, shtangu ngabukuria e të kënduarit dhe

lajmëroi të parin e manastirit.Kukuzeli kur u thirr prej igumenitnuk e fshehu se kush ishte. Mendërmjetësimin e igumenit ai ulejua të qëndronte në “Lavrën eMadhe” ku ju dha një qeli. Nëatë qeli të thjeshtë ai kreu gjithëatë punë të madhe për sa i përketartit të muzikës bizantine gjersavdiq në moshë të kaluar.Joan Kukuzeli shpiku një sistemtë ri të muzikës bizantine, i ciliquhet “Kukuzelian”. Përparësiae këtij sistemi ishte se Kukuzelie pasuroi me shumë shenja tëreja, të cilat shprehnin më mirëkarakterin melodik të himnevedhe tropareve bizantine.Gjithashtu Kukuzeli ka krijuar“sistemin e rrathëve muzikorë”,me anën e së cilit u stabilizuaraporti që ekziston ndërmjet katërtingujve kryesorë të muzikësbizantine. Joani ka kompozuarshumë himne bizantine, poliele,qeruvikë etj, duke vënë nëpërdorim ison e këngës paqadike.Nga librat që u shkruan prejKukuzelit mund të veçojmë:1-”Libër që me dëshirën ePerëndisë së shenjtë përmban tërëshërbesat e Kishës, i ndërtuarprej mjeshtrit Jan Kukuzeli”.2-”Arti i të kënduarit dhe shenjate këngës bashkë me himrominë

141

dhe kompozimin, bërë prejMjeshtrit Jan Kukuzeli”.3-”Tropare për Hyjlindësen”, qëpërmban poezi të shkruara ngaManuil Rambatia dhekompozuar prej Jan Kukuzelit.4-”Kondaqe për gjithë vitin”,këtë libër e ka shkruar MihalAnaneoti dhe e ka ndrequr JanKukuzeli.Dorëshkrimet voluminoze memuzikë bizantine të Kukuzelitgjenden nëpër bibliotekat e Malittë Shenjtë duke e renditur atë ndërradhët e njerëzve të shquar.Bibliografia:1-Mihal Ekonomi, Jan Kukuzeli,Vegim Drite, Nr 4, qershor 1997,faqe 18-20.2-Dhimitër Beduli, Jan Kukuzelinga Durrësi, Ngjallja, nëntor 1992,faqe 15.3-Marisa & Petrika Trako, JoanKukuzeli – Mjeshtër i madh iartit muzikor, Tema, 2 gusht2007, faqe 12.

Joani i Shkallës (525-600). Tëdhënat biografike që na kanëmbërritur për oshënar Joanin,shkrimtarin e Shkallës, për fat tëkeq janë të pakta. Biografia eshkurtër që na la Daniel Refinaështë më tepër një fjalë solemnese sa një tekst biografik. Atdheui tij është i panjohur. Disa thonëse prejardhja e tij është nga një

vend bregdetar ose nga një ishull.Nga ana kronologjike jeta e tijcaktohet nga viti 525-600.Familja e tij me siguri duhet tëishte e pasur, sepse i lejoi tëvazhdonte shkollimin në njëshkollë të lartë. Në moshën 16-vjeçare Joani asketoi nëshkretëtirën e Sinait. Ai kishteshumë dituri dhe për këtë moriemrin skolastik. Joani u drejtuapër ngritjen e tij shpirtërore tekAva Martini. Pas vdekjes sëjerondit u tërhoq në një shpellëasketike për 40-vjet. Jeta eshkretëtirës ia ngriti në njëshkallë shumë të lartëineligjencën dhe mençurinë. Përtë gjithë murgjit u bë mësuesi ishkretëtirës që shuante çdo etjeshpirtërore. Joani fjeti më 30mars të vitit 600 në moshën 75-vjeçare. Kisha jonë e vendosi nëgrupin e oshënarëve dhe epërkujton më 30 mars dhe tëdielën e katërt të Kreshmëve tëMëdha. Shkrimet: Shkalla eParajsës (Ê ë ß ì á î ô ïõÐáñáäåßóïõ), e cila përbëhet prej30 kapitujsh. Ky është një libërme përmbajtje të thellëshpirtërore dhe asketike. Në kap.1-23 bën fjalë për ato gjëra, tëcilave murgjit duhet t’ushmangen, ndërsa në kap. 24-30

142

flet për virtytet që duhet të kenëmurgjit.Bibliografia:1-ÉùÜíí ïõ Óéíáúôïõ, Ê ë ß ì á î,åêäüóåéò Âáò. Ñçãüðïõë ïõ,Èåóóáëïíßêç 1977.

Joan Damaskini (680-750) kalindur në Damask rreth viteve680. Babai i tij quhej Serxhio dheishte në shkallë ministri nëoborrin e Ambel Malekut.

Pas vdekjes së të atit më 715,Joani u bë kryekëshilltar iSarakinëve. Pasi e braktisi këtëpost të rëndësishëm u dorëzuamurg në manastirin e Shën Savësnë Jerusalem në vitin 718, ndërsamë 730 u dorëzua në gradënpriftërore prej Episkopit tëJerusalemit Joan IV. Në vitin 754u dënua në sinodin ikonomak

sepse mbrojti kultin e ikonave.Në Sinodin VII Ekumenik tëKalqedonisë mësimdhënia e tijrreth ikonave mori përmasaekumenike. Fjeti në vitet 750 nëmanastirin e Shën Savës.Shkrimet: 1) Burimi i Njohjes(ÐçãÞ Ãíþóåùò), vepër që ushkrua në vitin 742 dhe cilësohetsi më e rëndësishmja e JoanDamaskinit. Kjo vepër ndahet nëtri pjesë: a) Kapitujt Filozofikë(ÊåöÜëáéá öéë ïó ïöéêÜ), b)Historia e 103 herezive (Éóôïñßá103 áéñÝóåùí) dhe c) Botimi ibesimit të drejtë orthodhoks(Åêäïóéò áêñéâÞò ï ñ è ï ä ü îï õðßóôåùò). 2) Mbi ikonat e shenjta(ÕðÝñ ô ù í áãßùí åéêü í ù í) qëpërbëhet nga tri fjalime, të cilatu shkruan ndërmjet viteve 726-730. Joan Damaskini ështëkrijuesi i muzikës bizantine nëshekullin VIII. Joani është ngahimnografët më të shquar tëkishës sonë duke shkruar 1200himne. Damaskini ka shkruarTipikonë, Kanonin eMëngjesores, Kanonin e sëDielës së Pashkës dhe disa himnetë shërbesës së varrimit.Gjithashtu Joan Damaskini kakompozouar librin e Oktaikut.Bibliografia:1-Protoprezviter Thomas Hopko,Besimi Orthodhoks, Vëllimi III,

143

Shkrimi i Shenjtë dhe Historia eKishës, (përkthyer nga Imzot JoanPelushi), Tiranë 2000, faqe 216-217.

Joan Pelushi (1956- ) ka lindurnë Tiranë më 1 Janar të vitit 1956në një familje bektashiane, e cilanuk shihej me sy të mirë ngarregjimi komunist. Babai i tijkonsiderohej “armik” dhe kaqenë i burgosur politik. Shkollënfillore dhe të mesme e kreu nëTiranë.

Në vitin 1975, kur Joani ishte nëvitin e fundit të gjimnazit një shoki dha një Bilël në frëngjisht.Leximi i Shkrimit të Shenjtë dhelibrave të tjerë fetarë bëri që Joanitë pranonte krishterimin. Në vitin

1979 u pagëzua në fshehtësi ngaprifti i patrembur Atë Kozmai,në shtëpinë e këtij të fundit. Joanifilloi të merte pjesë në takimet qëorganizonin të krishterët efshehtë. Pas përfundimit tëgjimnazit punon në SpitalinPsiqiatrik të Tiranës. Në vitin1990, ai shkoi në SHBA dhe kreustudime teologjike në Fakultetine “Kryqit të Nderuar” në Bostonfalë një të drejte studimi tëcaktuar nga shqiptarët eAmerikës në përkujtim të ImzotFan Nolit. Kur ishte student aihyri në kontakt meKryeepiskopin Anastas, i cili ubë ati i tij shpirtëror.Më 1993 u gradua nga kjoshkollë Master në studimetteologjike dhe më pas u kthye nëShqipëri, ku filloi të kontribuojënë Kishën Ortodokse Autoqefaletë Shqipërisë, duke dhënë mësimnë Seminarin Teologjik“Ngjallja”. Imzot Joani ka dhënëlëndën e Dogmatikës dhe tëDhiatës së Vjetër. Më 27 shkurt1994 u hirotonis dhjak ngaKryeepiskopi Anastas dhe më 4dhjetor 1996 u dorëzua në gradënpriftërore. Më 1995 u kthye nëSHBA për të ndjekur studimetpasuniversitare në Fakultetin e“Kryqit të Nderuar”, me bursënga Kisha Ortodokse Autoqefale

144

e Shqipërisë dhe në vitin 1996mori Masterin e dytë në teologji.Më 19 nëntor 1996 ai u bëArkimandrit dhe përveçse jeptemësim në Akademinë Teologjike,ku ishte dhe nëndrejtor i saj,punoi në shumë detyra kishtare.Më 18 korrik 1998 u hirotonisdhe më 20 korrik 1998 ufronëzua si Mitropolit i Korçës.Imzot Joani ka përkthyer shqipkëta libra teologjikë.1-Mbi Shpirtin e Shenjtë, botuarmë 1996.2-Besimi Ortodoks. Vëll. IDoktrina, botuar më 1997.3-Besimi Ortodoks. Vëll. IIAdhurimi, botuar më 1997.4-Besimi Ortodoks. Vëll. IIIShkrimi i Shenjtë dhe Historia eKishës, botuar më 2000.5-Besimi Ortodoks. Vëll. IVSpiritualiteti, botuar më 20026-Shën Siluani, botuar më 20037-Dogmatika, (Dispensë) tekstmësimor në AkademinëTeologjike.8-Shenjtorët iliro-shqiptarë,(Dispensë)9-Predikime.Gjithashtu Mitropoliti i KorçësJoani ka botuar artikuj tëshumtë në gazetën “Ngjallja”,ka referuar kumtesa nëpërsimpoziume shkencore brendadhe jashtë vendit duke

përfaqsuar me dinjitet KishënOrtodokse Autoqefale tëShqipërisë. Me kujdesin e tijdel revista “Tempulli”, me niveltë pëlqyeshëm.Bibliografia:1-Andrea Llukani, KishaOrtodokse Autoqefale e Shqipërisë,(Nga vitet apostolike deri në ditëttona), Tekno Paper, Tiranë 2005,faqe 247-248.

Joanitët. Ky urdhër e ka marrëemrin në vitin 1050, nga njëspital i krijuar pranë kishës sëJoan Pagëzorit, nga disa tregtarënga qyteti i Amalfit në Itali.Spitali u shërbente pelegrinëve qëshkelnin Vendet e Shenjta. Derinë vitin 1120 anëtarët e urdhërit,merreshin vetëm me përkujdesjene të sëmurëve, por më vonë ata uangazhuan edhe në luftën ndajmyslimanëve. Anëtarët e këtijurdhëri, ndaheshin në trekategori: kavalierët, priftërinjtëdhe infermierët. Me kalimin ekohës infermierët formuan njëkongregacion me vete, atë tëLlazaristëve, i cili pati shtrirje nëgjithë Evropën. Uniforma e tyreishte manteli i zi me një kryq tëbardhë me tetë cepa, ndërsa nëfushën e luftës mbanin një manteltë kuq me një kryq të bardhë.

145

Johan Viclif (1320-1382) kalindur në fshatin Viclif, nëkrahinën e Yorkut, në vitin 1320.Studjoi filozofi, teologji, si dheshkencat juridike në Universitetine Oksfordit. Në vitin 1372 uemërua profesor në Oksford dhedy vjet më vonë famulltar nëLutervorf. Viclif mori pjesëaktive në luftën midisUniversitetit të Oksfordit dheurdhërave domenikane efrançiskane, të cilët kishinmonopolizuar pothuajse të gjithafunksionet e larta kishtare.

Viclif përktheu Biblën në gjuhënangleze dhe dërgoi predikimeambulante në gjithë vendin tëquajtura Lolarde, me qëllim qëtë përhapte mësimet e tij, nëmasën e popullit. Në atë kohëndodhi një kryengritje fshatare,e cila iu atribua në një masë të

madhe Lolardeve. Në një sinod,që u mbajt në Londër, më 1382,që njihet në histori me emrin“Sinodi i Tërmetit”, u dënuanidetë reformatore të Viclifit. Atijiu desh të linte katedrën eteologjisë në Oksford dhe tëtërhiqej në famullinë e tij, nëLutervorf, ku shkroi veprën“Trialigus”. Më 28 dhjetor 1382,Viclifi pësoi një atak dhe pas treditësh vdiq.Bibliografia:1-Âëáóßïõ Éù. Öåßäá,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá, Ôüìïò Â,ÁèÞíá 1995, óåë. 453-455.

Jordani është lumi i shenjtë iPalestinës. Buron nga liqeni iGalilesë e derdhet në Detin eVdekur. Mjaft të krishterë ngavende të ndryshme të botës kurvizitojnë Vendet e Shenjta, zhytennë lumin Jordan, për të marrëhirin e bekimit dhe tëshenjtërimit.

Jopa gjendej pesëmbëdhjetëkilometra larg Lidias. Ishte qytetqë shtrihej në bregdetin eMesdheut. Jopa ishte qyteti ifilistenjve. Në ato vite Jopa ishtenë juridiksionin e Sirisë.Popullsia e Jopës ishte e shumtajudaike.

146

Jorgo Papadhopulli ka lindur nëTiranë më 28 nëntor të vitit 1965.Pasi përfundoi Liceun Artistik“Jordan Misja” në Tiranë, ndoqistudimet e larta në Universitetine Shkodrës, në ciklin e ulët, ku udiplomua në vitin 1989. Kapunuar disa vjet si mësues nëfillore në periferi të Tiranës.

Jorgo Papadhopulli ishte i pariteolog shqiptar që u diplomua nëUniversitetin e Athinës në vitin1997 dhe menjëherë filloi të jeptemësim në lëndën e Dhiatës sëVjetër në Akademinë Teologjike.Gjithashtu ditëve që nuk kishteshkollë shërbente në zyrën eKryeepiskopit. Në AkademinëTeologjike ishte Drejtori i tretë.Me krijimin e Fondacionit“Frymë dashurie” më 2 shtator

1998 Z. Papadhopulli u zgjodhDrejtor Ekzekutiv. Ndonëse gjatëviteve të studimeve nuk ështëshquar për zgjuarsi “kërmilli” J.P. duke u lëpirë dhe jargavitur pasrasove të klerikëve të huaj u ngjitnë poste dhe detyra tërëndësishme nga të cilat mund tëpërmendim: Drejtor i FondacionitFrymë Dashurie, Përgjegjës iZyrës Rinore, Përgjegjës iProgrameve Ekologjike etj.Kaq lart u ngjit në poste, saqëtani që ra nuk ka për ta marrëveten kurrë. Në mënyrë tëçditshme hyri në kishë dhe po meatë mënyrë e larguan prej saj,ashtu si drita që ia le vendinerrësirës.Bibliografia:-Kalendari Orthodhoks, 2010, faqe42, 47, 49.

Jorgji Kroi (+1945) ka drejtuarkorin e Mitropolisë nga vitet1922-1923. Me origjinë ngaVithkuqi i Korçës Jorgji u rritduke luajtur në violinë, të cilënnuk e ndau për asnjë moment.Studioi në Universitetin e Athinësnë vitin 1896. Pas studimeve kapunuar për 18 vjet në ShkollënTeologjike të Mitropolisë sëKorçës. Kori kishtar iMitropolisë përbëhej prejnxënësve të qytetit. Jorgji Kroi

147

ka kompozuar edhe shumë këngëkarakteristike korçare, prej tëcilave mund të veçonim “Burimii Çardhakut”. Jorgji fjeti më 25janar të vitit 1945.

Josif Himnografi (+842) e kishteorigjinën nga Sicilia dhe që nëmoshë të re u shqua në studimine Shkrimeve të Shenjta. Vajti nëSelanik ku u dorëzua murg e mëpas u bë prift. Pas një farë koheshkon në Kostandinopojë ku unjoh me Grigor Dekapolitin. Kyi fundit duke parë cilësitë e Josifite pranoi në qelinë e tij që ndodhejpranë Kishës së IeromartiritAntipa. Në vitet e mbretërimit tëperandorit Leoni V, Josifi u radhitpërkrah atyre që kundërshtuanikonoklazmën duke kundërshtuardekretin perandorak të luftës ndajikonave. Perandori filloipërndjekjet dhe Josifi u detyruatë largohej drejt Romës. Pasi uqetësua ikonoklazma, Josifi ukthye në Kostandinopojë. Kësajradhe iu përkushtua shkrimit tëhimneve kishtare. JosifHimnografi fjeti në vitin 842.Shkrimet: Josif Himnografi krijoikanone kushtuar Hyjlindëses,Joan Teologut, Shën Gjergjit,Shën Pandejlimonit etj.

Josif Arimatheasi ishte ngaqyteti i Arimathesë. Ai kishtepasuri të madhe si dhe pozitë tëlartë shoqërore. Shquhej përfisnikërinë e karakterin e tij. Ishtei njohur tek paria dhe pushteti,madje deri tek Pilati. Josifi morivendimin që të shkonte tek Pilati,për t’i kërkuar trupin e JisuKrishtit për ta varrosur. Lypsejguxim dhe heroizëm sepse mundtë rrezikohej të dënohej edhe mevdekje. Pilati, pasi u sigurua prejkryeqindëshit që Krishti kishtevdekur, ia dorëzoi atë Josifit,duke e lejuar që ta merrte. Josifii mallëngjyer u largoua prejPilatit dhe bleu të gjitha gjërat qënevojiteshin për një varrim.

Judaizëm ka kuptimin feja ejudenjve. E vetmja qendëradhuruese e judejve ishteTempulli i Solomonit, ku çdojude ishte i detyruar të ofronteflijime të ndryshme. Me kalimine kohës, besimi se ata ishinpopulli i shenjtë që jetonte sipasLigjit, i veçonte nga popujt etjerë. Ata i kushtonin njëvëmendje të madhe studimit tëLigjit, të cilin e komentonin.Kështu me kalimin e kohësJudaizmi ishte bërë feja ekomentimit të Shkrimit tëShenjtë. Në Palestinë, mbas

148

kthimit nga skllavëria babilonike,qendra e lutjes dhe mësimdhëniesu bë Sinagoga. Në këtë të fundittë parët ishin priftërinjtë me nëkrye kryetarin e Sinagogës.Adhurimi zhvillohej simbas njëtipikoje të caktuar: d.m.th. bëhejleximi i Ligjit dhe i profetëve,komentimi i tyre, predikimi, lutjetdhe bekimi. Pranë Sinagogavekishte zakonisht edhe shkolla, kufëmijët mësonin Shkrimet dheTraditën. Mbledhjet e adhurimitnëpër sinagoga bëheshin çdo tëShtunë.

Judejtë ishin populli i vetëmmonoteist i botës së vjetër.Monoteizmin e kishin në saje tëZbulesës Hyjnore dhe besonin sepopullin e tyre do ta udhëhiqtePerëndia drejt një qëllimi tëcaktuar. Profetët i patën dhënëpërmbajtje shpirtërore fesë dhepërpiqeshin ta përmbaninpopullin nga idhujtaria. Palestinapërfshinte Galilenë dhe Perenë,në anën e majtë të lumit Jordan,Samarinë dhe Judenë në jug mekryeqytet Jeruzalemin. Në vitin63 p.K. Pompeu i Madh e pushtoiJeruzalemin dhe kështu Palestinabëhet pjesë e PerandorisëRomake. Judejtë jetuan për njëperiudhë të gjatë kohe të lirë nështetin e tyre. Në vitet 586 p.K.

judejtë iu nënshtruan sulmeve tëpushtuesve, Babilonasve,Persëve, Maqedonëve tëAleksandrit të Madh e tëpasardhësve të tij. Mbas gjithëkëtyre pushtimeve e peripecive,feja e tyre monoteiste mbeti silidhja e vetme e popullit. Pasdaljes së tyre nga skllavëria eEgjiptit, ata nuk kishin më mbret.Vendin e tij e zinte Kryeprifti icili drejtonte popullin duke pasurrreth vetes 71 anëtarë mekompetenca ligjvënëse,qeverisëse si dhe të komentimittë ligjit. Sinedri nuk mund tëvendoste vetëm për dënimin mevdekje.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ Á. Óôïãéüãëïõ,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá, Ôü ì ï òÐñþôïò, åêäüóåéò ÐïõñíÜñá,Èåóóáëïíßêç 1984, óåë. 14.

Judë Iskarioti ishte një nga 12dishepujt e Krishtit. Tradhëtia eJudës paraqitet te Luka 22, 48.Jezusi tha: “O Judë, me të puthurpo e tradhëton Birin e Njeriut”.Fjala Judë ka kuptimin etradhtarit.

Justiniani (482-565) ka lindur nëDardani të Ilirisë në vitin 482 dheishte nipi i perandorit Justin. Nëmoshën 13-vjeçare shkoi në

149

Kostandinopojë që të arsimohej.Perandori Justin, kur e pa se poplakej dhe duhej të linte njëtrashëgimtar, në vitin 520 birësonnipin e tij Justinianin. Që nga kymoment Justinianibashkëqeveriste me dajën e vet.Në vitin 527 kur Justini u sëmur,shpalli nipin e tij Justinianin sibashkëperandor. Në atë kohëJustiniani u njoh me Teodorën, ecila ishte aktore cirku. Por ligjinë atë kohë e ndalonte që njëfunksionar i lartë të martohej menjë grua që i përkiste rangjeve tëulta. Perandori Justin duke parëdashurinë që kishte nipi i tij përTeodorën i dha kësaj të fundit njëçmim të lartë. Më pas ai nxorinjë dekret, në të cilin theksohejse një funksionar i lartë mund tëmartohej me një aktore, nëse kjoe fundit zotëronte ndonjë çmimtë lartë. Justini disa muaj më vonëvdiq dhe Justiniani u bë perandor.Ai tregoi një aktivitet tëjashtëzakonshëm në të gjithafushat: në administrimin eperandorisë, diplomaci, ushtri,art, drejtësi dhe në çështjet fetare.Justiniani kishte njohuri të thellateologjike dhe ka hartuar vetëshumë traktate dogmatike dhehimne të kishës. Iniciativat fetaretë tij ishin nga më të ndryshmet:shkarkoi papë, mori pjesë nëpër

diskutime teologjike, dënoi dheekzekutoi shkrimet e heretikëvesi dhe botoi urdhëresa dogmatikeqë përcaktonin besimin ortodoks.Justiniani e çrrënjosipërfundimisht paganizmin dhe iluftoi pandërprerë herezitë. Aiishte iniciatori i thirrjes së SinoditV Ekumenik. Kontribut të madhai dha edhe në ndërtimin ekishave, më madhështorja e tëcilave ishte Shën Sofia nëKonstandinopojë. Tradita thotëse kur përfunduan punimet,Justiniani hyri vetë i pari dukethënë: “Të munda o Solomon”.Vepër e përkujdesjes sëJustinianit është edhe Manastirii Shën Ekaterinës në Malin eSinait. Gjithashtu ai ndërtoiKishën e Shën Marisë nëLabovën e Kryqit, ku sipastraditës thuhet se Justiniani idhuroi kësaj kishe një pjesë ngaKryqi i Krishtit. Në gjithëaktivitetin e tij ai u inkurajua ngabashkëshortja Teodora, e cila fjetimë 28 qershor të vitit 548, ndërsaJustiniani fjeti më 14 nëntor 565.Kisha i ka renditur ndër radhët eshenjtorëve dhe i kremton më 14nëntor.Bibliografia:1-Mitropoliti i Korçës Joani.“Shenjtorët iliro-shqiptarë”,(Dispensë), Tiranë 1996.

150

2-Qazim Lleshi, Perandorët dhedinjitarët ilirë (518-578), Dituria,Tiranë 1999, faqe 26-27.

Justin Filozofi (100-167) kalindur në vitin 100 në qytetinSiqem të Samarisë. Ai kishtestudiuar filozofinë pagane tëfilozofëve të mëdhenj duke marrëleksione nga profesorë tëfamshëm. Megjithatë shpirti i tijnuk gjeti qetësi dhe kënaqësi prejkëtyre filozofëve. Njëherë, kurshëtiste anës së detit dhe dukemenduar se ç’gjë tjetër mund tëlexonte, i doli përpara një burrëplak, i cili e pyeti përse ishte ishqetësuar. Justini i rrëfeupikëllimin e shpirtit të tij, atëherëplaku i rekomandoi të lexonteshkrimet e shenjta, të cilat pasi ilexoi, u konvertua në fenëkristiane duke u bërë ngambrojtësit më të flaktë tëkristianizmit. Justini mbrojti mezell doktrinën kristiane,gjithashtu udhëtoi nëpër Azinë eVogël, Greqi dhe Itali. Justini umartirizua në Romë në kohën epersekutimeve të perandoritMark Aurelit (163-167).Shkrimet: 1) Në Apologjinë eparë (Á Áðïë ïãßá õðÝñ×ñéóôéáíþí), të cilën ia drejtonperandorit Antonio, bën të njohurse çfarë besojnë të krishterët dhe

përpiqet ta bindë që të ndalojëpërndjekjet kundër tyre. Kjoapologji u shkrua në Romë rrethviteve 150 dhe përbëhet nga 68kapituj. 2) Në Apologjinë e dytë( Áðïëïãßá õðÝñ ×ñéóôéáíþí),shkruar në vitin 160, të cilën iadrejton senatit të Romës, vërtetonse të krishterët ndiqen sepsebesojnë të vërtetën. 3) Në njëDialog me judeun Trifon(ÄéÜëïãïò ðñïò Ôñýöùíá), qëpërbëhet nga 142 kapituj, tregonse Testamenti i Ri është plotësimii Testamentit të Vjetër etj. Dialogme Trifonin është apologjia më evjetër e krishterë kundërjudenjve.Bibliografia:1-Arkimandrit Justini, Nga thesarii shenjtorëve, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 2004, faqe 179-180.

Justini (1949- ). ArkimandritJustini ka lindur në Pire më 31dhjetor 1949. Pasi përfundoistudimet teologjike nëUniversitetin e Athinës, përqafoijetën monakale. Ai është asketnga Skiti i Shën Anës në Malin eShenjtë dhe erdhi në Shqipëri meftesë të Kryepiskopit Anastas nëdhjetor 1992. Arkimandrit Justinika pasur një detyrë mjaft tërëndësishme në drejtimin eK.O.A.Sh-it, atë të

151

Protosingjelit, e cila kërkonte njëpërkushtim të jashtëzakonshëmdhe përgatitje të lartë teologjike.Në Akademinë Teologjike kadhënë lëndën e MuzikësBizantine, të cilën e kishte meshumë pasion. Me inisiativën eatë Justinit në vitin 1994 u hapnë Tiranë kursi i mësimit tëMuzikës bizantine.

Në këtë kurs përveç të rinjvemerrnin pjesë edhe muzikantëprofesionistë. Ndërsa në dhjetortë vitit 1997 u ngrit korri imuzikës bizantine “JoanKukuzeli”, i cili ka realizuar disakaseta me Liturgji Hyjnore dhepsalme bizantine. Më 6 qershortë vitit 1999 kori i MuzikësBizantine i drejtuar ngaArkimandrit Justini dhakoncertin e parë në TVSH.

Gjithashtu Kori Bizantin “JoanKokuzeli” nën drejtimin dinjitoztë atë Justinit ka dhënë njëkoncert në katedralen eUngjillëzimit në Tiranë dhe njëkoncert tjetër në sallën e MuzeutHistorik Kombëtar me rastin epromovimit të librit “Kishatpasbizantine në Shqipërinë eJugut”. Arkimandrit Justini kabotuar këta libra liturgjikë:1-”Anastasimatar”, botim iK.O.A.Sh-it, Tiranë 2003.2-”Nga thesari i Shenjtorëve”,botim i K.O.A.Sh-it, Tiranë2004.3-”Lutja e Jisuit”, botim iK.O.A.Sh-it, Tiranë 2003.4-”Vajtimi për atdheun ehumbur”, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 2004.5-”Kisha dhe shërbesat”, botimi K.O.A.Sh-it, Tiranë 2005.Patër Justini është shembulli tipiki murgut asket. U largua ngaShqipëria në maj 2001, pasishërbeu afro nëntë vjet mepërkushtim dhe devocion. Nëmuajin nëntor 2002, KryepiskopiAnastas e thirri përsëri PatërJustinin. Ndonëse nuk ka postdrejtues, vazhdon të meret memuzikën bizantine, të cilën e kapasion.

152

K

Kalendari është një sistem indarjes dhe i llogaritjes së kohësduke marrë për bazë ndryshiminperiodik të natyrës. Me fjalënkalendar kuptojmë sisteme tëndryshme të matjes së kohës.Kemi disa lloje kalendarësh;Kalendarin Diellor, KalendarinHënor etj. Pra kalendari

Kalendari Julian. KalendariDiellor përbëhet nga 365 ditë equhet ndryshe edhe kalendariJulian, sepse e ka origjinën që ngakoha e Jul Çezarit. Ky kalendarka filluar të përdoret që nga viti44 p.K. Në Kalendarin Julian trevitet e para kanë nga 365 ditë,ndërsa viti i katërt ka 366 ditë,sepse i bie të jetë vit i brishtë(shkurti me 29 ditë).

Kambanat përbëhen nga metaltingëllues dhe shërbejnë për tëthirrur besimtarët në kishë.Shpikësi i kambanës është Paulinde la Nola, i cili ka jetuar rrethviteve 400. Nola ishte ngakrahina e Kampanjës, prandajshpikjes së tij i vuri emrin evendlindjes. Në Kishën

Ortodokse kambanat janëpërdorur për herë të parë në vitin842 atëherë kur doxhi i VenedikutUrsus Patricanus i dërgoi sidhuratë perandorit bizantinMihalit III disa kambana. Atobien me tinguj të ndryshëm, përshembull të gëzueshëm, përhidhërim etj.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Kambanat dhekambanoret në Kishën Ortodokse,Ngjallja, prill 1994, faqe 12.

Kamillafi është kapelja qëmbajnë klerikët ortodoksë.Kamillafi u shfaq gjatë epokësbizantine.

Kandili e ka origjinën prej fjalëslatine candela që do të thotë qiridhe përdoret për të ndriçuarvendet e shenjta. Në adhuriminkristian kandili vendoset përparaikonave. Gjithashtu brenda nëAjodhimë përpara të Kryqëzuaritvendoset një kandil, i cili qëndrongjithë kohën i ndezur. Sipastraditës ortodokse shprestarëtndezin kandilin e shtëpisë çdonatë. Vaji i kandilit simbolizonmëshirën e Perëndisë, kurse dritaqë lëshon, hirin e Shpirtit tëShenjtë që kishin shenjtorët dukena kujtuar që edhe ne duhet tëjemi të ndriçuar.

153

Kanoni është një lloj poeme, ecila përbëhet nga shumë tropare.Kanoni përbëhet nëntë ode, porka kanone me katër ose tre ode.Çdo ode e kanonit ka një irmosdhe disa tropare. Irmosi bashkontroparet e tjerë të odes. Në kryetë çdo kanoni vihet një arkostihose emri i shkruesit të kanonit.Në krye të çdo ode vihet një irmosi veçantë që quhet zbritësore(katavasi). Ky himn këndohet nëmes të kishës, pra psalti zbret ngafroni prandaj quhet zbritësore.

Kapuçinët quheshin të tillë ngakapuçi që mbanin në kokë. Nëfakt ky urdhër është një ringjalljedhe riorganizim i urdhërit tëfrançeskanëve, i bërë ngafrançeskani Mateo, nga qytetiBassi në vitin 1528, dhe u shquasidomos në predikimet popullore.

Karmelitët e kishin prejardhiennga asketët që kishin banuar nëmalin Karmel, të ngritur ngaprofeti Ilia. Vite më vonë usqarua se ky urdhër, ishteformuar nga kryqtari Bertoldinga Kalabria, i cili ndërtoi sëbashku me disa shokë të tij, njënumër kasollesh në malinKarmel. Të detyruar ngasaraçenët, ata u larguan ngaPalestina dhe u vendosën në

Evropë ku u përfshinë nëurdhërin e murgjve lypsarë meemrin Urdhëri i Shën Marisë tëMalit Karmel. Ngjyra e veshjevetë murgjve karmelitë është egështenjë.

Kartusianët quhen kështu ngaemri i një shkretëtire e quajturCartusium, pranë qytetitGrenobel në Francë. Urdhëri uthemela në vitin 1086, nga murguBruno i Kolonies. Ky i fundit, iskandalisur nga imoraliteti iklerit katolik dhe veçanërisht iepiskopit të tij, u tërhoq bashkëme disa miq në atë vend të shkretëdhe krijoi këtë urdhër monakal, icili karakterizohej nga njëasketizëm i skajshëm. Aktivitetetkryesore të urdhërit qenë: falja,kopshtaria, kopjimi dhetranskriptimi i librave. Visheshinme rroba të ashpra, ushqeheshimme pak bukë, hanin fruta dhepinin vetëm ujë. Murgjit e këtijurdhëri nuk kanë qënë kurrë tëshumtë, por duhet theksuar seshumë prej tyre, kanë qënëpersonalitete të shquara kishtare.

Kasidori (490-580) ka lindur nëvitin 490 në Kalabri. Ai studioipër drejtësi dhe fillimisht e nisikarrierën si këshilltar i babait tëtij, guvernatorit të Sicilisë. Gjatë

154

viteve 507-536 shërbeu në postetë larta të shtetit romak. Rrethviteve 537-538 ai largohet ngaItalia dhe shkon nëKostandinopojë, ku qëndroi përafro dy dekada, duke u marrë meçështjet fetare. Qëndrimi nëKostandinopojë e ndihmoi përpërmirësimin e njohjes rrethbesimit. Kasidori u përpoq tëlidhte ndarjet kulturore qëekzistonin ndërmjet Lindjes dhePerëndimit, duke gërshetuarkulturën greke me atë latine. Nëvitin 540 tërhiqet nga jeta politikedhe themeloi manastirinVivarium, në pronën e familjessë tij që ndodhej në brigjet e detitJon. Kasidori ngriti një bibliotekëme synim që të sillte kulturëngreke te lexuesit latinë. Shkrimete tij bënë që shumë njerëz tëktheheshin në besimin e drejtë. Aivdiq në vitin 580. Shkrimet: 1)Himnet (pjesë të zgjedhura ngafestat panagjirike). 2) Kronikat,të cilat e kanë zanafillën ngaAdami dhe përfundojnë në vitin519. Kjo vepër ka shpëtuar epjesshme. 3) Historia e gotëve,e cila bën fjalë për historinë efiseve gote deri në vitin 526. 4)Interpretimi i Psallmeve. 5) MbiShpirtin (De Anima), vepër që ushkrua rreth viteve 540. 6)Institutiones Dirinarum et

Saecularium Litterarum (543-555). 7) De Artibus acDisciplinis LiberaliumLitterarum etj.

Katakomb “ad Catacombas” upërdor për herë të parë në vitin354 në varrezat e ShënSebastianit, të cilat ndodhenjashtë mureve të Romës, pranëVia Apias, ku sipas traditës janëvarrosur lipsanet e ApostullPjetrit dhe Pavlit. Pikërisht qënga kjo kohë të gjitha varrezat enëndheshme u quajtënkatakombe. Ato shërbenin përgrumbullimin e të krishterëve nëditë të veçanta për të përkujtuarmartirët dhe jo për të celebruarLiturgji Hyjnore. Formaarkitektonike dhe atmosferabrenda katakombeve nuk kanëqenë të përshtatshme përqarkullimin e lirë dhegrumbullimin e besimtarëve nënjë kohë relativisht të gjatë siç ekërkonin shërbesat e shenjta(leximi i teksteve, lutjet dhecelebrimi i Liturgjisë Hyjnore).Katakombet më të famshme janëato të Romës. Deri më sot janëzbuluar rreth 50 varreza tënëndheshme në një thellësi prej10-20 metrash. Në katakombet eRomës gjenden rreth një milionvarre të krishterësh.

155

Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ ÁíôïõñÜêç,×ñéóôéáíéêÞ Áñ÷éôåêôïíéêÞ êáéÅðéãñáöéêÞ, ÄÝóðïéíáÌ á õ ñ ï ì Ü ô ç , ÁèÞíá 1993, óåë.171-174.

Katarët u dukën në shekullin XI,në Veri të Italisë dhe në Jugun eFrancës dhe u përhapën meshpejtësi në mbarë EvropënJugore, që nga Deti i Zi dhe derinë Oqeanin Atllantik. Historia ekristianizmit i njeh me emra tëndryshëm: bullgarë ose bugretpublikanë, paterenë, sepserecitonin shumë “Ati ynë që je nëQiell” etj. Doktrina e katarëveishte dualiste dhe shëmbëllenteme sektin e bogomilëve dhe tëpavlicianëve. Shumë prej tyre elinin veten të vdisnin urie. Përveçpagëzimit katarët nuk pranoninasnjë mister. Ata kishin hierarkikishtare në episkopë dhedhjakonë.

Katekist e ka preardhjen ngafolja “êáôïéêþ ” që do të thotëmësoj të tjerët me zë të lartë.

Katekizmi është pjesë emësimdhënies liturgjike të kishësdhe ka si qëllim të paraqesë tëvërtetat kryesore të besimit tëkrishterë te njerëzit e çfarëdogjinie dhe moshe.

Kirili i Jerusalemit (313-386)ka lindur në vitin 313 nëJerusalem. Në vitin 343 udorëzua presviter dhe më 348Kryeepiskop i Jerusalemit. Kiriliiu kundërvu me forcë arianëve.Mitropoliti arian i Çezaresë sëPalestinës, Akaci, i ndihmuar dhenga perandori Konstand më 357,arriti ta shkarkonte dhe tainternonte Kirilin në Sinodin eJerusalemit. Akuza ndaj tij ishtesikur gjatë një periudhe uriekishte shitur disa enë të shenjtapër të ushqyer të varfërit. Kirilishkoi në Kiliki të Azisë së Vogël.Sinodi i vitit 359 mbajtur nëSelfekia, e rehabilitoi, por njësinod tjetër i Akacit nëKostandinopojë e dënoi përsëri.Me ardhjen në fron të JulianParavatit, Kirili u kthye në selinëe tij, ku e prisnin përpjekje dheankthe të reja. Në kohën embretërimit të Ualit (364-378) uinternua përsëri. U kthye pasvdekjes së këtij të fundit, në vitin378, dhe udhëhoqi grigjën për 8vjet. Kirili ndërroi jetë në vitin386. Shkrimet: 1) 24 Katekizmat(Êáôç÷Þóåéò), të cilat i mbajti nëmënyrë të improvizuar në vitin350 në Kishën e Ngjalljes paratë katekizmuarve, që u ndriçuanpas pagëzimit të tyre ditën ePashkës. Katekizmat u realizuan

156

në saje të dëgjuesit stenograf. 2)Për Kostandinin (ÐñüòÊùíóôÜíôéíï í) bën fjalë përshenjën e ndritshme të Kryqit.Kjo letër u shkrua në Jerusalem,më 351, gjatë festës sëPesëdhjetores.Bibliografia:1-Arkimandrit Justini, Nga thesarii Shenjtorëve, Tiranë 2004, faqe106-107.

Kirili i Aleksandrisë (375-444)ka lindur në vitin 370 nëAleksandri. Nikodhim Agjiriotinë sinaksarin e tij thotë se Kirilika jetuar në vitet e mbretërisë sëTeodosit. Prindërit e tij ishinshumë shprestarë. Në kujdesin exhaxhait të tij, Teofilit tëAleksandrisë, Kirili studioiteologji dhe filozofi. Gjatëperiudhës së ushtrimit të tij nëshkretëtirë u lidh me asketin efamshëm Isidor Pilusiotin, të ciline nderonte shumë. Rreth vitit 400u hirotonis dhjak e më pas priftnga Teofili i Aleksandrisë. Nëvitin 412 u fronëzua Patriark iAleksandrisë. Sapo hipi në fronpërzuri nga perandoria heretikëtdhe skizmatikët novatianë. Kuru bë Sinodi III Ekumenik në Efes,në vitin 431, Kirili ishte kryetardhe kontribuoi në kundërshtimine herezive të Nestorit. Kirili u

shqua si teolog i madh dhembrojtës i ortodoksisë kundërnestorianizmit. Kirili vdiq nëvitin 444. Kisha e shpalli shenjtdhe kujtimin e tij e kremton më 9qershor. Shkrimet: a) Dogmatike.1) Libri i thesareve rreth Trinisësë Shenjtë dhe të njëqenëshme(Âßâëïò ôùí èçóáõñþí ôçò áãßáòêáé ï ì ï ï õóß ïõ ÔñéÜäïò), e cilapërbëhet prej 35 kapitujsh dheështë shkruar rreth viteve 420-425. 2) 12 anatemat kundërNestorit (Áíáèå ìáôéóì ïß 12êáôÜ Íåóôïñßïõ) që u shkruannë vitin 430. b) Fjalime. Kanëshpëtuar 22 fjalime të Kirilit tëAleksandrisë, të cilat i ka mbajturnë Efes dhe Aleksandri. c) Letrat.Kanë shpëtuar 29 letra paskale,të cilat janë shkruar ndërmjetviteve 414-442. Letrat flasin përtema praktike dhe morale.Bibliografia:1-Atë Justini, Kirili i Aleksandrisë,Ngjallja, janar 2005, faqe 10.

Kishë. Me termin Kishëkuptojmë popullin e shenjtë tëPerëndisë dhe veçanërisht çdombledhje të të krishterëve në emërtë Krishtit në një vend të caktuar.Kisha u themelua nga Krishti merrethin e dymbëdhjetë apostujvedhe në ditën e Pendikostisë uvunë themelet e Kishës së

157

Krishterë. Tashmë me terminKishë kuptohej i gjithë populli iPerëndisë, që beson te Mesia. NëDhiatën e Re termi Kishëpërdoret rreth 115 herë. Fjalakishë (åêêëçóßá) përdoret përherë të parë tek Veprat eApostujve dhe nënkuptonbashkësinë e parë kristiane tëJeruzalemit. Anëtarët e kishësquhen ata që besojnë (Veprat 2,44), besimtarët ïé ðéóôåýïíôåò(Veprat 4, 32), vëllezërit ïßáäåëöïß (Veprat 1, 15), të vetëtïß ßäéïé (Veprat 4, 23) dhe sëfundmi të krishterët ïß ÷ñéóôéáíïß(Veprat 11, 26).

Klaudi (45-54) ka qenë i parindër perandorët ilirë. Ai ka lindurnë Dardani (Kosova e sotme).Perandori Klaud filloi t’ipërndiqte të krishterët për shkakse ata të nxitur nga një Kristosshkaktonin trazira. HistorianiSkenton na thotë se nuk kemi tëbëjmë me persekutim të tëkrishterëve, por vetëm medëbimin e judejve nga Roma.Gjithashtu edhe Ungjillori Llukatek veprat e Apostujve (18:2)përmend se Apostull Pavli nëKorinth “Gjeti një jude që quhejAkila, i lindur në Pont, isapoardhur nga Italia me gruane tij Prishilën, sepse Klaudi

kishte urdhëruar që judejtë tëlargoheshin nga Roma”. (Veprate Apostujve 18: 2). Klaudi II-të,i cili hipi në fron në vitin 286 nëfillim e kishte nisur karrierën siushtar i thjeshtë e më pas u bëkomandanti i një ushtrie tëvendosur në Pavia. Pasi u bëperandor, Klaudi u shqua nëluftimet me gotët, të cilët ishpartalloi në Nish. Nga trimëriaqë tregoi në këtë luftë ai u quajtKlaud Gotiku. Mbretërimi i tijzgjati dy vjet derisa vdiq në tokënIlire.Bibliografia:1-Tajar Zavalani, Historia eShqipnis, Phoenix, Londër 1966,faqe 43-44.

Klimi i Romës (92-101). Sipasdëshmisë së Eusebit, Klimi udorëzua nga Apostull Petro,Episkop i Romës dhe udhëhoqikishën në vitet 92-101. Ngainformacionet që na jep Irineu,Klimi qe njohur personalisht ngaApostujt Petro dhe Pal. Klimiishte i krishterë i ardhur ngarrethet judaike. Kjo dëshmohetnga njohuritë e thella të tij përDhiatën e Vjetër. Dëshmi tëndryshme flasin për vdekjenmartire të Klimit. Kujtimin e tije kremtojmë më 24 nëntor.Shkrimet: 1) Letra e parë

158

drejtuar Korinthasve (ÁÅðéóôïëÞ ðñüò Êïñéíèßïõò), ecila përbëhet nga 65 kapituj dheështë shkruar rreth viteve 92-96pas Krishtit. Letra ka vlera tëveçanta historike. Shkaku ishkruarjes së letrës qenë disatrazira që kishin ndodhur nëkomunitetin e krishterë tëKorinthit, të shkaktuara nga disaanëtarë të rinj të atij komuniteti,të cilët kishin larguar priftërinjtënga detyrat e tyre. Kisha e Romësme Klimin në krye ndërhyri përt’i dhënë fund trazirave. Letra eparë drejtuar Korinthasvetrajton problemin e hierarkisëkishtare, duke theksuar nevojëne bindjes ndaj tyre. 2) Letra edytë drejtuar Korinthasve (BÅðéóôïëÞ ðñüò Êïñéíèßïõò)përbëhet nga 20 kapituj.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Leksione,Patrollogjia, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 1998, faqe 39.

Klimi Aleksandrisë (150-216)ka lindur rreth vitit 150 në Athinënga prindër paganë. Ku dhe si ukthye në krishterim nuk dihet.Pas konvertimit në kristianizëm,Klimi ndërmori shumë udhëtimenë jug të Italisë, në Siri dhePalestinë me synimin të merrtemësime feje nga mësuesit më të

njohur të krishterimit. Më vonëu dorëzua prift. Udhëtimet e tij esollën në Aleksandri, ku ndoqileksionet e Pantenit, të cilat etërhoqën aq shumë, sa vendosi tërrinte në Aleksandri dhe të bëhejnxënës dhe pasardhës i Pantenitnë drejtimin e shkollës sëkatekizmit. Koha kur ai u bëtrashëgimtar i profesorit të tij,mendohet të jetë aty rreth vitit200 pas Krishtit. Disa vjet mëvonë nga përndjekja e SeptimSeverit u detyrua të largohej ngaEgjipti. Klimi gjeti strehë nëKapadoki bashkë me nxënësin etij, Aleksandrin, i cili më vonë dotë bëhej peshkop i Jeruzalemit.Klimi vdiq në vitin 216 pasKrishtit. Shkrimet: Klimi upërpoq me të gjitha fuqitë e tij,që të shpjegonte dhe tëdemonstronte nga pozitafilozofike doktrinën kristiane, osetë krijonte një të tillë siç thoshteai vetë, por në shpjegimet e tijshpesh herë gaboi dhe prandajbën pjesë vetëm në grupin eshkrimtarëve të krishterë. Ngaveprat e tij, të cilat kanë arriturderi në ditët tona janë këto: 1)Thirrja nxitëse drejtuar grekëve(Προτρεπτικ üς προς½Ελληνας ), e cila konsiderohetsi një thirrje, që synon kthiminnë krishterim. 2) Pedagogu ose

159

Kujdestari (Ðaýäaãùãóò), vepëre cila përmban tri libra dhe ështëvazhdimësia e Thirrjes. Me anëne Kujdestarit Klimi u drejtohetatyre që ndoqën këshillën e tijduke pranuar besimin e krishterë.3) Stromata (Óôñüìáôá), vepër ecila përbëhet nga tetë libra. Nëkëtë libër trajtohet lidhja mesbesimit të krishterë dhe filozofisëgreke.

Klemendi XI Albani (1649-1720) ka lindur në qytetin eUrbinos në Itali më 23 korrik tëvitit 1649 në një familjearbëreshe. Mbas kryerjes sëshkollës fillore në qytetin elindjes, më 1660 shkoi në Romëpër të ndjekur Kolegjin Romak.

Në kohën që ishte student aidiktoi në Abacinë e Grotaferratësnjë monoskrit të Vasil

Profirogjenitit, për të cilinmendohej se kishte humbur. NëGrotaferrata edhe sot e kësaj ditejanë murgjit arbëreshë bazilianëtë ritit bizantin. Albani punontedhe hulumtonte në biblotekën ekëtij manastiri për t’u edukuarme traditën arbëreshe. Kymanastir i dedikohet Shën Nilit,i cili ishte shqiptar me origjinëdhe kishte emigruar në Italipërpara se të ndodhte skizmamidis kishave (1054). Në vitin1668 Gjon Françesku u diplomuapër drejtësi në Urbino dhemenjëherë filloi të studiontefilozofi dhe teologji.Në vitin 1670 ai fillon karrierëne tij kishtare duke pranuaremërimin për kanonik. Në vitin1683 Gjon Françesku emërohetvikar për juridiksionin e ShënPjetrit, ndërsa më 3 tetor 1687do të pranonte sekretarinë eshkresave (Segretaria ai Brevi)në Vatikan. Tre vjet më vonë, më13 shkurt 1690 Gjon FrançeskAlbani u emërua kardinal, medetyrë organizimin e kleritfrancez. Mbas vdekjes së PapësInoçenti XII më 27 shtator 1700,filluan preçedurat për zgjedhjene njeriut të ri që do të drejtonteVatikanin. Më 18 dhjetor 1700,Albani u kurorëzua papë nëLateran të Romës. Krenaria e

160

origjinës shqiptare u rishfaq edhenë momentin që ai u zgjodh papë,sepse emrit të tij të papërisë, qëpërkonte me emrin e lavdishëmtë fisit shqiptar të Kelmendit dot’i shtonte edhe mbiemrin e tijAlbani, për tu dalluar përparagjithë botës se ishte shqiptar. Nëkëtë mënyrë ai praktikon të dyemrat Klement dhe Albani dukei motivuar ato me botënshqiptare, sepse njeri emër ishtei një fisi të famshëm shqiptar, dheemri tjetër i vetë popullit shqiptar,të cilin e kishte në shpirt. Meardhjen e papës Klementi XIAlbani (1700-1720) në selinë eShën Pjetrit, filloi interesimi ijezuitëve për shqiptarët, dukegrumbulluar lerat dhe qarkoretipeshkënore, por edhe dokumentetë tjera nga trevat shqiptare meqëllim që të kompletohetpërmbledhja me titull “IllyricumSakrum”. Kjo vepër u përgatitnga jezuitët Daniele Farlati dheGiakomo Coleti. Kjo vepër erëndësishme për historigrafinëshqiptare është botuar me tetëvëllime me titullin “IllyricumSakrum”. Në vitin 1703 papaKlementi XI Albani mblodhikuvendin e Arbërit.Bibliografia:1-Engjëll Sejdaj, Papa shqiptarKlementi XI Albani dhe Kuvendi i

Arbërit, Gjon Buzuku, Prishtinë1998, faqe 20-56.

Kodikët janë libra që përmbajnëshkrime të shenjta agjiografike ejetë shenjtorësh. Atakonsiderohen si dëshmitë më tëhershme të historisë së shkrimit.

Përsa i përket përmbajtjes,kodikët janë një kompleks ivlerave shpirtërore. Kodikët ushkruan kryesisht prej shekujveVI-XVIII. Pothuajse të gjithëpërfaqësojnë dorëshkrime mepërmbajtje biblike e liturgjike,jetë shenjtorësh dhe histori kishe.Në Kodikët e shekullit XII ekëndej ka edhe të dhënaetnografike.

Kodrati është apologjisti më ivjetër i krishterimit. Ai ishte njënxënës i apostujve, të cilët ehirotonisën Kryeepiskop tëAthinës. Nëpërmjet predikimit të

161

tij shumë paganë përqafuankrishterimin. Ndër ta kishteshumë grekë të ditur, të cilëtKodrati me fjalët tij arriti t’itërheqë te besimi i Krishtit.Apostull Kodrati u tregoinjerëzve rrugën e vërtetë, porshumë filozofë të asaj kohe dukemos e duruar këtë gjë, e dëbuanme forcë nga Athina. Për tëshpëtuar nga përndjekja shkoi nëMagnisia të Azisë së Vogël, kupredikoi me zell Ungjillin. Ai ishkroi perandorit një apologji përtë mbrojtur kristianizmin.Perandori Adrian urdhëroi qëKodrati të vritej. Kështu pohuesii madh i besimit mori kurorën emartirit. Lipsani i Kodratitndodhet në Magnisia.Bibliografia:1-Ê ù í ó ô á í ô ß í ï õ Ã. Ì ð ü í ç ,×ñéóôéáíéêÞ Ãñáììáôåßá, (Ïéëåãüìåíïé Áðïóôïëéêïß ÐáôÝñåò),ÁèÞíá 1977, óåë. 439-442.

Koço Fështi (1916-2005) ka kalindur në Peshtan më 1916. Ai kaqenë nga besimtarët më tëdevotshëm të Kishës Ortodokse.Në vitet e persekutimit të kishës,Koço mbante lidhje me tëkrishterët e fshehtë si atëKozmain, Petro Xhuvelin,Dhimitër Bedulin, Joan Pelushin,Theofan Popën, motrat Cico etj.

Zoti Fështi ka qenë nganismëtarët e hapjes së KishësKatedrale të Ungjillëzimit nëTiranë. Ai u zgjodh në këshilline parë kishës, ku me përvojën etij modeste dha një ndihmesëshumë të çmuar. Kujtimi i KoçoFështit do të mbetet përjetë nëzemrat e besimtarëve të KishësKatedrale të Ungjillëzimit, siimazhi i njeriut të urtë dhe tëditur, që ulej gjithnjë në karrigene parë nga krahu i djathtë dhepsalte me shpirt troparet eLiturgjisë Hyjnore. BesimtariKoço Fështi që në rininë e tij, ekishte mësuar përmendëshLiturgjinë Hyjnore. Koço Fështijo vetëm që predikonte fjalën ePerëndisë kudo ku shkonte, porafroi në kishë mjaftbashkëfshatarë të tij, si përshembull Erion Priftin, AndreaLlukanin dhe Kristo Kumen. Nëqerthullin ortodoks Koço Fështigëzonte respekt të veçantë, jovetëm përsa i përket ngritjes sëtij teologjike, por sepse ishteshumë i njerëzishëm dhe korrekt.Më 30 tetor 2005 besimtari idevotshëm Koço Fështi meorigjinë nga Peshtani i Tepelenës,fjeti përgjithmonë më Zotin nëmoshën 90-vjeçare.

162

Bibliografia:1-Andrea Llukani, Nismëtarët,Tiranë 2005, faqe 61-62.

Kohorta ishte një regjimentromak i përbërë prej njëmijëushtarësh.

Kohët. Vetëm Perëndia e dikohën e saktë sigurisht edheKrishti (Marku 13, 32). Zoti uka shpjeguar dishepujve shumëgjëra, por refuzon t’u përgjigjetpër gjënë më kryesore, që ka tëbëjë me shpëtimin e tyre.Dishepujt mësuan prej tij që ështëBiri i Perëndisë, mësuan se ai ungjall, mësuan se do të vijëpërsëri të gjykojë botën, etj. PasiKrishti ua kishte parathënëdishepujve gjithë këto zbulesa tëmëdha, përse refuzon t’u thotëedhe kohët e motet? Ai nuk uathotë, sepse do që t’u kalisidurimin, dëshiron që dishepujt tëpresin dhe të mos kërkojnë të dinëato gjëra që vetëm Perëndia i di.

Koliva përdoret zakonisht nëshërbesat përkujtimore.Përgatitet prej gruri të zjerë, qësimbolizon “Ngjalljen e tëVdekurve”. Kjo simbolikë vjennga fjalët e Krishtit: “Kokrra egrurit kur bie në tokë duhet që të

vdesë. Nëse vdes jep më shumëfrute” (Joani 12, 24).

Kolimvithra simbolizon luminJordan, ku u pagëzua Krishti.Përdoret për të kryer pagëzimine shenjtë.

Komentimi. Me fjalën komentimkuptojmë përpjekjen shkencorepër dhënien e kuptimit të tekstevetë ndryshme. Komentimi iShkrimit të Shenjtë bëhet memjetet bashkëkohore, si përshembull: fjalorë komentues,komente, shënime etj.

Komiteti Shtetëror i Kulteveështë krijuar me anën e Vendimittë Këshillit të Ministrave, nr. 459,të datës 23.09.1999. Misioni iKomitetit Shtetëror të Kulteveështë të realizojë marrëdhënietndërmjet shtetit dhe komunitetevefetare. Komiteti Shtetëror iKulteve a) bashkërendonmarrëdhëniet me komunitetetfetare, shoqatat, fondacionetfetare ose humanitare-fetare, b)negocion për përgatitjen emarrëveshjeve ndërmjetpërfaqësuesve të bashkësivefetare dhe Këshillit të Ministrave,c) bashkëpunon me bashkësitëfetare për përgatitjen eprojektligjeve dhe akteve

163

nënligjore, që kanë të bëjnë mekultet fetare, d) në bashkëpunimme Institutin e Monumenteve tëKulturës dhe me komunitetetfetare interesohet për ruajtjen evlerave të objekteve të kultit, e)vendos dhe zhvillon lidhje meinstitucionet homologe tëvendeve të tjera e të diasporës,dh) i paraqet Ministrisë sëFinancave mendimin e tij lidhurme hyrjen në territorin eRepublikës së Shqipërisë tëmallrave me karakter fetar përkomunitetet fetare dhepërjashtimin e tyre nga taksatdoganore, sipas ligjeve në fuqi.Përbërja e Komitetit Shtetëror tëKulteve, struktura organizativedhe rregullorja e funksionimit tëtij miratohen nga Kryeministri.

Korça. Që nga viti 1922 deri nëvitin 1929 Qendra eKryeepiskopatës ka qenë nëKorçë. Mitropolitët e Korçëskanë qenë: Josifi (1500), Timoteu(1566), Gavrili (1572), Neofiti(1624-1628), Ignati (1668),Partheni (1670-1676), Makari(1691-1693), Danieli (1694-1709), Joasafi (1709-1719),Nikifori (1746-1752), Makari(1752-1756), Dionisi (1757-1766), Genadi (1766-1779),Joakimi (1779-1790), Kostandini

(1790-1798), Joasafi (1798-1816), Meleti (1816-1827),Visarioni (1827-1835), Kirili(1835-1845), Neofiti (1845-1874), Dorotheu (1874-1885),Filotheu (1885-1893), Grigori(1893), Anthimi (1893-1894),Krisanthi (1894-1895), Gjervasi(1895-1902), Foti (1902-1906),Gjermanosi (1910-1918),Visarion Xhuvani (1929),Evlogjio (1937-1939), Paisi(1948), Filotheu (1952),Kristodhuli (1992), Joani (1998e në vazhdim).

Mitropolia e Korçës para vitit1967 kishte 110 enori dhe shtatëmanastire: 1. Manastiri i ShënProdhromit është në veri tëVoskopojës. 2. Manastiri iVithkuqit është pranë fshatitVithkuq. 3. Dy manastire pranëfshatit Boboshticë: ai i ShënKollit dhe i Shën Marisë. Që tëdy janë ndërtime të kohësparaosmane. 4. Manastiri iKamenicës afër fshatit Kamenicëi është kushtuar Shën Kollit. 5.

164

Manastiri i Shën Elias është mbinjë kodër dominuese të fshatitHoçisht. 6. Manastiri i Llëngësnë rrethin e Pogradecit i ështëkushtuar dëshmores së madheShën Marenës. 7. Manastiri iKodrës në rrethin e Përmetit iështë kushtuar Fjetjes së ShënMarisë. Ai është ngritur në shek.XVI.Mitropolia e Shenjtë e Korçëspërbëhet nga këto zëvendësiepiskopale vendore: Korça,Kolonja, Leskoviku, Pogradeci.Kishat dhe institucionet fetare ekësaj mitropolie sipas komunavejanë:Në Korçë: Katedralja, Mitropoliae Korçës, Kisha e Shën Sotirit,Ndërtesa polifunksionale, Kishae Fjetjes të Hyjlindëses nëDrenovë, Kisha e Shpërfytyrimitnë fshatin Polenë, Kisha e Trinisësë Shenjtë, Kishë në fshatinPendavinjë, Kishë në fshatinÇiflik, Kisha e Shën Mihalit nëfshatin Liqenas, Kisha e ShënMihalit në fshatin Gostivisht.Në Devoll: Kisha e ShënParashqevisë në fshatin Bilisht.Në Kolonjë: Kisha e Ngjalljes sëKrishtit, Kisha e Fjetjes tëHyjlindëses në Ersekë, Kisha eProfetit Ilia, Kisha në fshatinBezhan.

Në Pogradec: Katedralja, Kishae Shën Thanasit, Kisha në Lin.Klerikët e Dioqezës së Korçësjanë: atë Jani Trebicka, atë SpiroKatundi, atë Pandeli Kosta, atëViktor Konomi, atë DhimitërVeriga, atë Ilia Kotnani, atëSotiraq Dinka, atë AndreaMihali, atë Pandeli Plaku, atëThoma Samara, atë Kristaq Viso,atë Sotiraq Bili, atë Todi Jovani,atë Vasil Vasili, atë Klimo Paço,atë Vasil Skordileva, atë MihalLara, atë Aleks Themelko, etj.Bibliografia:1-Arben Gjata, Mitropolia e Korçësdhe ndërtesa e saj, Ngjallja, Tetor2002, faqe 4.

Kori i Kishës së Ungjillëzimitnë Tiranë është krijuar ngaDhimitër Beduli. Anëtarët e koritderi në mars 1967 kur u ndaluabesimi qenë: Irini Gjoka,Anthulla Markidhi, MarianaTrebicka, Keti Cico, GallataKota, Tefta Kuqi, EnrietaAfezolli, Vasilika Murani, ZanaMata, Marika Simaku, ViolandaXhumetiku, Pandora Karakosta,Leni Dhama, Thanas Shkurti,Kristaq Tasho, Niko Zaharija,Themistokli Bimbli, ThemistokliJorgoni, Andrea Botka, StavriKondi, Nonda Rusi, ThomaFrashëri. Në qershor 1991

165

Kancelari i Kishës së ShënGjergjt në Boston, Atë ArturLiolini, i shoqëruar ngaDhjakonët Denis Schutte eViliam Poist vizitoi kishën, ku upritën nga klerikët dhe besimtarëte pranishëm. Atë Arturit i bëripërshtypje kori i kishës, i cili sapoishte ngritur me kontributin eXhorxhi Doçit. Ky i fundit kishtegrumbulluar disa këngëtarë ngaTeatri i Operas dhe Baletit dhenën drejtimin e dirigjentit EnoKoço kishin filluar të mësoninhimnet e Liturgjisë Hyjnore.

Me largimin e Eno Koços për nëLondër, dirigjimin e korit e moriPetrika Trako. Ky i fundit më 2gusht të vitit 1992 u tërhoq ngadrejtimi i korit për t’i lënë vendinMilto Vakos. Kori i Katedralessë Ungjillëzimit përbëhet ngakëngëtarë profesionistë si përshembull: Pandi Zguro, GjergjSulioti, Shpresa Terezi, NikoVasili nga artistë veteranë siDrita Papajani, Tefta Kuqi,

Kristaq Tasho, Keti Cico, nga tërinj si Sofika Kola, Lira Milla,Ekaterina Bushaka, Romeo etj.Repertori përbëhet nga pjesëkishtare të kompozitorëveorthodhoksë si Çajkovski, ImzotNoli, K. Lara, Th. Gaqi. Këta dytë fundit kanë kompozuar pjesëqë këndohen për Pashkë. Disanga pjesët që këndohen nëLiturgjinë Hyjnore janë “HimniKeruvik”, “Mëshirë paqeje” etj.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Vlash Dhora,Kostandin Mara, Shënime përbashkësinë ortodokse të Tiranës,Nereida, Tiranë 2007, faqe 24.2-Kristina Hanxhari, Për muapërsosja do të ishte krijimi i koritme zë engjëllor, Ngjallja, dhjetor1994, faqe 4.

Korneli ishte centurion, që do tëthotë se kishte nën urdhër njëqindushtarë harkëtarë dhe bënte pjesënë formacionin Garda Italike(Chohors Italica).

166

Ai ishte njeri i perëndishëm, lutejvazhdimisht dhe jepte lëmoshë.Në fenë judaike lutja dhe dhëniae lëmoshës qenë dy veprat më tëpëlqyera.

Kostandinopoja u themelua më18 nëntor 324 dhe mori emrinÊùíóôáíôéíïýðïëçò që do tëthotë qyteti i Kostandinit. Ifrymëzuar nga një shenjëhyjnore, perandori Kostandinzgjodhi qytetin e vogël tëBizantit, i cili qe në një pozicionqë lidhte Lindjen me Perëndimin.Duke u udhëhequr nga një engjëllai caktoi vetë kufinjtë e qytetit tëri dhe urdhëroi Eufratin,kryetarin e punimeve që të moskursente asgjë për ta pajisur memonumente dhe rrugë publike, qët’ia kalonte për nga madhështiae lavdia të gjitha qyteteve tëbotës. Punimet u kryen shumëshpejt dhe më 11 gusht 330 merastin e 25 vjetorit të mbretërimittë Kostandinit u bë inagurimi.Një mur që shtrihej nga bregu iMarmarasë e deri në Bririn eArtë, e mbronte prej sulmevetokësore. Për të zbukuruarforumin që mbante emrin e tij,perandori kishte ndërtuar dyharqe triumfi dhe një kolonëguri, në majë të së cilës ngrihej

statuja e vet, e stolisur meemblemat e Apolonit. Pastajvinin kishat, ajo e Apostujve tëShenjtë, e caktuar për varretperandorake, e Shën Irenës dhemë e famshmja e Shën Sofisë. Mëpas vinte hipodromi që ishteqendra e jetës publike. Vetëm tremonumente i qëndrojnë endekohës dhe flasin për madhështinëe Bizantit. Këto janë: Ujësjellësii Valensës, Muri i Madh dhe ShënSofia. Kostandini nuk nguroi tëripte Romën, Aleksandrinë,Efesin e Athinës për ta pajisurkryeqytetin e vet me sende ngamë antiket.Bibliografia:1-Âëáóßïõ Éù. Öåßäá, ÂõæÜíôéï,ÁèÞíá 1991, óåë. 33-34.

Kostandini i Madh ka lindur më27 shkurt të vitit 272, nga njëfamilje fisnike iliriane në Naissustë Dardanisë (Nishi i sotëm). Iati i tij Kostanti, në kohën eDioklecianit ishte njëri prej dyÇezarëve, që mbretëronte Galinë,Britaninë e Madhe dhe Spanjën.Prindërit e tij, Kostant Klori dheHelena qenë paganë. E ëma ishteprovinciale nga qyteti Drepanum.Në vitin 293 Diokleciani e emëroiKostant Klorin në postin eÇezarit, prandaj e detyroi që tëdivorcohej me Helenën, me

167

pretekstin se martesa e oficerëvetë lartë me gra provinciale nukishte e lejuar. Kostanti martohetme Teodorën, të bijën eMaksimilianit dhe Kostandini udërgua të edukohej në oborrin eDioklecianit. Në fakt atje mbahejsi peng. Mbas vdekjes sëDioklecianit dhe Maksimilianit,dy Çezarët, Galeri dhe KonstantKlori, u ngritën në shkallën eAugustëve.

Në vitin 305 Kostandini kthehette babai i tij. Pas një viti më 25korrik 306 i vdes babai, dheKostandini shpallet August(perandor) nga ushtria, e cilapërbëhej kryesisht nga ilirë (306).Ndërkohë Galeri, i cili ekonsideronte veten si perandori iparë, kishte caktuar dy Çezarë:Maksimilian Daian për Lindjendhe Severin për Perëndimin, me

kryeqytet Romën. Severi upërmbys nga një kryengritje egardës pretoriane dhe uzëvendësua nga Maksenti, i birii Maksimilianit. Maksenti hyrishpejt në konflikt me babanë etij dhe Maksimiliani gjeti strehëte Kostandini, duke i dhënë përgrua të bijën Faustën. Martesa etyre u bë në Arles të Galisë.Maksimiliani duke bashkëpunuarme të bijën, thuri një komplotndaj Kostandinit. Komploti uzbulua dhe Maksimiliani u dënuanë vitin 310. Galeri, i informuarpër ngjarjet që turbulloninperandorinë e Perëndimit, caktoiperandor Liçinin. Kostandini nëvitin 311 bashkohet me Liçinindhe niset drejt Romës, në luftëme Maksentin. Pasi kapërceualpet në shtator të vitit 312, aipushtoi me lehtësi qytetet e Italisësë Veriut dhe mbërriti në rrethinate Romës, ku Maksenti kishtepërqendruar forca të mëdhaushtarake. Përpara betejës, teksapo vështronte hordhitë armike,tek ura e Milviut, ndonëse ishtemesditë, Kostandini pa njëvegim. Në qiell u shfaq një kryq,rreth të cilit ishte shkruar Å íôïýôï íéêÜ (me këtë do të fitosh).Eusebio i Qezaresë na thotë sepo atë natë iu shfaq Krishti nëëndërr dhe e urdhëroi të bënte një

168

kryq të ngjashëm me atë që kishteparë në vegim dhe ta vendoste nëflamurët që paraprinin ushtrinë,në vend të shqiponjaveperandorake. Shenja e fitoresshkëlqeu përsëri në qiell dheKostandini besoi me gjithë shpirttek Jesu Krishti. Me betejënvendimtare të Milviut, më 28tetor të vitit 312, ishte Kryqi që idha fitoren. Kostandini bëri njëhyrje triumfale në Romë dukefalenderuar Perëndinë. Aiurdhëroi që në monumentetkryesore të qytetit të vihej Shenjae Kryqit. Gjithashtu u ngrit edhenjë statujë e perandorit, e cila eparaqiste atë duke mbajturKryqin në dorë, si shenjë e fitoresdhe emblemë e autoritetit të tij qëe kishte marrë nga Krishti. Nëvitet e mbretërimit të Kostandinittë Madh të krishterët filluan tëushtronin lirshëm besimin e tyre.Konstandini u takua me Liçininnë Milano dhe në vitin 313 të dyperandorët nxorën një dekret, metë cilin u jepej liria të krishterëveqë të praktikonin lirisht besimine tyre nëpër gjithë perandorinë.Çdo paragraf i Ediktit të Milanosishte i frymëzuar nga parimet ebarazisë dhe të tolerancës fetare.

Bibliografia:1-Costantino il Grande, Le Radici,Anno 5, numero 5, Novembre2007, pagina 1.

Kostandin Beratit i përket njëdorëshkrim që gjendet nëBibliotekën Kombëtare. Aipërbëhet nga 152 faqe, ku në 46faqet e para janë të përkthyerashqip me alfabetin grek lutje tëndryshme fetare dhe pjesëungjillore që përdoren nëshërbesat liturgjike, ndërsa nëfaqen 106 ndodhet një alfabetorigjinal me bazë glagolitike prej37 shkronjash. Gjithashtu në tëgjendet edhe një vjershë medyzetekatër vargje e titulluar“Zonja Shën Mëri PërparaKryqësë”, dy glosarë greqisht-shqip me rreth 1710 fjalë si dheshënime të ndryshme me karakterfetar, ngjarje të ndodhura midisviteve 1764-1789. Përkthimet etij nuk patën përhapje të madhesepse nuk mundën të botoheshin.Studiuesi Ilo Mitkë Qafëzeziështë marrë me transkriptimin edokumentit dhe e pagëzoi meemrin “Kodiku i KostandinBeratit” që i përket vitit 1764. Kydorëshkrim pasqyron përpjekjetpër përdorimin e gjuhës shqipenë shkolla dhe në shërbesatfetare.

169

Bibliografia:1-Tomor Osmani, Udha eshkronjave shqipe, Shkodër 1999,faqe 104.

Kostandin Kristoforidhi (1827-1895) ka lindur në Elbasan nëvitin 1827. Shkollën e mesme ekreu në Gjimnazin “Zosimea” tëJaninës. Gjatë viteve 1847-1850Kristoforidhi i mësoi gjuhënshqipe albanologut Hahn, i ciliishte konsull i Austrisë në Janinë.

Vite më vonë Hahni me ndihmëne Kristoforidhit zbuloi shkrimete Dhaskal Todrit. Bashkëpunoime Hahnin, i cili botoi më 1854në Vjenë veprën “Studimeshqiptare” (Albanische Studien).Më pas Kostandini studioi nëkolegjin protestant të Maltës. Nëvitin 1869 përktheu, me porositë Shoqatës Biblike Britanike,

Dhiatën e Re në dialektin gegëdhe më 1897 e botoi atë nëStamboll sipas dialektit toskë.Kristoforidhi përktheu edhe disanga librat e Dhiatës së Vjetër. Nëvitin 1872 botoi Psalltirin dhe nëvitet 1880-1884 botoi “Të bërët”,“Të dalët”, “Nomi i dytë”, “Fjalëtë Urta” dhe “Isaia” në toskërisht.Përkthimet e Kristoforidhitdallohen nga pastërtia dhesaktësia e përdorimit të gjuhësshqipe. Teksti i Dhiatës së Re, ibotuar për herë të parë në vitin1879 në dialektin toskë, dhe iribotuar në vitet 1911 dhe 1930,përdoret ende edhe sot në KishënOrtodokse. Për edukimin fetar tëfëmijëve ortodoksë K.Kristoforidhi përktheu përveçBiblës edhe tekste fetareshkollore si “Historia e Shkronjëssë Shenjtëruar” dhe “Katërkatekizmat”. Veprat shkencoreshumë të rëndësishme për gjuhënshqipë janë “Gramatika” (1882)dhe “Fjalori i Gjuhës shqipe”, icili mundi ta shohë dritën ebotimit në vitin 1904 në Athinë.Të gjitha përkthimet e tij shquhennga pastërtia dhe përdorimi ishkëlqyeshëm i gjuhës shqipe.Gjithë jetën e tij ia kushtoipredikimeve të fjalës së shenjtë,të Ungjillit, i frymëzuar prejidealit të bekuar të shqiptarizmit.

170

Kostandin Kristoforidhi vdiq më24 shkurt 1895 në qytetin elindjes në Elbasan. Për të nderuarveprën e madhe të këtij dijetaridhe atdhetari të shquar, KishaOrtodokse në vitin 1934 i ngritinjë bust, i cili është sot në Kishëne Shën Marisë në Elbasan.Bibliografia:1-Mitropoliti i Korçës Joani, Njëvështim i shkurtër mbi përkthimetfetare në kishën orthodhokse,Ngjallja, mars 1999, faqe 7,8

Kostandin Shpataraku e kaorigjinën nga Shpati i Elbasanit.Kjo vërtetohet nga mbishkrimi qëgjendet në ikonën e Krishtit nëkishën e Anargjendëve të ShenjtëKozma e Damjano në Manastirine Shën Pjetrit në Vithkuq tëKorçës. Në të thuhet: “Dora eJerodhjakon Kostandinit ngaShpati, viti prej Krishtit 1748”.Rreth vendlindjes së ikonografitKostandin Shpataraku keminjoftime të ndryshme. Disamendojnë se e ka preardhjen ngafshati Vlash, ndërsa disa të tjerëthonë se është nga Pashtreshi iShpatit. Datat e lindjes dhe tëfjetjes së këtij murgu tëdevotshëm të kishës ortodoksenuk dihen. Kostandin Shpatarakuka qenë ikonograf i talentuar nëpikturimin e ikonave. Mendohet

se përpara se të bëhej murg, ai eka pasur emrin Nikodhim. Pasqethjes murg dhe dorëzimit dhjakai e mori emrin Kostandin.Zakonisht në traditën ortodokseata që përqafojnë jetën monakalee ndryshojnë emrin e tyre. Ikonae parë e pikturuar prej tij është evitit 1736 dhe gjendet nëmanastirin e Shën GjonVladimirit. Në Arkivin Qendrortë Shtetit ka dokumente, të cilatvërtetojnë se KostandinShpataraku ka pikturuar ikonate manastirit të Shën GjonVladimirit në Elbasan, por medjegien e kishës më 14 mars 1944ato u shkrumuan. Po në Elbasan,në Kodikun e Kishës së ShënKollit është edhe emri iikonografit KostandinShpataraku. Aktiviteti i tij nëpikturimin e ikonave është mjafti dendur. Kështu në vitin 1767 kapikturuar ikonat e ikonastasit tëkishës së Shën e Premtes nëKavajë. Gjithashtu tri ikona tëikonastasit të manastirit tëArdenicës kanë mbishkrimin sejanë punuar nga dora e KostandinShpatarakut. Vepra e këtijikonografi të talentuar të kishësortodokse filloi të studiohej përherë të parë nga teologu ipasionuar Theofan Popa në vitin1954. Gjatë kërkimeve nëpër

171

kishat e Shqipërisë ështëvërtetuar se JerodhjakonKostandin Shpataraku ka qenë ispecializuar vetëm për punimine ikonave të lëvizshme. Deri mësot nuk është zbuluar ndonjëafresk i pikturuar prej tij.Bibliografia:1-Theofan Popa, Mbishkrime tëkishave në Shqipëri, Tiranë 1998,N.349, faqe 199.2-Theofan Popa, Ikonografëtshqiptarë të shekullit XVIII,Ngjallja, dhjetor 1995, faqe 8.

Kostandin Tuda (1971- ) kalindur më 21 shkurt të vitit 1971në qytetin e Elbasanit. Në vitin1972 me vdekjen e nënës Beatriçedhe largimin e babait Llazarit,Kostandini mbeti jetim.

Që kur ishte foshnjë, fati irezervoi të kalonte sprova tëvështira në jetë, të cilat eshoqëruan kudo jetimin ngaElbasani. Kujdestarinë e tij e

mori gjyshja, e cila u kujdes përrritjen dhe edukimin medashurinë për njerëzit dhePerëndinë. Shkollën e mesme ekreu në gjimzazin “KostandinKristoforidhi” në qytetin eElbasanit. Gjithashtu ka marëmësime për kanto në LiceunArtistik. Pas shumë peripecive tëjetës, Kostandini arriti që në vitin1998 të diplomohej nëAkademinë Teologjike tëDurrësit. Më 9 maj të vitit 1999Kostandin Tuda u dorëzua nëdhjak në Katedralen eUngjillëzimit në Tiranë ngaFortlumturia e Tij, KryeepiskopiAnastas. Në vitin 2003 filloistudimet në “Nju JorkUniversity” në degën e“Administrim Biznesit”. Ndërsanë vitin 2005 ndoqi leksionet përMaster në Akademinë Shqiptaretë Diplomacisë, ku mbrojtidisertacionin me temë: “Librat eShenjtë Bibla dhe Kurani dhendikimi i tyre në botën e sotme tëcivilizuar”. Kostandin Tudazotëron anglishten dhe italishten,të cilat i ka mësuar në mënyrëautodidakte. Më 6 shkurt 2011 udorëzua prift dhe do të shërbejësi misionar në Sh.B.A.

172

Kostandin Trako (1919-1986)ka lindur në Boboshticë të Korçësmë 10 shkurt të vitit 1919. Gjatëviteve 1931-1936 ndoqiSeminarin Kombëtar “ApostullPavli”. Në vijim ka studiuar nëAkademinë Mbretërore tëMuzikës në Bukuresht, ku uspecializua për dirizhim koresh.Pas përfundimit të studimeve nëvitin 1942 riorganizoi korinkishtar në Tiranë. Në shtypinkishtar ka shkruar shumë artikujdisa prej të cilëve janë: “Muzikanë Kishat Orthodhokse”,Këngëtorët kishtarë”, Folklorimuzikal i Pashkës”, “Imzot FanS Noli muzikant-kompozitor” etj.Prof Kostandin Trako kapërpunuar “Përlëshoret e tetëtingujve”, ka harmonizuar përkor mikst me nota moderneLiturgjinë e Joan Gojatrit etj.Kostandin Trako fjeti më 12 marstë vitit 1986.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, SeminaristiKostandin Trako, profesor idirigjentëve korale shqiptarë,Ngjallja, shtator 1999, faqe 9,10.

Kostandin Bozaxhiu (1933- ) kalindur më 12 dhjetor të vitit 1933në qytetin e Beratit në një familjeme tradita në fenë ortodokse.Gjyshi i tij ka qenë klerik, ndërsai ati ka qenë epitrop. Shembullin

e tyre ka ndjekur edhe Kostandiniduke qenë nga besimtarët më tëdevotshëm të Katedrales sëUngjillëzimit në Tiranë.Kostandini ka qenë epitrop ikishës dhe që nga data 1 janar1995 ka shërbyer në banakun eshitjes së qirinjve deri më 31dhjetor të vitit 2002 kur u larguame dëshirën e tij.

Kozma Melodiozi ka lindur nëDamask. Që në moshë të re mbetijetim dhe u birësua prej Serxhit,të atit të Joan Damaskinit. Nëfillim të shekullit X vajti nëVendet e Shenjta dhe u qeth murgnë manastirin e Shën Savës.Rreth vitit 743 Kozmai u dorëzuaEpiskop i Gazës. Fjetja e tijmendohet të jetë në vitin 750.Kisha e shpalli shenjt dhe ekremton më 14 tetor. Shkrimet:Kozma Melodiozi ka shkruarKanonin e Krishtlindjeve si dheKanonin e Javës së Madhe.Famën e mori me Kanonin eKrishtlindjeve. Gjithashtu emrine Kozmait mbajnë edhe shtatëkanone të festave të ndryshme.Bibliografia:1- Êù í ó ô á í ô ß í ï õ Ì . Ö ï ý ó êá ,ÈÝìáôá Ðáôñïëïãßáò, åêäüóåéòÓõììåôñßá, ÁèÞíá 1994, óåë. 209-210.

173

Kozmai i Etolisë (1714-1779)ka lindur më 1714 në MegaDhendro, një fshat i Etolisë. Nëmoshën 20-vjeçare filloi të marrëmësimet e para nga JerodhjakoniAnania. Më vonë shkoi përstudime në shkollën e Vatopedhitnë Malin e Shenjtë. Pasipërfundoi studimet vajti nëmanastirin e Filotheit, ku udorëzua hieromonak.

Vite më vonë shkoi nëKostandinopojë për t‘u takuarme dhaskalin Krisanth, prej tëcilit mësoi artin e gojtarisë. Pasimori leje me shkrim nga PatrikuSerafim filloi aktivitetinmisionar. Ai predikonte mësimete Ungjillit të Shenjtë në kishat eKostandinopojës, më pas shkoinë Vrahori, në Mesolongji dhe nëzona të tjera. U kthye përsëri nëKostandinopojë, ku u takua mePatrikun Sofron duke i marrë

bekimin për të predikuar në ishujte Egjeut. Në vitin 1775 u kthyenë Malin e Shenjtë ku filloi tëlexojë librat e etërve të kishës,por zelli i aktivitetit misionar nuke linte të qetë. Kozmai u larguanga Mali Athos për të vazhduarveprën e tij. Ai predikoi ungjillinnë Selanik, Veria dhe gjithëMaqedoninë. Në vijim shkoi nëfshatrat e Himarës, Akarnisë, nëArtë dhe Prevezë. Kudo qëshkonte ngrinte një kryq prejdruri. Mbështeste në drurin ekryqit fronin që ia kishte ndërtuarKurt Pashai dhe predikonte. Pasipërfundonte mësimdhënien,fronin e merrte ndërsa kryqin elinte aty që t‘u kujtonte njerëzvefjalët e tij. Hebrenjtë që banoninnë Janinë e kallëzuan tesundimtari i Beratit, Kurt Pashai,sepse Shën Kozmai arriti të bindëtë krishterët ta bëjnë pazarin jotë dielën, por të shtunën. Shenjtikudo ku shkonte për të përhapurungjillin merrte leje nga kryepriftidhe paria e vendit. Kur vajti nëKolkondas, mori pëlqimin ekryepriftit dhe donte të merrte lejeedhe nga Kurt Pashai që e kishteselinë në Berat. Rrugës Shenjtine kapën dhe e varën në një pemë.Më pas kufomën e tij e hodhënnë lumë duke i varur një gur nëqafë. Shën Kozmai u martirizua

174

më 24 gusht të vitit 1779. ShënKozmai përmendet nëpërsinaksarët e kishës si shenjt,ndonëse akt zyrtar për shpalljene tij shenjt nuk ka. Në mineot erishqyrtuara nga komisioni iposaçëm i PatriarkanësEkumenike përmendet edhe ShënKozmai, i cili u nderua si shenjtnë shpirtin e popullit.Bibliografia:1-Fani Mihallopullu, Kozmai ngaEtolia, Përkthim nga DhimitërBeduli, Tiranë 1999, faqe 46.2-Anthim Aleksudhi, Një vështrimi shkurtër historik i Mitropolisë sëShenjtë të Beratit, Korfuz 1868,faqe 82.

Kozma Qirjo (1922-2000) kalindur në Bestrovë të Vlorës më10 dhjetor 1922. Babai i tij quhejJorgji ndërsa e ëma Zoica. Pasipërfundoi shkollën në Nartë umor me punë të ndryshme. Më25 prill të vitit 1945 u hirotonisdhjak nga Imzot Visarioni, nëKishën e “Shën Vlashit” nëqytetin e Vlorës. Po atë vit më29 prill u dorëzua në gradënpriftërore në Kishën e “Shën eDielës” në Nartë. Atë Kozmaiishte famulltar në Kishën e “PesëMartirëve” në Bestrovë, ku kashërbyer deri në mbylljen ekishave, në shkurt të vitit 1967.

Pas kësaj punoi si punëtor, nëullishtë për 14 vjet, por nëfshehtësi nuk i ndërpreu për asnjëçast Shërbesat e Shenjta, jovetëm në Vlorë, por edhe nëqytete të tjera, si në Korçë, Tiranëetj, ku ishte në lidhje të ngushtame të gjithë ata besimtarë qëguxuan të sfidonin ateizmin eimponuar të shtetit komunist.

Gjatë viteve të persekutimit ateist(1967-1991) ka pagëzuar nëfshehtësi rreth 3000 besimtarënga e gjithë Shqipëria. Hapjensërish të kishave në vitin 1991 aie priti me gëzim të madh, dukefalenderuar nxehtësishtPerëndinë, që i dha mundësinë tërivishte rrobën e nderuar tëklerikut ortodoks. Ardhja eFortlumturisë së Tij, ImzotAnastasit, ishte një moment ishënuar jo vetëm për

175

rimëkëmbjen e shpejtë tëortodoksisë shqiptare, por edhesepse i dha mundësinë të jeptepërvojën e tij, sa në seminar aqedhe në Këshillin e PërgjithshëmKishtar etj. Më pas u bë IkonomStavrofor dhe gjatë gjithë këtyreviteve ka qenë zëvendësepiskopal për Dioqezën e Beratit.Më 23 korrik ai u hirotonisEpiskop i Apollonisë. EpiskopKozmai fjeti më datën 12 gushttë vitit 2000. Shërbesa epërmortshme u zhvillua nëKishën e “Shën Todrit” në qytetine Vlorës, me pjesëmarrjen eKryeepiskopit Anastas,Mitropolitit të Beratit, Ignati,Imzot Joanit, klerikëve të zonësdhe besimtarëve të shumtë.Episkop Kozmai u varros nëfshatin e lindjes, Bestrovë, pranëhierores së kishës së “PesëMartirëve”.Bibliografia:1-At Spiro Bulika, Bariu i mirë(Episkop Kozmai), botim iK.O.A.Sh-it, Tiranë 2005, faqe 60-62.

Kremtore përmban këndimet etë kremteve kryesore tëpalëvizura të dymbëdhjetëmuajve. Në këto u shtuan dyKanonet e Shën Mërisë,Lutësoren dhe Dielloren,

domethënë Troparet e të TetëTingujve me Apostujt dheUngjijtë, që këndohen në të Dielate zakonta të motit. Pothuajse tëgjitha troparet janë hartuar sipasritmeve dhe melodive bizantine.

Kremtim. Dita e kremtimit tëçdo shenjtori është përcaktuar nëkanonet e Sinodit të 7-tëEkumenik. Për të nderuar dhehimnizuar shenjtorët, Kishahartoi për nder të tyre tropare tëkënduara. Në këtë ceremonipërfshihen përleshoret,shkurtoret, madhështimet,zbritësoret, kanonet, vargjet,lavdërimet etj. Në këto tropare katë dhëna për jetën, virtytet,përpjekjet, martirizimin eshenjtorit që kremtohet.Himnografi i Kishës, duke pasurparasysh bëmat e shenjtorit,hartoi shërbesën përkujtimore tëtij, duke e përjetësuar në shekuj.

Kreshma u afirmua nga vetëPerëndia. Në Dhiatën e Re, i pariishte vetë Krishti, që kreshmoipër 40 ditë dhe në vazhdim filloipredikimin e Tij shpëtimtar nëtokë. Por edhe nga Dhiata eVjetër dimë se Profeti Moisipërpara se të merte 10 Porositënga vetë Perëndia në Malin Sina,kreshmoi për 40 ditë. Sipas

176

etërve të kishës, kreshma frenonpasionet, forcon njeriunshpirtërisht, nënshtron dhe dëbondemonët, jep pendim, ndriçimdhe pastërti në shpirt.

Krezmimi është misteri gjatë tëcilit prifti menjëherë paspagëzimit lyen të gjitha pjesët etrupit të njeriut me Miro tëshenjtë, duke thënë: “Shenjëdhurate e Shpirtit të Shenjtë”. Nëmisterin e Krezmimit i pagëzuarimerr në mënyrë të padukshmedhuratat e Shpirtit të Shenjtë.Apostujt e shenjtë në fillim ekryen misterin e Krezmimit mevendosjen e duarve sipër kokëssë të pagëzuarit. Më pas, kurnumri i të Krishterëve u shtuashumë dhe ishte e pamundur qëtë shkonin te çdo i pagëzuar, udhanë porosi episkopëve dhepriftërinjve që t’i lyenin me vaj.Kështu u vendos që në vend tëvendosjes së duarve në kokën etë pagëzuarit, misteri i Krezmimittë bëhet me anë të lyerjes meMiro të Shenjtë. Në fillim Mirojae Shenjtë shenjtërohej ngaepiskopët dhe më pas përdorejnga priftërinjtë. Çdo Kishëautoqefale ka të drejtën që tëpërgatisë Miron e Shenjtë, porpër të respektuar Patriarkanën

Ekumenike të Kostandinopojës,ne e marrim atje të përgatitur.

Kriptokristianizmi shprehet mefenomenin kur individë, familjeapo edhe krahina të tëra shpallinpublikisht se e kishin braktisurkrishterimin, ndërsa brendafamiljeve vazhdonin në fshehtësitë praktikonin zakonet fetaresipas traditës. Kriptokristianëtose siç quhen ndryshe tëkrishterët e fshehtë në jetënshoqërore paraqiteshin me emratmyslimanë, ndërsa në jetënfamiljare ruanin traditatortodokse. Rasti më tipik iushtrimit të kriptokristianizmitështë ai i të krishterëve të Shpatitnë rrethin e Elbasanit.Kriptokristianizmi në këtë trevëfilloi nga fundi i shekullit XVIIdhe vazhdoi deri nga fundi ishekullit XIX. Kriptokristianëtkishin dy emra, një të krishterëdhe tjetrin mysliman. Ngaparaqitja e jashme silleshin simyslimanë, por brenda tyre atae ndjenin veten të krishterë.Bibliografia:1-Dhori Qiriazi, Krishterimi nëShqipëri, Argeta LMG, Tiranë2000, faqe 148.2-Mitropoliti i Korçës Joani,Kriptokrishterimi në Shqipëri,Kumtesa e mbajtur në

177

Simpoziumin 2000 vjet art dhekulturë kristiane, Tiranë, 2000.3-Edith Durhamm, Brenga eBallkanasve, Algerta LMG, Tiranë1998, faqe 309-31.

Krist Elli (1895-1985) ka lindurmë 1895 në Hoçisht të Devollit,(Qarku i Korçës) në një familjeme tradita patriotike. Zyrtarishtquhej Kristo Ilia Tërpini, oseshkurt Kristo Ilia. Me fillimin eluftrave Ballkanike, ne vitet1912-1913 u detyrua të emigroinë SH.B.A, në Boston, ku mekalimin e kohës ja përshtatënemrin në Christ Elli duke iaamerikanizuar atë. Pasi kreustudimet për Stomatologji nëBoston, punoi ca kohë si dentist,në Kleveland fillimisht dhe mëpas në Boston. Në ato vite u njohme bashkëshorten e tij MadelinaElli edhe kjo një shqiptare meorigjinë nga Juglindja eShqipërisë dhe u martua me të.Pas luftës së Dytë Botërore, përnevoja të Kishës Shqiptare tëAmerikës u thirr dhe u dorëzuaprift nga Imzot Theofan Noli, icili në atë kohë ishte Kryeepiskopi dioqezës shqiptare të Amerikësdhe i pa mundur që të merrejnjëkohësisht si me administrimine Kryepiskopatës shqiptare tëAmerikës dhe njëkohësisht të

administronte në aspektin fetarKishën e e parë të Shën Gjergjittë cilën e kishte themeluar vetëvite më parë. Kisha e shqiptarëvetë Amerikës kishte nevojë përpriftërinj që meshonin në gjuhënshqipe, por që edhe të lexoninVeprat e Shenjta drejtpërdrejtë nëgreqisht, ose të praktikonte edhegjuhën angleze në liturgjitë eKishës. Gjë që mund kryhej ngaatë Krist Elli. Ai ishte ndër tëparët që iu përgjigj thirrjeshyjnore për të ngritur kryqin erëndë të klerikut orthodhoks. AtëKrist Ellin e emëruan famullitari Katedrales së Shën Gjergjit nëBoston, e cila është themeluar më22 mars të vitit 1908 dhe ështëkisha e parë orthodhokseshqiptare në Amerikë. Krist Ellisapo u emërua famullitar i ShënGjegjit, menjëherë filloi tësistemojë arkivat e kishës dhe tëorganizojë strukturat dhe libratfinanciarë, të mbajë bilançet dheregjistrojë dhuratat dhekontributet e besimtarëve dhedashamirëve të kishës, e kështume rradhë edhe shpenzimet eshërbesave të kishës. Atë KristElli ishte shumë popullor, i aftëdhe i devotshëm, prandajbesimtarët e donin dhe erespektonin. Ai organizoi përherë të parë kurset e katekizmit,

178

të cilat quheshin “Shkolladiellore”. Gjithashtu ngriti dheorganizoi korin e kishës së ShënGjergjit, meqenëse edhe vetëshquhej për aftesi muzikale. Nëkëto nisma At Krist Elli pati dhembështetjen miqve te tij dhekryesisht të patriotit të shquarAntoni Athanasit. Nisur ngadivergjencat që ekzistonin mesdisa kishave shqiptare tëAmerikës, At Krist Elli i përpoqpër bashkimin dhe paqtimin e tëgjitha kishave shqiptare tëngritura në Amerikë dhe njohjene e tyre zyrtarisht nga PatrikanaEkumenike e Stambollit. Merëndimin e gjëndjes shëndetësoredhe vdekjen e Fan Nolit, kishatshqiptare të Amerikës u përfhinëpërsëri nga divergjencat dhepërkatësitë e disporës.Në atëkohë Kryekisha e Shën Gjergjitdrejtohej nga Ikonom Krist Elli,i cili ishte njeriu më i besuar iNolit. Krist Elli i përkrahur ngaAntoni Athanas vazhdoishërbesat ndaj bashkatdhetarëvetë tij deri sa shendeti nuk jamundesoi. Ikonom Krist Ellindërroi jetë më 15 prill të vitit1985. Ceremonia madhështore evarrimit të tij, e përballuar ngamiku i tij Antoni Athanas, upasqyrua në gazetën “Dielli”, sidhe në shtypin amerikan. Dreka

e lamtumirës u organizua nërestorantin “Pier 4”, në Boston.Bibliografia:1-Nasho Jorgaqi, Jeta e Fan S.Nolit, Ombra GVG, Tiranë 2005,faqe 421.2-Klajd Kapinova, Noli njëpolitikan i dështuar, Dita, 2 tetor2004, faqe 17.

Kristofor Kisi (1890-1958) kalindur në lagjen Kala të Beratitnë vitin 1890. Studimet e larta indoqi në Shkollën Patriarkale tëHalkit ku u diplomua në vitin1906. Tema që mbrojti diplomënishte “Mbi prejardhjen e jetësmonakale”.

Me përfundimin e studimeveteologjike më 1908 u kthye nëatdhe dhe filloi punë në gjimnazine Jovan Bangës në Korçë. Paraluftës ballkanike vajti nëKostandinopojë dhe në vitin 1916

179

u dorëzua në gradën priftërore.Ai ishte Kryefamulltar nëMakrohor. Më vonë u hirotonisepiskop i Sinadës, post të cilin embajti deri në vitin 1923.Pikërisht këtë vit duke parëpërpjekjet e otodoksëve shqiptarëpër autoqefali, Imzot Kristoforiu kthye vullnetarisht në Shqipëri,ku mori në drejtim Mitropolinë eBeratit duke pasur titullin“Mitropolit i Beratit, Vlorës,Kaninës. Më 21 nëntor 1923Imzot Kristofori së bashku meImzot Jerotheun dorëzuan nëgradën episkopale ImzotTheofanin në Kishën e ShënGjergjit në Korçë. Ndërsa në vitin1929 u tërhoq në manastir dukemos marrë pjesë në veprimetantikanonike që po kryheshin nëKishën Ortodokse Shqiptare.Më 1934 Imzot Kristofori zurivendin e Mitropolitit të Korçësdhe në vitin 1937 u zgjodhKryetar i Sinodit të Shenjtë dheKryeepiskop i gjithë Shqipërisë.Për shumë vjet qëndroi në kryetë Kishës Ortodokse në Shqipëri.Në vitin 1942 KryeepiskopKristofori u thirr prejmëkëmbësit të mbretit ViktorEmanuelit III, Jakomonit dhebënë presion që në vendetvakante të dorëzoheshin episkopëunitë dhe të bëhej konvertimi i

popullsisë ortodokse tëShqipërisë në uniate.Kryeepiskopi Kristofor idetyruar nga kushtet e vështiraqë po kalonte Kisha Ortodoksenën sundimin fashist në fillimpranoi, por ndërkohë u munduaqë ta shtynte çështjen për mëvonë. Ai thirri teologun IrineBanushi dhe i propozoi që tëdorëzohej në gradën episkopaleduke shmangur kështu një rreziktë madh për kishën. Më 1948Kryeepiskopin Kristofor einternuan dhe më 17 qershor1958 ai vdiq në rrethana tëdyshimta në kishën e ShënProkopit. Ai nuk pranoi që tëmohonte kryqin për lavdinëtokësore që i ofroi regjimikomunist, prandaj e helmuan.Varrimi i Kryeepiskopit KristoforKisi u bë më datën 18 qershor1958. Arkivoli që mbantelipsanin e tij u vendos në mesin eKishës katedrale të“Ungjillëzimit” në Tiranë.Ceremonia e përmortshme ukryesua nga Fortlumturia e tij,Paisi, me pjesëmarrjen eEpiskopit Ndihmës Sofronit,Arkimandrit Dhanil Çulit,Stavrofor Thoma Popës, IkonomMarko Papajanit, Saqellar PetroDoçit, Kryedhjakonit SotirKanxheri etj. Në prani të të

180

afërmve dhe besimtarëve tëshumtë që kishin mbushurkishën, foli Sekretari i Sinodit tëShenjtë, Niko Çane, i cili theksoivirtytet e të ndjerit. Ndër të tjeraai përmendi ndershmërinë,urtësinë dhe kulturën e gjerë tëKryeepiskopit Kristofor.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, At MarkoPapajani dhe shënimet e tij, Tiranë2004, faqe 37-38.2-Personalitet madhor i Kishëssonë Orthodhokse, Ngjallja, korrik1996, faqe 9.

Krisht është titull që do të thotë“lyej me miro” ose “i lyeri”. Nëhebraisht ai që është “i lyer”quhej “Meshiah” dhe grekët epërkthyen në “Mesia”.

Misteri i lyerjes ka qenë që nëkohët e hershme. Kryeprifti

Haroni përgatiti një vaj dhe pasiu lye me të u quajt “krisht”,madje edhe “krisht Zoti”, sepsevaji ishte porositur nga Perëndia.Më pas u lyen edhe pasardhësite tij. Gjithashtu me vaj lyheshinedhe mbretërit si Sauli, (Libri I iSamuelit 10,1) Davidi etj. Në rastse vaji u kullonte nga hunda,atëhere quheshin krisht. Por edheprofetët lyheshin me miro dhequheshin “krisht”. Pra kemiemrin krisht për Kryepriftin,Mbretin dhe Profetin, por këtaishin krishti me “k” të vogël,sepse hebrenjtë prisnin atëKrisht, i cili do t’i shpëtonte. Këtëe ka profetizuar Davidi:”Unë jamkrishti, por një pasardhësi im dotë jetë Krishti që do të shpëtojë”.Hebrenjtë prisnin me padurimKrishtin, ardhjen e tij e profetizonaq bukur Davidi në psallmetkristologjike: “Unë u leva me vajsi të gjithë mbretërit, kurse ti oKrishti im do të lyhesh me vajnga vetë Perëndia dhe ky vaj dotë jetë Shpirti i Shenjtë”. Përlyerjen e Krishtit flet ungjilloriLuka 4,18.Ardhjen e Krishtit eprisnin të gjithë, madje profetëtkishin profetizuar se si dokryqëzohej, do të pësonte dhe dotë shkonte drejt vdekjes si njëqengj i pafajshëm, do të ngjallejetj. Në gjuhën hebraike nuk

181

ekziston folja jam, prandaj kurhebrenjtë donin të thonin “kyështë Krishti” përdornin “JezuKrishti”. Me këtë donin të thoninse Jezui është Krishti. Kur thoninJezu nënkuptonin një person dhekur thonin Krisht nënkuptoninPerëndinë.

Krishterimi ishte feja epredikuar prej Krishtit.Krishterimi ishte bazuar nëjudaizmin, por kishte diçka krejtndryshe. Përvetësoi nga judaizmiligjin, psalmet, profetët dhe dukeu mbështetur tek ata përgatitiudhën për ardhjen e Krishtit.Krishterimi ishte një fe e re, engritur mbi themelet judaike, porrrënjësisht krishterimi ishte diçkakrejt e ndryshme dhe pikërishtkëtu qëndron edhe mistikja ehistorisë së tij.

Krishtlindjet. Në ditën eKrishtlindjeve besimtarëtortodoksë kremtojnë lindjen eShpëtimtarit Krisht, i cili u bënjeri për shpëtimin e botës. Nëkatër shekujt e parë tëkrishtërimit Krishtlindjetkremtoheshin së bashku me Ujine Bekuar. Më vonë u përcaktuadata 25 dhjetor, për të kundërballancuar festimin pagan tëDiellit të Pamposhtur. Kisha e

vendosi këtë të kremte në mënyrëtë ndërgjegjshme, për tëmposhtur besimin e rremë tëpaganëve. Krishtlindja ështëlindja në mish e Zotit dheShpëtimtarit tonë Jisu Krisht.

Kryqi. Romakët e përdorninkryqin për të ekzekutuarkriminelët. I dënuari duhej që tambante mbi shpatulla pjesënhorizontale të kryqit deri nëvendin që do të ekzekutohej. Kurmbërrinin atje, ushtarët egozhdonin mbi traun vertikal, icili gjendej përtokë dhe me anëne litarëve ngrinin kryqin. Kurkryqi ngrihej lart i gozhdoninedhe këmbët në të. Mësimdhëniae kryqit përbën thelbin e besimitkristian. Shenja e kryqit si simboli shpëtimit zinte vendin e parënga të gjitha simbolet kristiane.Ishte pikërisht Kryqi, i cili ngasimbol i poshtërimit dhe i dënimitu bë simboli i fitores dhe ingadhënjimit të dashurisë mbivdekjen. Flijimi i Krishtit në kryqi fali botës shpëtimin e çlirimin,harenë e lavdinë, ngjalljen dhepërjetësinë. Në këtë mënyrëKryqi i Golgotës bëhet simboli ipërjetshëm i përdëllimit hyjnor.

Kryqëzata u quajtën fushatatluftarake të kristianëve të

182

Evropës Perëndimore drejtLindjes për çlirimin dhembrojtjen e Vendeve të Shenjtadhe veçanërisht të Varrit tëTërëshenjtë. Me bekimin e papëssë Romës kryqëzatat morënkarakterin e një lufte të shenjtëkundër armiqve të pabesë tëkrishtërimit, por në fakt ato ukthyen në luftë kundër atyre tëkrishterëve, të cilët nuk inështroheshin papës. Vendet eShenjta dhe Varri i Tërëshenjtë upushtuan nga Selxhukët, të cilëti mundën bizantinët në betejën eMaxhikejt në vitin 1071.Pushtimi i Jeruzalemit ngamyslimanët pati jehonë të madhenë Evropën Perëndimore pasipelegrinët nuk mund të vizitoninpa rreziqe Vendet e Shenjta.

Kryqëtar. Ushtarët e kryqëzatësdalloheshin nga një kryq i kuq,që kishin qepur në supin e petkuttë jashtëm. Papa kërkoi jo vetëmdërgimin e forcave ushtarake përtë ndihmuar bizantinët, por edhekrijimin e organizimin e ushtrisëpapiste, simboli i së cilës do tëishte kryqi dhe udhëheqëspërfaqësuesi i papës. Me mijëranjerëz betoheshin, se do të ngrininkryqin për të shpëtuar djepin ekrishtërimit. Në krye të këtyreturmave popullore, papa Urbani

II vendosi disa krerë feudalë, përtë drejtuar operacionet luftarake.Ndër ata që pranuan të merrninpjesë ishin: duka i Normandisë,duka i Leronës, Bohemodi iTarantos etj. Ndërsa turmapopullore ishte e frymëzuar nganjë ndjenjë e kulluar besimi fetar,disa nga prijësit e kishin “marrëkryqin” me paramendim që tëpërvetësonin toka të begata nëlindje dhe të bëheshin dukë osekontër sipas modelit perëndimor.Bibliografia:1-Jacques Le Goff, Qytetërimi iperëndimit mesjetar, Toena, Tiranë1998.

Kungimi është misteri më ishenjtëruar, nëpërmjet të cilitbesimtarët kungohen me bukënqë është trupi i Krishtit dhe verënqë është gjaku i Tij. Kungimi najepet për faljen e mëkateve dhetrashëgimin e jetës së përjetshme.Këtë mister, për herë të parë ekreu vetë Krishti gjatë DarkësMistike. Apostull Pavli, eshpjegon kështu mënyrën me tëcilën Zoti e ofroi këtë mister tëmadh: “Sepse unë mora nga Zotiatë që ju transmetova edhe juve;se Zoti Jisu, në atë natë që potradhëtohej, mori bukën dhe sifalenderoi, e theu dhe tha:“Merrni, hani, ky është trupi im

183

që është thyer për ju; bëni këtënë përkujtimin tim”. Gjithashtupas darkës mori edhe kupën, dukethënë: “Kjo kupë ështëBesëlidhja e re në gjakun tim;bëni këtë sa herë që të pini, nëpërkujtimin tim”. Sepse sa herëtë hani nga kjo bukë ose të pininga kjo kupë, ju shpallni vdekjene Zotit, derisa ai të vijë” (LetraI Korintasve 11, 23-26). Kishajonë e Shenjtë e mori këtë mistertë madh nga apostujt dhe evazhdon me anë të episkopëvedhe priftërinjve.

Gjatë Liturgjisë Hyjnoreshenjtërohet buka dhe vera, pradhuratat e çmuara, të cilatnëpërmjet uratave të posaçme meanë të hirit të Shpirtit të Shenjtëtransformohen në Trup dhe Gjaktë Krishtit. Ata që kungohenmarrin Trupin dhe Gjakun eKrishtit. Qëllimi i këtij misteriështë që besimtarët ta ruajnë tëgjallë kujtimin e vdekjes së Zotit.

L

Lavdërimet quhen tre psallmete fundit të psalltirit, ku vargjetmë të shumta të tyre fillojnë mefjalën “lavdëroni”. Lavdërimetpsallen në fund të Shërbesës sëMëngjesit.

Lebra ishte një lloj sëmundje elëkurës. Njerëzit që kishin këtëlloj sëmundje quheshin tëpapastër.

Legjioni ishte një njësi ushtarakenë përbërje të ushtrisë romake, icili përbëhej nga gashtë mijëushtarë (Matheu 26,53).

Lekë Tasi rrjedh nga një familjeintelektualësh të persekutuar nëkohën e monizmit. Z. Tasi uaktivizua që në ditët e para tërihapjes së kishës. Në vijim punoinë Sekretariatin e Feve pranëzyrës së Kryeministrit, sipërfaqësues i komunitetitortodoks. Ai ka shkruar artikujnë gazetën Ngjallja dhe kapërfaqësuar denjësish K.O.A.Sh-in në debate televizive. Në vitin2004 ka botuar romaninKorridori me vetrat, ndërsa më

184

2009 botoi librin Grabiani rrëzëkodrave, ku përshkruan me mjaftndjenjë skena, personazhe dhehistori nga vitet e internimit. LekëTasi ka studiuar për violinçel dhenë vitet 1946-1967 ka punuar siviolinçelist në Orkestrën e Radiosdhe Filarmonisë.

Pasioni i tij është piktura.Ndonëse me një kulturëautodidakte Z. Tasi është bërë injohur dhe i vlerësuar në rrethetartistike të artit pamor. Lekë Tasika realizuar shumë tablo, ku ndërmë të spikaturat janë Pashkë nëSheshin Skënderbej, KinemaRozafat, Trafik në Rrugën eKavajës, Kodra në mes tëTiranës etj.Bibliografia:1-Llambi Bido, Provokimi isurreales, Standard, 10 korrik2007, faqe 16-17.

Leoni (+461). Papë Leoni kishtelindur në Toskana dhe ka qenëpapë i Romës në kohën ePerandorëve Marcian dhePulqeria. Gjatë punimeve tëSinodit IV Ekumenik që uzhvillua në Kalqedoni ai mbrojtibesimin e drejtë. Papë Leoni ushqua në luftën kundër herezivetë monofizitizmit dhemonotelitizmit. Papë Leoni fjetinë vitin 461. U shpall shenjt dhekremtohet në 11 prill përperëndimin dhe më 18 shkurt përlindjen. Në vitin 1754 u quajtmësues Ekumenik (DoctorEcclesiae). Shkrimet: 1) Fjalime(Ïìéëßáé), Leoni i Madh kashkruar 96 fjalime, karakteristikëe të cilave është ritmi dhe fuqia emendimit. 2) Letra (Åðéóôïëáß).Koleksioni i tij përbëhet nga 193letra. Me vlerë teologjike ështëajo që titullohet SacramentariumLeonianum. Kjo letër dallohetpër kthjelltësinë e mendimit.

Letra e ka origjinën nga Kina,ku sipas një tradite Cai Lun arritita prodhonte atë në vitin 105 p.K.Ajo përgatitej nga përzjerja elëngjeve të disa drurëve, bambu,kanavi dhe morea. Për shumë vitekinezët nuk e treguan zbulimin etyre, deri në vitin 751 kur ata upushtuan nga Arabët, të cilët ua

185

morën sekretin e përpunimit tëletrës. Kështu në vitin 754 nëBagdat u ngrit fabrika e parë eletrës dhe më pas u pasua nga njëtjetër në Damask. Perandori iparë Bizantin që përdori letrënishte Kostandin Monomaku nëvitin 1052.

Levitët qenë anëtarë të fisit tëLevit, të cilët ndihmoninpriftërinjtë në shërbesat nëtempull (Numrat 3, 1-13).

Ligji përmendet nëpër librat eDhiatës së Vjetër dhe ka kuptimine porosive të Perëndisë drejtuarizraelitëve që janë dhënë në librate Pentateukut (Gjenezën,Eksodin, Levetikun, Numrat dheNomin e dytë). Këta librapërmbajnë kryesisht lidhjen eJahve me Izraelin.

Lidia gjendej dyzetë kilometra nëjugperëndim të Saronit, udhës përnë Jopë. Ky qytet që prej vitit 165para Krishtit ishte nëjuridiksionin e Judesë.

Lidhja e teologëve dhe eseminaristëve të K.O.A.Sh-it uthemelua më një korrik të vitit1945. Qëllimi kryesor i kësajLidhjeje ishte që të kontribuontenë përparimin dhe lartësimin e

Kishës Ortodokse. Në kryesinë elidhjes u zgjodhën: SotirKanxheri, Dhimitër Beduli, IliaStavre, Vlash Semini dhe ArkileKondi. Kryesia zgjodhi si kryetartë lidhjes teologun Theofan Popa.Lidhja e teologëve dhe eseminaristëve të K.O.A.Sh-ithartoi statutin dhe rregulloren esaj dhe ligjëroi stemën e vulën.Qendra e lidhjes ishte në Tiranë,por u krijuan degë nëpër rrethesi në Durrës, Korçë, Shkodër etj.Me vendimin e Gjykatës sëTiranës datë 19 shtator të vitit1945, Lidhja e teologëve dhe eseminaristëve të K.O.A.Sh-it uligjërua zyrtarisht. Kryesia elidhjes më 24 shtator 1945 ishkroi Sinodit të Shenjtë përsynimet e saj. Lidhja e teologëvedhe e seminaristëve të K.O.A.Sh-it pikëpamjet e saj i shfaqi nëbroshurën me titull “Ç’është dheçfarë kërkon Lidhja e teologëvedhe e seminaristëve ortodoksë”.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, Shkollatteologjike-hieratike, Neraida,Tiranë 2001, faqe 46-48.

Lipsanet janë copëza nga eshtrate shenjtorëve. Të krishterët inderojnë lipsanet e shenjtorëve.Copëza prej lipsaneve të shenjta

186

vendosen nën tryezën e Shenjtëgjatë inaugurimit të kishave.

Liti është një shërbesë, e cilakryhet gjatë agripnisë. Liticelebrohet në narteksin e kishëssë manastirit.

Liturgjia Hyjnore ndahet në dypjesë kryesore: Liturgjia ekatekumenëve dhe Liturgjia ebesnikëve. Në Kishën Ortodoksecelebrohen tre lloj liturgjish, tëcilat janë: 1-Liturgjia e JoanGojartit. 2-Liturgjia e Vasilit tëMadh. 3-Liturgjia e Dhuratave tëParashenjtëruara. Pika kulmoree Liturgjisë është misteri iFalenderimit Hyjnor, gjatë të cilitbesimtarët kungohen me trupindhe gjakun e Krishtit. Liturgjia eVasilit të Madh kryhet dhjetë herënë vit, ndërsa Liturgjia eDhuratave të Parashenjtëruaracelebrohet të mërkurave dhe tëpremteve, kryesisht gjatëKreshmës së Madhe.

Luani ka shumë kuptimendërmjet të cilave veçojmë: a)simboli i fuqisë dhe zotërimit, b)simbol dhe emblemë e Perëndisë,c) simboli i Ungjillor Markut etj.

Luçiani i Samosatës ka qenëshkrimtari më i madh satirik i

kohës. Nga talljet e tij therëse nukmund të shpëtonin as zotatpaganë, as filozofët grekë. Ai eluftoi kristianizmin me anën e njëromani me titull Perengrinusproteus, që e shkroi nga fundi ishekullit të dytë. Luçiani merretme kristianizmin kalimthi, aq sapër ta satirizuar, mbasi në thelbtë romanit të tij ishte tallja efilozofëve cinikë të kohës. Heroii romanit ishte Peregrinus Proteu,një filozof cinik. Peregrini dukeu bërë mëkatar, largohet ngavendi i vet dhe duke shkuar nënjë vend tjetër ku bëhet kristian.Ai arrin të dorëzohet prift dheshkruan vepra profetike. Përshkak të zellit të tij në përhapjene kristianizmit përfundoi në burg,por e shpëtuan të krishterët. Mëvonë ata e zbuan nga komunitetii tyre, sepse ai ishte qesharak dhepër faktin se kishte ngrënë nganjë gjellë e ndaluar. Pas kësajkthehet e bëhet përsëri filozofcinik. Luçiani e sulmoikristianizmin vetëm kalimthiduke e satirizuar.Bibliografia:1-Atë Joan Mihalcesku, Historiauniversale e kristianizmit,përkthyer nga rumanishtja prejTeodor Papapavlit, Tiranë 1993,faqe 27.

187

Luka. Ungjillori Luka ishte ngaAntiokia dhe ushtronteprofesionin e mjekut. Kashoqëruar Apostull Pavlin gjatëudhëtimit të dytë apostolik. Vitemë vonë predikoi krishterimin nëDalmaci, Gali, Maqedoni dheGreqi e arriti deri në Egjipt ku ubë kryeprift. Lukai predikoi mezell krishterimin derisa umartirizua rreth moshës 80-vjeçare në Thivaidha të Egjiptit.Ungjillori Luka ka shkruarUngjillin e tretë, që mban emrine tij si dhe Veprat e Apostujve.Një traditë thotë se UngjilloriLuka ka pikturuar ikonën e parëtë Hyjlindëses.

Luani ka shumë kuptimendërmjet të cilave veçojmë: a)simboli i fuqisë dhe i zotërimit,b) simbol dhe emblemë ePerëndisë, c) simboli i UngjillorMarkut etj.

Lumërimet psallen në LiturgjinëHyjnore, përpara Hyrjes sëVogël. Këto paraprihen ngalumërimet që tha Zoti gjatëpredikimit në mal. Lumërimetpërfundojnë me: “Kujtomë o Zotkur të vish në mbretërinë tënde”.

Lutja është komunikimishpirtëror dhe mistik i njeriut

shpresëtar me Perëndinë.Gjithashtu lutja ështëbashkëbisedimi shpirtëror ishpresëtarit me Perëndinë, gjatëtë cilit njeriu flet me fjalë, ndërsaPerëndia i përgjigjet merealizimet konkrete të kërkesavetë tij, d.m.th me prezencën e plotëdhe të pasur të të miraveshpirtërore dhe materiale, për tëcilat njeriu ka shumë nevojë.

Ka dy lloj lutjesh: 1-Personale,e cila bëhet nga vetë besimtari.2-Kolektive, e cila celebrohet nëKishë. Lutjet (ðñïóåõ÷Ýò) qenëpjesë nga Psalmet, ndoshta lutjetjudaike (lutja e 18 kërkesave) etj.Vetë Krishti u kishte lënëdishepujve lutjen Ati ynë (ðÜôåñç ì þ í). Të gjitha lutjet kishinkarakter falenderues. Lutja ështëmënyra më e thellë e komunikimittë njeriut me Perëndinë. Zbulesatdhe dhuratat e Perëndisë janëdhënë nëpërmjet lutjes. Lutjazbret qiellin në tokë.

188

LL

Llazar Pjeshkazini (1952- ) kalindur më 25 qershor të vitit1952, në Tiranë. Ai qenë që nëmomentin e parë që u hap kishadhe një nga mbështetësit eKryeepiskopit Anastas.Mbledhja e parë e grupit nismëtarpër rihapjen e kishës sëUngjillëzimit ishte menduar që tëzhvillohej në shtëpinë e familjesPjeshkazini, por numri ibesimtarëve pjesëmarrës ishteshumë i madh, prandaj u pa earsyeshme që të merrej me qeranjë sallë në Pallatin e Kulturës.

Duke vazhduar traditën efamiljes Llazari ka dhënëkontributin e tij në punëtndërtuese dhe mbarëvajtjen ekishës. Sot vazhdon të punojë nëlibrarinë e kishës.

Llukan Stavro (1946- ) ka lindurnë Peshtan të Tepelenës më 22tetor 1946. Shkollën fillore e kreunë fshatin e lindjes. Më 1966 udiplomua për Gjuhë-LetërsiShqipe në Universitetin e Tiranës.Ka punuar si mësues në zonën eTepelenës, ku është dalluar përkorrektësi në mësimdhënie.

Për këtë është nderuar ngainstancat më të larta të shtetitshqiptar. Më 1985 është dekoruarnga Presidiumi i KuvenditPopullor me medaljen “Për

189

shërbime të shquara shtetëroredhe shoqërore”. Ndërsa në vitin1987 u dekorua me urdhërin elartë “Naim Frashëri”. LlukanStavro ka shkruar këta libra:Ngjallja jonë (2002), Peshtani,parajsë e bukur (2003), Plagëte Krishtit puth çdo ditë (2006),Vlera e jetës (2008), Shqiponjae Golikut (2009), Atdhetar qënga buronja, shqip i doje atoshkronja (2009). Gjithashtu kashkruar artikuj të shumtë nështypin lokal dhe atë kishtar.Krijimtaria e Stavros është elarmishme. Ai ka krijuar rreth440 poezi të krishtera, të cilatpërbëjnë 7710 vargje. Një punëvoluminoze, përsa i përketlëvrimit të poezisë së krishtere.Me krijimtarinë e tij me tematikëkristiane, Llukan Stavro ka bërëpër ortodoksit atë që ka bërëGjergj Fishta për katolikët. Metë drejtë Fishta është quajtur sinjë “Homer” i dytë dhe vepra etij “Lahuta e Malcis” ështëvlerësuar nga kritikët si “Iliadae shqiptarëve”. Po me poezitë eStavros ç‘farë do të bëhet?

M

Madhërimet janë tropare, tëcilat psallen zakonisht për ndertë Hyjlindëses dhe vijojnë mevargjet: “Madhëro shpirti im”.

Magët qenë nga Persia, Egjiptidhe Babilonia, vende qëgjendeshin në lindje tëJerusalemit. Magët ishin filozofë,priftërinj, astrologë dhemerreshin me astrologjinë,komentimin e ëndrrave, tëmagjive etj. Ardhja e magëve nëJerusalem mendohet të ishte 40ditë e më tepër pas lindjes sëJisuit.Bibliografia:1-Stavrofor Stefanoviç, Ftillzim iUngjillit pas Matheut, (përkthimnga Episkop Irineu), Luarasi,Tiranë 1944, faqe 22.

Maksim Konfesori (580-662)ka lindur në vitin 580 në njëfamilje aristokrate tëKostandonopojës. Duke qenëdijetar e filozof, hoqi shpejt dorënga puna si kryesekretar iperandorit Irakli. U bë murg dhemë pas igumen në manastirin eHyjlindëses në Kostandinopojë.

190

Invazionet persiane kundërKostandinopojës e detyruan tëzhvendosej për dy vjet në Kizikëtë Proponditës dhe më vonë nëAfrikë ku shkoi nëpërmjetKretës. Veproi në sinode dhekumtoi në një gamë shumë tëgjerë me një mendim mjaft tëthellë. Në vitin 645 shkoi nëRomë, në sinodin që e bëriprotagonist kryesor. AtjeMaksimi dënoi dy urdhra tëperandorit Kostandini III, çkabënë që të arrestohej dhe tëdërgohej në Bizant ku u akuzuasi komplotist së bashku me dyvëllezërit e tij shpirtërorë.

U internua tri herë. Iu bëanatema, i nxorën nëpër rrugëdhe u prenë gjuhën dhe dorën edjathtë. Oshënar Maksimi fjeti

më 21 janar të vitit 662, ndërsagjendej i burgosur në njëkështjellë të Kaukazit. Kisha eshpalli shenjt dhe e kremton më21 janar. Shkrimet:1) Rrethçudive të ndryshme të ShkrimitHyjnor (Ðåñß äéáöüñùí áðüñùíôçò èåßáò ÃñáöÞò), të cilën eshkroi në vitin 632. Vepra iudërgua Thalasit dhe përmban 65pyetje-përgjigje rreth vargjeve tëvështira të Shkrimit të Shenjtë.2) Rreth çudive të DionisAeropagitit dhe Grigor Teologut(Ðåñß áðïñéþí Äéïíõóßïõ êáéÃñçãïñßïõ). 3) Fjalë asketike(Ëüãïò áóêçôéêüò). 4) Letrat.Me emrin e Maksimit kanëshpëtuar 47 letra, të cilat flasinpër tema dogmatike dhefilozofike. 5) 400 Thënie rrethdashurisë (400 ÊåöÜëáéá ðåñßáãÜðçò), të cilat u shkruan rrethviteve 628-630. Këtë vepërMaksimi e shkroi pas kërkesës sëpriftit Elpidio. Teksti dhe frazate dashurisë kanë ndarje tëbarabartë me katër ungjijtë.Maksimi deklaron së thëniet nukjanë produkt i mendjes së tij, porurtësia e mendimit të Etërve tëKishës.Bibliografia:1-Maksim Çuko, PërmesShkrimeve, Tekno Paper, Tiranë2005, faqe 203-219.

191

Maksim Çuko (1967-2004) kalindur më 10 korrik 1967 nëfshatin Fier i Ri të rrethit tëLushnjës. Shkollën fillore dhe tëmesme e kreu në Krutje. Në 7shkurt 1992 deri më 15 maj 1992kreu Seminarin TeologjikHieratik të Durrësit dhe më 13nëntor 1992 niset për studime nëAthinë. Në vitin shkollor 1992-1993 mbrojti greqishten nëKlubin Universitar “Leski” tëAthinës, ndërsa në vitet 1993-1998 ndoqi studimet teologjike nëUniversitetin Kombëtar“Kapodistria” të Athinës nëdegën e Teologjisë Sociale.

Që nga viti 1998 e në vazhdimka qenë lektor në lëndën ePimantikës dhe të Greqishtes nëAkademinë Teologjike “Ngjallja

e Krishtit” në Shën Vlash tëDurrësit. Gjatë viteve 1998-1999ka qenë iniciatori i formimit tëorganizatës së rinisë ortodokse“Bijtë e Dritës” në Lushnje. Meinteresimin e tij janë zhvilluarshumë aktivitete. Më 1 shkurt1999 transferohet në Tiranë. Disanga botimet e Maksimit:1-Pimantika Sociale. (Dispensë)2-Pimantika Bashkëkohore.(Dispensë)3-Enoria si bashkësi terapeutike.(Përkthim)4-Qytetërimi dhe Krishterimi nëMyzeqe, botimet “Tekno Paper”.Tiranë 2004.Gjithashtu teologu Maksim Çukoka redaktuar disa libra fetarë, kabotuar artikuj në gazetën“Ngjallja” dhe ka përgatituremisione radiofonike. Ai ka diturtë përfaqësojë me dinjitet KishënOrtodokse në shumë aktivitete.Që nga viti 1999 ka qenë drejtuesi veprës misionare dhe pimantiketë Akademisë Teologjike. Kakrijuar disa grupe katekizmi nëFier, Rrogozhinë, Divjakë,Kombinat, Jubë etj. Në vitin2004 mori bekimin dhe njëshkresë nga K.O.A.Sh-i për tëhulumtuar dhe grumbulluarmateriale në Institutin eHistorisë, të cilat kishin të bëninme kishat dhe manastiret e

192

Myzeqesë. Dëshirën për tëvazhduar udhën plot kryqe tëfesë, Maksimi e kishte nga daja itij Atë Sotir Boçi, i cili ka qenëfamulltar në Kishën e Shën Kollitnë Krutje të Lushnjës. Më 19nëntor 2004 Maksim Çuko u ndanga jeta duke lënë në pikëllimbashkëshorten, fëmijët, tëafërmit, studentët dhe kolegët, tëcilët aq shumë e donin dhe erespektonin. Ai u largua nga kjobotë duke na lënë imazhin enjeriut të drejtë dhe fjalëpakët,kurdoherë besnik e shpirtëror.Bibliografia:1-Andrea Llukani, Ndërroi jetëteologu Maksim Çuko, Ngjallja,dhjetor 2004, faqe 9.

Manastiret kanë qenë qendra tëmëdha shpirtërore me karaktersocial, të zhvillimit kulturor etj.Nëpër manastire ka pasur njerëztë ditur dhe me kulturë. Si qendratë adhurimit kristian, të përhapjessë kulturës bizantine gjatësundimit osman, manastiret kanëluajtur rol të madh shoqëror përpopullsinë vendase. Nëpërmanastiret e Shën Kozmait,Teologos, Germanosit etj, kapasur shkolla djemsh osevajzash, të cilat funksiononin meshpenzimet e manastirit.Gjithashtu shumë manastire të

tjera sponsorizonin shkollat ekrahinës. Në disa manastire kapasur punishte, të cilatzbukuronin kodikët, qepninveshjet e shenjta, gdhendninikonostasët etj. Manastire të tjerëkanë botuar libra të ndryshëmfetarë, kanë pasur biblioteka tëpasura, ose kanë organizuarkonferenca. Qendrat monakalekanë zhvilluar aktivitetebamirësie, duke ndihmuarnjerëzit në nevojë etj. Në disamanastire ka pasur qendrashëndetësore dhe jetimore. Nëpërmanastire është kultivuar arti ipikturimit të ikonave dhe muzikabizantine. Nëpër panairet e këtyremanastireve mernin pjesë shumëpelegrinë të ardhur nga fshatratpërreth. Panairet, përveç rolitshpirtëror të pelegrinazhit, janëfrekuentuar edhe nga tregtarët, tëcilët shfrytëzonin rastin për tëshitur mallrat e tyre. Popullsia nëraste panairesh vishej mekostume popullore dukeekspozuar traditat e zonës.Manastiret janë ndërtuarkryesisht gjatë kohës sëJustinianit në shekullin VI, tëKostandin Pogonatit në mesin eshekullit VII dhe të dinastisë sëMaqedonëve prej shekullit IXderi në shekullin XI. Këtomanastire janë ndërtuar nëpër

193

vende të dukshme, në majë tëkodrave, në male, në ishuj etj.Shumë manastire janë rrethuarnga mure të larta prej guri.Brenda mureve kanë qenë qelitëe murgjve. Qendra e çdomanastiri ishte kisha katedrale,e cila në më të shumtën e rasteveishte me kupolë. Në brendësi tëkishave gjejmë afreske,ikonostase, ikona dhe sende tëtjera të shenjta me vlerë.Zakonisht pranë katedralesgjendej trapezaria, e cila përbëntevendin e grumbullimit të murgjvepër vaktet e ushqimit. Nëpërmanastire ka pasur arhondari, nëtë cilat priteshin pelegrinët.Arhondaritë zakonisht janëndërtuar pranë portës sëmanastirit, kanë qenë dhoma meoxhak dhe me stola rreth e qark,të cilat shërbenin për ata që vininpër pelegrinazh në manastir.Bibliografia:1-Jorgos Jakumis, Kostas Jakumis,Manastiret e Shqipërisë,Kathimerini, 19 janar 1997, faqe5-8.

Manat qenë ushqimi që hebrejtëmorrën nga Perëndia gjatëqëndrimit në shkretëtirë (Eksodi16, 11-18).

Maqedinozmi. Ideologu imaqedonizmit ishte Episkopi iKostandinopojës Maqedoni.Ithtarët e kësaj herezie u quajtënpnevmatomakë sepse mohoninHyjninë e Shpirtit të Shenjtë.

Martirë quhen të krishterët tëcilët u përndoqën nga idhujtarëtromakë, sidomos në shekujt eparë pas Krishtit. Ata që utorturuan për besimin e tyre dhepreferuan të jepnin edhe jetën.Mënyrat me të cilat gjetënvdekjen martirët qenë të shumta.Para vdekjes paraprinin torturadhe një proces i veçantë gjykimi,të cilin shpesh herë e ndërprisninvetë kryetarët dhe udhëheqësitdhe jepnin urdhrin e dënimit mevdekje. Kjo bëhej, sepse shpeshherë kohëzgjatja e torturaveudhëhiqte shumë idhujtarë, tëcilët të mahnitur nga guximi,kurajoja dhe rezistenca e tëtorturuarve e kthenin besiminndaj martirëve dhe krishterimit.

Maria. Shkrimi i Shenjtë nuk epërshkruan lindjen e ShënMarisë, prandaj informacionetpër jetën e saj na i jep literaturaapokrife. Prindërit e HyjlindësesJoakimi dhe Ana kishin mbeturpa fëmijë. Në kohën e atëhershmemospasja e një fëmije (shterpësia)

194

konsiderohej si një mallkim iPerëndisë, por ata qenëshpresëtarë dhe luteshinpandërprerë. Një ditë tek poluteshin në kopshtin e shtëpisë sëtyre në Jeruzalem, një engjëll iushfaq të dyve duke i lajmëruar seAna do të mbarsej dhe do të lindtefëmijë.

Sapo mori lajmin e mirë ngaengjëlli, Ana premtoi që fëmijëndo ta ofronte si dhuratë tekPerëndia.

Marko Papajani (1905-1990).Atë Marko ka lindur në fshatinPevelan të Mokrës më 1 korrik1905. I ati quhej Jovan dhe e ëmaGliqeria. Pas përfundimit të

shkollës së fshatit, Markondihmonte babanë gjatë kryerjessë shërbesave fetare. Pasimartohet, ai transferohet nëTiranë ku ushtronte zanatin emuratorit. Duke ndjekur traditëne familjes më 28 nëntor 1930 udorëzua dhjakon ngaKryeepiskop Visarioni, ndërsamë 2 korrik 1934 u hirotonis priftnë Kishën e “Ungjillëzimit” nëTiranë. Në dhjetor të vitit 1942mori ofiqin e “Ikonomit”.

Me prishjen e kishave në vitin1967 Atë Marko arriti që nëfshehtësi të merrte miron, tëshenjtat, veshjet, librat liturgjikëetj, dhe i vendosi në njerën dhomëtë shtëpisë, të cilën e ktheu nëkishëz. Të krishterët e fshehtëVlash Semini, Dhimitër Beduli,

195

Theofan Popa, Petro Zheji,Dhjakon Spiro Findiku, KoçoFështi, Eleni Papajani, ElpizaXhimitiku etj, mblidheshin për tëzhvilluar shërbesat fetare nështëpinë e atë Markos. Fjetipërgjithmonë më 3 shkurt të vitit1990.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, Atë MarkoPapajani dhe shënimet e tij,Neraida, Tiranë 2004, faqe 5-7.

Martesa. Në misterin e Martesësshenjtërohet lidhja ndërmjetburrit dhe gruas, ku me anë tëhirit të Shpirtit të Shenjtë krijohetfamilja e shëndoshë dhe e lumtur,në përputhje me vullnetin ePerëndisë. Apostull Pavli ecilëson Martesën si një vepërmadhore të Perëndisë. Zoti eshenjtëroi martesën, për faktin semrekullinë e Tij të parë e bëri tedasma në Kanë. Kur Perëndiakrijoi njeriun e parë, Adamin, tha:“Nuk është mirë që njeriu të jetëvetëm, unë do t’i bëj një ndihmëqë i leverdis” (Gjeneza 2, 18).Kështu Perëndia krijoi gruan eparë, Evën dhe u tha atyre, “ushtofshi dhe u shumofshi”. Pramisteri i Martesës kryhet sirezultat i vullnetit të Perëndisë,me qëllim që të shumonte racënnjerëzore.

Martini i Baracas (515-580) kalindur në vitin 515 në Panoni.Fillimisht e gjejmë murg nëPalestinë dhe vite më vonë nëSpanjë. Rreth viteve 570dorëzohet mitropolit i Bragas tëSpanjës. Martini u shqua si njëdrejtues i mirë i grigjës duke upërballur me herezitë e kohës.Fjeti në vitin 580. Kisha ePerëndimit e shpalli shenjt dhekremtohet më 20 mars. Shkrimet:1) Formula Vitae Honestae, ecila flet për çështjet themelore tëjetës së krishterë. 2) Fjalimi përkorrigjimin e bujqve (DeCorrectione Rusticorum) që bënfjalë për interesimin e fshatarëvetë zonës në adhurimin. Martinishkroi për tema të së DrejtësKanonike, Liturgjikës etj.Bibliografia:1- Êù í ó ô á í ô ß í ï õ Ì . Ö ï ý ó êá ,ÈÝìáôá Ðáôñïëïãßáò, åêäüóåéòÓõììåôñßá, ÁèÞíá 1994, óåë. 238.

Martin Luteri (1483) ka lindurnë Eisleven të krahinës Saksoninë Gjermani, më 1483. Ishte birii një familje fshatare. I ati kishteqënë pagan, ndërsa e jëmaMonika ishte e krishterë. Më vitin1501 Luteri, u regjistrua nëuniversitetin e Erfurtit, qendër erëndësishme e mendimithumanist dhe e rilindjes dhe katër

196

vjet më vonë, mori titullinmjeshtër i filozofisë. U dorëzuamurg në urdhërin Agustin.Murgjit në kuvend e bezdisninLuterin me fjalët: “Nuk jemi këtupër të lexuar letërsinë e lashtëromake, por për të dalë e për tëkërkuar lëmoshë”. Kuvendet emurgjërve ishin në atë kohë, nënjë periudhë tepër të vështirë.Luteri si murg dhe prift nukngopej së punuari mbi letërsinëkishtare. Pasi mbaroi me Ungjijtëdhe Apostujt, ai filloi tëdepërtonte në labirinthet emistikës mesjetare.

Në 1508 Luteri, filloimësimdhënien në Universitetin eVitenbergut, pasi i kishte fituartë gjitha gradat në teologji pasdhjetë vjet punë studimore. Luteri

në Vitenberg mbante leksione mbiBiblën si dhe mbi Etikën eAristotelit. Në këtë universitetLuteri u shpall Doktor iShkencave Teologjike dheProfesor. Rektori i UniversitetitMembrinshtaol u tregua profetkur tha: “Ky frat do të kapërcejëtë gjithë doktorët tanë dhe do tëformulojë një doktrinë të re, dukeu mbështetur vetëm në shkrimete shenjta. Më 1512 Luteri ushpall Doktori i Teologjisë dhezyrtarisht profesor. Në vitin 1510Luteri bëri një vizitë në Romë, ecila i la përshtypje shumë tëkëqia. Prej andej, u kthye shumëi dëshpëruar, sepse në vend që tëshikonte mbrekulli, kishte parënjë shthurje morale, abuzime tëshumta, një kler të mbytur nëlluks, kur popullsia jetonte krejte varfër. Nga këto mendimekuptojmë se shkaku kryesor, i tëgjithë furtunës që do të shpërthejënë Gjermani dhe në Evropë, ishtevetë politika shtypse e oborritpapal. Në vitin 1516 MartinLuteri filloi të predikojë nëKishën e Vitenbergut. Duhejvetëm një rast, që Luteri tëkthehej nga një profesor në njërebel të vërtetë. Dhe ky rast uparaqit me dhënien eIndulgjencave, të cilat i vunëzjarrin reformës.

197

Bibliografia:1-Vjollca Dervishi, Martin Lutherreformatori, Kontribut përedukimin, Tiranë 1997, faqe 13.2-Koli Xoxi, Martin Luteri dheRilindasit tanë, Atla, Tiranë 1996,faqe 4-14.

Matei Vlastari ishte kanonistimë i shquar i shekullit XIV. Aihartoi një manual të së drejtëskishtare “Sintagma Alfabetike”,ku çështjet janë renditur sipasradhës alfabetike.

Matheu ishte nga Kana eGalilesë. Bëhet fjalë për nxënësine njohur të Zotit, i cili përfshihetnë të gjitha listat e dymbëdhjetëapostujve.

Thirrjen e tij nga Krishti ekomentojnë të tre ungjijtësinoptikë. Vetëm tek ungjilli sipasMatheut 9, 9 quhet Matheo,ndërsa në ungjijtë e tjerë quhet

Levi. Tek ungjilli sipas Markut2, 14 përmendet babai i tij qëquhej Alfeo. Gjithashtu vetëm tekMatheu 10, 3 paraqitet sidoganier. Nuk përjashtohetmundësia që të kishte dy emrajudaikë: Simon Kifas dhe JosifBarnava (Veprat 4, 36). Por emrikryesor i tij ishte Levi dhe pasthirrjes në rrethin e dymbëdhjetëapostujve, Jisui e quajti Matheo,që do të thotë “dhuratë Perëndie”.Këto janë informacionet që na jepDhiata e Re për ungjillorinMatheo. Dëshmitë e mëvonshmevërtetojnë se predikoi ungjillintek hebrenjtë e Palestinës e mëvonë shkoi në Etiopi. Kisha efeston kujtimin e tij më 16 nëntor.Bibliografia:1-Arkimandrit Justini, Nga thesarii shenjtorëve, botim i K.A.Sh-it,Tiranë 2004, faqe 342-343.

Maurinët quhen kështu sipasemrit të themeluesit të sektitMaur, i cili ishte dishepull i ShënBenediktit. Maurinëtpërfaqësojnë riorganizimin eurdhërit të benediktinëve dhegrupimin në një organizatë tëvetme të manastireve të tyre.Anëtarët e këtij urdhëri janëmarrë përveç teologjisë edhe meshkencat e tjera. Ata kanë pasurnë gjirin e tyre dijetarë të dëgjuar.

198

Mbajtësit e Kryqit. Më 17 marstë vitit 1991 në Kishën e “ShënDëllisë” u zhvillua mbledhja, nëtë cilën u themelua shoqata“Mbajtësit e Kryqit”. Nismëtarëtqenë Sotir Bambuli, DhimitraCico, Berta Dhimitri, GrigorMulla, Jani Trebicka etj. Në këtëmbledhje historike kishtepjesëmarrës nga e gjithëShqipëria, të cilët gjetënmikpritjen e familjeve ortodoksekorçare. Mbledhja filloi me njëlutje të shkurtër dhe në vijim emori fjalën Sotir Bambuli, i cililexoi projekt-programin eshoqatës. Jani Trebicka raportoipër punën e shoqatës nëorganizimin e funksionimin ekishave dhe në vijim raportuandelegatët e Beratit, Pogradecit,Lushnjës, Durrësit etj. U lexuapërshëndetja e teologut DhimitërBeduli dhe në përfundim tëmbledhjes u zgjodh kryesia eshoqatës.Bibliografia:1-Sotir Bambuli, 17 mars-Liturgjiae parë në Korçë, Ngjallja, prill1996, faqe 10.2-Thimi Lapi, Një përvjetordomethënës i kishës së ringjallur,Ngjallja, mars 2006, faqe 9-10.

Mbretëria e Qiejve është ardhjae Shpirtit të Shenjtë në zemrattona. Zoti dhe Shpëtimtari ynë

Jisu Krishti e ka thënë qartë:“Mbretëria e Perëndisë ndodhetbrenda jush” (Luka 17, 21). Mekëtë na jep të kuptojmë se kurnjeriu e lejon Shpirtin e Shenjtëtë banojë brenda tij, pastrohetnga pasionet dhe gjen udhën evërtetë, e cila do ta shpjerë drejtPerëndisë. Gjithashtu në lutjendrejtuar Shpirtit të Shenjtë “Ombret Qiellor” themi:” Eja dheqëndro në zemrën tonë dhepastrona nga çdo mëkat dheshpëto shpirtrat tanë”. Epiqendrae përmbajtjes së Ungjillit tëShenjtë është Mbretëria e Qiejve.Me predikimin e Mbretërisë efilloi Jezusi predikimin e Tij paspagëzimit dhe ngasjeve. Nëungjill thuhet: “Pendohuni sepseu afruan ditët kur do të vijë mbitokë Mbretëria e Qiejve” (Mateu4, 17). Për të hyrë në mbretërinëe re duhet të pendohemi, dukelënë pas jetën tonë mëkatare dhetë ndryshojmë rrugë.

Mbrëmësorja celebrohet nëmbrëmje. Ndahet në të Madhedhe të Vogël. Mbrëmësorja eMadhe ka më tepër tropare dhekryhet mbrëmjen e së shtunës kurparaprin e kremte dhespotike,hyjlindësore ose e një shenjti tëmadh, ndërsa Mbrëmësorja eVogël ka karakter më të thjeshtë.

199

Mesia. Misioni i tij qe mposhtjae djallit dhe vendosja eMbretërisë së Perëndisë në botë.Mesia do të kryqëzohej përmëkatet e mbarë njerëzimit.

Metodistët janë një sekt pietistqë lindi në gjirin e studentëve tëOksfordit të Angli, për tëkultivuar një jetë të pastër moraledhe fetare. Xhon Vesley,themeluesi i këtij sekti (1791)ishte pastor anglikan dheprofesor në Oksford. Në fillim ainuk mendonte të ndahej ngaKisha Anglikane Episkopale, porvetëm kishte për qëllim tëpërhapte në rrethet sa më të gjëra:kreshmën, lutjet, leximin e Biblësdhe kungimin të shpeshtë. Këtogjëra ai i quante “MethodusVitae” domethënë metodë jete,prandaj ithtarët e tij u quajtënMetodistë.

Mëkat quhet çdo fjalë, mendimose vepër e njeriut, e cila ështënë kundërshtim me dëshirën ePerëndisë. Mëkati zakonisht vjensi pasojë e ngasjeve dhe edobësisë njerëzore. Njeriu mundtë largohet prej mëkatit vetëmnëse pendohet.

Mësuesit e ligjit qenë kompetentëpër çështjet e Dhiatës së Vjetër.

Ata komentonin Ligjin ePerëndisë. Gjithashtu qenëgjyqtarë, sepse në epokën eatëhershme çdo gjë gjykohejsipas Ligjit të Perëndisë.

Migjeni. Në moshën 13-vjeçareu regjistrua në SeminarinTeologjik “Joan Theologu” tëManastirit. Pasi kishte jetuar disavjet tek e motra Lenka, sepse ikishin vdekur rradhazi, nëna, iati, vëllai dhe gjatë kohës qëstudionte në gjimnaz Milloshimerr edhe një goditje tjetër.

I vdiq gjyshja e dashur, Stankanë vitin 1926. Milloshit jetimtashmë në qytetin e lindjes,Shkodër nuk i kishte mbetur anjëi afërm, sepse motrat qenëmartuar. Për të u kujdës i ungjiJovan Kokoshi, i cili i siguroi një

200

bursë nga kisha serbe, për nëseminarin teologjik. Kështu nëvitin 1925 u regjistrua nëSeminar dhe sipas notave ishtenxënës mesatar, megjihëse nuk imungonte zgjuarsia. SeminariTeologjik i Bitolit përgatistepriftërinj, psaltë dhe mësueskatekizmi. Aty mësonin kryesishtnxënës të shtresave të varfëra,nga Maqedonia, Serbia, Kosovadhe Shqipëria. Në Seminarin eBitolit kanë studiuar rreth 40shqiptarë, Millosh GjergjNikolla, Vasil Shanto, JordanMisja, Theofan Popa, Petro Doçietj. Prej tyre jo të gjithë ndoqënudhën e fesë. Më 23 prill të vitit 1933 Milloshifillon punë si mësues në shkollën“Skënderbeg” të fshatit Vrakë nërrethin e Shkodrës. Një muaj mëvonë boton në Revistën “Illyria”skicën satirike “Sokrat i vuajturapo derr i kënaqur”, tënënshkruar me një emër të ri,Migjeni, me të cilin do ta njihtembarë bota shqiptare.Bibliografia:1-Nasho Jorgaqi, Udhëve tëmërgimit, Albin, Tiranë 1994, faqe97-141.

Mihal Ikonomi ka lindur nëKavajë më 1918. Mësimet e parai mori në Elbasan. Në vitin 1929

shkoi për të ndjekur seminarinarbëresh të Grotaferratës nëRomë. Më pas u kthye në Tiranë,ku përfundoi seminarin më 1936.Gjatë viteve 1937-1941 MihalIkomoni kreu studimet e lartateologjike në Rumani. Pasi ukthye në atdhe filloi punë simësues i gjuhës shqipe. MihalEkonomi është marrë me studimenë fushën e teologjisë dhegjuhësisë. Ndër to mund tëpërmendim: Historia epetagogjisë, Herezi tënënkuptuara në prologun eUngjillit të IV, Sinodhi IIIEkumenik, pastërtia si shkallë erojtjes mistike, Autonomi dheAutoqefali, Fan Noli si përkthyeskishtar, Jan Kukuzeli ngaDurrësi, Emra homerikë etj.Bibliografia:1-Vasil Kaskadami, MihalIkonomi, Ngjallja, qershor 2007,faqe 2,

Mihal Dako (1918-1998) kalindur më 1918, në fshatinDervician të Dropullit. Në vitin1952 u hirotonis në dhjak dhe më1954 u dorëzua prift. Atë Mihalideri në vitin 1967, ka shërbyernë fshatin e tij të lindjes dhe nëkishën Metamorfoza eShpëtimtarit në Gjirokastër. Nëtë kremten e Shën Spiridhonit të

201

vitit 1990 Atë Mihali celebroiliturgjinë e parë pas persekutimitnë kishën e Burimit Jetëdhënës.Ai ka qenë zgjedhur EpitropArkiheratik për Mitropolinë eShënjtë të Gjirokastrës. AtëMihali fjeti përgjithmonë në tëdielën e ortodoksisë të vitit 1998.Ceremonia e përmortshme uzhvillua në kishën Fjetja e ShënMërisë.Bibliografia:1-Ndërroi jetë At Mihal Dako,Ngjallja, prill 1998, faqe 3.

Mikrografitë janë piktura tëvogla, me të cilat bizantinëtzbukuronin dorëshkrimet e tyre.Ato quhen ndryshe edheminiatura, nga fjala frënge(migniature). Këto paraqitje herëvendoseshin në pjesën e sipërmetë faqes së dorëshkrimit, herë nëtë poshtmen dhe herë brenda nëtekst. Mikrografitë përbënin njëlloj komenti të zhvillimit të tekstitdhe kishin si qëllim të pasqyroninnë mënyrë sa më të kuptueshmepjesën që vijonte. Paraqitja emikrografive i ka fillimet nëEgjipt. Për herë të parë u shfaqnë Aleksandri në kohën ePtolemeut, ku libratzbukuroheshin mekonfiguracione të ndryshme. PrejEgjiptit e morën romakët dhe e

shpërndanë në gjithëperandorinë. Materialet kushkruheshin këto miniatura qenëpergameni, papirusi dhe më vonëletra.

Milto Vako (1930- ) dirigjenti ikorit të Kishës Katedrale tëUngjillëzimit në Tiranë ka lindurnë Pogradec më 30 mars 1930.Gjatë viteve 1953-1959 kastudiuar në KonservatorinÇajkovski të Moskës.

Pas studimeve u emërua dirigjenti korit të Ansamblit të Këngëvedhe Valleve Popullore. Në vitin1975 Milto Vako arrestohet dhedënohet nga diktatura komunisteme shtatë vjet burg. Pasi doli ngaburgu u detyrua të punojë nëpunë të ndryshme. Me fitoren edemokracisë filloi mësimdhëniennë Akademinë e Arteve. Tashmë

202

Milto ka marrë titullin Profesordhe është Artist i Merituar. MiltoVako ka themeluar korin evajzave të Akademisë së Artevedhe ka shumë vite që drejtonkorin e kishës së Ungjillëzimit nëTiranë.Bibliografia:1-Intervistë me dirigjentin emirënjohur, Artistin e MerituarProf. Milto Vako, 55, 27 nëntor2007, faqe 18-19.

Mineot janë librat që përmbajnëshërbesat e çdo muaji, prandajquhen mujore. Sistemimi imineove është bërë nga Patriku iJeruzalemit Sofroni dhe nga JoanDamaskini. Vite më vonëhimnografë të tjerë i kanëplotësuar këto shërbesa. Prej tyremund të përmendimKryepiskopin e Selanikut Josifin,Teodor Studitin dhe TheofanOmologjitin. Në gjuhën shqipemineot janë përkthyer nga atëJustini.

Miro e Shenjtë përgatitet me vaj,dyllë, mirë dhe elemente të tjeraaromatike. Miro përdoret për tëkryer Misterin e Krezmimit të tësapo pagëzuarve, si dhe përkrezmimin e heterodoksëve, tëcilët pranojnë besimin ortodoks.Gjithashtu përdoret edhe gjatë

shenjtërimit të kishave. Katalogumë i vjetër i parapërgatitjes sëMiros të Shenjtë i përket shekullittë VIII dhe ndodhet nëBibliotekën e Vatikanit. Shërbesae përgatitjes së Miros gjendet tekUratorja e Vogël. Sipas tipikosëqë ndiqet në PatriarkanënEkumenike në të Dielën eDafinës, Patriku Ekumenik merpjesë në Liturgjinë Hyjnore nëKishën Patriarkale të ShënGjergjit në Kostandinopojë, ishoqëruar nga Hierarkët eSonodit. Në fund tëDhoksologjisë, Patriku lëçituratën për fillimin e proçesit përpregatitjen e Miros së Shenjtë.Siç është e njohur ngaPatriarkana Ekumenike e marimMiron e Shenjtë të gjitha KishatOrtodokse, në shenjë të besimittë përbashkët e unitetit të tyre.Bibliografia:1-Mitropoliti i Iliupolit dhe ThironAthanasi, Histori e shkurtër ePatriarkanës Ekumenike, Selanik1996.

Mister. Shërbesë e shenjtë meanën e së cilës transmetohet teknjeriu Hiri Hyjnor. Misteret eKishës sonë janë shtatë: 1-Pagëzimi. 2- Falenderimi Hyjnor.3- Metania. 4- Efqelia. 5-Krezmimi. 6-Martesa. 7-Priftëria. Dy të parat përbëjnë

203

edhe misteret themelore tëKishës.

Mrekullia është ndërhyrja ePerëndisë në botë dhe në jetën enjeriut. Qëllimi i mrekullisë ështëkurdoherë shpëtimtar. Krishtikëmbëngulte në mënyrë tëveçantë se besimi është kushtikryesor i mrekullisë. Vetëm meanën e besimit te Perëndia do tëjemi të denjë që të përjetojmëmrekullinë.

Moikom Zeqo (1949-) ka lindurnë Durrës, më 3 qershor 1949.Më 1971 u diplomua nëUniversitetin Shtetëror tëTiranës, për Gjuhë-LetërsiShqipe. M. Zeqo më 1989 kamarrë gradën shkencore “Doktori Shkencave”.

Ka bërë disa specializime nëuniversitete të ndryshme të botës.

Në vitet 1971-1973 ka punuarredaktor në gazetën “Drita”,organ i Lidhjes së Shkrimtarëvetë Shqipërisë. Në moshën 24-vjeçare, M. Zeqo u dënua ngaPleniumi i IV duke e dëbuar siredaktor letrar të “Dritës”.Dënomin e kreu duke punuar simësues në Rrogozhinë.Pas viteve 90-të, M. Zeqo filloitë ngjiste shkallët e karrierës.Kështu më 1991 ka qenë Ministëri Kulturës Rinisë dhe Sporteve,më 1992-1996 ka qenë deputetnë Kuvendin e Shqipërisë dhegjatë viteve 1998-2004 kadrejtuar Muzeun HistorikKombëtar. M. Zeqo ka botuarkëta libra me poezi: “Vegime tëvendlindjes” (1968), “QytetiFeniks” (1970), “Brenda vetes”(1974), “Ditët” (1984), “Libër ihapur” (1986), “Njëqind zemra”(1989), “Meduza” (1994),“Tempulli i hënës” (1998), “Botae krijuar nga Onufri” (2001),“Miscellanea 1” (2006). Libri ifundit “Miscellanea 1”(Përzgjedhje), përmbankrijimtarinë letrare të Moikomitrreth viteve 1964-1989. Në këtëvëllim poetik ka përfshirë edheato poezi, të cilat ia kanëcensuruar. Ky libër i dedikohetnënës së tij të ndjerë, Pandorës,

204

foton e së cilës e ka paraqitur nëkopertinë.M. Zeqo ka botuar rreth 70 libradhe e kam të pamundur t‘ipërmend të gjithë, por nga prozae tij kam përzgjedhur disa tituj:“Kalorësit dardanë” (1993),“Panteoni ilir” (1996), “Onufri”(1998), “Mes Laokontit dheKrishtit” (2000), “Kështu foliMona Liza” (2000), “Engjëjt epikturës dhe Lasgush Poradeci”(2003), “Grishja e Florimontit”(2004), etj. Me këtë krijimtari tëpasur letrare M. Zeqo e meritontë quhet poligraf.

Monakizmi u shfaq në Egjiptrreth vitit 350. Në fillim patieremitë, që bënin një jetë tëizoluar në kolibe ose në shpella,mbi degë pemësh, ose mbi majëne një shtylle. Prototipi i murguteremit ka qenë Andoni i Madh(251–356). Më vonë monakizmi,u shfaq në formën ekomuniteteve, ku murgjit bëninnjë jetë kolektive mbi bazën e disarregullave dhe në një manastir tëcaktuar. Protagonisti i parë ikësaj forme të monakizmit ështëShën Pahomi (286–346), i cilipërcaktoi rregullat e jetësmonakale.

Motrat Cico. Dhimitra Cicolindi në vitin 1911 në qytetin eKorçës në një familje shprestare.Që në fëmijëri u edukua me frikëPerëndie, duke ia kushtuar jetënKrishtit. Dhimitra së bashku metë motrën Marikën në vitin 1939qenë nismëtaret për krijimin ekorit të kishës së Shën Gjergjitnë Korçë. Motrat Cico e kishinkthyer shtëpinë e tyre në njëmanastir të vërtetë.

Aty mblidheshin gratë dhe bëninlutje të gjata. Motra Dhimitra ufliste për jetë shenjtorësh dhe tëvërtetat e besimit ortodoks.Rihapjen e kishave Motrat Cicoe pritën me gëzim të madh.Shtëpia e tyre u kthye në qendërkishtare për qytetin e Korçës. Atosë bashku me gratë shprestareluteshin ditë e natë sa herë qëkisha jonë kalonte vështirësi.Motër Dhimitra fjeti më 21shtator 1996, ndërsa Marika më26 mars 2005. Kjo e fundit arritiqë të bëhej murgeshë duke marrëemrin Marjam.

205

Bibliografia:1-Protoprezviter Jani Trebicka, Njëjetë e kushtuar Perëndisë, Ngjallja,tetor 1996, faqe 2.2–Berta Dhimitri, Motra jonë edashur Dhimitra, Ngjallja, tetor1996, faqe 2.

Mozaiku është pikturëmonumentale dekorative epunuar me gurë kubikë të vegjëlprej qelqi, qeramike, ose ndonjëmateriali tjetër të qëndrueshëmme ngjyra. Gërmimetarkeologjike kanë zbuluar njëpasuri të madhe mozaikësh,sidomos në ultësirën bregdetaretë vendit tonë. Mjaft prej tyrejanë zbuluar në Shkodër, Durrës,Apoloni, Sarandë, Butrint etj.

Vendi ynë ka një sipërfaqe prej200 metrash katrorë mozaikë tëlashtë dhe të kohës së vonëantike. Mozaiku më i hershëmështë zbuluar në shekullin III–IVpara Krishtit në Durrës. Ai

paraqet portretin e një gruaje,prandaj është quajtur edhe“Bukuroshja e Durrësit”.Shumica e mozaikëve të zbuluarnë vendin tonë tregojnë se kanëqenë dysheme kishash,paraklisesh të krishtera osedysheme pagëzimoresh. Kjovërtetohet me mozaikët e zbuluarnë Sarandë, Butrint, Arapaj nëDurrës, në kishën e Shën Joanitnë Tiranë etj.

Nëpër këta mozaikë janëpasqyruar mjaft simbole tëkrishtera: p.sh. ato të bimëve nëformë zemre te mozaikët eButrintit, Shenja e Kryqit temozaikët e Sarandës, peshku teata të Linit në Pogradec etj. Seciliprej këtyre simboleve kakuptimin e tij. Kështu p.sh. nësimbolin e peshkut është shkruar“É×ÈÕÓ” që ka kuptimin “JisuKrishti Biri i Shpëtimtarit”. Nëmozaikët e shumtë të kësaj kohene shohim degën e hardhisë,

206

veshët e rrushit si simbole tëeukaristisë hyjnore, palloin sisimbolin e mëshirës etj. Nëmozaikun e zbuluar pranë postë–telegrafit të Sarandës lexohetqartë fjala “Presviter” që do tëthotë (shërbyes në tempull). Ponë këtë monument paraqitet edhefigura e Delfinit. Në shumëmozaikë të tjerë vëmë re Shenjëne Kryqit të vendosur brenda njërrethi të dyfishtë. Në shekujt eparë të krishterimit vërejmë senga gurët e zallit u kalua nëkubikë të prerë prej mermeri,balte të pjekur e qelqi. Mozaikëte shekujve të parë janë të zinj tëvendosur në sfonde të bardhë.Bibliografia:1-Dhori Qiriazi, Krishterimi nëShqipëri, Tiranë 2000, faqe 23,24.2-Mozaiku në Lin do të shihet prejXhamit, Gazeta Shqiptare, 3 maj2001, faqe 19.

Murgu tërhiqet në vetminë eshkretëtirës që të mund të mësojëtë vërtetën rreth Perëndisë dhevetvetes. Mandej pas njëpërgatitjeje të gjatë dhe rigorozenë vetmi, pasi ka fituar dhuntinëe gjykimit të mençur të njëigumeni, mund të hapë portën eqelisë së tij dhe të pranojë tërëata njerëz prej të cilëve u largua.

N

Naforë quhen janë ato copa tëvogla meshe, të cilat uashpërndan prifti të krishterëve nëpërfundim të Liturgjisë Hyjnore.Nafora u ofrohet të gjithëbesimtarëve që marrin pjesë nëLiturgjinë Hyjnore. Ata që marrinnaforën nuk duhet të kenë ngrënëasgjë.

Nasi Hobdari (1926- ) ka lindurnë Tiranë, më 10 janar 1926. Aika qenë një nga pararendësit erihapjes së kishës sëUngjillëzimit.

Duke vazhduar traditën efamiljes ai solli në kishë të birinNiko Hobdarin, i cili punoi që në

207

fillimet e kishës dhe në vijim nëpunimet restauruese tëkëmbanores ku u aksidentua.Nasi ka qenë epitrop dhe në vijimprej datës 21 shtator 1992 uemërua sekretar-llogaritar ikishës. Më datën 15 prill të vitit2002, Nasi Hobdari u largua medëshirën e tij nga detyra esekretar-llogaritarit.Nasi Hobdari është bamirës mezemër të madhe, sepse kasponsorizuar mjaft libra kishtarëndër të cilët mund të përmendim:“Historia e Krishterimit nëShqipëri”, “Shënimë përbashkësinë ortodokse të Tiranës”,“Ringjallja e Kishës sëUngjillëzimit në Tiranë” etj.Gjithashtu në kujtim të rihapjessë kishës ka botuar disa artikujnë të përmuajshmen “Ngjallja”.1-Nasi Hobdari, Lekë Tasi, 5-vjetori i Liturgjisë së parë,Ngjallja, prill 2006, faqe 10.2-Nasi Hobdari, Liturgjia e parëHyjnore, në kishën e shndërruarnë palestër, Ngjallja, prill 2006,faqe 9.3-Nasi Hobdari, Nderim përpsaltin Petro Ketri, Ngjallja, prill2002, faqe 2.Bamirësi Nasi Hobdari ka dhënëdisa donacione për Kishën eUngjillëzimit në Tiranë.Gjithashtu ka kontribuar në

themelimin e komunitetit të ShënAstit në Toronto të Kanadasë. Nëqerthullin ortodoks për Hobdarëtflitet me respekt të veçantë.Familja Hobdari ka sponsorizuardisa aktivitete të ShoqatësKulturore dhe Atdhetare“Tirana”.

Nektar Tërpo Voskopojari kalindur aty nga fundi i shekullit 17në qytetin e famshëm tëVoskopojës. Ai renditet në listëne intelektualëve të shquar tëAkademisë së Voskopojës. Passtudimeve vajti në Malin Athosduke përqafuar jetën monakale.Vite më vonë e gjejmë nëManastirin e Shën Naumit dhemë pas në Manastirin eArdenicës. Vitet e fundit të jetëssë tij i kaloi në Venedik, ku edhendërroi jetë. Ndonëse të dhënatnë lidhje me jetën e tij janë tëpakta, megjithatë kanë mbetur dyvepra të shkruara prej tij. E paratitullohet “Çështje të ndryshmeteologjike” dhe “Besimi”, qëështë botuar më 1732, në Venedikpër të ndaluar islamizimin epopullsisë ortodokse.Bibliografia:1-Mitropoliti i Korçës Joani, Njëvështim i shkurtër mbi përkthimetfetare në kishën orthodhokse,Ngjallja, mars 1999, faqe 7-8.

208

Nifoni (1315-1411) ka lindur nëvitin 1315 në fshatin Lukovë tëSarandës. Që në moshë të re ai uqeth murg dhe më pas u bë priftnë manastirin e Shën Kollit nëMesopotam. Më vonë u larguanga Shqipëria për të shkuar nëMalin Athos, ku u vendos pranënjë heremiti të quajtur Theognost,i cili jetonte pranë Lavrës sëMadhe. Pas tre vjetëshasketizëm, Theognosti zbuloi qënxënësi i tij Nifoni ishte prift dhedonte ta nderonte sipas rangut,por oshënari nuk pranoi dhe ulargua për në kepin jugor tëAthosit ku qëndroi rreth 14 vjetnë vetmi. Vite më vonë Nifonigjeti strehë pranë Shën MaksimKavsokalivit. Pas vdekjes së këtijtë fundit Nifoni u vendos në njëshpellë përballë ishullit të ShënKristoforit, e cila ndodhej nëlartësitë shkëmbore dhe binte sithikë në det. Aty asketoi deri nëfundin e jetës së tij duke pranuarvetëm dy nxënës që të jetoninbashkë me të. Këta ishinbashkëfshatarët e tij nga Lukova,Marku i Ilirisë dhe vëllai i tijGabrieli. Oshënar Nifoni fjeti nëvitin 1411 në moshën 96-vjeçare.Kisha e kanonizoi shenjt dhe enderon më 14 qershor.

Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Shën Nifoninga Lukova, Ngjallja, qershor1993, faqe 6.

Niketa Dardani ka lindur nëvitin 340 në qytetin e Remesianësnë Dardani. Në moshën 26-vjeçare u hirotonis peshkop iRemesianës. Ai zotëronte disagjuhë të huaja si greqishten,latinishten etj. Niketa kapredikuar krishterimin tek fisetbarbare që jetonin në territorin eDakisë. Niketa ka pasur lidhjemiqësore me Ambrozin eMilanos, Augustinin dhe Paulinine Nolës. Ai ka marrë pjesë në disasinode që janë zhvilluar në Romë.

Këto sinode janë thirrur prej papëDamasit. Niketa përmendet përherë të fundit në një letër të

209

shkruar nga papë Inoçenti I nëvitin 414. Pasi shërbeu rreth 15vjet si peshkop i Remesianës,Niketa fjeti përgjithmonë mëZotin. Kisha e ka shpallur shenjtdhe kujtimin e tij e kremtojmë më24 qershor. Niketa ka qenëmuzikant i shquar kishtar. Ai kakompozuar shumë himne, të cilatfatkeqësisht kanë humbur. Himnimë i famshëm i tij është Te DeumLaudamus. Ky himn është psalurnë ceremonitë e kurorëzimit tëmbretërve, gjatë kanonizimit tëshenjtorëve etj. Të dhënat rrethveprimtarisë së Niketës i jepmiku i tij Paulini i Nolës. Ky ifundit ishte poet dhe Niketës i kakushtuar dy poezi, me anën e tëcilave mësojmë ato që dinte përtë. Paulini përmend aktivitetinmisionar të Niketës te popujtfqinjë: dakët, getët, besët dheskitët. Nga shkrimet teologjike tëNiketës mund të përmendim MbiTrininë e Shenjtë dhe Mbi fenë,të cilat i ka shkruar thjesht dhekuptueshëm.Bibliografia:1-Nikollë Loka, Gjet Kola, IliriaBiblike, Shenjtorët iliro-shqiptarënga Kostandini i Madh te NënëTereza, Geer, Tiranë 2005, faqe 28-29.2-Gaspër Gjini, Ipeshkëvia Shkup-Prizren nëpër shekuj, Drita, Zagreb1982, faqe 61.

Nikita Shqiptari (1770-1809)ka lindur rreth viteve 1760-1770në krahinën e Shpatit nga prindërkriptokristjanë. Në moshënrinore vajti në Malin e Shenjtënë Skitin e Shën Anës dhe u bëkallogjer. Vite më vonë vendosetnë Manastirin e ShënPandelejmonit ku mori gradënpriftërore. Ai kishte dëshirën qëtë bëhej misionar i përhapjes sëUngjillit të Krishtit. Pasi braktisimanastirin ka predikuar nëkrahinën e Seresit dhe tëDhramës në Greqi. Punamisionare e tij ra në sy tëautoriteteve turke, të cilët earrestuan. Pas torturaveçnjerëzore e ekzekutuan me varjemë 19 shkurt të vitit 1809.Lipsani i Shenjtit ruhet në Skitine Shën Anës në Malin e Shenjtë.Kisha ortodokse e kremton këtëmartir më 19 shkurt.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Hierodëshmorioshënar Nikita Shqiptari, Ngjallja,janar 1994, faqe 3.

Nikolla (270-343) ka lindur nëvitin 270 pas Krishtit në qytetinParatara të Azisë së Vogël nganjë familje fisnike. Në moshë tëre ai mbeti jetim dhe zotërontenjë pasuri të madhe, të cilën epërdori për vepra bamirësie. I

210

dhënë me mish e me shpirt pasfesë së krishterë, Nikolla vizitoivendet e shenjta dhe pasi u kthyenë atdhe u dorëzua prift. Mevdekjen e Kryepiskopit të Mirëssë Likisë, klerikët zgjodhënnjëzëri Nikollën në vend të tij.

Gjatë jetës baritore KryepiskopNikolla ngriti një sërëinstitucionesh bamirësie, si shtëpipër të varfërit dhe jetimët, spitalepër të sëmurët, shtëpi për pleq etj.Shën Kolli ushtroi detyrënepiskopale në një nga periudhatmë të vështira të krishterimit, nëkohën e persekutimit tëDioklecianit. Kryepiskopi iMirës së Likisë nuk u trembaspak nga përndjekjet eperandorit, por e shtoi më tepërveprimtarinë e tij duke predikuarungjillin e Krishtit. Për këtë arsyenë vitin 305 e burgosën dhe e

keqtrajtuan. Në vitet embretërimit të Kostandinit tëMadh, krishterimit iu dha liri tëplotë, prandaj Nikolla në vitin313 u lirua nga burgu. Ai u pritme gëzim nga grigja e tij dhevazhdoi të kryente detyrënbaritore dhe të mbronte interesate grigjës. Kryepiskopi i Mirës sëLikisë Nikolla ka marrë pjesë nëSinodin I Ekumenik të Nikesë, kumbrojti me zell mësimin e vërtetëtë kishës. Shën Kolli ndërroi jetënë moshë të thyer në Mira më 6dhjetor 343. Lipsani i tij i shenjtëndodhet në kishën e ShënNikollës në qytetin e Barit nëItali.Kulti i Shën Nikollës u përhapnë mbarë botën. NëKostandinopojë në shek. Vgjendeshin pesë kisha që ikushtoheshin shenjtit. Kur Aziau pushtua nga turqit, të krishterëte Evropës donin që lipsanet eShën Kollit të mos përdhoseshin.Më 9 maj të vitit 1087, një grupbesimtarësh u nisën nga Bari iItalisë për në Azinë e Vogël nëkërkim të lipsaneve të shenjtit.Pas dy vjetësh ata u kthyen nëBari, duke sjellë me vete arkënme lipsanet e shenjta. Traditathotë se në vendin ku ndaloiqerrja, u vendos që të ngrihet njëkishë madhështore, në të cilën

211

ruhen lipsanet e Shën Kollit.Besimtarët e Barit Shën Nikollëne shpallën mbrojtësin e qytetit tëtyre. Njëmbëdhjetë vjet më vonëdisa besimtarë venedikas u nisënnë kërkim të lipsaneve të ShënNikollës. Në vitin 1100 ata ukthyen nga Azia e Vogël, kukishin arritur të siguronin njëgrusht me eshtra të Shën Kollit.Pasi ngritën një bazilikëmadhështore në qytetin Lido,vendosën atje lipsanet e shenjta.Venedikasit e shpallën shenjtinmbrojtës së flotës së tyre.Besimtarët e Barit dhe ata tëVenecias për shekuj me radhëdebatuan për lipsanet e shenjtit.Pas analizave doli se të dy qytetetkishin pjesë nga lipsani i ShënKollit. Shën Nikolla është shenjtiqë mbron peshkatarët dhemarinarët, fëmijët dhe vajzatbeqare, nxënësit e shkollave,farmacistët, tregtarët etj. Kulti ishën Kollit u përhap me shpejtësinë Evropë. Prej emigrantëveholandezë u dërgua në Amerikëme emrin Santa Klaus, prej ngalindi edhe legjenda e plakut tëVitit të Ri.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Shën Kolli,Ngjallja, dhjetor 1992, faqe 5.2-Shën Kolli, Shenjti me dy varre,Shqip, 22 korrik 2007, faqe 37.

Nikolla Hyka. Episkopindihmës, Nikolla më 19 nëntor2006 mori titullin Episkop iApolonisë. Dorëzimi i tij u bë nëKatedralen “Ungjillëzimi iHyjlindëses”, në Tiranë, ngaKryepiskopi Anastas, HirësiIgnati, Hirësi Joani dhe HirësiDhimitri. Hirësi Nikolla ështënga brezi i parë i klerikëveshqiptarë që u arsimua nëAkademinë Teologjike dhe mëpas në Universitetin Kapodistriatë Athinës. Që kur ishte në vitine tretë të studimeve, Nikollapërqafoi jetën monakale. Taniështë zëvendës dekan iAkademisë teologjike Ngjallja eKrishtit në Shën Vlash tëDurrësit.Bibliografia:1-Plotësohet Sinodi i Shenjtë,Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 8.

Nikon Liolin. Më shtatë maj2002 Sinodi i Shenjtë iPatriarkanës Ekumenike tëKonstandinopojës zgjodhiProtoprezviterin Ilia Katro,Episkop të dioqezës sëPhiliomilionit. Menjëherë pasdorëzimit të Episkop Ilias, pjesatjetër e shqiptarëve të diasporësnë Sh.B.A. nuk qëndruan nëheshtje, por njëri prej tyre NikonLiolin 57-vjeçar, i rritur në një

212

familje atdhetare shqiptare, udorëzua Episkop i KishësOrtodokse Shqiptare tëAmerikës, që njihet zyrtarishtvetëm nga Patriarkana e Moskës.Arqidioqeza shqiptare eAmerikës deri para dorëzimit tëNikon Liolinit në gradënepiskopale drejtohej nga episkopirus Theodhosi.

Dorëzimi i episkopit Nikon u bënë Seminarin e Shën Tihonit, njëmanastir sllav midis maleve tëPensivanisë. Shqiptarët kanëgjithsej dhjetë priftërinjortodoksë dhe ata mendojnë sekjo është shumë pak për njëkominitet që po rritet me ardhjene emigrantëve të rinj. EpiskopiNikon është vëllai i at ArturLiolinit dhe do të mbikqyrë kishate pjesës verilindore të Amerikës

duke përfshirë edhe ato shqiptare.Dorëzimi i Nikon Liolinit, siepiskop i Kishës Ortodokse tëAmerikës shihet si nder përkomunitetin shqiptar, në një kohëkur nuk është e lehtë të gjeshnjerëz të përgatitur për një detyrëtë tillë.Bibliografia:1-Komuniteti shqiptaro-amerikanme dy episkopë, Ngjallja, qershor2002, faqe 3.2-Sokol Balla, Noli, ky prift içuditshëm, Klan, 31 janar 1999,faqe 30.

Nismëtarët. Kisha Katedrale eUngjillëzimit në Tiranë u rihapmë datën 4 mars 1991.Pararendësit e rihapjes sëkatedrales qenë Dhjakon SpiroFindiku, Nasi Hobdari dheLlazar Pjeshkazini.

Kisha ishte në një gjendje tëmjerueshme si në mjediset ebrendshme, ashtu edhe në ato tëjashtmet. Salla kryesore e kishësishte si mos më keq nga mosvëniadorë mbi të. Suva të rrëzuara,

213

çatia pjesërisht e rrënuar dhelagështira ishte e pranishmekudo, dritaret me xhama të thyeretj. Pluhuri i përzier melagështirën kishte fëlliqur muretdhe ndotur parketin e dyshemesë.Afreskat e pikturuara memjeshtëri nga Motrat Zengo ikishin lyer me një shtresë tëtrashë gëlqereje që të mosdukeshin. Megjithatë lagështirakishte mundur të zbulonte fytyrate katër Ungjillorëve, të cilët qenëpikturuar në kubenë e kishës.Amvoni i kishës dhe llambadarëte mëdhenj qenë dëmtuar ngakeqbërësit. Ballkoni ku qëndrontekori ishte shndërruar nëmagazinë. Kishte shumë punë përt’u bërë, u lëshua kushtrimi përndihmë. Besimtarët që iupërgjigjën të parët thirrjes qenë:Niko Hobdari, Filip Nito, SpiroVojo, Spiro Bejleri, PetrikaShalësi, Qirjo Nikolla, TodiJanku, Milto Mima, Lekë Tasi,Aleko Dhima, Gazmend Leka,Pavllo Hobdari, Koçi Paci,Minella Mihali, DhimitraqKobuzi, Petrika Trako, NikoKavaja, Kristaq Tasho, AndreaLlukani, Krisanthi Zoto, DritaPapajani, Llazar Nushi, ProkopShundi, Leonidha Kllapi, SandërÇoka, Thoma Valera, GrigorLaçka etj. Të gjithë emrat u

shënuan më pas në ditarin ekishës.

Nos Xhuvani ka lindur nëElbasan më 18 gusht të vitit1930. Shkollën e lartë e kapërfunduar në InstitutinPedagogjik katërvjeçar tëTiranës, në degën e gjuhës dhe tëletërsisë ruse, në vitet 1951-1955. Në vitin 1955 u emëruapedagog në Institutin e LartëBujqësor dhe më pas ka qenë përshumë vite shef i katedrës sëgjuhëve të huaja po në këtëInstitut.

Nos Xhuvani është autor iteksteve mësimore të gjuhës rusepër Fakultetin e Agronomisë e tëPylltarisë, ka hartuar fjalorëtminimum terminologjikë rusisht-shqip për degët e agronomisë e

214

të pylltarisë dhe është bashkautornë Fjalorin terminologjik tëZooteknisë. Nos Xhuvanin ngaviti 1974 e deri më 1980 e kanëqarkulluar në Vorë të Tiranës, kuka punuar si drejtor i shkollës sëmesme të përgjithshme. Në vitin1980 u kthye përsëri nëUniversitetin Bujqësor, ku punoisi pedagog i gjuhës ruse deri kurdoli në pension. Nos Xhuvani kashkruar për themelimin e KishësOrtodokse Autoqefale tëShqipërisë. Për jetën dheveprimtarinë kishtare dheatdhetare të Dr. VisarionXhuvanit është shkruar nga aimonografia: Visarion Xhuvani-apostull i atdhetarizmit dhe iortodoksisë shqiptare, botuar nëvitin 2003 në Tiranë. NosXhuvani është bashkautor në dyvepra të tjera kushtuar veprës sëDr. Visarion Xhuvanit: Vepra(botuar në Tiranë më 2007) dheNa flet Visarion Xhuvani (2008).

Nun quhet personi që ndërrmerpërgjegjësinë e pohimit të besoresnë emër të fëmijës që pagëzohet.Nuni duhet të jetë i pagëzuar dhekurorëzuar në kishë, por edhenjeri i virtytshëm, i cili duhet tëndjeki ecurinë shpirtërore të atijqë ka pagëzuar.

O

Olaf Haroldson (995-1030) kalindur në vitin 995 në juglindjetë Norvegjisë. Që në moshë të reai shërbeu si viking në Britani dhenë Normandi, ku u njoh mebesimin e krisherë dhe u pagëzua.Pas vitit 1015 u kthye për tëpretenduar fronin e Norvegjisë.Me vete mori mjaft episkopëanglezë me qëllim që të bëntekrishterimin e norvegjezëve.Shën Olafi siguroi një bazë tëqëndrueshme të besimit tëkrishterë me ndërtimin e kishavedhe orgazimin e klerit. Gjithëjetën e tij ia kushtoi krishterimit,derisa u martirizua më 29 korrik1030 në qytetin e Stikleshtatit.Ky shenjtor nderohet me repekttë veçantë në vendet nordike. Nëpërkujtim të tij janë ngritur rreth340 kisha e kapela dhekonkretisht në Norvegjiekzistojnë 52 të tilla, në Suedi 75etj.

Olimbi Mulla ka lindur në Beratmë 1904. Pasi kreu shkollën evashave në Kostandinopojë më1923 kthehet në Korçë, ku uemërua nëndrejtoreshë e shkollës

215

së vashave. Olimbia ka përkthyernë gjuhën shqipe disa librashpirtërorë. Ndonëse i kishte nëdorëshkrim, fletorja e saj kalontedorë më dorë midis besimtarëveortodoksë. Libri që e tërhiqte mëtepër ishte “Paravolitë e Zotit”shkruar prej Arkimandrit SerafimPapakostës. Këtë libër Olimbijae përktheu në gjuhën shqipe.Duke parë cilësitë e sajbesimtarët e zgjodhën anëtare tëdhimogjerondisë së Korçës. Më1945 Olimbia themeloi shoqatën“Në mbrojtje të nënave dhe tëfëmijëve”, riorganizoimartenitetin e Korçës dhe çeli njëjetimore. Gjatë viteve tëpërndjekjes ateiste (1967-1990)shtëpia e saj u vu në dispoziciontë besimtarëve, të cilët nëfsheftësi lexonin libra shpirtërorëdhe përkthimet e Olimbisë.

Omologjitët qenë të krishterë qëu torturuan dhe martirizuan. Tëgjithë ata pra që mbartin me vetegjurmë të torturave dhe pas tyrejetuan, quhen të Omologjitë osePohues. Përmendim disa prejtyre: 1-Shën Maksimi Omologjiti(Pohuesi), 21 janar. 2-ShënProkopi, 8 korrik. 3-Shën Nikita,20 mars. 4-Shën PopeaOmologjitja (Pohuesja), 9 tetor.5-Shën Anthusa, 27 korrik.

Bibliografia:1-Äçìçôñßïõ Ð. Ñßæïõ, Áãéïëïãßá,åêäüóåéò Áã. ÖùôåéíÞ çÓáìáñåßôçòá, Èåóóáëïíßêç 1983,óåë. 167.

Omofori simbolizon lëkurën edeles së humbur, të cilën Krishtie gjeti dhe e solli përsëri në tufë.Omofori kujton Episkopin që tëkërkojë delet e humbura dhe t’ibashkojë me grigjën e kishës. Paslëçitjes së Ungjillit të Shenjtë,Episkopi vesh Omoforin e Vogël.

Onufri mendohet të jetë ngaElbasani dhe të ketë qenë prift imartuar. Rreth mjedisit familjartë tij të dhënat janë të pakta.Njihet vetëm i biri Nikolla, i cilimësoi artin e ikonografisë prejbabait të tij. Onufri ka qenë klerikduke mbajtur ofiqin “Protopapë”që do të thotë “Prift i parë “. Nukdihet se cili episkop e ka dorëzuarOnufrin prift dhe cili i ka dhënëofiqin Protopapë, por vetëm njëgjë është e qartë se ai ka ushtruaraktvitetin në shekullin XVI. Nëvitin 1951 një ekspeditë eInstitutit të Shkencave, e drejtuarnga teologu Theofan Popa,zbuloi në kishën e Shën Kollit nëShelcan (fshat i krahinës sëShpatit në rrethin e Elbasanit) njëmbishkrim të Onufrit.

216

Mbishkrimi është shkruar nëgreqishten bizantine nga dora emjeshtrit të madh Onufri dhegjendet mbi faqen e murit veriortë kishës, pranë tryezës sëthisiastirit. “Kur të ngresh duarte tua te Perëndia o meshtar iPerëndisë, më përmend edhe muamëkatarin dhe të paditurin piktorOnufrin”. Përmbajtja e këtijmbishkrimi na lë të kuptojmë seOnufri në atë kohë nuk ishtedorëzuar ende klerik, sepse i lutetmeshtarit që ta kujtojë gjatëpërgatitjes së dhuratave tëshenjtëruara. Mendohet se kymbishkrim duhet të jetë shkruarpërpara vitit 1554, sepse duke unisur nga mbishkrimi tjetër iOnufrit në kishën e Shën ePremtes në fshatin Valësh tëkrahinës së Shpatit kemi edhekëtë shtojcë:”…….. më përmendedhe mua mëkatarin, priftOnufrin, piktorin dhe Protopapëtë Neokastrës”. Onufriveprimtarinë e tij nuk e zhvilloivetëm nëpër kishat e Shpatit dhetë Beratit, por e shtriu edhe jashtëkufijve të Shqipërisë. Në afreskete kishës së Apostujve të Shenjtënë Kostur gjejmë këtë mbishkrimtë shkruar nga dora e Onufrit: “Upikturua prej Onufrit të ardhurkohët e fundit nga qyteti ishkëlqyer i Beratit”. Afresket

datojnë rreth vitit 1547Gjithashtu Onufri ka pikturuarikonat murale edhe në Manastirine Sepçes në Shkup, kishën e“Metamorfozës” në manastirin eZërzes etj. Onufri përveçpikturave murale ka bërë edhemjaft ikona të lëvizshme, nga tëcilat mund të veçojmë ato tëKishës Vangjelistra dhe të ShënMitrit në kalanë e Beratit.Bibliografia:1-Dhorka Dhamo, Piktura emesjetës në Shqipëri, Tiranë1974,faqe 14.2-Theofan Popa, Onufri dhe biri itij Nikolla, Ngjallja, shtator 1995,faqe 9.3-Theofan Popa, Mbishkrime tëkishave në Shqipëri, Tiranë 1998,N.7, faqe 52.4-Theofan Popa, Mbishkrime tëkishave në Shqipëri, Tiranë 1998,N.14,faqe 55.5-Theofan Popa, Ikona dheminiatura mesjetare në Shqipëri,Tiranë 1974, faqe 12,13.6-Moikom Zeqo, Onufri, Medaur,Tiranë 1998, faqe 40.

Onufër Qiprioti (+1634) ishteme prejardhje greke, poraktivitetin e tij e zhvilloi nëpërkishat e Beratit. Onufër Qipriotika lindur në Qipro dhe vite mëvonë e gjejmë në Venedik. NëBerat mendohet se ka ardhur nëvitin 1591 kur ishte në moshën

217

40-vjeçare. Në fillim kapikturuar afresket në Kishën eShën Kollit. Një nga veprat etalentit të spikatur të OnufërQipriotit është edhe ikona emadhe e Krishtit në Kishën eShën Mërisë Vllaherna në Berat.

Gjithashtu ka pikturuar edhedyert e bukura të kësaj kishe. Nëkishën e Shën Triadhës në Beratpeneli i tij ka pikturuar ikonën eShën Gjergjit, e cila mbanmbishkrimin: “pikturuar ngadora e Onufër Qipriotit”. Në njëmbishkrim tjetër që gjendet nëikonën e Shën Kollit në Kishën eShën Gjergjit në kala të Beratitthuhet: “…U pikturua nga dorae Onufër Qipriotit”. Në vitin1622 ai ka pikturuar afresket ekishës së Vrahogoranxisë.

Onufër Qiprioti shquhet edhe përpikturat murale, nga të cilat vleratë veçanta kanë ato të Kishës sëShën Kollit në kala të Beratit, tëManastirit të Çatistes nëGjirokastër etj. Onufër Qipriotimendohet të ketë fjetur në vitin1634 në moshën 63-vjeçare.Bibliografia:1-Theofan Popa, Mbishkrime tëkishave në Shqipëri, Tiranë 1998,N.96, faqe 89.2-Elsa Demo, Çështë ky Qipriot,Shekulli, 15 prill 2004, faqe 18-19.

Ora. Judejtë e llogarisnin kohënqë prej orës gjashtë të mëngjesitderi në orën gjashtë të mbrëmjesdhe anasjelltas. Kryqëzimi iKrishtit ndodhi në orën nëntë. NëDhiatën e Re përmendet ora etretë, e cila përkon me orën nëntëtë mëngjesit. Ora e gjashtëpërkonte me orën dymbëdhjetë tëmesditës si dhe ora e nëntë, e cilai përkiste orës pesëmbëdhjetë tëpasdites (Mateu 20, 3). Lutja eorës nëntë ishte më erëndësishmja e ditës. Apostujt sigjithë judejtë grumbulloheshin nëtempull dhe merrnin pjesë nëlutjet e përbashkëta, veçse jo nëtherroret.

Organo njihej me kohë në Lindjedhe përdorej për argëtimeprivate, në ambjentet shtëpiake,

218

mirëpo në Perëndim, duke filluarnga shekulli VIII, organo u bëpjesë e pandarë e liturgjisëromake. Perandori BizantinKonstandin Kopronimi, dukepasur marrëdhënie miqësie membretin e Francës Pepini iShkurtër, i dërgoi këtij të funditsi dhuratë një organo, instrumentqë nuk njihej në Perëndim.Mbretit i pëlqeu shumë, dhe dukeqenë tepër besimtar e futi nëshërbesën fetare të liturgjisë nëkishë.Bibliografia:1-Joan Mihalcesku, Historiauniversale e kristianizmit,(përkthim nga rumanishtja prejTeodor papapavlit), Dispensë,Tiranë 1993, faqe 42.

Origjeni (185-254) ka lindur nëvitin 185 në Aleksandri ngaprindër kristianë. Babai i tijLeonidha kishte vdekur si martirnë vitin 202 gjatë persekutimevetë perandorit Septim Severi.Origjeni ishte nxënës dhepasardhës i Klimit tëAleksandrisë në drejtimin eshkollës së katekizmit. Ai ishtenjë nga përfaqësuesit më tëmëdhenj të shkollës sëAleksandrisë dhe një shkrimtargjenial. Filozofinë e kishtemësuar nga i famshmi AmoniusSaca, themeluesi i rrymës

neoplatonike, ndërsa teologjinënga Klimi i Aleksandrisë. Që nëmoshë të re shquhej për njohuritëe gjera dhe për jetë të moralshme.Në moshën 18-vjeçare u emëruadrejtor i shkollës së katekizmit.Sipas dëshmisë së Eusebit,leksionet e Origjenit tërhiqninshumë dëgjues, si të krishterëashtu edhe paganë. Ky faktndikoi që nëna e perandoritAleksandër Severi, Julia Mamea,ta thërresi në Antioki, që t’imësonte djalit të saj të vërtetat ekristianizmit. Origjeni udhëtoi nëRomë, Greqi dhe Arabi përqëllime studimi dhe debateteologjike. Gjatë këtyreudhëtimeve episkopët e Qesarisëdhe të Jeruzalemit e dorëzuanprift. Kjo gjë e zemëroi episkopinDhimitër, i cili thirri dy sinodenë Aleksandri ku vendosipërjashtimin e tij nga rradhët eklerit. Atëherë Origjeni shkoi nëQesari ku themeloi një shkollëkatekizmi si ajo e Aleksandrisë.Në kohën e persekutimeve tëperandorit Decius, Origjenin efutën në burg. Ai vdiq nga shkakui torturave në Tiro të Finikit nëvitin 254. Shkrimet: Origjeniështë një nga shkrimtarëtkristianë më produktivë. Thuhetse ka shkruar rreth 6000 vepra,sepse kishte shtatë stenografë, që

219

shkruanin atë çfarë u diktonte aidhe po aq kopjues dhekaligrafistë. Për veprimtarinë etij të palodhur pasardhësit equajtën “Adamintion” i fortë sidiamanti. Vetëm një pjesë e vogële veprave të tij janë ruajtur.Shumica kanë humbur. Origjeniështë marrë më shumë meinterpretimin e shkrimeve tëshenjta. Veprat e tij në këtë fushëkanë qenë këto: 1) Eksapla(ÅîáðëÜ), një edicion iShkrimeve të Shenjta në disagjuhë dhe komentarët pothuajsetë të gjitha shkrimeve të Dhiatëssë Vjetër dhe të Re. 2) Në fushënapologjitike në vitin 246 kashkruar një apologji të famshmeKundër Çelsit (ÊáôÜ ÊÝëóïõ).3) Në fushën dogmatike shkroilibrin e parë dogmatik me titull“De Principis”, një vepërmonumentale, por brenda së cilësqenë përfshirë shumë ideheretike. 4) Në fushën e moralitkristian në vitin 233 shkroi njëlibër Mbi lutjen (Ðåñß Åõ÷Þò) dhenjë tjetër Mbi shtytjen për martir(Åßò ìáñôýñéïí ðñïôñåïôéêüò) nëvitin 235, si dhe një numër tëmadh fjalimesh dhe letra. Mëvonë, në Sinodin V Ekumenik tëvitit 553, Origjeni u dënua siheretik sepse në shkrimet e tijekzistojnë, krahas doktrinës së

drejtë dhe të vërtetë kristiane,edhe mësime të gabuara.Bibliografia:1- Êù í ó ô á í ô ß í ï õ Ì . Ö ï ý ó êá ,ÈÝìáôá Ðáôñïëïãßáò, åêäüóåéòÓõììåôñßá, ÁèÞíá 1994, óåë. 117-120.

Orologji është libri liturgjik ikishës, i cili përmban shërbesate Mesnatës, Mëngjezores, Orëve,Mbrëmësores, Pasdarkës.Gjithashtu përmban shërbesat eKungimit Hyjnor, Paraklisin e sëTërëshenjtës, Himnin Akathistetj. Orologji përmban edhe tëkremtet e përditshme me troparete shenjtëve që festojmë si dhetroparet e Triodit dhe tëPesëdhjetores.

Ortodoksia ka kuptimin ebesimit të drejtë. Ky termpërdoret për Kishën Lindore.Karakteristikat kryesore të kësajkishe janë: 1- Ruajtja e Traditëssë Shenjtë. 2- Predikimi i dogmësrreth Trinisë së Shenjtë.

Oshënarë quhen ata shenjtorë tëcilët braktisën botën dhe iupërkushtuan Krishtit me gjithçkakishin, jetuan sipas Tij dhe fjetënnë paqe. Këta janë murgjit,asketët, eremitët, duke jetuar disanëpër manastire e disa të tjerë

220

nëpër shpella të veçuara. Murgjitjanë vija e parë e kishës dhe ngaata e kanë burimin udhëheqësit esaj. Shenjtorët e Kishës sonë tëprejardhur nga kjo shtresë janëtë shumtë. Oshënarët janë mjaftnë numër dhe quhen Hyjprurës.

Përmendim disa prej tyre: 1-Andoni i Madh, 17 janar. 2-Oshënar Theodhosi Kinoviarku,11 janar. 3-Oshënar Sava iShenjtëruari, 5 dhjetor. 4-Oshënar Naumi i Ndriçuari 23dhjetor etj.Bibliografia:1-Äçìçôñßïõ Ð. Ñßæïõ, Áãéïëïãßá,åêäüóåéò Áã. ÖùôåéíÞ çÓáìáñåßôçòá, Èåóóáëïíßêç 1983,óåë. 165-166.

P

Pagan. Sipas çifutëve bota ishtee ndarë në hebrenj dhe paganë,ose siç quheshin ndryshe kombet.

Pagëzimi është misteri i parë qëkryhet në Kishën Ortodokse përt’u bashkuar me Krishtin. Nëkohët e hershme Pagëzimi kryejme të zhyturit në ujë ashtu siç ekishte parathënë profeti Jezekiel:“Do të lëshoj pastaj ujë të pastërmbi ju dhe do të jeni të pastër;do t’ju pastroj nga të gjithandyrësirat tuaja dhe nga tëgjithë idhujt tuaj” (Jezekiel 36,25). Mirëpo ky nuk ishtepagëzimi i vërtetë, sepse atë dota merrnin nga Zoti dheShpëtimtari Krishti i cilipredikonte: “Në të vërtetë, në tëvërtetë po iu them se kush nukka lindur nga uji dhe nga fryma,nuk mund të hyjë në mbretërinëe Perëndisë” (Joani 3, 5).Nëpërmjet kryqëzimit, Krishti napastroi nga mëkati stërgjyshordhe na dha mundësinë që tëbesojmë dhe të pagëzohemi. Aiqë nuk pranon si edhe nuk pohonbesimin te Zoti Krisht dhe nukpagëzohet, nuk mund tëshpëtohet. Misterin e Pagëzimit

221

Krishti e krijoi dhe mbasNgjalljes, duke i porositurapostujt që të shkojnë në të gjithakombet dhe të pagëzojnë ata qëbesojnë, “Në emër të Atit dhe tëBirit dhe të Shpirtit të Shenjtë”.Bibliografia:1-Protopresviter Thomas Hopko,Besimi Orthodhoks, Vol II,Adhurimi, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 1997, faqe 49-50.

Palloi ishte tema më e dashur nëartin e vjetër grek dhe romak. Nëartin kristian simbolizonpavdekshmërinë e shpirtit.

Pandelejmon Kotoko ka lindurnë Korçë në vitin 1890. Studimete larta i kreu në InstitutinTeologjik të Halkit në Stamboll,ku u diplomua në vitin 1912.

Tema me të cilën mbrojtidiplomën e teologjisë ishte:“Mësimi i Joan Gojartit përmisionin pimantik”. Në vitin1936 mbrojti doktoraturën nëDrejtësi. Ndërsa më 11 prill 1937u dorëzua Mitropolit iGjirokastrës në Kishën e “Trinisësë Shenjtë” të Halkit. Mitropolitii Korçës Evllogjio dheMitropoliti i GjirokastrësPandelejmoni kanë qenë kundërkthimit të ortodoksëve nëuniatizëm. Ata këmbëngulën qëtë ruhej Status-quoja e KishësOrtodokse Autoqefale tëShqipërisë në një moment tëvështirë kur KryeepiskopiKristofor kishte firmosurmarrëveshjen me arbëreshët eItalisë.

Pandi Bogdani ka drejtuar memjeshtëri korin miks të Beratit nëvitet 1937. Me bekimin e Hirësisësë Tij Agathangjelit, profesori ishquar i muzikës Pandi Bogdanithemeloi korin miks të Beratit. Nëpërbërje të korit qenë të rinj dhetë reja beratas prej të cilëve mundtë përmendim: Dhimitër Sylarin,Koço Korçarin, Zoi Banon,Dhimitraq Zakon, KristaqZharën, Sofie Bushin, MarikaMelëngun, Violeta dhe AfërditaSahatçiun, Gaqi Samarxhiun,

222

Toli Drobonikun etj. Gjithashtunë Berat kanë qenë psaltë: PetroKoçimare, Minella Heqimi, JosifNushi, Nasi Dyshniku, SotiraqTapia, Kozma Shyti, MihallaqLapardhaja etj.Bibliografia:1-Ilia Mihal Zaka, Kori kishtarmiks i Beratit, Ngjallja, gusht 2001,faqe 9,10.2-Ksenofon Ilia, Kishat e Beratit,Ombra GVG, Tiranë 2006, faqe 58.

Panteni (+200) e kishte origjinënnga Sicilia dhe në fillim qe stoik.Pasi u konvertua në krishterimpunoi si misionar në Indi dhe met’u kthyer prej andej, rreth viteve180, u vendos në Aleksandri kuekzistonte shkolla e katekizmit,të cilën Panteni e ktheu në shkollëteologjike dhe e drejtoi për 20 vjetrresht, deri me vdekjen e tij nëvitin 200. Ndër nxënësit e tij mëtë njohur janë: Klimi iAleksandrisë dhe Aleksandri iJeruzalemit. Shkrimet: NdonësePanteni ka lënë shkrime, asnjëprej tyre nuk ka qenë e mundurtë bëhet e njohur. Klimi iAleksandrisë është përpjekur tëzbulojë veprën letrare të Pantenitpor orvatjet e tij kanë dështuar.Gjithsesi mendohet se Panteniështë autori i Letrës drejtuarDiognetit (ÅðéóôïëÞ ðñüòÄéüãíçôïí). Shkruesi i Letrës për

Diognetin ka qenë apologjitik dheka jetuar rreth fundit të shekullittë dytë. Koha e shkruarjes sëletrës ka mbetur e panjohur.Thuhet se letra u shkrua gjatëpërndjekjes ndaj të krishterëve,por nuk përcaktohet se cilëspërndjekjeje. Letra është njëshkrim apologjitik që i drejtohetDiognetit. Letra për Diognetinpërbëhet prej dymbëdhjetëpjesësh.

Papa Kristo Negovani (1875-1906) ka lindur në Negovan tëFollorinës në vitin 1875.

Pasi u hirotonis prift filloi tëpërkthente tekstet liturgjike nëgjuhën shqipe duke i praktikuaredhe nëpër shërbesat fetare. Eburgosën në Manastir, por aivazhdoi punën e tij. Dhespoti iKosturit, Karavangjeli, e

223

mallkoi, por Papa KristoNegovani vazhdoi shërbesat nëgjuhën shqipe. Më në fund emasakruan me sëpatë në pylline fshatit Negovan më 12 shkurt1906. Ai u bë martiri i parë nëpërpjekjet për të futur gjuhënshqipe në shërbesat e KishësOrtodokse.Bibliografia:1-Alqi Jani, Mitropolia greke eGjirokastrës mallkon banorët eNivanit të Zagories, Zagoria, korrik2003, faqe 2.

Papia i Jerapolit ishte dëgjues iApostull Joanit dhe më vonë iPolikarpit. Ai kishte lindur rrethviteve 70-75 pas Krishtit. Papiaishte dorëzuar Episkop i Jerapolittë Frigisë. Vdekja e tij mund tësupozohet rreth viteve 150.Shkrimet: Papia i Jerapolit shkroiveprën me titull Logjion i tëDielave dhe komentime të pesëlibrave (Ë ï ã ß ù í Êõñéáêþ íÅîçãÞóåéò åê ðÝíôå âéâëßùí).Kjo vepër u shkrua rreth viteve130-140 dhe fatkeqësisht kahumbur.

Papirusi ishte bimë ujore qëkultivohej në brigjet e Nilit nëDeltën e Egjiptit, në Etiopi etj.Bima arrin lartësinë dy deri nëkatër metra me kërcellin në formë

trekëndëshi. Papirusi në fillim upërdor si lëndë shkrimi në Egjiptdhe më pas e huazuan popujt etjerë të Lindjes.

Paqe. Në gjuhën hebraikeshalom, që ka kuptimin eshpëtimit. Shprehja e hebraike“paqja mbi ju” ishte njëpërshëndetje e zakonshme nëIzrael.

Paqësoret janë lutje, të cilatthuhen gjatë mbrëmësores,mëngjesores dhe LiturgjisëHyjnore ose gjatë shërbesave tëtjera të kishës. Quhen paqësoresepse fillojnë: “Me paqe le tilutemi Zotit”.

Parëlinduri (i). Në Dhiatën eVjetër i Parëlinduri ishte fëmijaqë lindte i pari dhe si i tillë kishtetë drejtën e dyfishit të pjesës sëtrashëgimisë atërore. Ndërsa nëDhiatën e Re, Krishti ishte iparëlinduri i virgjëreshës Mari.Krishti ishte i parëlinduri midisshumë vëllezërve (Romakëve 8,29).

Pasdarka kryhet pas ngrënies sëdarkës dhe përpara se të biem nëgjumë. Pasdarka është lutje përnatën që vjen, me qëllim që të jetëe qetë, paqësore dhe e sigurt.

224

Shërbesa përmban psallme dheurata. Pasdarka ndahet në tëMadhe dhe të Vogël. Pasdarkëne Madhe e kryejmë vetëm gjatëkreshmëve të mëdha që nga ditae hënë deri në të premten.Gjithshtu kryhet edhe të Hënën eMadhe dhe të Mërkurën eMadhe. Ndërsa Pasdarka e Vogëllexohet gjatë gjithë ditëve të tjera.Të dy këto shërbesa gjenden nëUratore.

Pastërtia e kishte kuptimin eaftësisë për të hyrë në Tempullpër të adhuruar Perëndinë.

Pasvargjet janë tropare tëmbrëmësores ose mëngjesores, tëcilat psallen përpara se të bëhetpërlëshimi. Pasvargjet ndahen nëngjallësore, kryqëtore, martirikeetj.

Pashka do të thotë kalim. Pashkaështë përkthimi i fjalës hebraike“Fashek”, që në gjuhën grekeðÜó÷á do të thotë kalim. Siçpërmendet edhe në librin eEksodit (12, 11), termi Pashkëbën fjalë kryesisht për ngjarjen edaljes së izraelitëve nga Egjiptidhe të shpëtimit të popullit tëPerëndisë gjatë natës së Eksodit.Mbas vendosjes së hebrenjve nëtokën e premtuar në Palestinë,

festimi i Pashkës ishte ngjarja mëe rëndësishme e popullit tëzgjedhur të Perëndisë. Pashkafestohej më datën 15 të muajitNisan, si përkujtim i daljes ngaskllavëria e Egjiptit dhe e kalimittë Detit të Kuq. Në vigjilje tëfestës, pra të premten më datën14 të Nisanit, therrej qengji dhetë shtunën, festohej Pashka.

Pashka judaike ishte si prototip ingjarjeve të mëvonshme të jetëssë Jisuit. Krishti e festoi Pashkëntë enjten në mbrëmje, pra mëdatën 13 të muajit Nisan, gjatëDarkës Mistike. Të nesërmen mëdatën 14 të muajit Nisan “qengjii Perëndisë” u sakrifikua (ukryqëzua). Mund të themi se

225

Pashka judaike ishte festapërkujtimore e eksodit, ndërsaPashka kristiane ishte përkujtimidhe përjetimi i Ngjalljes sëKrishtit, i cili u sakrifikua nëkryq për shpëtimin e njerëzimit.Në rastin e Pashkës judaike kemikalimin nga skllavëria e Egjiptit,ndërsa me Pashkën kristianekemi kalimin nga robërimi imëkatit, në Ngjalljen. Qengjisimbolizon Krishtin, ndërsagjaku i qengjit simbolizon gjakune Krishtit. Kalimi i Detit të Kuqsimbolizon Pagëzimin e Shenjtëdhe kalimin nga robëria emëkatit. Pashka kremtohej nëmuajin Nisan dhe ishte një festëe lëvizshme.

Patriku Ekumenik mban famën:“I perëndishmi Tërëshenjtëria etij, Kryeepiskopi iKostandinopojës, Romës së Redhe Patrik Ekumenik”. Ai ështëkryetar i Sinodit të Shenjtë. FroniEkumenik kryesohet, ngaTërëshenjtëria e Tij PatrikuEkumenik dhe 12 mitropolitët ehirshëm: i Efesit, Kalqidonës,Imvrit dhe Tenedhit, Filadelfias,Pergjit etj.

Patrologjia merret me jetën dheshkrimet e Etërve të kishës dhe

të shkrimtarëve të ndryshëmkishtarë.

Pavli (+67) ka lindur në qytetinTarso të Kilikisë, nga prindërjudej të diasporës, të cilët gëzonintë drejtën civile romake (Vep.22:3). Emri i tij ishte Saul dheshkonte në shkollën e Sinagogës.Gjithashtu ushtronte zanatin ethurësit të tendave. Më vonëstudioi te fariseu Gamaliel dhepërgatitej të bëhej Rabin.

Ishte fanatik në fenë judaike dhepersekutonte pa mëshirë tëkrishterët. Ai mori pjesë nëvrasjen me gurë të KryedhjakonitStefan. Madje kërkoi autoriziminnga Sinedri, që t’i përndiqte tëkrishterët dhe jashtë kufijve tëPalestinës. Në kohën që poshkonte për një mision në

226

Damask të Sirisë, rreth vitit 34,kaloi në fenë e krishterë nërrethana të çuditshme(Vep.Ap.22:6-8).Sapo mbërriti në Damask, ai upagëzua nga një i krishterë qëquhej Anania. Menjëherë paspagëzimit filloi të predikontemësimet e Krishtit në Sinagogë.Kjo gjë shkaktoi zemërimin ejudejve, të cilët deshën ta vrisnin,por e shpëtuan të krishterët, dukee zbritur me një kosh nga murete qytetit. Nga Damasku u nisdrejt shkretëtirës së Arabisë, kuqëndroi rreth tre vjet, duke u luture kreshmuar. Më pas u kthye nëJerusalem, ku u njoh me apostujtdhe filloi të predikontekrishterimin me zell të madh.Judejtë e kërcënuan përsëri dherreth vitit 45 u detyrua të shkontenë Antioki. Nga Antiokia filloiudhëtimet misionare. Udhëtimine parë misionar e bëri në vitin 46,i shoqëruar nga Barnaba dhe derinë njëfarë vendi nga UngjillorMarku. Në udhëtimin e dytëmisionar, që zgjati prej viteve 50-53, Pali i shoqëruar nga nxënësii tij Sila, vizitoi më parë kishatqë kishte formuar. Rrugës për nëListër mori edhe Timotheun.Udhëtimi i tretë filloi nëpranverën e vitit 53 dhe zgjatideri në verën e vitit 56. Gjatë këtij

udhëtimi, qëndroi dy vjet egjysmë në Efes, nga ku u detyruatë largohej pas një kryengritje tëpaganëve kundër tij, të udhëhequrnga argjendari Dhimitër. Ky ifundit punonte tempuj të vegjëltë Artemidës dhe duke parë sefitimet po i pakësoheshin ngasuksesi i predikimeve të apostullPavlit, nxiti edhe të tjerët nërevoltë. Rrëmuja e krijuar në Efese detyroi Pavlin të shkonte nëMaqedoni e prej andej në Iliri.Fakti që apostull Pavli kapredikuar Ungjillin në Iliri,përmendet te letra drejtuarRomakëve (15:19) “NgaJerusalemi e deri në Iliri kamkryer shërbimin e Krishtit”. Nëatë kohë Iliria bënte pjesë nëdioqezën Romake të Maqedonisë,të quajtur Provincia Maqedonia.Nga Iliria Apostull Pavli vajti nëGreqi dhe më pas u kthye nëJerusalem rreth vitit 58, ku uarrestua dhe u burgos nëkështjellën Antonia. Prej andej eshpunë të shoqëruar në Qezarepërpara Prokonsullit RomakFeliks, i cili e mbajti dy vjet nëburg, deri në vitin 60. PorFeliksin e zvendësoi Proc Festi,i cili deshi ta dërgonte Pavlin nëJerusalem, mirëpo apostull Pavlinuk dëshironte të binte në duarte judejve. Si shtetas romak që

227

ishte kërkoi të gjykohej nga vetëPerandori Neron. Udhëtimi përnë Romë ishte plot rreziqe dheperipeci. Në Romë nuk eburgosën, por e lanë të lirë nënmbikqyrjen e autoritetevepërkatëse. Atje qëndroi dy vjet(61-63) duke tërhequr në fenë ere shumë njerëz. Në vjeshtën evitit 66 burgoset përsëri (2 Tim.8). Gjatë kohës së qëndrimit nëRomë u martirizua më 29 qershortë vitit 67 duke i prerë kokën meshpatë.Bibliografia:1-Arkimandrit Justini, Nga thesarii shenjtorëve, botim i K.A.Sh-it,Tiranë 2004, faqe 208-210.2-Jovan Joco, Të dhëna mbimbretin e Shenjtorëve dhe disashenjtorë, Korçë, faqe 38-40.

Pavli Haxhillazi ka lindur nëElbasan më 7.2.1941. Mësimete para dhe shkollën e mesmepedagogjike i ka kryer nëvendlindje. Studimet e larta i kapërfunduar në Universitetin eTiranës, në Fakultetin e Historisëe të Filologjisë, në degën e gjuhëse të letërsisë shqipe, në vitet1958-1962. Në vjeshtën e vitit1962 u emërua në Institutin eHistorisë e të Gjuhësisë tëUniversitetit të Tiranës sipunonjës shkencor dhe më pas kavijuar punën në Institutin e

Gjuhësisë e të Letërsisë tëAkademisë së Shkencave tëShqipërisë, ku punon dhe sot sileksikolog e leksikograf. Prof.em. dr. Pavli Haxhillazi ështëbashkautor në disa veprathemelore të gjuhësisë shqiptare:- Fjalor i gjuhës së sotme shqipe(Tiranë, 1980);- Fjalor i shqipes së sotme(Tiranë, 1984);- Fjalor i shqipes së sotme(Tiranë, 2002);- Fjalor i shqipes së Plavës e tëGucisë (Tiranë, 2004);- Fjalor i gjuhës shqipe (Tiranë,2006);

Prej më shumë se 15 vjetësh ështëanëtar i redaksisë së revistësshkencore “Gjuha jonë”, që eboton Akademia e Shkencave tëShqipërisë dhe Instituti i

228

Gjuhësisë dhe i Letërsisë. Sëfundi ka përgatitur si bashkautordy vepra kushtuar Kryepeshkopittë parë të Kishës OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë, Dr.Visarion Xhuvanit: Vepra(Tiranë, 2007) dhe Na fletVisarion Xhuvani. Prof. em. dr.Pavli Haxhillazit i është dhënë“Pena e artë” për vitin 2008.

Pena ka qenë mjet shkrimi nëepokën bizantine pergamenët ishkruanin me bojë të murme,ndërsa dorëshkrimet në letërshkruheshin me bojë të zezë. Përtitujt përdoreshin edhe ngjyra tëtjera si jeshile, e floronjtë, everdhë etj. Gjithashtu këto ngjyrapërdoreshin edhe për zbukurimine kodikëve. Përdorimin e bojës sëkuqe e gjejmë nëpër titujt ekapitujve, ndërsa Perandorëtbizantinë i shkruanin letrat e tyrezyrtare me bojë të florinjtë.Shkrimet, vinjetat dhe kaligrafitërealizoheshin me anën e penës.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ ÁíôïõñÜêç,×ñéóôéáíéêÞ Áñ÷éôåêôïíéêÞ êáéÅ ð é ã ñ á ö é ê Þ , Ä Ý ó ð ï é í áÌ á õ ñ ï ì Ü ô ç , ÁèÞíá 1993, óåë.227-228.

Pendimi. Zoti i Gjithëmirë edinte se të krishterët edhe mbaspagëzimit do të mëkatonin. Ai i

njihte dobësitë e njerëzve dhe përkëtë arsye krijoi një mister tëveçantë, pra Pendim-Rrëfimin.Çdo i krishterë, çfarëdo mëkatiqë të kryej mbasi është pagëzuar,në rast se pendohet me sinqeritettë plotë dhe rrëfehet përpara Atitshpirtëror me mëshirë dhe besimte Perëndia, atëherë i falen tëgjitha mëkatet. Këtë mister tëShenjtë, Krishti e krijoi që nëmomentin kur u tha nxënësve tëtij: “Në të vërtetë po ju them, senga gjërat që do të keni lidhurmbi tokë do të jenë lidhur edhenë qiell; dhe të gjitha gjërat qëkeni zgjidhur mbi tokë do të jenëzgjidhur edhe në qiell” (Mateu18, 18). Zoti u tha apostujve:“Merrni Frymën e Shenjtë. Kujtdo t’ia falni mëkatet, do t’i jenëfalur, kujt do t’ia mbani, do t’ijenë mbajtur” (Joani 20, 23).Mbas apostujve të shenjtë, tëdrejtën për të falur mëkatet emorën pasardhësit e tyre,episkopët, të cilët kanë të drejtënt’i japin leje edhe priftërinjve mëtë devotshëm që të kryejnëmisterin e pendimit dhe të falinmëkatet e cilitdo që rrëfehet.

Pendikostia ishte njëra nga trifestat më të mëdha të hebrejve.Ajo ishte festa e korrjeve dhe efryteve të para. Kjo festë

229

kremtohej shtatë javë pasPashkëve (Levitiku 23, 15; Ligjii Përtërirë 16, 9). Festa ePesëdhjetores zgjaste vetëm njëditë dhe judejtë mblidheshin nëtempull. Judejtë e konsideroninJeruzalemin si qendrën e tyrefetare dhe kombëtare.

Ata grumbulloheshin nëJeruzalem për festën ePesëdhjetores ku festonin kalimine Detit të Kuq. Pesëdhjetorja ukujtonte judejve traditën e ligjittë Perëndisë në malin e Sinait, tëcilin e morën pesëdhjetë ditë paslargimit të tyre nga skllavëria eEgjiptit.

Pentarkia. Përkujdesjashpirtërore e të krishterëve nëmbarë botën është realizuar

nëpërmjet Patriarkanave. Kishaështë drejtuar nga Pentarkiad.m.th. nga pesë Patriarkana.Kishat e krishtera klanë qenë:1-Kisha e Romës në Perëndim, ethemeluar nga Apostull Pjetri.Kisha e Romës ka pasur nëjuridiksion gjithë Perëndimin dheIlirinë.2-Kisha e Kostandinopojës nëLindje, e themeluar nga ApostullAndrea. Kjo kishë kishte nëmbikqyrje Trakën, Azinë e Vogëldhe Pontin.3-Kisha e Aleksandrisë, ethemeluar nga Apostull dheUngjillor Marku. Aleksandria kapasur në juridiksion Egjiptin,Libinë dhe Pentapolin.4-Kisha e Antiokisë, e themeluarnga Apostull Pjetri (përpara setë themelonte kishën e Romës).Kjo kishë kishte në mbikqyrjeFenikin, Sirinë dhe Arabinë.5-Kisha e Jeruzalemit, ethemeluar nga vetë Jesu Krishti,duke pasur shtrirje gjeografike nëPalestinë (vendi ku jetoi dhepredikoi).Pesë Patriarkanat kishin të drejtadhe privilegje të barabarta:hirotonisnin mitropolitët qëkishin në juridiksionin e tyre,thërrisnin episkopët nëpër sinodelokale, pranonin dhe shqyrtoninnë sinode ankesat e mitropolitëve

230

etj. Për problemet teologjike dheorganizative të kishësPatriarkanat kanë qenëkrejtësisht të pavarura. Patrikëtedhe mitropolitët kanë rreth vetessinodin. Sinodi i Patriarkanëspërbëhet nga mitropolitët që kanë varësi, ndërsa sinodi imitropolive përbëhet prejepiskopëve që janë në varësinë emitropolisë. Pesë patriarkanatjanë të barabarta ndërmjet tyre.Episkopi i Romës është Primusinter pares që do të thotë i parindërmjet të barabartëve nërenditjen e primatëve të pesëpatriarkanave. Çdo patrik duhettë ketë komunikim të plotë mepatrikët e tjerë. Kjo realizohet meshkrimin e emrave në Diptikë dheme përkujtimin e tyre gjatëliturgjisë. Çdo patrik ështëautoqefal dhe i pavarur në fronine tij. Për nderet e barabarta tëpesë patriarkanave ështëdiskutuar në Sinodet Ekumenike.Bibliografia:1-Âëáóßïõ Éù. Öåßäá,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá, Ôüìïò Á,ÁèÞíá 1994, óåë. 854-860.

Pergameni përgatitej nga lëkurëte kafshëve dhe e ka marrë emrinnga qyteti Pergam i Musias, kupër herë të parë u përdor prejMbretit Evmeni II (197-158).

Përdorimi i pergamenit mori njëpërhapje të gjerë në shekullin III.Sipas dëshmisë së historianitkishtar Eusebio, ishte perandoriKostandini i Madh që urdhëroiqë Shkrimi i Shenjtë të shkruhejnë 50 fletë pergameni. Kështuduke filluar që nga shekulli IVfilluan të shkruhen edhe libratliturgjikë nëpër fletë pergameni.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ ÁíôïõñÜêç,×ñéóôéáíéêÞ Áñ÷éôåêôïíéêÞ êáéÅðéãñáöéêÞ, ÄÝóðïéíáÌ á õ ñ ï ì Ü ô ç , ÁèÞíá 1993, óåë.227-228.

Pesëdhjetore përmban himnetdhe leximet e të Dielave ngaPashka deri te Rushajet dhe tëDielën e gjithë Shenjtorëve.

Peshkatarë njerëzish. Krishti ifton dishepujt për t’u përgatiturnë misionin e madh të shpëtimittë botës. Nga peshkatarë tëthjeshtë ata u bënë predikues tëUngjillit të Krishtit. Të çuditshmena duken kriteret, me të cilatKrishti zgjedh dishepujt e tij. Aiftoi për tu bërë apostuj njerëz tëpashkolluar dhe jo të ditur, njerëztë varfër dhe jo të pasur. I ftoiata jo për gjëra të thjeshta porpër të ndryshuar historinë e botës,duke zhvleftësuar filozofi,

231

perandori, qytetërime, madjeedhe vdekjen.

Peshku ishte nga temat më tëpërdorura në shekujt II-VI.Zakonisht ikonizohej nëpër murete katakombeve. Të krishterëtpërdornin peshkun si simbol: a)Të Eukaristisë Hyjnore, b) tëpagëzimit, c) të besimit. Me pesëshkronjat É×ÈÇÓ të krishterëttregonin besimin e tyre mesimbolikën: “Jezu Krishti Biri iPerëndisë, Shpëtimtar”.

Petro (+67) ishte biri i Joanasë.Simoni e kishte origjinën ngaBetsadia e Galilesë. Në kohën kurpeshkonte në liqen, Krishti e ftoisë bashku me të vëllanë Andrean.

Më vonë i ndërroi emrin duke equajtur Kifa, ÐÝôñï, që do tëthotë gur. Petro ishte i martuar

dhe përmendet si babai iPentronilës dhe bashkëshort iMarisë. Së bashku me ApostujtJakov e Joan ishin tre nxënësit edashur të Zotit. Petrï u bë korifeui Apostujve dhe mori pjesë nëmënyrë aktive në të gjithëaktivitetin publik të Krishtit.Petrï e mohoi shpëtimtarin parapësimeve, por falë pendimit urehabilitua. Gjatë festës sëpendikostisë Petrï predikoi nëmënyrë aq prekëse saqë 3000veta u ndriçuan dhe u pagëzuan.Veprat e Apostujve japininfomacionet e fundit përaktivitetin e Petros, nëkomunitetin e Krishterë tëJerusalemit (Vep. 12:19).Apostull Petro ka predikuarungjillin në Palestinë, në Pont, nëGalati, në Betani, në Kapadokidhe në Maqedoni. Apostull Pavlina vërteton se Petro gjendejbashkë me të në Antioki në vitin49 (Galat. 2:11-14). Koha e gjatëe qëndrimit të tij në Antioki, qëishte kryeqyteti i Sirisë, krijoitraditën, e cila e njeh sithemeluesin e Kishës së atjeshme.Apostull Petro vajti në Romë,pak muaj para përndjekjes sëNeronit dhe u martirizua në vitin64 ose 67 në kodrën e Vatikanit,në vendin ku më vonë u ngritKisha për nderin e tij. Apostull

232

Petro ka shkruar dy letrat, qëmbajnë emrin e tij në Dhiatën eRe. Me të parën u drejtohet tësapopagëzuarve të Azisë tëVogël, duke i këshilluar ata që tëjetojnë simbas kërkesave të jetëssë re, si të rilindur, ndërsa nëletrën e dytë, këshillon tëkrishterët moralisht.Bibliografia:1- Ì ç ÷áÞë Ãáëáíïý, Âßïé ôùíÁãßùí, ôïì. Ä, ÁðïóôïëéêÞÄéáêïíéÜ, ÁèçíÜ 1988.

Petro Xhuveli (1909-1999) kalindur më 1909 në Qeparo, kumori edhe mësimet e para. Nëvitin 1919, në moshëndhjetëvjeçare, vëllai i tij i madhEpaminonda e mori në Athinë kupërfundoi gjimnazin e djemve nëvitet 1926-1928. Më pas ai udiplomua për mësues dhe që ngaviti 1928 punoi në arsim derisadoli në pension më 1960. Gjatëmësimdhënies në fshatrat e rrethittë Vlorës ai u njoh me atëKozmain nga Bestrova, KoçoFështin, Theofan Popën etj, tëcilët i ndihmonte me përkthimetqë bënte nga greqishtja. Që ngaviti 1950 dhe deri sa ndërroi jetëPetro Xhuveli ka përkthyer rreth70 libra fetarë, nga të cilët vetëmnjëri mundi ta shohë dritën ebotimit në vitin 1997 në Athinë.

Ky libër titullohet “Jeta ePërjetshme”. Në vitet e lirisëfetare Petrua ushtroi detyrën eepitropit në manastirin e ShënDhimitrit dhe në kishat e fshatitQeparo. Gjithashtu ai ishte psalte predikues dhe zhvillontemësimet e katekizmit me fëmijët.Ndërkohë vazhdoi punën mepërkthimet dhe artikujt që i botoinë gazetën “Ngjallja”. Dukepunuar gjithë jetën për Perëndinë,Petro Xhuveli ndërroi jetë më 7maj 1999.Bibliografia:1-Vasil Kaskadami, Mësuesi iQeparoit, Ngjallja, qershor 1999,faqe 11.

Petro Zheji ka qenë njëintelektual disident, që nukpajtohej me regjimin. Që në vitete rinisë, Petros iu mohua e drejtae ushtrimit të profesionit. Pasi elanë ca kohë pa punë, më pas edetyruan të punonte si përkthyesme normë. Atë e syrgjynosën nëburg dhe në psiqiatri, ku vetëmpër hir të Zotit ia doli mbanë tëmbijetonte. Petro ka përkthyerkëto vepra Kristologjia, Hyrje nëalegoritën, Don Kishotin, Vitete zemërimit, Zoti president,Papa jeshil etj. Kontributi i tijpër gjuhën shqipe është shumë içmuar. Nga librat e tij në lëmin e

233

gjuhësisë përmendimSanskrinishtja dhe shqipja,Gjuhët e vjetra dhe shqipja,Gjuhët moderne dhe shqipja,Universaliteti i gjuhës shqipe etj.Petro Zheji është një intelektual imirfilltë, i cili meriton të njihetnga brezi i ri, sepse ështëparadigma e njëriut shpresëtar,që diti ta ruante besimin gjatëviteve të diktaturës.Bibliografia:1-Lluka Qafoku, Disa fjalë mbipersonalitetin e Petro Zhejit,Tempulli Nr.3, Korçë 2001, faqe108-110.

Petro Ketri (+2002) nga Sinicae Korçës ka qenë ndër të parëtqë ka psalur në Kishën katedraletë Ungjillëzimit në Tiranë pasrihapjes së kishës.

Ndonëse në moshë të shkuar XhaPetro vinte rregullisht në kishëgjatë të kremteve, zinte vendin nëpsaltir dhe i psalte Perëndisë.Këtë punë e bënte falas pashpërblim nga kisha. Vitet efundit ka qenë psalt tek kisha eShën Prokopit në Tiranë. Një tëdielë marsi të vitit 2002 PetroKetri erdhi si gjithnjë për tëpsalur në kishë, lëçiti Apostullinme zërin e tij melodioz, u kunguame trupin dhe gjakun e Krishtitdhe porsa mbërriti në shtëpi,dorëzoi shpirtin tek Perëndia. Tëdielën që pasoi mungesa e Petrosnë psaltir ra në sy të besimtarëve,të cilët kishin mbushur kishën eShën Prokopit. Në fund tëpredikimit ftova besimtarët epranishëm që të luteshin përshpirtin e Petro Ketrit, i cili i psaliPerëndisë deri në momentin efundit të jetës. Ka qenë diçkashumë mallëngjuese për mua dhebesimtarët e pranishëm.Emocionet që kam përjetur nukdo t’i harroj kurrë, sepse kampasur respekt për psaltin e urtëPetro, me të cilin më lidhninkujtimet e ditëve të para tërihapjes së Kishës Katedrale tëUngjillëzimit.

234

Bibliografia:1-Nasi Hobdari, Nderim për psaltinPetro Ketri, Ngjallja, prill 2002,faqe 2.2-Andrea Llukani, Rëfimet eTeologut, Tiranë 2005, faqe 79.

Pëllumbi simbolizon paqen eshpirtit në Parajsë. Quhet sisimboli i përjetësisë dhe ipastërtisë, sipas fjalëve të Zotit:“Bëhuni të zgjuar si gjarpërinjtëdhe të pastër si pëllumbat”(Mateu 10, 16).

Përlëshimi është urata që thotëkleriku në përfundim të çdoshërbese fetare. Kemi dy llojPërlëshimesh: 1- Përlëshimi iMadh. 2- Përlëshimi i Vogël.Dallojnë nga njeri-tjetri sepse nëtë madhin përmendim më shumëemra shenjtorësh.

Përlëshorja është tropari mëkarakteristik i një të kremteshenjtori dhe këndohet në fund tëmbrëmësores, përparapërlëshimit. Gjithashtu këndohetgjatë Mëngjesores dhe LiturgjisëHyjnore.

P ë r m b i s h e n j t a ( e ) . EPërmbishenjta ka vendin e parë,nderin e parë. Shkrimi i Shenjtëe përmend shumë Shën Marinë.Folën dhe shkruan për të gjithë

etërit e Kishës. Me emrin e saj umor Sinodi III Ekumenik. Eparaqitën agjiografët. E nderojmëne besimtarët dhe do ta nderojmëderi në fund të botës, siç e thaajo vetë: “…se që tani e tutjegjithë brezat do të më lumërojnë”(Luka 1, 48). Nuk ekzistontropar që të mos mbarojë mevargje kushtuar tëPërmbishenjtës. Pjesa më emadhe e himnografisë sonë ipërkushtohet Nënës së Perëndisë.

Përndjekjet. Pothuajse të gjithëperandorët romakë, përpara se tëmbretëronte Kostandini i Madh,i kanë përndjekur të krishterëtduke filluar që nga Neroni (54-68) e deri te Diokleciani (248-305). Përndjekjet qenë të shumta,por historiani Honore e përcaktoinë dhjetë numrin e tyre, duke ikarakterizuar këto si më tëpërgjakshmet. Numri dhjetë, upranua si simbolik duke ukrahasuar me dhjetë plagët(fatkeqësitë) e Faraonit, të cilatjanë konsideruar si prototip ipërndjekjeve ndaj të krishterëve.Vetë Zoti ynë Jesu Krishti kishteparathënë: “Atëherë do t’jumundojnë dhe do t’ju vrasin. Tëgjithë popujt do t’ju urrejnë përshkakun e emrit tim. Atëherëshumë do të lenë fenë do ta

235

tradhëtojnë njëri-tjetrin dhe dota kenë mëri njëri-tjetrin. Shumëprofetë të rremë do të ngrihendhe do të gënjejnë shumë veta.Do të shtohet padrejtësia dhedashuria e të shumtëve do tëftohet. Por kush do të durojë derinë fund, do të shpërblehet”(Mateu 24, 9-13).

Përshpirtje është shërbesa gjatësë cilës kisha lutet për shpirtrat etë krishterëve të fjetur. Kjoshërbesë kryhet në ditë tëcaktuara, si për shembull pas tëtretave, të nëntave, të dyzetaveetj.

Pilati (26-36) ishte guvernatori iprovincës romake të Judesë.Sipas historianit hebre Josif,Krishti kishte shëruar gruan ePilatit.

Pikturat murale i kemi dyllojesh: a) afresqet (al fresko) qëpikturohen mbi suva të njomë dheb) (al secco) të cilat pikturohenmbi suva të thatë. Afresqetpikturohen mbi suva të njomësepse vetëm me këtë mënyrëmund të realizohet kjo teknikë.Ngjyrat depërtojnë thellë në suvadhe bëhen një me të. Kjo ështënjë mënyrë e vështirë, e cilakërkon që ikonografi të jetë me

përvojë dhe i shkathët sepse nësethahet suvaja nuk është e lehtë tëbëhen korrigjime. Ana pozitive ekësaj teknike është se ngjyratdepërtojnë tek njera-tjetra dherrezistojnë në shekuj. Bizantinëtnuk preferonin al seccodomethënë pikturën mbi suva tëthatë, sepse vepra të tilla nuk irezistonin kohës. Të gjithapikturat murale që kanëmbërritur deri në ditët tona janëafresqe.

Pimantika rrjedh nga folja egreqishtes së vjetër ðïéìáßíù ?qëdo të thotë baritoj. Ky baritim,ka në qendër të tij grigjën ePerëndisë dhe përkujdesjen eBariut. Pimantika, është një lëndëe veçantë e degës praktike tëTeologjisë, e cila studion parimetdhe metodat të cilat do tëzhvillohen në veprën shpëtimtaretë Kishës. Zoti ynë Jisu Krishtnë Dhjatën e Re, e shfaq veten eTij si një Bari i mirë. Krisht ështëKryebariu, Biri i Perëndisë, iDërguari i Perëndisë në tokë i cilikujdeset për njerëzit e Tij dhe idrejton ata në grigjën e vërtetë.Bibliografia:1-Maksim Çuko, Përmesshkrimeve, Tekno Paper, Tiranë2005, faqe 7.

236

Pjer Abelard (1079-1142) kalindur në Pale, pranë Nantës, më1079. Abelardi pati një jetë tepërtë trazuar. Si profesor në Parispati lidhje dashurie me njënxënësen e tij të shquar Heloiza,që ishte mbesa e kanonikutFylber. Ky e kapi Abelardin dhee trodhi. Duke u bërë murgj që tëdy Abelardi me Heloizën mbetënderi në fund të jetës miq intimë.

Hekoiza u mbyll në manastirin eArzhentejit, ndërsa Abelardi nëatë të Sen Xhënevierës. Abelardinuk pati një fat të mirë edhe simurg, sepse e dëbuan nga disamanastire, sepse i qortontemurgjit. Gjithashtu pati mjafttelashe edhe për shkak të idevetë tij teologjike, prej të cilave udënua nga papët dhe nga sinodet.Abelardi vdiq në vitin 1142. Nga

veprat e tij mund të përmendim:1) Pikërisht dhe jo Sic et non(1121), 2) Dialektika Dialctique(1121), 3) Hyrje në TeologjiIntroduction a la theologie(1125) etj. Gjithashtu letrat eAbelardit dhe Heloizës janëbotuar në librin Hëloiza dheAbelardi Heloise et Abelard(1948).Bibliografia:1-Didie Zhylia, Fjalor i Filozofisë,Shtëpia Botuese Enciklopedike,Tiranë 1994, faqe 7.

Pleqtë ishin kryetarë fisesh dheruanin me fanatizëm traditën. Nëepokën e Dhiatës së Re pleqtëqenë: 1-Udhëheqës fetarë çifutë.2- Kryetarë të bashkësive tëkrishtera.

Plotësoret janë lutje, të cilatfillojnë me: “Le t’ia plotësojmëlutjen tonë Zotit”. Plotësoretthuhen gjatë mbrëmësores, nëpërfundim të mëngjesores dhe nëLiturgjinë Hyjnore.

Polikarpi i Smirnit (70-156) kalindur rreth viteve 70 pas Krishtitnë Smirni. Ai ishte nxënës iApostull Joanit, prej të cilit udorëzua Episkop i Smirnit. Udallua në ndeshjet me heretikëtMakrianon dhe Ualetianion. Në

237

debatet për festimin e Pashkës,që u zhvilluan rreth vitit 155 nëRomë, ai luajti rol aktiv. Më 23shkurt të vitit 156, Polikarpi ukap nga Antonio Piu në Smirnidhe u martirizua në stadiumin eqytetit. Në kohën e martirizimitai ishte në moshën 86-vjeçare.Kujtimin e tij e festojmë më 23shkurt. Shkrimet: Letër drejtuarFilipianëve (ÅðéóôïëÞ ðñïòÖéëéððçóßïõò), e cila ështëshkruar në vitin 108 dhe përbëhetprej 14 kapitujsh. Origjinalitetine kësaj letre e dëshmojnë Irineu,Eusebi, Jeronimi dhe Foti.Bibliografia:1- Êùíóôáíôßí ïõ Ã. Ì ð ü í ç ,×ñéóôéáíéêÞ Ãñáììáôåßá, (Ïéëåãüìåíïé Áðïóôïëéêïß ÐáôÝñåò),ÁèÞíá 1977, óåë. 262-273.2-Arkimandrit Justini, Nga thesarii shenjtorëve, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 2004, faqe 76-77.

Predikimi është lëçitja e fjalës sëPerëndisë dhe bëhej me anën eapostujve të Krishtit. Predikimikryhet gjatë Liturgjisë Hyjnore.Predikuesit zakonisht janëhieromonakë, arkimandritë,klerikë dhe teologë laikë.

Premonstatentëve. Ky urdhër uthemelua nga Norbert, prift nëKolonia me origjinë nga provincaRenanë. Para se të përqafonte

jetën monakale, Nerbert kishtebërë një jetë të ç’thurur nëoborrin e mbretit Gjerman EnrikuV, por pasi u shemb përtokë nganjë rrufe pa pësuar asgjë, vendositë largohej nga jeta që bënte dhetë mbyllej në një manastir. Kaloinjë pjesë të kohës në Kolonia(Gjermani), madje predikoipendesë, duke shkuar nga njëvend në tjetrin. Me bekimin epapës në fund u vendos nëPremonstratum, ku themeloiurdhërin e Premonstatentëve.Murgjit e këtij urdhëri, janëaktivizuar si misionarë.

Priftërinjtë. Në Dhiatën e Vjetërpiftërinjtë qenë ata të cilëtcelebronin shërbesën fetare nëtempull. Ata kujdeseshin përflijimet si dhe për mësimin epopullit. Priftërinjtë kishin përdetyrë që të kujdeseshin tëmbanin ndezur prushin në altarine temjanit, i cili ishte edhe vendimë i shenjtë i tempullit.Priftërinjtë ndaheshin nënjëzetekatër grupe, ku secili prejtyre shërbente një javë nëtempull. Priftërinjtë e Izraelitshërbenin vetëm në tempullin eJeruzalemit.

Priftëria. Misteri i Shenjtë meanën e të cilit hirotoniset dikush.

238

Dorëzimi në gradën e priftitkryhet prej episkopit gjatëLiturgjisë Hyjnore. Që dikush tëhirotoniset në prift duhet tëplotësojë këto kushte: 1-Të jetë ikrishterë ortodoks. 2-Të jetë tëpaktën 26 vjeç. 3-Të ketë dëshmitë mirë në ambjentin përreth tij.Priftërinjtë kryejnë të gjithaMisteret e Shenjta përveçhirotonisjes, shenjtërimit tëMiros dhe përurimit të kishës.Misterin e Pendim-Rrëfimit, ekryejnë vetëm ata të cilët marrinnjë leje të veçantë nga Episkopi.

Primati Papal. Papët kishingjithmonë pretendime përsupremaci ndaj patrikëve të tjerë.Kisha e Perëndimit filloi të mosta njihte më kanonin e 28-të tëSinodit IV Ekumenik tëKalqedonës, në të cilin të drejtate ndereve qenë të njëjta. I parindërmjet të barabartëve (Primusinter pares). Ata pretendonin përsupremaci, d.m.th. të ishin kreui Kishës dhe ta thonin ata fjalëne fundit, për të gjitha problemetteologjike e organizative tëKishës. Ndërkohë që në Lindje tëtre Patriarkanat e tjera qenëkrejtësisht të pavarura ndërmjettyre dhe Patriku iKostandinopojës nuk kishtezotërim mbi to. Pra Kisha deri

në atë kohë drejtohej ngaPentarkia d.m.th. pesëPatriarkana. Primatin papal,papët e bazonin në një koleksionkanonesh kishtare, me autorIsidorin e Seviljes. Por, në fakt,ky nuk ishte autori i tyre, prandajato kanone u quajtën “KanonePseudoisidoriane”. Këto kanoneu jepnin papëve pothuajse tëgjitha të drejtat që kishinëndërruar prej shekujve dhesiguronin supremacinë e tyre. Mekëtë akt ata i fyen rëndë patrikëtdhe episkopët e Lindjes, dhegjithë kishën, duke u bërë kështushkaktarë për ndarjen e Kishës.Kjo teori çoi së fundi, në krijimine Shtetit Papal në vitin 754 dhenë pretendimet e papëve përnënshtrimin ndaj tyre tëperandorëve e princëve. Ky faktshkaktoi pakënaqësinë eKostandinopojës. Kjopakënaqësi u shtua më shumë nëvitin 800, kur me bekimin ePapës, Karli i Madh u kurorëzuaPerandor. Deri më atë kohë tëgjithë besonin se kishte vetëm njëPerandori, si dhe një Kishë tëvetme.Bibliografia:1-Âëáóßïõ Éù. Öåßäá,ÅêêëçóéáóôéêÞ Éóôïñßá, Ôüìïò Â,ÁèÞíá 1995, óåë. 93-97.

239

Probi (+282) ka lindur nëSirmium të Panonisë. Në moshën44-vjeçare ai u bë perandor dhembretëroi për rreth gjashtë vjet.Probi u shqua në luftë kundërfiseve gjermane, franke e vandaleduke i detyruar ata të largoheshinnga kufijtë e perandorisë.

Në një ditë vere të vitit 282,ndërsa po drejtonte punimet përtharjen e kënetave në Sirmium,ushtarët u rebeluan, flakënlopatat dhe rrokën armët duke evrarë perandorin.Bibliografia:1-Tajar Zavalani, Histori eShqipnis, Phoenix, Tiranë 1998,faqe 43-49.

Profeci. Me këtë term kuptojmëdiçka të parathënë, e cila ishte efrymëzuar prej Shpirtit tëShenjtë.

Profetë quhen ata njerëz tëperiudhës parakristiane të cilëtPerëndia i përdori për tëtrasmetuar mesazhin dhedëshirën e Tij. Profetët i thonëbotës ato çka i ndriçontePerëndia. Gjithmonë predikojnëvetëm ato që duhet të dëgjojëpopulli i Izraelit. Prandajgjithmonë fillojnë të flasin mefrazat: “Këtë thotë Perëndia” apo“këtë thotë Zoti iGjithëpushtetshëm”. Janë pra,një pasqyrë mbi të cilën bienmesazhet e shenjta dhepasqyrohen te bota, sepse popullinuk është në gjendje të dëgjojëdhe të pranojë direkt mesazhe ngaPerëndia. Profetëtklasifikoheshin në të Mëdhenjdhe të Vegjël. Kjo ndarje bëhetduke u bazuar në madhështinë eveprës së shkruar që lanë pas.Kjo duket qartë nga shembulli iprofetit Ilia i cili nuk përmendetas tek të vegjlit dhe as tek tëmëdhenjtë, pasi nuk la asnjëvepër të shkruar, e megjithatëështë profeti më i njohur. Profetëte mëdhenj janë: Isaia, Jeremia,Jezekieli dhe Danieli. Profetët evegjël janë: Osea, Amos, Jonas,Naun, Sofonia, Zakaria, Joeli,Avdia, Mikea, Abakumi dheMalakia. Të shumtë ishinprofetët që folën për ardhjen e

240

Krishtit. I fundit prej tyre ishteShën Joani.Bibliografia:1-Äçìçôñßïõ Ð. Ñßæïõ, Áãéïëïãßá,åêäüóåéò Áã. ÖùôåéíÞ çÓáìáñåßôçòá, Èåóóáëïíßêç 1983,óåë. 133-137.

Proselitizëm quhet përpjekja përtë tërhequr ithtarë te një fe, memjete dhe forma të ndryshme.

Protestant e ka origjinën ngafjala latine protestation që do tëthotë protestë dhe përfshin gjithëata që u shkëputën prej KishësRomano-katolike në shekullin e16-të. Komunitetet protestantenuk pranojnë Traditën e Shenjtë,hierarkinë kishtare, misteret dhenderimin ndaj shenjtorëve. Disanga sektet protestante jane:luterianët, anglikanët,anabaptistët, ungjillorët,presbiterianët etj.

Potiri i Shenjtë simbolizon gotënqë përdori Krishti në DarkënMistike. Përdoret për kungimine besimtarëve.

Portik ka kuptimin e një hajatitë mbuluar prej çatisë dheqëndronte mbi shtylla. Në Bibëlkemi disa raste portikësh, si përshembull portikët e pishinës sëBetesdës, portikun e Solomonit

etj. Portiku i Solomonit gjendejnë pjesën lindore të tempullit dheu rindërtua nga Herodi. Portikuishte vendi ku mbaheshin fjalimedhe bëheshin shkëmbimetregtare. Aty ka predikuar Krishti(Joani 10, 23) dhe janë bërëmbledhjet e para të të krishterëve(Veprat 5, 12).

Psalltiri është libri liturgjik, i cilipërmban 151 psallme të Davidit.Psallmet në mënyrë analoge mepërmbajtjen e tyre ndahen në:psallme të pendimit, psallmelavdërimi etj.

Psallmet më të rëndësishme janëato që përshkruajnë jetën,pësimet dhe triumfin e Krishtitose siç quhen ndryshe psallmeMesianike të cilat janë: 2, 8, 15,21, 39, 40, 44, 67, 68, 71, 77,

241

96, 108, 109, 116 dhe 117.Psallmet janë ndarë në 20ndenjësore (kathizma), gjatë tëcilave besimtarët qëndrojnë tëulur nëpër vendet e tyre. Psalltirika përdorim shumë të gjerë nëshërbesat e kishës, nëMbrëmësore, Pasdarkë,Mëngjezore, Liturgji Hyjnore etj.

Psaltët. Nëpër Kishat Ortodokseka dy psaltë, i majti dhe i djathti.Ky i fundit quhet protopsalt dheduhet që të ketë vesh të mirëmuzikor, zë kumbues si dhenjohuri të muzikës bizantine.Zakonisht pranë protopsaltitqëndrojnë psaltë të tjerë, të cilëtmbajnë iso.

Pulqeria (+435). Në shekullin IVnë fronin e Perandorisë Bizantineu ngjit Pulqeria. Ajo ishte bija embretit Arkal dhe motra eTheodhosit të Madh. Ky i fundit,meqënëse ishte i dobët ngakarakteri u udhëhoq nga Pulqeriaqë ishte shumë e kulturuar,dinamike, e zgjuar ndonëse qevetëm dy vjet më e madhe se ai.Pulqeria u martua me Markianin,i cili ndonëse rridhte nga njëfamilje e varfër bëri karrierë nëushtri alë aftësive të tij. Markianikur u martua me mbretëreshënPulqeria ishte në moshën 60-

vjeçare. Pas vdekjes sëTheodhosit të Madh, Pulqeria uzgjodh perandore. Pulqeria krijoiUniversitetin e Kostandinopojës,ndëroi kisha të mrekullueshme,manastire etj. PerandoreshaPulqeria organizoi Sinodin IIIEkumenik në Efes dhe së bashkume Markianin Sinodin e IV nëKalkidonë. Pulqeria vizitoiqytetin e Antipatreas (Beratin),të cilin e pagëzoi me emrin e sajPulqeriopolis, që do të thotëqyteti i Pulqerias. Gjithashtundërtoi Manastirin e Shën MërisëVllahernës. Pulqeria fjeti më 18shkurt 435.Bibliografia:1-Maksim Çuko, Qytetërimi dheKrishterimi në Myzeqe, TeknoPaper, Tiranë 2004, faqe 39.

Puna. Krishti i grumbulloidishepujt gjatë punës, dukepeshkuar për të nxjerë bukën egojës. Apostujt qenë njerëz tëthjeshtë e punëtorë që i siguronintë ardhurat me djersën e ballit.Shumica e dishepujve qenëpeshkatarë, vetë Krishtiushtronte zanatin e marangozit,ndërsa apostulli i kombeve Pavliishte thurrës tendash. Fraza eUngjillit: “Gjithë natën u lodhëmduke hedhur rrjetat” vërteton mësë miri se apostujt qenë shembull

242

i vullnetit në punë. Prandaj edheKrishti jo pa qëllim i thirridishepujt në kohën e punës, përtë na dhënë të kuptojmë se ikrishteri jeton duke punuar mendershmëri dhe se për të punanuk është qëllim por mjetndihmës. Qëllimi kryesor i tijështë shpëtimi. I krishteri nukduhet që ta shesi shpirtin e tij përhir të punës dhe parave.Gjithashtu ai nuk duhet tëpranojë që të jetojë në kurriz tëtë tjerëve ose të hajë bukën ebrujtur me mëkat. I krishteriduhet të punojë sepse të gjithëpunojnë e lodhen. Punojnëapostujt, punon Krishti, Atiqiellor, Shpirti i Shenjtë, me njëfjalë të gjithë punojnë përshpëtimin e njeriut. Prandaj edhenjerëzit nuk duhet t’i ndahenpunës.

Pushimi. Me termin pushimkuptojmë ndërprerjen e punësgjatë një dite të javës për t’iakushtuar adhurimit të Perëndisë.Hebrenjtë kishin përcaktuar siditë pushimi ditën e shtunë (sipasporosisë së katërt të dekalogut).Të krishterët kanë si ditë pushimitë dielën si dita e Ngjalljes sëKrishtit, ndërsa myslimanët kanëvendosur ditën e premte.

Q

Qelia e ka preardhjen nga fjalalatine cella dhe quhet ajo dhomëku banon murgu ortodoks.Pretendohet për një dhomë tëvogël e të thjeshtë, me pak orendi.

Qengji. Sipas Zbulesës Krishtiquhej Qengji i Perëndisë, qëtherret për shpëtimin e botës. Kjosimbolikë vjen kryesisht ngaprofecia e Isaisë 53, 7-8. Tevargjet e Dhoksologjisë themi:“Zot Perëndi, qengj i Perëndisë,i Biri i Atit, ti që ngre mëkatin ebotës, mëshirona”.

Qethja është shërbesë kishtare,e cila përdoret kur një burrë osegrua përqafon jetën monakale.Quhet qethje sepse në kohët elashta kandidatit për murg iqetheshin krejtësisht flokët nëshenjë të përkushtimit te Perëndia(Veprat 18,18). Qethjashoqërohet me vënien e duarve nëkokë.

Qesari ka qenë episkopi i parë ikomunitetit të krishterë tëDurrësit. Qesari ishte apostullnga të 70-t. Ai qe hebre me

243

origjinë nga Aleksandria, ngahebrenjtë e diasporës. Ai më parëquhej Apollon dhe pas pagëzimitmori emrin Qesar. Në fillim egjejmë duke predikuaurkrishterimin në Efes dhe më pasnë Korinth. Fama e tij ishteshumë e madhe saqë konkuronteedhe vetë Apostull Pavlin.

Në një dorëshkrim të vjetër qëgjendet në bibliotekën e Kishëssë Jerusalemit Shën Qesaripërmendet si episkop i parë ikomunitetit të krishterë tëDurrësit. Qesari më vonë do tëfronëzohej episkop i Koronës nëPeloponez, pasi dorëzoi nëDurrës, pasardhësin e tij Astin, icili e drejtoi Kishën e Durrësit nëkohën e perandorit Trajan (98-117).

Bibliografia:1-Anthim Aleksudhi, Përshkrim ishkurtër historik i Mitropolisë sëShenjtë të Beratit, Korfuz 1968,faqe 146

Qirjo Nikolla së bashku me Ing.Petrika Shalësin kanë kryermeremetime të ndryshme përrikonstruksionin e Kishës sëUngjillëzimit. Veprën e tij evazhdon sot e bija MarianaNikolla, e cila ka dhjetë vjet qëjep lëndën e matematikës nëUniversitetin “Logos”.

Qipro njihet në Dhiatën e Vjetërsi ishull me emrin Kedar (Jeremia2, 10). Që prej vitit 22 paraKrishtit ishte eparki romake merezidencë në Pafo. Nga Qipro ekishte origjinën Barnaba (Veprat4, 36) dhe Mnasoni (Veprat 21,16).

244

R

Rabin ka kuptimin e mësuesit tëligjit, ndaj të cilit hebrenjtë kishinrespekt të madh.

Raso quhet veshja e jashtme eklerikëve ortodoksë. Deri nëshekullin XIX rason e vishninvetëm klerikët e rangut të lartë,ndërsa klerikët e martuar vishninveshjet vendore. Në vitet nëvazhdim, u vendos që raso tëvishet prej gjithë klerikëveortodoksë.

Regjistrimi i popullsisë bëhej përtë llogaritur numrin e banorëve,me qëllim që t’u vilnin taksat.Regjistrimi kryhej çdokatërmbëdhjetë vjet. Regjistrimiqë përmendet në Ungjillin sipasLukës ishte i pari që përfshinteedhe betimin e besnikërisë ndajperandorit.

Robia balilonike e papëvenjihet në historinë e katolicizmitajo periudhë, e cila duke ukrahasuar me robinë Babiloniketë Izraelitëve, që zgjati 70 vjet.Në këtë periudhë papët, u kthyennë vegla të verbëra në duart e

mbretërve të Francës, d.m.throbër të tyre. Shtatë papë, e patënrezidencën e tyre në Avinjon përnjë periudhë prej 70 vjetësh(1309-1379). Robia e papëvepushoi në vitin 1379.

Roger Bacon (1214-1292) kalindur më 1212 në Somerst.Murgu anglez i urdhërit tëfrançeskanëve, Roger Bacon ungrit kundër sistemit skolastik.Përveç njohurive teologjike,filozofike, shkencave të natyrës,mjeksisë dhe astronomisë, Baconzotëronte në mënyrë të përsosurgjuhët greke, hebraike dhe arabe.

Ai luftonte kundër rutinës dheautoritetit në fushën e shkencëssi burim i shumë lajthitjeve dhekërkonte që shkenca të bazohetnë eksperiencën dhe në vrojtimine fenomeneve, që filozofia të

245

bazohej në njohjen e veprave tëAristotelit në origjinal, ndërsateologjia në studimin e Biblës.Për shkak të ideve të tij tëavancuara dhe pse fshikullontepa mëshirë të këqijat qëekzistonin në gjirin e kishës,Baconit iu desh të qëndrojëshumë vjet i mbyllur në manastir(1277-1292). Bacon ka bërëkomente rreth veprave tëAristotelit De Speculis, LaMetaphysica, De computonaturali etj. Gjithashtu Baconishte i pari që zbuloi faktin sekalendari latin ishte i gabuar.Bibliografia:1-Didie Xhylia, Fjalor i filozofisë,shtëpia botuese Enciklopedike,Tiranë 1994, faqe 42.

Roma në fillim ishte një shtet ivogël i themeluar në vitin 753para Krishtit nga bashkimi i disafiseve baritore, por me kalimin ekohës, pasi u forcua mundi tësundonte mbarë gadishullinApenin dhe Siçilinë. Mbasluftrave të përgjakshme, munditë shkatërronte kartagjenasit,maqedonët, galët, spartët dhe tëzotëronte toka deri në Afrikën eVeriut. Më pas pushtoi Spanjën,Greqinë Palestinën dhe Sirinë. Qënga viti 753 dhe deri në vitin 509para Krishtit, Roma sundohej

prej mbretërve. Ndërsa prej vitit509 para Krishtit deri në vitin 46para Krishtit, ka qenë republikëqë udhëhiqej nga patrikët, senatie dy konsuj të cilët emëroheshinçdo vit. Në vitin 46 para KrishtitJul Qezari shpallet Perandor. Pasvrasjes së Jul Qezarit në vitin 44para Krishtit në pushtet vjenOktaviani, i cili në betejën e Aktitnë vitin 31 para Krishtit mundiAntonion dhe Kleopatrën dhemundi të pushtojë Egjiptin.Sipërfaqja e tokës nga Spanja ederi tek Tigri e Eufrati, dhe ngaBritania, Rini e Danubi deri tekkufijtë e Etiopisë, u gjendën nësundimin e Perandorisë Romake.Të gjitha vendet e pushtuarandryshonin ndërmjet tyre si ngagjuha, qytetërimi, feja dhemënyra e qeverisjes. Roma nëçdonjerin nga këto vendeushtronte forma të ndryshmeqeverisje. Zonat e pushtuara iqeveriste një epitrop perandorak(Procurator). Qendra e gjithëperandorisë ishte Roma mebanorët e shumtë, monumentetdhe Pazarin Romak (ForumRomanum). Bashkimin eperandorisë e ruante e drejtaromake e cila buronte ngaPerandori dhe përcaktonte merreptësi çështjen e gjykimit dhetë qeverisjes.

246

Bibliografia:1-Edvin E. Jaques, Shqiptarët, VolI, Kartë e pëndë, Tiranë 1995, faqe194-195.

Romak. Stili Romak për herë tëparë u themelua në Francë nëvitin 1825 nga arkeologuNarcisse de Caumont. PrejFrancës ky stil i ndërtimit tëkishave u përhap nëpër vende tëtjera të Evropës. Duhet theksuarse Stili Romak ka mjaft gjëra tëpërbashkëta me Stilin Bizant.Kjo duket qartë në kishën efamshme të Shën Markut nëVenecia, e cila është ndërtuar nëshekullin XI. Në Francë kemi trelloj shkollash të Stilit Romak. Epara përfshin kishat eNormandisë, për shembull kishate Shën Stefanit dhe të Trinisë sëShenjtë, të cilat i themeloi GuliemPushtuesi në qytetin Caen.Shkollës së dytë i përkasin kishate qyteteve të Burgundisë, Puantieetj, ndërsa në të tretën përfshihenkishat e Francës Jug-perëndimore. Stili Romak i Italisëquhet Lombardik, sepse kishatkryesore gjenden kryesisht nëveri të Italisë pra në Lombardidhe në Toskana. Mund tëveçojmë kishën e Shën Ambrozitnë Milano, si dhe katedralet eqyteteve të Modenas, Parmas dhe

Pizës. Stili romak pas vitit 1150në kohën që u bashkuan dykrahinat e spanjolle ajo eKatalanjias me Aragonën, ushëndrua në një bashkimarkitektonik, i cili duke uzhvilluar solli në krijimin e Stilitgotik. Duhet theksuar se Stiliromak është pararendësi i Stilitgotik të ndërtimit të kishave.Bibliografia:1-Ãåùñãßïõ ÁíôïõñÜêç,×ñéóôéáíéêÞ Áñ÷éôåêôïíéêÞ êáéÅ ð é ã ñ á ö é ê Þ , Ä Ý ó ð ï é í áÌ á õ ñ ï ì Ü ô ç , ÁèÞíá 1993, óåë.379-381.

Romano-katolikët. Në kishënRomano-katolike bëjnë pjesë tëkrishterët e perëndimit, të cilët undanë në skizmën e vitit 1054.Dallimet kryesore të Romano-katolikëve me Kishën Ortodoksejanë: 1-Primati Papal. 2-Pagabueshmëria e Papës. 3-Filioque.

Rusët. Deri në shek. X rusët kanëqenë paganë. Ata u shfaqën përherë të parë paraKostandinopojës në vitin 860 dhee rrethuan atë. Patriku Foti ekuptoi se i vetmi mjet për tëmënjanuar sulmet e tyre ishtekonvertimi i tyre në fenë ekrishterë. Misionarët e parë të

247

dërguar nga Kostandinopoja nukpatën sukses. Pas vdekjes sëprincit Igor të Kievit në vitin 955,e shoqja e tij Ollga mbetiregjente. Ajo bëri një udhëtim nëKostandinopojë, ku njohukrishterimin, u impresionuathellësisht nga madhështia e tijdhe u pagëzua duke marrë emrinElena. Mbasi u kthye në Kiev upërpoq që të përhaptekrishterimin deri në fund të jetëssë saj. Nipi i Ollgës, PrinciVladimir (980-1015) e kuptoiepërsinë e krishterimit mbi fetë etjera monoteiste (judaizmit dheislamizmit), por ishte tepërkrenar që të kërkonte misionarëdhe të pagëzohej. Prandaj sajoinjë Casus belli, duke sulmuarqytetin Qersones, që ishtezotërim i Bizantit në Krime. Pasie pushtoi atë, dërgoi njëdelegacion në Kostandinopojëduke u ofruar bizantinëve paqenme kusht që t’i jepnin për gruaprinceshën Ana dhe vetë ai do tëpagëzohej bashkë me ushtrinë etij. Kushtet e paqes u pranuan.Princesha Ana shkoi në Qersonesbashkë me një suitë të madhepriftërinjsh, ku para se tëcelebrohej martesa, princiVladimir u pagëzua. Shembulline tij e ndoqi i gjithë populli. Kjoka ndodhur në vitin 998.

Rr

Rrethprerja e Krishtit u bë tetëditë pas lindjes. Në kohët ehershme familjet kishin shumëfëmijë dhe jo të gjithë prej tyrejetonin, sepse kushtet e lindjesishin të këqija dhe sëmundjetbënin kërdinë. Megjithatë nësefëmija rezistonte deri në ditën etetë, atëherë sipas marrëveshjesqë kishte bërë Abrahami mePerëndinë, duhej që të rrethpritej.

Pikërisht gjatë ritualit tërrethprerjes i vihej edhe emrifëmijës. “Jezus” është emri që judha Mesias në ditën e tetë paslindjes, atëherë kur ju bërrethprerja (Luka 2, 21).Hebrenjtë praktikoninrrethprerjen vetëm për meshkujt

248

(Gjeneza 17, 9-11). Rrethprerjakrijoi probleme në kishën ehershme (Veprat 15) porpërfundimisht u pranua(Romakëve 2, 25-29).Bibliografia:1-Stavrofor Stefanoviç, Ftillzim iUngjillit pas Matheut, (përkthimnga Episkop Irineu), Luarasi,Tiranë 1944, faqe 10.

Rrëfimi duhet të kryhet sa herëqë goditet ndërgjegjja jonë ngandonjë veprim i lig, si edhe kurdëshirojmë që të marrim Trupindhe Gjakun e Krishtit. Në fillimtë Krisherët rrëfeheshin shumëshpesh. Kjo gjë theksohet nëVeprat e Apostujve, kubesimtarët dhe të pagëzuarit,shkonin shpesh tek etëritshpirtërorë, që të rrëfeheshin e t’utregonin për veprimet epadëshiruara që bënin. “Dheshumë nga ata që kishin besuarvinin të rrëfeheshin dhe tëtregonin gjërat që kishin bërë”(Veprat 19, 18).

S

Saducejtë qenë shtresat më tëlarta dhe më të fuqishme, sepsenga radhët e tyre zgjidheshinorganet më të larta të Sinedrit.Ata qenë aristokratë dhesimpatizantë të helenizmit.Pranonin ligjin e Pentateukut (siligjin suprem), por mohoninngjalljen e të vdekurve,pavdekshmërinë, ekzistencën eshpirtrave dhe providencënhyjnore. Saducenjtë zotëroninfuqi politike dhe nuk qenëpopullorë.

Salla e sipërme (ô ï õðåñþïí)ishte vendi i lutjeve dhe imësimdhënies (Marku 14, 15)dhe (Luka 22, 12). Salla esipërme gjendej në një ndërtesëprivate. Në këtë sallë Krishticelebroi darkën mistike (Luka 22,12).

Samaria gjendej midis Judesëdhe Galilesë. Samaria përbëhejprej një popullsie të ardhur ngakombe të ndryshme.Marrëdhëniet midis samaritanëvedhe çifutëve qenë shumë tëkëqija, por Krishti me paravolinë

249

e Samaritanit të mirë na mësoipër dashurinë e vërtetë.

Siloami ishte burimi inëndheshëm, i cili buronte ngashpatet e malit Sion dhegrumbullohej në ujëmbledhësinSiloam. Ky i fundit gjendej nëpjesën e ulët të Jerusalemit dheqe ndërtuar në mbretërinë eEzekias, me qëllim që tësiguronte furnizimin epandërprerë me ujë.

Silvestri (314-335) ishte Papë iRomës në vitin 314. Me kishën eperëndimit kemi shumë shenjtorëtë përbashkët, të cilët i përkasinepokës përpara ndarjes sëkishave. Një nga këta është edheShën Silvestri, i cili në lindjekremtohet më 2 janar, ndërsa nëperëndim më 31 dhjetor. Ky ifundit ishte i biri i Rufinit dhekishte lindur në Romë. Nëmoshën 30-vjeçare u hirotonisnga Papa Markeli, duke i ngjiturshkallët e karrierës kishtare arritiqë në vitin 314 të bëhej Papë iRomës. Papa Silvestri u shqua nëluftën kundër arianizmit. NëSinodin e parë Ekumenik tëNikeas në vitin 325 u përfaqësuame anën e dy priftërinjve, Viktoritdhe Vinçensit. Ky papë dekretoikanonet liturgjike për krezmimin.

Ka lënë shumë vepra, prej tëcilave mund të përmendim VitaSilvestri, To ConstitutumSilvestri etj. Silvestri ndërroi jetënë vitin 335.Bibliografia:1-ÁèáíÜóéïò Ì á ñ ô ß í ï ò,ÈñçóêåõôéêÞ êáé ÇèéêÞÅãêõêëïðáßäåéá, åêäüóåéòÌáñôßíïò, ÁèÞíá 1962,óåë. 146-147.

Simboli i Besimit. Për tëlehtësuar besimtarët, të cilët nukkishin kohën ose përgatitjen enevojshme që të mund tëstudionin dhe të thelloheshin nëShkrimet e Shenjta, që tëndërgjegjësoheshin për besimin etyre, Kisha hartoi qysh në kohëte hershme disa përmbledhje tëpikave të besimit, të quajturaSimbole të Besimit. Të gjithasimbolet fillojnë me fjalën:“Besoj”, prandaj quhen edhe“Besore”. Çdo kristian, sado ipamësuar qoftë, duhet të dijëpërmendësh Simbolin e Besimit.Në shekujt e parë të kristianizmitçdo kishë e rëndësishme kishtesimbolin e vet, i cili nukndryshonte nga simbolet ekishave të tjera veçse fare paknga mënyra e formulimit të tij,sepse esenca e të gjitha simboleveishte e njëjtë. Simboli i Besimitparaqet gjithë dogmën e besimit

250

kristian dhe është dekretuar nëSinodin e Nikesë në vitin 325.Simboli i Besimit ka dymbëdhjetërreshta.

Simonia do të thotë marrja epostit me para. Simonia ështëpraktikuar shpesh në qarqetkishtare. Ky fenomen u dënua nëSinodin VII Ekumenik. Kanoni19 i këtij sinodi thekson: “Ata qëpranojnë para prej atyre qëbashkohen me klerin..”.Gjithashtu rreth simonisë flitet nëletrën e Tarasit drejtuar Joanitdhe në letrën drejtuar Adrianit tëRomës.

Simoni ky apostull i shenjtëquhet ndryshe Nathanail dhe ekishte origjinën nga Kana eGalilesë. Thuhet se ai ështëdhëndri i dasmës në Kana, në tëcilën Krishti bëri mrekullinë eparë të shndërrimit të ujit në verë.Kur pa këtë mrekulli, Simoni lashtëpinë e tij dhe pasoi Krishtin.Ai u bë një nga apostujt më tëzellshëm të Krishtit. UngjillorMatheu e quan SimonKananeasi, kurse ungjillori Lukae paraqet me emrin Simon Zeloti,që do të thotë i zellshëm. Simonipredikoi në shumë vende të botës.Ai kaloi në të gjithë Afrikën dukepredikuar ungjillin e Krishtit. Më

pas shkoi në Angli ku ktheushumë të pabesë në krishterim.Të shqetësuar nga aktivitetimisionar i Simonit, paganët ekryqëzuan.

Simon Magu. Veprat eApostujve na tegojnë se ukonvertua në kristianizëm ngaDhiakoni Filip, në Samari.Konvertimi i tij u provua se ishtenxitur nga motive të huaja përkristianizmin, duke menduar seme përqafimin e fesë kristiane dotë fitonte dhuntinë për të bërëçudira. Këtë fuqi u përpoq tablinte më parë nga ApostullPetro, i cili e qortoi rëndë përmarrëzinë e tij. Duke u ndarë ngakisha, Simon Magu i ra mbarë eprapë tërë Lindjes, duke përhapurgjithandej herezinë e tij.

Sinagogat qenë vende të lutjesdhe të faljes ku mblidheshinjudejtë kryesisht të shtunave përtë kryer adhurimin. Ndërtimi iSinagogave kishte filluar që ngakoha e Babilonisë e vazhdontederi në kohën e Krishtit. Pikërishtnë këto vende lutje e filloi Krishtipredikimin e Mbretërisë sëPerëndisë.

Sinaksari është ai libër qëpërmbledh jetët e shenjtorëve, të

251

cilat lexoheshin me mbledhjet etë krishterëve. Fjala Sinaksar eka origjinën prej óýíá îç që dotë thotë mbledhje.

Sinedri ishte gjykata e lartëpriftërore e judejve dhe përbëhejnga Kryepriftërinjtë dhe njerëzite komentimit të ligjit (farisenjtë,skribët, saducejtë). Sinedripërbëhej nga shtatëdhjetë e njëanëtarë me të drejta ligjvënëse.Sinedri mund të vendoste për çdogjë, veçse për dënimin me vdekje.Kryetari i Sinedrit ishteKryeprifti në fuqi. Fjalën Sinedërnë Shkrimin e Shenjtë e ndeshimtek: (Mateu 26, 59; Luka 8, 41;Veprat 13, 15) etj.

Sinod. Me termin Sinodkuptojmë grumbullimin eEpiskopëve, për të diskutuarçështje dogmatike ose të drejtimittë kishës. Sinodi mund të jetëlokal ose ekumenik mepërfshirjen e gjithë episkopëve.Sinodet Ekumenike që njihen prejgjithë kishave janë shtatë:1-Sinodi I Ekumenik i Nikeas, icili u mblodh në vitin 325 prejKostandinit të Madh.2-Sinodi II Ekumenik iKostandinopojës, i cili u mblodhnë vitin 381 prej Theodhosit tëMadh.

3-Sinodi III Ekumenik i Efesit, icili u mblodh në vitin 431 prejTheodhosit të Vogël.4-Sinodi IV Ekumenik iHalkidonës, i cili u mblodh nëvitin 451 prej Marcianit dhePulqerisë.5- Sinodi V Ekumenik iKostandinopojës, i cili u mblodhnë vitin 553 prej Justinianit.6-Sinodi VI Ekumenik iKostandinopojës, i cili u mblodhnë vitin 680 prej KostandinPogonatit.7- Sinodi VII Ekumenik i Nikeas,i cili u mblodh në vitin 787 prejPerandoreshës Irini.

Sinodet K.O.A.Sh-it. 1-Sinodii Nolit. Më 24 nëntor të vitit 1923Jerotheu dhe Kristofori dorëzuannë gradën episkopale TheofanNolin në kishën e Shën Gjergjitnë Korçë.

Menjëherë pas dorëzimit, ImzotTheofani e shpalli vetenMitropolit të Durrësit, Gorës eShpatit, primat dhe Eksark të tërë

252

Ilirisë, detit të Perëndimit dhegjithë Shqipërisë. Gjithashtu equajti veten kryetar i Sinodit tëShenjtë të Kishës OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë. Hirësiae Tij Jerotheu u shpall Mitropoliti Korçës dhe Hirësia e TijKristofori, Mitropolit i Beratit.Duhet theksuar se Jerotheu dheKristofori nuk qenë dakort meiniciativën e Nolit të vetëshpallur.Ky Sinod, i cili nuk u pranua ngaPatriarkana Ekumenike vazhdoitë funksionojë deri në trazirat evitit 1924 kur Imzot Theofani udetyrua të largohej ngaShqipëria.2-Sinodi i Visarionit. Më 18shkurt 1929 Imzot Visarioni membështetjen e qeverisë shqiptareformoi Sinodin e Shenjtë tëKishës Ortodokse Autoqefale të

Shqipërisë, i cili përbëhej nga: 1-Visarion Xhuvani, Mitropolit iTiranës dhe i Durrësit. 2-Agathangjel Çamçe, Episkop iBeratit, Vlorës dhe Kaninës. 3-

Thanas Ambrosi, Episkop iGjirokastrës, Delvinës dheHimarës. Ndërsa Eugjeni ucaktua ndihmës i Kryeepiskopit.3-Sinodi i Kisit. Më 24 maj 1937Kryeepiskopi Kristofor u zgjodhkryetari i Sinodit të Shenjtë të

Kishës Ortodokse Autoqefale tëShqipërisë. Sinodi i Shenjtëpërbëhej nga Kryehirësia e TijKristofori Kryeepiskop iDurrësit, Tiranës dhe i gjithëShqipërisë, Agathangjel ÇamçeMitropolit i Beratit, EvllogjioKurilla Mitropolit i Korçës dhePandelejmon Kotoko Mitropoliti Gjirokastrës.4-Sinodi i Paisit. Më 18 prill tëvitit 1947 në Kishën Katedraletë Ungjillëzimit në Tiranë,Arkimandrit Pais Pashko Vodicau dorëzua Mitropolit i Korçësprej Kryeepiskopit Kristofor Kisidhe një Episkopi rus të quajturNestor, që kishte ardhur enkaspër këtë punë. Ndërsa më 25gusht 1949 Paisi Vodica u shpallKryeepiskop i Kishës Ortodokse

253

Autoqefale të Shqipërisë dheformoi Sinodin e Shenjtë tëpërbërë nga: Imzot Kirill Naslazi,mitropolit i Beratit, Imzot FilotheDuni, mitropolit i Korçës, ImzotDamjan Kokoneshi, mitropolit iGjirokastrës dhe Imzot SofroniBorova, ndihmës episkop.

Kryeepiskop Paisi njoftoimenjëherë PatriarkanënEkumenike për krijimin e Sinodittë Shenjtë, por Patriarkana equajti Kryeepiskop jokanonikdhe nuk e njohu. Paisi e lidhiKishën Ortodokse shqiptare mePatriarkanën e Moskëskomuniste.5-Sinodi i Anastasit. Pasbisedimeve të gjata ndërmjetpërfaqësuesve të PatriarkanësEkumenike, të Kishës sëShqipërisë dhe autoriteteveshqiptare, u formua Sinodi iShenjtë i Kishës OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë. Tështunën, më 18 korrik 1998, u bënë qytetin e Beratit fronëzimi iHirësisë së Tij, Mitropolitit të

Beratit, Vlorës dhe Kaninës,Ignatit. Mitropolit i Korçës uzgjodh Arkimandriti Joan Pelushidhe Episkop i Apollonisë uzgjodh Ikonom Kozma Qirjo.

Sinodin e Shenjtë të KishësOrtodokse të Shqipërisë, tëkrijuar prej episkopëve aktivë, epërbëjnë Fortlumturia e TijKryeepiskopi i Tiranës, Durrësitdhe i gjithë Shqipërisë, ImzotAnastasi, Kryetar; Hirësia e TijMitropoliti i Beratit, Vlorës dheKaninës, Ignati, Hirësia e TijMitropoliti i Korçës, Joani, dheHirësia e Tij Episkop iApollonisë, Kozmai, anëtar.Kryesekretar i Sinodit të Shenjtëështë Protopresviteri JaniTrebicka.6-Sinodi i vitit 2006. Nëmbledhjen e Sinodit të Shenjtë tëKishës Orthodhokse Autoqefaletë Shqipërisë, të datës 11 nëntor2006, u vendos që të ngrihen nëgradën episkopale trearkimandritë të Kishës sonë: 1-Arkimandrit Dhimitër Sinaiti, u

254

caktua Mitropolit i Gjirokastrës.2-Arkimandrit Nikolla Hyka, icili mori titullin Episkop iApolonisë. 3-Arkimandrit AndonMerdani, i cili mori titullinEpiskop i Krujës.

Sinodi i Shenjtë i KishësOrtodokse Autoqefale tëShqipërisë përbëhet nga:†Kryepiskopi Anastas, Kryetar;Mitropoliti i Beratit Ignati,Mitropoliti i Korçës Joani,Mitropoliti i GjirokastrësDhimitri, Episkopi i ApolonisëNikolla, Episkopi i KrujësAndoni; Kryesekretar iPërgjithshëm ështëProtopresviter Jani Trebicka.Këshilli Kishtar Kleriko-laikpërbëhet nga: Fortlumturia e tij,Kryeepiskopi Anastas, kryetar,anëtarët e Sinodit, atë JovanKoroveshi, atë Ilia Kotnani, atëEfthim Kalama, atë GrigorNdreko, A. Kosti, O. Beci, N.Ballço, A. Duro, Th. Sinjari, L.Trebicka, S. Dedja, P. Mamaj.

Bibliografia:1-70-vjet të Kishës OrthodhokseAutoqefale të Shqipërisë, Tiranë1993, faqe 12-19, 70-74.2-U formua Sinodi i Shenjtë iKishës Orthodhokse Autoqefale tëShqipërisë, Ngjallja, gusht 1998,faqe 1,12.3-Plotësohet Sinodi i Shenjtë,Ngjallja, dhjetor 2006, faqe 8.

Sioni ishte mali mbi të cilin qendërtuar Tempulli. Gjithashtutermi Sion ishte si sinonim përgjithë Jeruzalemin. Mali i Sionitnë Jeruzalem ishte mali i vërtetëi Perëndisë.

Skandinavët. Nëpër vendetskandinave krishterimi u përhappas shekullit IX. Mjaft tregtarënga këto vende ushtroninaktivitetin e tyre nëpër vendet eEvropës Perëndimore, ku unjohën me krishterimin.Gjithashtu vikingët lundronin meanijet e tyre drejt ishujveBritanikë. Në kontaktet që kishinme popullsinë kishin mundur tëlidhnin martesa me gra tëkrishtera me origjinë kelte, kështuata e pranuan pagëzimin pandonjë vështirësi, duke lënëmënjanë fenë e tyre idhujtare. Nëvitin 823 kryeepiskopi i Remit,Ebbon, së bashku me dyshoqëruesit e tij, murgun Anzgar

255

dhe episkopin e Vremit Vilerim,filluan aktivitetin misionar nëDanimarkë duke kovertuar mjaftdanezë në fenë e krishterë, pornuk arritën të fitonin mbështetjene mbretit të tyre. Vite më vonë,kur mbreti Harold u shfronëzuanga kundërshtari i tij Harek, gjetistrehë tek frankët, ku mbretiLudovik i vuri si kusht që tëpagëzohej i krishterë dhe tëmbështeste veprën misionare përkristjanizimin e danezëve.Kështu Haroldi në vitin 826, ishoqëruar nga murgu Anzgar(801-865), u kthye në Danimarkëme qëllim që të zinte froninmbretëror, por dështoi dhe ukthye në Frizi për riorganizimine një përpjekjeje tjetër misionarepër në Danimarkë. MurguAnzgar përgatiti 12 të rinj ngafamiljet e zgjedhura daneze qëndodheshin në Frizi, që kur tëvinte momenti i përshtatshëm tëndërmerrnin udhëtime misionare,por me vdekjen e Anzgarit nëvitin 865 u shua edhe ëndrra etij. Vite më vonë Haroldi u kthyenë Danimarkë dhe i ndihmuarnga kryeepiskopi i HamburgutAdaldalo (937-988), bëri tëmundur kristjanizimin edanezëve. Në sinodin e Indelamitnë vitin 948 morrën pjesë dheepiskopët e parë danezë të

episkopatave të Jutlandës,Slesvik, Arhur e Ribe.Kristjanizimi i tyre i plotë urealizua vetëm në kohën e mbretitKnut i Madh (1015-1035).Përhapja e krishterimit nëNorvegji ka lidhje të ngushtë mekishën e Anglisë. Gjatëmbretërimit të Haakon I (935-961) kristjanizimi i norvegjezëveu mbështet në inisiativatmisionare të mbretit danezHarold. Gjatë viteve tëmbretërimit të Olaf Haroldsonit(995-1030) kristjanizimi inorvegjezëve arriti kulmin. OlafHaroldsoni kishte lindur në vitin955 në Juglindje të Norvegjisë.Që në moshë të re ai shërbeu siviking në Britani dhe nëNormandi, ku u njoh me besimine krishterë dhe u pagëzua. Pasvitit 1015 u kthye për tëpretenduar fronin e Norvegjisë.Me vete mori mjaft episkopëanglezë me qëllim që të bëntekrishterimin e norvegjezëve.Shën Olafi siguroi një bazë tëqëndrueshme të besimit tëkrishterë me ndërtimin e kishavedhe me organizimin e klerit.Gjithë jetën e tij ia kushtoikrishterimit, derisa u martirizuamë 29 korrik 1030 në qytetin eStikleshtatit. Ky shenjtornderohet me repekt të veçantë në

256

vendet nordike. Në përkujtim tëtij janë ngritur rreth 340 kisha ekapela. Në Norvegji ekzistojnë52 të tilla, në Suedi 75 etj.Përhapja e krishterimit në Suediështë e lidhur me inisiativënmisionare të kryeepiskopit tëHamburgut Anzgar. Në vitin 829një përfaqësi e suedezëve mbërritinë Normandi dhe kërkoi ngambreti që të interesohej përkristjanizimin e popullsisë. Kjodetyrë iu ngarkua murgutAnzgar, i cili në shoqërinë e disatregtarëve skandinavë pas shumëperipecive mbërriti në Birka, kumori garanci nga mbreti Biorn tëpredikonte krisherimin. Aktivitetimisionar u kurorëzua me krijimine komuniteteve të krishtera, porAnzgari në vitin 832 u detyruatë largohej nga Suedia, sepse ufronëzua nga papa Grigori IVkryeepiskop i Hamburgut. Papae ngarkoi Anzgarin të kishte nëkujdestari kishat daneze dhesuedeze. Anzgari përfaqëson përskandinavët atë çka ishteBonifaci për gjermanët, prandajai u quajt Apostull i Veriut.Megjithë zellin misionar, Anzgarishënoi vetëm fillimin ekristjanizimit të popujveskandinavë.

Bibliografia:1-Andrea Llukani, Kristjanizimi iskandinavëve, Ngjallja, mars 2001,faqe 4.

Skizmë ka kuptimin e ndarjes.Gjatë udhëtimit të përfaqësuesvetë perëndimit për nëKostandinopojë, Papa Leoni IXkishte vdekur më 19 prill 1054dhe tashmë froni Papal ishtebosh. Për këtë Patriku Kirulariiu tha se nuk mund të quheshinpërfaqësuesit e papës, derisapapa kishte vdekur, prandajPatriku nuk pranoi të bisedonteme ta. Kardinali Humbert, dukee parë se skishte më shpresë, më16 korrik të vitit 1054, në kohënqë po celebrohej LiturgjiaHyjnore në Kishën e Shën Sofisë,hyri me marifet në altar dhe lambi Tryezën e Shenjtë anatemëne Papës kundër Patrikut tëKostandinopojës dhe gjithëKishës së Lindjes. Me këtëveprim ndarja e madhe e kishës(Skizma) ishte bërë. Ajo ukonfirmua nga të dyja palët dheu shpall zyrtarisht.

Skolastika i vinte vetes si detyrëtë analizonte me anën edialektikës përmbajtjen e besimitkristian, të depërtonte në thelbine tij me anë të reflektimit, ta

257

rendiste në mënyrë sistematikedhe ta justifikonte konform meligjet e mendimit. Materialin përkëtë gjë e jepte doktrina e kishës,ndërsa formën e jepte filozofia eAristotelit. Pikënisjen e përbëntebindja se besimi dhe shkenca nukmund të kundërshtojnë njëra-tjetrën, sepse që të dyja janëdhënë nga Perëndia. Krahas meteologjinë skolastike vazhdoi tëegzistojë dhe teologjia pozitive,d m th ashtu siç mësohej më parënëpër shkolla, veçse përshkollarët më pak të zgjuar dheqë konsiderohej si një shkallëpregatitore për Skolastikën.Lulëzimi i Skolastikës u arrit nëshekullin XIII kur u njohën nëorigjinal të gjitha veprat eAristotelit dhe mundi të thellohetmë me baza doktrina teologjikee kishës.

Sllavët. Në vitin 862 mbërriti nëKostandinopojë përfaqësia emoravëve dhe patriku Foti caktoidy vëllezërit nga Selaniku që tëndërmerrnin aktivitetin misionar.Sapo mbërritën në Moravi, ata upritën shumë mirë nga mbretiRatislav dhe populli, sepse atakishin bërë një punë të shkëlqyerduke përkthyer në gjuhën sllavepasazhet ungjillore të Shkrimit tëShenjtë dhe librat liturgjikë.

Aktiviteti misionar i dyvëllezërve përparonte me ritme tëshpejta, me gjithë pengesat evështirësitë që u krijoninepiskopët francezë Passan dheRegesburg. Ata arritën që brendanjë kohe të shkurtër të përktheninBiblën në gjuhën sllavishte tëvjetër. Aktiviteti i shkëlqyermisionar i Kirilit dhe Metoditkrijoi armiqësinë me misionarëtfrancezë të kishës latine.

Këta, duke e parë se pohumbisnin terren te populli iMoravisë, i paditën te papa,sepse kishin futur gjuhën sllavenë shërbesat kishtare. Në atëkohë nëpër kisha mund tëpërdorej si gjuhë liturgjike vetëmhebraishtja, latinishtja osegreqishtja. Në vitin 868 ata ithirrën në Romë për të dhënë

258

llogari përpara papës Adriani II(867-872). Kirili dhe Metodi umbrojtën me Bibël në dorë, dukethënë se Zotit mund t’i shërbehetnë çdo gjuhë. Pasi dëgjoiliturgjinë në gjuhën sllave, e cilau celebrua në kishën e ShënPjetrit, papa dha pëlqimin e tijdhe e njohu sllavishten si gjuhëkishtare. Papa Adriani II edekretoi sllavishten e vjetër gjuhëliturgjke, por me kusht qëApostulli dhe Ungjilli tëlëçiteshin më parë latinisht dhemë pas sllavisht. NdërkohëKostandini u sëmur rëndë dhevdiq në Romë më 14 shkurt tëvitit 869. Atë e varrosën nëbazilikën e Shën Klimit. Para setë vdiste ai u qeth murg dukemarrë emrin Kiril. Gjithashtualfabeti i shpikur prej tij u quajtalfabeti kirilik. Metodi u dorëzuaepiskop i Panonisë nga PapaAdriani. Kur u kthye për tëvazhduar punën misionare, uarrestua nga kleri franko-gjerman duke u burgosur nëmanastirin e Bavarisë. U liruaprej andej vetëm pas tre vjetëshme ndërhyrjen e papa Joanit VII.Jo shumë kohë pas vdekjes sëMetodit më 6 prill të vitit 885,principata e Moravisë u ndamidis Hungarisë dhe Bohemisënë vitin 907 dhe gjuha sllave u

hoq nga shërbesat fetare duke uzëvendësuar me atë latine.Shumica e nxënësve të Metoditu përndoqën dhe u detyruan tëlargohen nga Moravia. Ndërmjetviteve 906 dhe 910 Moravia uplaçkit nga magjarët, të cilët tështyrë nga frankët shkatërruançdo gjë nga puna misionare evëllezërve Kirili dhe Metodi. Ngamoravët krishterimi u përhap tebohemët. Mbreti i tyre Borzivoiu pagëzua në Moravi së bashkume gruan e tij Ludmillën në vitin870 dhe shembullin e tyre e ndoqii gjithë populli. Pjesa e popullsisëqë mbeti pagane gjeti mbështetjete nipi i Borzivoit që quhejBolesllav. Ky i fundit bëri mjaftmasakra ndaj të krishterëvederisa mbreti i Gjermanisë OtoniI në vitin 905 e mundi në luftëdhe e detyroi të pranojëkrishterimin si fe zyrtare.Bibliografia:1-Áñ÷éì. ÉùÜííïõ Áëåîßïõ, ÏéÉåñáðüóôïëïé Êýñéëëïò êáéÌåèüäéïò, åêäüóåéò ÆùÞ, ÁèçíÜ1998 óåë. 84-86.

Sofroni i Jerusalemit (580-637)ka lindur në vitin 580 në Damasktë Sirisë. Të atin e quanin Plinthadhe të ëmën Miru. Kishte shumëaftësi mendore dhe arriti të merrtenjë arsim të lakmueshëm, ndaj

259

dhe u quajt Sofisti “i Urtë”. Kurishte në moshë të re bëri një vizitënë Vendet e Shenjta dhe atje hyrinë manastirin e OshënarTheodhosit, ku u lidh me murgune urtë Joan Mosku. Bashkë metë udhëtoi në Egjipt, ku u njohme Shën Joan Përdëllyesin. Atjee zuri një sëmundje epashërueshme e syve, por ushërua nga anargjendët e shenjtëKir dhe Joan me anë tëmrekullisë, të cilën ai vetë epërshkroi në një fjalim për ndertë tyre. Së bashku me Moskunvizituan Malin Sina, Qipron dheRomën. Në Romë Mosku vdiqdhe oshënari e solli lipsanin e tijne Jerusalemin e pushtuar ngapersët, ku e varrosi në manastirine Oshënarit Theodhos. Më vonëshkoi në Aleksandri dheKostandinopojë, duke u munduartë luftojë herezinë e monofizitëve,por nuk pati rezultat dhe urikthye në Jerusalem. Në 16dhjetor të vitit 634 u zgjodhPatrik i Jerusalemit, dukezëvendësuar Modestin. Përveçheretizmit të mëparshëm tashmëu paraqitej edhe një rrezik tjetëri madh, arabët. Në një sinod,Hierarku dënoi herezinë dhenjëkohësisht u mundua tëorganizonte mbrojtjen e Qytetittë Shenjtë, por me gjithë

rezistencën e madhe, në fund udetyrua të dorëzojë qytetin teKalifi, me kushte të favorshme.Hierarku fjeti në vitin 637.Shkrimet: 1) Dogmatike. KundërMonotelitizmit (Ê áôÜÌ ï í ï è å ëçôéóìïý), 2) Fjalime(Ëüãïõò) panagjirike rrethGjenezës, Ungjillëzimit,Ipapandisë etj. 3) Jetëshenjtorësh (Âßïõò Áãßùí).Sofroni mendohet të ketë shkruarjetën e Oshënares Maria ngaEgjipti.Bibliografia:1-Âßïé Áãßùí, Ï ¢ ãéïò ÓùöñüíéïòÉåñïóïëý ì ù í, åêäüóåéò ÏÁðüóôïëïò ÂáñíÜâáò, ÁèçíÜ.

Sola fide është shprehje latine qëdo të thotë: “vetëm besimi”.Bëhet fjalë për mësimdhënien eteologjisë protestante, sipas sëcilës shpëtimi i njeriut varetvetëm prej hirit hyjnor (solagratia). Me fjalë të tjeraprotestantët pranojnë se shpëtimii njeriut varet vetëm prej besimit.

Sola scritura është shprehjelatine që dp të thotë: “vetëmshkrimi”. Sipas mësimdhëniesprotestante Shkrimi i Shenjtëështë i vetmi burim i shpëtimit tënjeriut.

260

Sotir Boçi ka lindur më 1934,në Krutje të Myzeqesë. Në vitin1959, kur ishte në moshën 25-vjeçare u dorëzua dhjak dhe filloipunën misionare për përhapjen efjalës së Perëndisë. Në vitin 1961u dorëzua në gradën priftëroredhe filloi të shërbente në kishëne Shën Kollit në Krutje tëMyzeqesë. Me prishjen ekishave, në vitin 1967, Atë SotirBoçi veshjet klerikale dheorenditë e shenjta i fshehu meshpresë se do të vinte një ditë dhefeja do të predikohej lirisht. Gjatëviteve të përndjekjes ka punuarnë kooperativë. Gjithashtuaktivizohej me grupin folklorik tëkrahinës së Myzeqesë. KlerikuSotir Boçi ka kënduar rreth 200këngë popullore myzeqare. Nëpërfastivale folklorike disa herëështë vlerësuar me çmime,ndonëse të gjithë e dinin se kishteqenë klerik. Me hapjen e kishaveAtë Sotiri ofroi shërbesat nëkishën e Shën Kollit në Krutje.Bibliografia:1-Prifti dhe këngëtari pasionant,Panorama, 23 dhjetor 2003, faqe17.

Sotir Xhaferi ka lindur nëKamenicë të Korçës, më 22 majtë vitit 1964. Pasi mbaroi arsimine mesëm për pikturë, ka punuar

si përgjegjës i vatrës së kulturëssë fshatit Kamenicë në rrethin eKorçës. Në vitet e fëmijërisë dherinisë së tij iu privua edukatafetare, por megjithatë, ai e kërkoiKrishtin me durim ekëmbëngulje. Sotir Xhaferikishte miqësi me Sotir Bambulin,prej të cilit u konvertua nëbesimin e krishterë. Në shkurt tëvitit 1992 filloi SeminarinTeologjik në Durrës. Më 1 mars1992 Sotir Xhaferi filloi mësimete katekizmit në Katedralen eUngjillëzimit në Tiranë.

Ndonëse njohuritë e tij në besiminorthodhoks qenë të pakta, sepsekishte vetëm disa muaj qëstudionte në Seminar, megjithatëatë që i mësonin profesorët uatransmetonte fëmijëve. Pas vitittë parë të seminarit më 9 gusht tëvitit 1992, u dorëzua në dhjak në

261

kishën e Shën Nikollës në Kavajënga Fortlumturia e TijKryepiskopi i Tiranës, Durrësitdhe i gjithë Shqipërisë, Prof. Dr.Anastasi. Sotiri ka qenë për trevjet dhjaku i Kryepiskopit, detyrëtë cilën e ka kryer me përkushtimdhe devotshmëri. Më 22 tetor1995 u dorëzua prift nëKatedralen e Ungjillëzimit nëTiranë.At Sotir Xhaferi ka përfaqësuarme dinjitet Kishën OrtodokseAutoqefale të Shqipërisë pranëTVSH, duke pasqyruar kronikatdhe ceremonitë fetare. At Sotiriishte i pajisur me mjaft dhunti.Me shprestarinë dhe zërinmelodik, me sjelljen egadishmërinë e tij fitoi simpatinëe besimtarëve anembanëShqipërisë. Në ato vite TVSHishte i vetmi televizion nëShqipëri dhe kronika fetare qëtransmetohej çdo të dielë në orën12.00 kishte një audiencë tëmadhe. Qenë vitet e para të lirisëfetare dhe njerëzit qenë si tokë eetur për të dëgjuar rreth tëvërtetave të besimit orthodhoks.At Sotir Xhaferi emisionet ipërgatiste me ndihmën e teologutDhimitër Beduli dhe pasi imësonte përmendësh, lirshmërinëe tij në të folur ngjallte emocionetek teleshikuesit. Drejtuesi i

emisionit gazetari FerdinatSamarxhi dhe mjeshtrja emontazhit Fedra Rama kanëpërshtypjet më të mira ngabashkëpunimi që kanë pasur meAt Sotirin, gjatë kohës qëpërgatisnin emisionet fetare.Gjithashtu, si dhjakoni i parë iKryepiskopit, At Sotiri ka pasurprivilegjin e madh që të marrëpjesë në shumë aktivitete jashtëvendit. Nga datat 21 deri më 24korrik të vitit 1995 At SotirXhaferi ka qenë në përbërje tëdelegacionit të KishësOrthodhokse Autoqefale tëShqipërisë në PatriakanënEkumenike të Kostandinopojës.Delegacioni kryesohej prejFortlumturisë së Tij, Anastasit, icili shoqërohej nga përfaqësuesii përgjithshëm arkieratik At JaniTrebicka, At Efthim Kallama,dhiakon Sotir Xhaferi dheteologu Dhimitër Beduli.Humbja e At Sotirit dhe epriftëreshës Marjana i tronditi tëgjithë besimtarët orthodhoksë.Në shërbesat e përmortshmeshikoje edhe shumë njerëz tëthjeshtë, që i kishin njohur evlerësuar ata për thjeshtësinë,dashurinë dhe gadishmërinë përtë ndihmuar këdo që ishte nënevojë. Gjithashtu, në këtëhumbje tepër të rëndë, familjes

262

iu gjendën pranë dhe engushëlluan njerëz e institucioneme të cilët At Sotiri kishtebashkëpunuar në këto vite, sipunonjësit e TV Shqiptar, apo tëkomuniteteve të tjera fetare, qëishin prezentë në ceremoninë epërmortshme.

Spiranca është simboli i shpresësdhe i shpëtimit nga rreziqet ejetës.

Gjithashtu spiranca simbolizonKrishtin dhe më thellë Kryqin.Pas triumfit të krishterimitpërdorimi i spirancës kufizohet.

Spiridhoni ka lindur në vitin 270në Trimithundë të Qipros. Aiishte një bari i thjeshtë. Qe njerii drejtë, i devotshëm dhe i pastërmoralisht. Spiridhoni ishte imartuar me një grua shpresëtare,me të cilën lindi disa fëmijë. Eshoqja i vdiq herët dhe me rritjendhe edukimin e fëmijëve u mor

vetë Spiridhoni. Nga kërkesatdhe dëshirat e bashkatdhetarëvetë vet u dorëzua meshtar dhe si itillë ai vazhdoi të gëzontedashurinë dhe respektin e tëgjithëve. Kur mbeti i lirë froniepiskopal i Trimithundës, sinodii shenjtë e zgjodhi atë.

Në Sinodin I Ekumenik të Nikeas(325) Shën Spiridhoni me anën enjë mrekullie shpërbëri një tjegullnë komponentët përbërës të saj:baltë, ujë dhe zjarr. Këtë mrekullie bëri për t’u paraqitur heretikëvearianistë dogmën e Trinisë sëShenjtë (një substancë në trehipostaza). Shën Spiridhoni kakryer shumë mrekulli. Aishëronte të demonizuarit dhe tësëmurët. Një prej tyre ka qenëedhe perandori Konstand (337-361). Spiridhoni ndërroi jetë në

263

moshë të kaluar. Lipsanet e tij tëshenjta gjenden në Korfuz.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, ShënSpiridhoni, Ngjallja, dhjetor1993, faqe 6.

Spiro Veli (1914-1995) ka lindurmë 1914, në Erind tëGjirokastrës. Që kur ishte fëmijëi ati e merrte me vete përshërbime në kishë dhe kurshkonte për bekim në shtëpitë efshatarëve. Në moshën 18-vjeçare shkon në seminarinOrtodoks “Apostol Pavli” nëTiranë. Në atë kohë seminaridrejtohej prej KryeepiskopVasarion Xhuvanit.

Pas mbarimit të seminarit më1936, banoi në qytetin e Durrësitduke punuar mësues i fesënjëkohësisht kryente edhe detyrën

e psaltit në Kishën e ShënSpioridhonit. Më 1 janar të vitit1945 dorëzohet dhiak dhe më 3janar të po atij viti, hirotonisetnë gradën priftërore. Atë SpiroVeli shërbente në qytetin eDurrësit së bashku me AtëErazmi Jorgon, duke lënëmbresat më të mira për urtësimë,ndershmërinë dheprofesionalizmin e tij. Në vitin1948 së bashku me arqimandritDhimitër Kokoneshin morri pjesënë delegacion kishtar nga KishaOrtodokse Autoqefale eShqipërisë, e dërgon në Bullgarie Rumani, ku fitoi njëeksperiencë të re, e cila i shërbeumë vonë në jetën e tij. Në vitin1951 emërohet zëvëndësi ipërgjithshëm i Episkopatës sëBeratit detyrë të cilën e kreu derinë vitin 1953. Duke parë punëne tij të mirë organizative, më1953 emërohet Zëvendës ipërgjithshëm në Mitropolinë eElbasanit.Me prishjen e kishave më 1967,ai u ndesh ballë për ballë me tërinjtë, dhe nuk lejoi të prekejasgjë nga kisha e Shën Marisë.Kështu që buke bindur me fjalëtë urta se kisha ishte ushqimshpirtëror i masave të gjëra, qëajo qetësonte shpirtrat e trazuar.Gjatë viteve të diktaturës punoi

264

në punë të ndryshme shekularesi shitës kinkalerie, shitës tullashapo roje. Rihapja e kishës sëShën Marisë më 1991, e gëzoi pamasë. Ndonëse në moshën 81-vjeçare, Atë Spiro Veli punoi mepërkushtim dhe devodshmëri derisa vdiq më 23 prill 1995, në ditëne Pashkës së Madhe.Bibliografia:1-At Stavri Çipi, At Spiro Veli,shembull i një kleriku tëdevotshëm, Ngjallja, qershor 2005,faqe 9.

Spiro Findiku (1916-1998) kalindur në Tiranë, më 24 nëntor tëvitit 1916. Familja Findiku kaqenë e lidhur me problemet ekishës. Spiro u hirotonis dhjak nëvitin 1966, detyrë të cilën e kreuvetëm për një vit.

Hapjen e kishave më 1991 e pritime entuzjazëm të madh. DhjakonSpiro Findiku ishte pararendësi

i rihapjes së Kishës sëUngjillëzimit. Ai ka meritë tëveçantë për marrjen e çelësave tëkishës si dhe për pajisjen e sajme orenditë që gjendeshin nëmuze dhe kinostudio. DhjakonSpiro fjeti më 23 shkurt të vitit1998. Ceremonia e përmortshmeu krye në Katedralen eUngjillëzimit, me pjesëmarrjen eklerikëve dhe besimtarëve tëshumtë.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, Fjeti DhiakonSpiro Findiku, Ngjallja, mars 1998,faqe 3,4.

Statuti rregullon dhe përcaktonorganizimin dhe funksionimin enjë kishe.

Stefan Lasko (1900-1975) kalindur në Malëshovë, më dyshtator të vitit 1900. Pasiemigroi në SH.B.A, më 20qershor të vitit 1949 u hirotonisprift në kishën e Shën Gjergjit nëBoston. Me kërkesën e Imzot FanNolit, në vitin 1965 Stefan Laskou dërgua në Shqipëri për tu bërëepiskop. Duhet theksuar se në atëkohë Imzot Theofani ishte isëmurë rëndë dhe dëshironte qëtë linte një pasardhës. StefanLasko u dorëzua në gradënepiskopale më 20 mars të vitit

265

1965 në kishën e ShënSpiridhonit në qytetin e Durrësit,prej Kryehirësisë së Tij, ImzotPaisit, Imzot Kirillit dhe ImzotDamianit. Imzot Stefan Laskoishte hierarku i fundit që udorëzua në gradën episkopale nëShqipëri, sepse më pas vijoipersekutimi ndaj fesë. Pasvdekjes së Nolit, Imzot Stefaniudhëhoqi grigjën e shqiptarëve tëAmerikës duke dorëzuarpriftërinj shqiptarë. Ndër tamundt të përmendim atë ArturLiolinin si dhe peshkopin Nikon.Imzot Stefan Lasko fjetipërgjithmonë më 30 pril të vitit1975. Ceremonia epërshpirtëshme u zhvillua nëKatedralen e Shën Gjergjit nëBoston. Ai u varros pranë varrittë Imzot Theofan Nolit nëvarrezat e Forest Hillsit tëBostonit.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, At MarkoPapajani dhe shënimet e tij, Tiranë2004. faqe 42.2-Celebrating 100 years 1908-2008, Albanian OethodoxArchdiocese in Amerika.

Sh

Shenjt. Shenjtërimi e një personibëhet vetëm atëherë kur njihetnga gjithë besimtarët si shenjtorpër përpjekjet, për mësimdhëniendhe mrekullitë e tij. Më pas itakon Kishës si administratë qëme “aktin” përkatës ta shkruajëemrin në “Diptikë”. Ky është“akti” i njohjes. Por më këtë aktai thjesht njihet zyrtarisht ngakisha dhe përcaktohet dita ekremtimit të tij që zakonishtpërkon me ditën e martirizimit,sepse kjo ditë konsiderohet sirilindja shpirtërore duke hyrë nëjetën qiellore. Pra shenjtorët janëtë shenjtë me hirin e Perëndisë.Shenjtërimi i tyre nuk varet nganjohja zyrtare kishtare, sepseedhe para saj shenjtorët bëninmrekullira. Kisha kakompetencën për regjistrimin nëDiptikë, të përcaktojë ditën efestimit dhe i rekomandon tëkrishterët të nderojnë shenjtorinsiç duhet. Shenjtori pretendentquhet fillimisht për një periudhë“i lumëruar” dhe më pas“shenjtor”.

266

Shenjtorët janë të panumërt dhenuk është e mundur të llogariten,por ata njihen si miq të Perëndisë.Apostull Pavli, i karakterizon atasi “re” (Hebrenjve 12:1).Shenjtorët i kemi nga të gjithashtresat shoqërore, dhe çdo tëmoshe, pleq si Shën Harallambi,të rinj si Shën Nestori, nëna siShën Sofia, virgjëresha si Shëne Premtja, ushtarakë si ShënGjergji, ushtarë të thjeshtë sidyzet martirët, mjekë si ShënPandeleimoni, hamenj si ShënKristofori, punëtorë si ShënNiqifori, barinj si ShënThemistokliu, kuzhinierë si ShënEfrosini, bujq si Shën Polikronietj. Dita e nderimit të çdoshenjtori është përcaktuar nëkanonet e Sinodit VII Ekumenik.Për të nderuar dhe himnizuarshenjtorët, kisha hartoi për ndertë tyre tropare të kënduara. Nëkëtë ceremoni përfshihenpërleshoret, shkurtoret,madhështimet, zbritësoret,kanonet, vargjet, lavdërimet, etj.Në këto tropare ka të dhëna përjetën, virtytet, përpjekjet dhemartirizimin e shenjtorit qëkremtohet. Himnografi i Kishësduke pasur parasysh bëmat eshenjtorit hartoi shërbesënpërkujtimore të tij duke epërjetësuar në shekuj.

Shëmbëlltyra ka kuptimin engjashmërisë. Në Dhiatën eVjetër këtë term e hasimgjashtëmbëdhjetë herë. Ndërsa nëDhiatën e Re me anë tëshëmbëlltyrave Krishti mësoipopullin.

Shën Gjergji. Kisha Katedralee Shën Gjegjit në Boston e cilaështë themeluar më 22 mars tëvitit 1908 dhe është kisha e parëortodokse shqiptare në Amerikë.Grupi nismëtar për themelimin ekryekishës së Shën Gjergjitpërbëhej nga patriotë shqiptarëme ideale të larta ardhedashurie.

Disa prej tyre qenë: NikolasKristofer, arkëtar, Xhorxh Toli,sekretar, Filip Vasili,ndihmëssekretar, Misto Millona,Harri Kaçka, Xhon Kozma,Kosta Racka etj. Klerikët që kanëmeshuar në gjuhën shqipe në këtëkishë kanë qenë: Atë Theofan

267

Noli, Atë Naum Çere, AtëDamian Angjeli, Atë StathiMelani, Atë Nikolas Kristofor,Atë Dhosi Katundi, Atë ThimiTheodhosi, Atë Vangjel Çamçe,Atë Vani Çani, Atë Krist Elli, AtëArtur Liolin etj. Meritë përmbledhjen e fondeve për blerjene katedrales së Shën Gjergjit kaArkimandriti Thimi Theodhosi.

Shërbesa e Pesë Bukëvecelebrohet vetëm në të kremtet emëdha. Kjo shërbesë kryhet nëpërkujtim të pesë bukëve që bekoiKrishti në shkretëtirë. Shërbesae pesë bukëve kryhet nëpërfundim të Mbrëmësores ose tëMëngjezores. Gjatë kësajshërbese prifti bekon bukën,verën dhe vajin. Bukët priten nëcopëza dhe u ndahen besimtarëvetë pranishëm.

Shkallesat janë një seri prej 15psallmeve (119-133). Shkallesajanë edhe troparet që ekzistojnëpas çdo tingulli dhe psallen nëmëngjesoren e së Dielës përparaungjillit të mëngjesit. Këtotropare kanë huazuar shumëfraza nga psallmet zbritësorë.Disa prej tyre kanë kuptim tëthellë teologjik.

Shkollat teologjike të lindjes.Literatura teologjike antiheretikee shekullit II solli nevojën eparaqitjes sistematike tëmësimdhënies kristjane. Kjoshpuri në krijimin e shkollaveteologjike të epokës. Në luftënpër mbrojtjen e doktrinës sëmirëfilltë u shquan disa qendratë kulturës kishtare, ku milituanburra të shquar, për mbrojtjen emësimeve të predikuara nga JisuKrishti; duke hedhur kështubazat e disa shkollave teologjike,siç ishin shkollat e Aleksandrisë,Antiokisë dhe Qesarisë. Të gjithakëto shkolla teologjike, luajtënnjë rol të rëndësishëm, nëhistorinë e kishës së periudhës sëparë. Terreni për zhvillimin dhelulëzimin e shkollave teologjike,u pregatit nga apologjistët.

Shkrimet e Shenjta. Doktrinadhe jeta e Krishtit, si edhe vepratdhe jeta e disa prej apostujvepërfshihen në librat e Shenjta osenë Testamentin e Ri. Ungjijtë(Mateu, Marku, Lluka dheJoani), Veprat e Apostujve,katërmbëdhjetë letrat e apostullPalit, një letër e apostull Jakobit,dy letra të apostull Pjetrit, treletra të apostull Joanit si dheApokalipsi i Joanit. Të gjithakëto vepra u shkruan nga

268

apostujt ose prej dishepujve tëtyre nën ndikimin e Shpirtit tëShenjtë, prandaj nuk përmbajnëgabime. Hartimi ose redaktimi ityre nuk u bë përnjëherë, porgradualisht dhe sipas nevojave tëkishës. Aty nga fundi i shekullittë parë ishin shkruar të gjitha dheaty-këtu madje gjendeshin tëpërmbledhura në një libër tëvetëm. Përmbledhja e tyre në njëlibër të vetëm ose kodifikimi i tëgjithë shkrimeve të shenjta tëTestamentit të Ri, si dhe pohimise të gjitha u takojnë autorëvepërkatës, u përcaktua shumë mëvonë, sepse akoma deri nëgjysmën e parë të shekullit IVvazhdohej të diskutohej nëse disaprej tyre ishin apostolike apo jo.Emërimi “Testamenti i Ri” upërdor për herë të parë ngaTertuliani dhe mandej upërgjithësua në gjithë kishën.Përveç Testamentit të Ri upranuan si të shenjta dheshkrimet e Testamentit të Vjetërdhe të gjitha së bashku morënemërtimin Shkrimet e Shenjta oseBibla.

Shkurtore është një himn kishtarqë u krijua në shekullin V prejRoman Melodiozit. Tekshkurtorja përmendet shenjti iditës. Shkurtorja quhet ndryshe

Kondaqi, e cila rrjedh nga folja“shkop”, sepse rreth tij mblidhejpergameni që përmbante pjesënqë do të psallej.

Shoqëritë Biblike. Më tërëndësishmet janë ShoqëriaBiblike e Londrës e krijuar në1804; Shoqëria Biblike e Berlinite themeluar në 1814; ShoqëriaBiblike e Nju Yorkut e organizuarnë 1817 etj; Këto shoqëri kishinpërkthyer, botuar dhe shpërndarëderi në vitin 1936 më tepër se200.000.000 Bibla në afro 400gjuhë të huaja dhe dialekte. Deriatëherë numri i paganëve tëkonvertuar në kristianizëm në tëgjithë botën ishte 12.000.000.

Shpërfytyrimi ndodhi dyzetëditë pas vuajtjeve të Krishtit. Aie zgjodhi këtë moment të veçantëqë t’u shfaqte dishepujve diçkanga lavdia e Tij hyjnore, meqëllim që të bëhej gati të durontevuajtjet mbi kryq. Shpërfytyrimina paraqet potencialin e plotë tënatyrës njerëzore dhe lavdinë, ecila do të mbulohet përsëri ngahiri i Perëndisë. Tre dishepujt,Pjetri, Jakobi dhe Joani u bënëdëshmitarë të lavdisë së Krishtit.Ata e panë fytyrën e Tij “tëndriçonte si diell”.

269

Shpirti i Shenjtë. Në ditën edhjetë pas Analipsit, në dhomënku ishin mbledhur dishepujt, udëgjua një zhurmë e madhe qëzbriti nga qielli dhe tronditi gjithështëpinë. Ishte Shpirti i Shenjtë,që zbriti në formë gjuhësh zjarridhe apostujt filluan të flisningjuhë të huaja. Judejtë që ishinmbledhur në Jeruzalem, nga tëgjitha anët e botës për të festuarfestën e Pesëdhjetores, u habitënkur dëgjuan apostujt t’i flisninsecilit në gjuhën e vet. Atëherëapostull Pjetri mbajti një fjalim,duke predikuar me guxim përKrishtin, që u ngjall dhe u ngritnë qiell. Predikimi i tij bëri efekttë madh tek të pranishmit, ku tremijë prej tyre u pagëzuan tëkrishterë. Këta ishin judej dhejudej të diasporës. Për këtëgrupim njerëzish u përdor përherë të parë emri Kishë.

Shpifja. Shkaku kryesor ishpifjes është në radhë të parëinteresi personal. Shpifësipërpiqet të sajojë gjëra përshokun e tij, me qëllimin që tëtjerët të krijojnë për të përshtypjetë këqija. Shpifjet e trillimet meforma nga më të ndryshmet janëevidente kudo. Cmira përmbarvajtjen e tjetrit, zemërligësiasi dhe shumë pasione të tjera

sjellin shpifjen në gojën e njeriut.Në përgjithësi ziliqari bëhet edheshpifës, sepse atij nuk i pëlqen tëshohi të tjerët të lumtur, prandaji akuzon ata duke shpifur dhetrilluar gjëra të pa qena.Padyshim që ato gjëra që shpifjanë të studiuara mirë në mënyrëqë të duken si të vërteta dhe reale.Zakonisht shpifësit janë njerëz tëpaaftë dhe si të tillë sulmojnëgjithmonë njerëzit e ndershëmdhe punëtorë.

Shtëpi. Një rëndësi të madhe nëHistorinë e Krishterimit kanëgrumbullimet e të krishterëvenëpër shtëpi. Për to tregohet teVeprat e Apostujve, ku tëkrishterët grumbulloheshinzakonisht darkave për lutje tëpërbashkët, predikim dhe agape(darka kolektive), dëgjoninapostujt dhe kungoheshin metrupin e gjakun e Krishtit.

Shtiza është një objekt i shenjtëprej metali rreth njëzetëcentimetra, që përdoret gjatëpërgatitjes së Blatës. Me shtizënushtari romak shpoi Krishtin nëbrinjë. Prifti e vendos Qengjinmbi Diskun e Shenjtë dhe e shponme anë të shtizës, duke thënëuratën përkatëse.

270

Shtunë (e). Ishte dita e pushimittë hebrejve. E shtuna ishtecaktuar nga Perëndia si ditëpushimi (Gjeneza 2, 3), qe epërcaktuar prej ligjit (Eksodi 16,23). Ai hebre i cili nuk pushonteditën e shtunë, ishte i destinuartë vritej (Numrat 15, 32).

Shtypshkronja e Voskopojës.Tregtarët voskopojarë dukeudhëtuar shpesh jashtë vendit,veç të mirave materiale sillninedhe kulturën nga ato vende kuzhvillonin tregtinë. Këtë zhvillimna e vërteton pajisja e qytetit menjë shtypshkronjë në vitin 1730.Kjo gjë u krijoi intelektualëvevoskopojarë mundësinë për njëbazë më të madhe materiale dhenjë zhvillim të vrullshëmkulturor. Kjo shtypshkronjë u sollnga Venediku, ku mjeshtratshqiptarë mësuan tipografinë.Shtypshkronja e Voskopojës kashtypur 16 akoluthi, të cilat janëpërdorur për nevoja liturgjike.Bibliografia:1-Max Demeter Peyfuss,Shtypshkronja e Voskopojës,Shtëpia e librit dhe ekomunikimit,Vienë 1996, faqe 92-93.

T

Tabitha. Në Jopë jetonte njënxënëse që quhej Tabitha. Kyemër në greqisht do të thotësorkadhe. Tabitha ishte ekrishterë dhe bënte bamirësi dukepunuar veshje për gratë e veja.

Taksambledhësit qenë doganierëkryesisht në zonat kufitare, si përshembull në Kaparnaum dheJeriho. Ata mblidhnin taksat përllogari të romakëve (Mateu 5,46), prandaj ureheshin prejçifutëve, sepse kërkonin mëshumë nga ç’u kishin caktuarromakët.

Tallantat qenë monedha me njëvlerë prej gjashtë mijë denarë.Një denar kishte vlerën e një ditepunë, ndërsa tallanta ishte pagamujore e një punëtori. Monedhatu përdorën për herë të parë nëshekullin III para Krishtit. Metalii monedhave ishte argjendi, vlerae të cilit matej sipas peshës.

Temjanica simbolozon lutjen qëi drejtohet Perëndisë. Nëtemjanicë vendoset karbon indezur dhe disa copëza temjani.

271

Temjanica simbolizon barkun eShën Marisë, thëngjilli qëvendoset në të simbolizonKrishtin dhe temjani hirin eShpirtit të Shenjtë. Temjanicapërdoret për të temjanisur ikonat,altarin etj.

Tempulli ishte vendi ku njërëzitbënin flijimet dhe adhuroninPerëndinë. Tempulli përbëhejprej: 1-Shenjtërorja ku mund tëhynte vetëm kryeprifti vetëm njëherë në vit. Ai sillte gjakun e flisësi simbol të shlyerjes së mëkatevetë popullit. Përpara Shenjtëroresgjendej Kurtina, e cila u ça mespër mes (Luka 23, 45). 2-Shenjtërorja e jashtme, në të cilëngjendeshin Shandani i madh,altari i temjanit dhe tryeza ebukëve që i kushtoheshinPerëndisë. Këtu kishin të drejtëqë të hynin vetëm prifërinjtë etj.

Tempelirët. Urdhëri iTempelierëve u themelua në vitin1118 nga nëntë kavalierëfrancezë, me qëllim që të mbroninpelegrinët që shkonin në Vendete Shenjta. Mbreti Balduin II iJerusalemit, u dha si dhuratënjërin nga krahët e pallatit të tij,që kishte daljen në sheshin etempullit, prej nga morën dheemrin templierë. Bernard de

Clairvaux u formuloi statutet efunksionimit të tyre. Ashtu siedhe murgjit joanitë, templierëtpër një kohë të shkurtër fituan njëfamë të madhe dhe pasurikolosale. Uniforma e tyrepërbëhej nga një mantel i bardhëme një kryq të kuq.

Teodor Haxhifilipi (1730-1805)i njohur me emrin Dhaskal Todri,ka studiuar në Akademinë eVoskopojës. Më vonë e gjejmë nëElbasan si mësues dhe predikues.Ka bërë përkthime të shumtafetare duke përkthyer shqipDhjatën e vjetër dhe të Re dheLiturgjinë e Shën Joan Gojartit.

Gjatë përkthimit të Liturgjisë kandjekur fjalë për fjalë tekstingreqisht duke mos e përshtatursi duhet në gjuhën shqipe. Pjesamë e madhe e shkrimeve të tij u

272

dogj pas epidemisë së kolerës tëvitit 1827. Prej tyre shpëtoiLiturgjia e Joan Gojartit, e cilaruhet në Arkivin Qendror tëShtetit në një kopje tëmëvonshme të kopjuar ngaigumeni i Manastirit të ShënGjon Vladimirit, Haxhi Josifi.Liturgjia e Joan Gojartit u botuanë revistën “Kopshti Letrar” nëElbasan. Alfabeti i përdorur ngaDhaskal Todri pati jehonë tëmadhe kudo dhe menjëherë filloitë përdorej jo vetëm nëpërshërbesat fetare dhe shkolla poredhe në jetën e përditshme tëtregtarëve elbasanas. Alfabeti iTheodhor Haxhifilipit luajti roltë rëndësishëm për përhapjen egjuhës shqipe nga fundi ishekullit XVIII e deri në fillimete shekullit XIX dhe përzëvendësimin e greqishtes megjuhën shqipe. Konsulli austriaknë Janinë, albanologu JohanGeorg fon Hahn (1811-1869), uentuziazmua shumë kur mendihmën e KonstandinKristoforidhit u zbulua alfabeti iDhaskal Todrit. GjithashtuDhaskal Todri ka përkthyer edheLibrin e Orëve.Bibliografia:1-Tomor Osmani, Udha eshkronjave shqipe, Idromeno,Shkodër 1999. faqe 99-103.

2-Dhimitër Shuteriqi, Shkrimetshqipe, Akademia e Shkencave,Tiranë 1976. faqe 156.3-Dhimitër Beduli, Gjuha shqipenë kishë, botim i K.O.A.Sh-it,Tiranë 1997. faqe 11.

Teodor Papapavli (1925-2000)ka lindur në qytetin e Beratit nëvitin 1925. Në vitin 1938 shkoipër studime në Rumani, ku, pasipërfundoi Seminarin Central tëBukureshtit, dha provimet nëliceun rumun. Në vijim vazhdoiFakultetin e Teologjisë, të cilinnuk arriti që ta përfundonte sepseu detyrua që të ndiqte Fakultetine Drejtësisë në Universitetin eBukureshtit.

Pasi mbaroi studimetuniversitare u kthye në Shqipëridhe filloi punë në sektorinadministrativ të Prokurorisë sëPërgjithshme, ndërsa në vitin

273

1968, kaloi në Presidencën eShtetit, ku punoi si inspektor. Nëkuadrin e qarkullimit tëkuadrove, u transferua në RadioTirana si përkthyes dhe folës igjuhës rumune. Pas katër vjetëshatë e transferuan përsëri nëPresidencë si inspektor tëmarrëdhënieve me publikun.Gjatë kohës që ai punoi nëadministratën shtetërore,njëkohësisht ai dha kontributin etij intelektual dhe profesionaledhe si pedagog i jashtëm nëUniversitetin e Tiranës kuzhvilloi lëndën e së DrejtësKushtetuese pranë Fakultetit tëDrejtësisë dhe lëndën e GjuhësRumune pranë Fakultetit tëFilologjisë të këtij Universiteti.Mbas rilejimit të besimit, në vitin1992 ai mundi të vinte në shërbimtë komunitetit ortodoks njohuritëe tij fetare. Zoti Papapavli punoisi pedagog në AkademinëTeologjike duke dhënëkontributin e tij në lëndën eHistorisë së Krishtërimit.Profesor Teodori u detyrua tëndërpresë aktivitetin e tijpedagogjik si rezultat i gjendjessë rënduar shëndetësore. Ai ishtenjeri me kulturë, folës ifrëngjishtes, italishtes dherumanishtes, i dashur dhe irespektuar nga studentët dhe

kolegët e mbi të gjitha njeri i sëvërtetës. Me shkrimet e tijapologjitike, Papapavli mbrojtiinteresat e Kishës Ortodokseduke thënë gjithmonë të vërtetën.Artikujt e tij qenë konkretë,bindës e me fakte nga historia ekishës. Ndër to mund të veçojmë:“E vërteta rreth fronëzimit tëKryeepiskopit Anastas”, “Letëre hapur shkrimtarit IsmailKadare”, “Letër e hapur drejtuarAtë Artur Liolinit” etj. Ndërpërkthimet e Papapavlit mund tëveçojmë:1-Historia universale ekristianizmit. (përkthim ngarumanishtja), Tiranë 1993.2-Historia e Krishterimit.(Dispencë) Tiranë 1994.3-Kisha ortodokse dje dhe sot.(përkthim nga frëngjishtja),Tiranë 1994.Papapavli ka ditur të përfaqësojëme dinjitet Kishën Ortodokse nëshumë aktivitete ndërkombëtare,si në: Rodos, Liban,Kostandinopojë, etj. Ai u larguanga kjo botë duke na lënë imazhine njeriut të së vërtetës, kurdoherëbesnik e shpirtëror. Ishtepikërisht besimi, që erdhi sipasojë e martirizimit të tij, ngavuajtjet e lëndesa e gjatë, ngasëmundja, për të dhënë më vonëfrytet e bollshme, ashtu si kokrra

274

e grurit e rënë në tokë, që kur“vdes” sjell më shumëfryte.(Joani 12:24)Bibliografia:1-Andrea Llukani, Gjithmonë ipërkushtuar, Ngjallja, shkurt 2000,faqe 2

Teofili, të cilit ungjillori Luka ipërkushton Fjalën e Dytë(Äåýôåñï Ëüãï) është një personi panjohur. Shkrimtarët e vjetërkishtarë theksojnë se bëhet fjalëpër një person simbolik. EmriTeofil do të thotë mik i Perëndisë(Ößëïò Èåïý). Tek ungjilli sipasLukës 1, 3 quhet i përndritshmi(êñÜôéóôïò) Teofil. Me fjalën ipërndritshmi Luka paraqetsundimtarët romakë të Judesë.Me anën e kësaj shprehjeje Lukathekson përkushtimin esundimtarëve romakë në besimine ri.

Tëbanave ishte festa çifute, ecila kremtohej në muajt shtator-tetor, për të përkujtuar endjen eizraelitëve në shkretëtirë.

Tiranës. Në vitin 1929 qendrakishtare kaloi në Tiranë që ishtekryeqyteti i Shqipërisë, prandaju quajt Mitropolia e Tiranës,Durrësit dhe Elbasanit.Mitropolia e Tiranës para vitit

1967 kishte 20 enori dhe dymanastire. Në Tiranë ështëvendosur edhe Kryeepiskopata eHirshme. Drejtor i Përgjithshëmi Kryeepiskopatës së Hirshmeështë Protoprezviter JaniTrebicka. Kryeepiskopi mbantitullin: “Kryeepiskop i TiranësDurrësit dhe i gjithë Shqipërisë”.Mitropolitët e Durrësit kanëqenë: Qesari (një nga 70Apostujt), Asti (98), Eukari(431), Lluka (451), Sizini (692),Niqifori (783), Llukiani (879),Lorenci (1025), Lorenci (1053),Andoni (1143), KostandinKavasili (1180), Romanoi(1240), Anonim ( 1289), Dhanili(1691-1694), Kozmai (1694-1702), Niketa (1740-1749),Anthimi (1749-1760), Neofiti(1760-1761), Mileti (1761-1768), Grigori (1786-1772),Kostanci (1777-1782), Efthimi(1782-1809), Samueli (1809-1821), Krisanthi (1821-1833),Gjerasimi (1833-1837), Anthimi(1837-1844), Anthimi II (1844-1845), Joaniqi (1845-1858),Genadi (1858-1859), Afsenti(1859). Josifi (1859-1867),Visarioni (1867-1899), Prokopi(1899-1906), Joani (1906-1911),Jakovi (1911-1922), TheofanNoli (1923), Visarion Xhuvani(1929-1937), Kristofor Kisi

275

(1937-1948), Pais Vodica (1948-1966), Damjan Kokoneshi(1966-1967), Anastasi (1992-nëvazhdim). Mitropolia e Shenjtëe Tiranës dhe e Durrësit ka këtomanastire: 1.Manastiri i ShënGjon Vladimirit gjendet nëperëndim të Elbasanit. Sibërthamë është themeluar nëfillim të shekullit IX. 2. Manastirii Shën Vlashit është mbi një kodërnë mes të fshatit me të njëjtinemër, në juglindje të Durrësit.

Mitropolia e Shenjtë e Tiranësdhe e Durrësit ka këto zëvendësimitropolitane vendore: Tirana,Durrësi, Shkodra, Kavaja dheElbasani. Kishat dheinstitucionet fetare e kësajmitropolie sipas komunave janë:Në Tiranë: Katedralja “Ngjallja”,Tiranë në ndërtim e sipër, Kishae “Shën Prokopit”, Kisha e“Ungjillëzimit të Hyjlindëses”,Kryepiskopata e Hirëshme,Përkujdesja ditore e fëmijëve,

Qendra Diagnostike“Ungjillëzimi, Shkolla 9-vjeçares h q i p t a r o - a m e r i k a n e“Protagonistët”, GodinaPo l i funks iona l e - In s t i t u t iProfesional, Radio Ngjallja dheDiakonia Agapes, Kompleksi ipunishteve “Nazaret”, QendraRinore “Bethlehem”, QendraStudentore, Mensa “Shoqëria eDashurisë”, Qendra e Fëmijëve“Frymë Dashurie”, Qendraarsimore-shpirtërore “Thavor”,Shtëpia e Pritjes.Në Durrës: Katedralja “ApostullPavli dhe Shën Asti”, Kisha e“Shën Gjergjit”, Kisha evarrezave, Akademia Teologjike“Ngjallja e Krishtit” dhemanastiri i “Shën Vlashit”,Shtëpia e Shpresës, Sh. Vlash,Kisha “Apostull Petro dhePavli”, në Rrushkull.Në Kavajë: Kompleksi i Kishëssë “Shën Nikollës”, Kisha e“Shën Nikollës” në Rreth-Greth.Në Peqin: Kisha e “ApostullPetros dhe Pavlit”.Në Elbasan: Kisha e “ShënNikollës”, Kisha e “ShënThanasit”, Qendra shpirtërorepranë kishës së Shën Marisë,Kisha dhe Konakët e Manastirittë Shën Joan Vladimirit, Kisha e“Shën Dhimitrit”, në Fikas,Kisha e “Lindjes së Krishtit” në

276

Cërrik, Kisha e “Shën Dhimitrit”në Shtërmen, Kisha e “Ngjitjesnë qiell të Krishtit” në Gjinar,Qendra rinore shpirtërore nëGjinar.Në Librazhd: Kisha e “TëTërëshenjtës Mari” në Përrenjas.Në Gramsh: Kisha e“Metamorfozës së Shpëtimtarit”në Gramsh, Kisha e “ShënNikollës dhe Shën Parashqevisë”në Grabovë.Në Shkodër: Katedralja e“Lindjes së Krishtit, Kisha e“Trinisë së Shenjtë” në Vrakë.Në Lezhë: Kisha e“Metamorfozës së Shpëtimtarit”.Në Bulqizë: Kisha e “ShënParashqevisë” në Klenjë.Në Mitropolinë e Shenjtë eTiranës dhe e Durrësit shërbejnëkëta klerikë: Imzot Andoni, ImzotNikolla, atë Jovan Koroveshi, atëKristo Sharko, atë Sotir Xhaferi,atë Petraq Thanasi, atë SpiroTole, atë Gjergji Trebicka, atëPavli Dimashi, atë GjerasimÇakalli, atë Stavri Çipi, atë JanaqGjica, atë Aleksandër Lushi, atëKosta Pëllumbi, atë Pali Qosja,atë Jani Ranxha, atë AleksandërPetani, atë Ilia Mazniku, atëViktor Bërdufi, atë Kozma Prifti,atë Aleks Ndoni, atë EmanuelLusha, atë Nikolla Petani, atëMihal Prifti, arkimandrit Asti

Bakëllbashi, atë Kostandin Tuda,dhjakon Petro Halili, dhjakonSpiro Kostoli, dhjakon AnastasBendo, dhjakon Grigor Pelushi,etj.Bibliografia:1-Mitropolia e Durrësit në Shekuj,Ngjallja, qershor 1993, faqe 7.

Tipikoja përmban udhëzime sesi duhet të kryhen shërbesatliturgjike. Tipikonë e parë e kahartuar Omologjiti Hariton nëvitin 270. Pas tij vijon tipikoja eShën Savës së Shenjtëruar nëvitin 531, tipikoja e JoanDamaskinit në vitin 749 etj.

Tradita e Shenjtë. Shkrimet eTestamentit të Ri nuk përfshijnëtë gjitha mësimet e Jezu Krishtitdhe të apostujve. Krishti nukshkroi asgjë, por vetëm predikoigojarisht, ndërsa ungjillorët nukshkruan gjithçka predikoi Ai.Shumë nga mësimet e tij u ruajtëndhe u trasmetuan gojarisht nganjë gjeneratë në tjetrën. E njëjtagjë ndodhi edhe me predikimet eapostujve. Shumë prej tyre nukshkruan asgjë, ose mund të themise nuk u ruajt asgjë e shkruar prejtyre, por ata përhapën fjalën ePerëndisë.Mësimet e tyre ishin gojore, ashtusiç na e thotë qartë Shën Irineu:

277

“Popujt besuan në Jezu Krishtinpa bojë dhe pa letër, sepse Aiishte shkruar në zemrat e tyre.”Madje edhe ata pak apostuj qëna lanë shkrime, ku përfshihetdokrina kristiane, dhe sidomosapostull Pavli, që shkroi mëshumë se të gjithë, nuk shkruajtëngjithçka. Ungjijtë nuk u shkruanmenjëherë pas Ngjitjes në Qielltë Krishtit, por më vonë dhe ushkruan për komunitete tëcaktuara ose rrethe lexuesish.Gjithashtu Letrat e Apostujvejanë shkruar për kristianët ekomuniteteve të caktuara ose përprovinca të veçanta, të cilëveapostujt u kishin bërë të njohurmësimet e ungjillit me anë tëpredikimit gojor. Mund tëkuptohet me lehtësi se ka shumëmësime dhe praktika ku nukpërfshihet tërësia e mësimeve dhee praktikave, të cilat utransmetuan nga Krishti dhe ngaapostujt në mënyrë gojore. Këtopërbëjnë Traditën e Shenjtë.

Triodi është libër liturgjik ikishës, i cili përmban himne qënga e Diela e Telonit dhe Fariseutderi të Shtunën e Madhe nëmëngjes. Emërtimin triod e morisepse shumica e himneve qëpsallen përbëhen nga tre këngë.Triodi është hartuar nga

himnografët: Josif (+830),Teodor Studiti (+826) dheAndrea i Kretës (+726).

Trisaia është një lutje e shkurtër,të cilën prifti e psal mbi lipsanine të vdekurit ose mbi varrin e tij.Trisai për të fjeturit bëjmë edhenë Kishë. Në disa rastepërgatisim koliva (grurë të zierë)dhe ua shpërndajmë tëpranishmve.

Trishenjti është përsëritja treherë e himnit “ShentPerëndi…”. Trishenjti psalletedhe në shërbesën përkujtimireose në atë të varrimit.

Tryeza e Shenjtë. Mbi Tryezëne Shenjtë celebrohet Misteri iFalenderimit Hyjnor. Gjendetbrenda në Ajodhimë dhesimbolizon varrin e Krishtit. Nëinagurimin e kishave, nëpërtryezat e Shenjta vendosenlipsane shenjtorësh. Mbi tryezëne Shenjtë qëndrojnë: Ungjilli,Antimisi, Kryqi dhe Artofori.

Tundimi që vjen nga djalli(Gjeneza 3, 1-5) ka si qëllimrënien morale të njeriut dhelargimin prej Perëndisë. Tundimivjen nga dëshira për të bërë tëkeqen dhe ka si pasojë mëkatin.

278

Th

Theofania ose siç quhet ndrysheUji i Bekuar, na kujtonmanifestimin e Trinitetit tëPerëndisë, Atit, Birit dhe Shpirtittë Shenjtë. Kjo e kremte shënonedhe fillimin e misionit publik tëKrishtit mes njerëzve, tashmë josi zdrukthëtar, por si mësues meautoritet për të hapur dyert eMbretërisë së Perëndisë.

Gjithashtu kujtojmë Pagëzimin etij në lumin Jordan nga JoanPararendësi. Kur turmat enjerëzve shkonin te Joani për t’upagëzuar, ai u predikontemesazhin e Pendimit dhe

pagëzimin për ndjesën emëkateve. Meqenëse Krishti ishtepa mëkat, ai nuk kishte nevojë qëtë pagëzohej. Megjithatë Krishtipranoi të pagëzohej për tëtreguar se ai e aprovontepagëzimin, si një përgatitje përnë Mbretërinë e Perëndisë. Aidonte që njerëzit të kuptonin sepagëzimi ishte një portë,nëpërmjet së cilës gjithsecili hynnë Mbretërinë e Qiejve.

Theofan Popa (1917-1985) kalindur më 27 dhjetor të vitit 1917në lagjen Kala të Elbasanit. Pasipërfundoi shkollën filloreKostandin Kristoforidhi, e cilagjendej në oborrin e Kishës sëShën Marisë, me ndërhyrjen eAtë Josif Mihalit mundi tësigurojë një të drejtë studimi përnë Seminarin ortodoks të Bitolit(Manastir). Pasi përfundoiseminarin në vitin 1936 u kthyenë Shqipëri dhe pas një viti mebekimin e KryeepiskopitKristofor Kisi mundi të sigurontenjë bursë për të ndjekur studimete larta në Fakultetin Teologjik tëUniversitetit të Athinës, në vitinakademik 1937-1938. Por sapopërfundoi vitin e parë të fakultetite njoftuan se duhej t’i ndërpristestudimet në Athinë, për t’ivazhduar në Kolegjin Anglikan

279

“Ngjallja e Krishtit” në Londër.Pasi qëndroi vetëm disa muaj nëLondër (gusht -nëntor 1938) ukthye përsëri në Athinë për tëvazhduar studimet të cilat ipërfundoi në vitin 1941. U kthyenë atdhe më 1942 dhe filloi punënë Liceun e Korçës si profesor igjuhës latine. Më vonë utransferua në Tiranë ku punoi sipredikues dhe artikullshkruespranë kryesisë së kishës.

Theofani botoi një buletindyjavor me predikimet e tëdielave, i cili u dërgohej kishaveortodokse të Shqipërisë. Për disamotive, të cilat kanë mbetur endeenigmë, Theofani u largua ngakisha. Ai filloi të punonte sipërkthyes i serbokroatishtes nëMinistrinë e Financave. Së fundiu sistemua në Institutin e

Shkencave në vitin 1949 nëSektorin e Historisë së Mesjetës,ku e ngarkuan të merrej mestudimin e ikonave dhe tëafreskave kishtarë. Dukebashkëpunuar ngushtë mebizantologen ruse ViktoriPuzanova, Theofani punoi mezell për evidentimin dhesistemimin e mbishkrimevekishtare, të cilat i përmblodhi mëvonë në një botim prej 600 faqeshme titull “Mbishkrimet mesjetaretë kishave në Shqipëri”. Ky libëre pa dritën e botimit vetëm nëvitin 1999. Theofani ka njëveprimtari të gjerë kërkimore eshkencore për evidentimin evlerave historike të monumentevetë kulturës së popullit shqiptar.Në vitin 1954 Theofani u martuame zonjën Eli Mano nga Korçadhe patën dy fëmijë, Dhimitraqindhe Anën. Pas ndalimit të lirisëfetare më 1967 Theofani patiprivilegjin që të siguronte një lejenga Universiteti i Tiranës për t’umarrë me kishat mesjetare tëShqipërisë.Veprimtaria shkencore e TheofanPopës është mjaft e pasur dhe elarmishme.Në vitet 1950-1967 ai u muar medeshifrimin e mbishkrimeve tëvjetra nëpër kisha, ikonostase,amvone, ikona etj. Ndërsa në

280

harkun kohor 1967-1975Theofani u mor me grumbullimine objekteve kishtare, duke ishpëtuar ato nga shkatërrimi. Meinteresimin e tij u grumbulluanme qindra ikona, libra liturgjikë,veshje priftërore etj. Theofaniështë nga themeluesit e Muzeutikonografik të Korçës që uvendos në Kishën e BurimitJetëdhënës. Më vonë punoi nëkrijimin e Muzeut Onufri nëBerat e gjetkë. Një fazë erëndësishme për veprën eTheofanit janë vitet 1974-1980kur ai merrej me ruajtjen ekishave dhe të manastireve. Nëkëtë kohë ai punoi pranë Institutittë Monumenteve të Kulturës.Theofanin e akuzonin seshfrytëzonte detyrën shkencorepër të bërë propagandë fetare. Nënjë mbledhje atë e pyetën: “Abeson në Zot, apo jo?” Theofaniiu përgjigj: “T’ju them se nukbesoj do t’ju gënjej dhe gënjeshtranuk është në karakterin tim”. Megjithë këtë aktivitet kërkimor eshkencor Theofani kishte krijuarnjë reputacion të mirë në rrethete intelektualëve. Por pas dënimittë djalit, Dhimitraqit, me akuzënpër agjitacion dhe propagandëme shtatë vjet burgim në Spaç,Theofani u mënjanua dheveprimtaria e tij shkencore do të

harrohej. Ai ndërroi jetë më 30dhjetor 1985 në Tiranë, duke nalënë imazhin e një njeriu që gjithëjetën e tij ia kushtoi ortodoksisë.Bibliografia:1-Dhimtër Beduli, Theofan Popa-teolog dhe studiues i denjë i kishësdhe i kombit, Ngjallja, janar 1995,faqe 6,8.2-Vasil Kaskadami, Theofan Popanjë misionar i kohës, Athinë 2000.3-Vasil Kaskadami, Theofan Popa-Arkeologji dhe misionarizëm,Athinë 1997.4–Pirro Thomo,Konseguent derinë fund në bindjet e tij, Ngjallja,prill 2002, faqe 3.

Therini (+250) është martirizuarnë Butrint gjatë përndjekjes sështatë ndaj të krishterëve ngaperandori romak Decius (249-251). Therini ishte shumëshpresëtar dhe shquhej përvirtytet. Ai ishte njeridashës dukei ndihmuar njerëzit që kishinnevojë. Gjatë persekutimit ndajtë krishterëve, perandori i RomësDecius dërgoi në Butrintguvernatorin Filip, me qëllim qët’i detyronte të krishterët që t’ubënin fli idhujve. Disa të krishterëiu bindën, por Therini filloi tëfliste se perënditë pagane nukqenë të vërteta por mashtrim prejdjallit. Për këtë e kallëzuan tePerandori i cili urdhëroi që t’ia

281

sillnin të lidhur. Por edhe përparaguvernatorit Therini qëndroi metrimëri duke pohuar të vërtetënqë predikonte krishterimi. Mbastorturave të shumta ShënTherinin e hodhën në hipodromnë mesin e egërsirave, por përçudinë e spektatorëve ato nuk eprekën. Më në fund Shën Theriniti prenë kokën me shpatë nëButrint në vitin 250 pas Krishtit.Kisha jonë e përkujton më 23prill.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Shën Terini iButrintit, Ngjallja, prill 1995, faqe9.

Thirrtore quhen vargjet epsallmit 141, që fillon: “O Zotthirra…”. Thirrtoret psalen nëtinguj të ndryshëm.

Thomai. Apostulli i shenjtëThoma, i quajtur edhe binjak,lindi në Jude nga prindër tëvarfër. Sapo Krishti u shfaq dhee ftoi ta ndiqte, Thomai la barkëndhe rrjetat dhe u bë një prej tëdymbëdhjetëve. Megjithëse upërndoq, u poshtërua dhe u goditshumë herë me gurë nga judejtë,ai e ndoqi kudo Zotin me zell tëmadh. Kur Krishti shkonte nëJerusalem për t’u flijuar, Thomaiu tha apostujve: “Të shkojmë dhe

ne që të vdesim me të”. Pasimundi vdekjen me ngjalljen e tij,shpëtimtari i botës iu shfaqdishepujve të cilët ishin mbyllurnë një shtëpi në Jerusalem ngafrika e judejve. Kur ai u tregoishenjat e plagëve të tij mbi trup,ata u mbushën plot gëzim sepsee njohën atë. Nga një vendimhyjnor, Thomai nuk ndodhej metë tjerët atë moment.

Kur dishepujt i thanë se kishinparë Zotin e ngjallur ai nuk ibesoi. Por Zoti iu shfaq përsëriApostujve pas një jave dhe e ftoiThomain të prekte duart dhebrinjën e tij për t’u bindur që aiishte ngjallur me të vërtetëtrupërisht. Ai e qortoi Thomanëqë ishte treguar besëpak. Thomaiishte me apostujt në ditën ePendikostisë, kur Shpirti i

282

Shenjtë zbriti në kokat e tyre nëformë gjuhësh flakëruese. Aishkoi për të përhapur ungjillin nëkrahinat e largëta të Iranit tësotëm dhe të Indisë.

Thoma D‘Aquino (1225-1274)ka lindur në Itali më 1225. Aiishte djali i një konti dhe që nëmoshë të re hyri në manastirin emont Cassinit. Në moshën 18-vjeçare hyri në urdhërin eDomenikanëve. Ai arriti të bëhetprofesor i famshëm në Këln,Paris, Romë, dhe Napoli. Vdiqnë vitin 1274 gjatë rrugës për nësinodin e Lionit.

Thomai nuk ka pasur asnjëfunksion të lartë kishtar. Ai ështënjë nga skolastikët më tëmëdhenj. Vepra e tij më erëndësishme është ajo me titull“Summa Theologiae”, në të cilëntrajtoheshin çështjet e

dogmatikës dhe të moralit,kristian. Për pastërtinë e jetës sëtij ai u quajt “Doctor Angelikus”.Bibliogarfia:1-Zhanë Hersh, Habia Filozofike,Dituria, Tiranë 1995, faqe 99-101.

Thyerja e bukës (êëÜóéò ôïõÜñôïõ) kuptojmë një zakon tëvjetër judaik. Babai merrte bukënnë dorë e bekonte dhe pasi ethyente ua ndante pjestarëve tëtjerë të familjes. Në këtë rastLuka nuk do të theksojë këtëzakon, por gjithë darkën, e ciladallon rrënjësisht nga ajo judaike.Tryeza falenderuese shtrohej mebukë dhe verë. Me anën e kësajkisha e hershme kujtonte darkëne Krishtit me dishepujt (Luka 22,19-20). Gjithashtu marrëdhëniae Krishtit me dishepujt gjatëdyzetë ditëve ishte marrëdhëniefalenderuese rreth tryezës (Veprat1, 4). Apostujt ishin ngulmues nëmisterin e Eukaristisë Hyjnore.Ky mister shoqërohet me thyerjene bukës duke na kujtuar DarkënMistike, kur Zoti mori bukën endau në copëza dhe ua dhadishepujve të tij duke thënë:“Merrni, hani, ky është trupiim”. Të krishterët e parëkungoheshin me trupin dhegjakun e Krishtit.

283

U

Udha e drejtë (Åõèåßá ñý ì ç)ishte udha qendrore e Damaskut.Në të dy anët e saj kishteskulptura të shumta. Udhapërshkonte qytetin nga portaperëndimore në atë lindore.

Udha Egnatia fillonte ngaDurrësi dhe nëpërmjet Selanikuttë shpinte në Kostandinopojë.Ajo luajti rol vendimtar përpërhapjen e shpejtë të krishterimitnë trevat e Ilirisë. Udha Egnatiame një gjatësi rreth 400 km, ështëthënë se e ka marrë emrin ngandërtuesi i saj, i cili quhejEgnatium. Kurse sipas kumtimitgojor të gjuhëtarit PavliHaxhillazi, Sami Frashëriemërtimin Udha Egnatia e kalidhur me përcaktimin e bërë prejvetë shqiptarëve. Kjo udhëpërshkon nga perëndimi në lindjetrojet shqiptare (nga Durrësi nëSelanik) dhe fjala “Egnatia”është mbiemri i shqipes (e gjatë),që latinët e shndërruan në trajtënVia Egnatia. Në gjuhët latine dhegreke pjesa e emërtimit Egnatianuk është e motivueshmekuptimisht dhe kjo vjen se ata

këtë emërtim e kanë huazuar prejshqipes “udha e gjatë” duke edhënë në gjuhën e tyre “Udha(Via) Egnatia”. Udha Egnatiafillon nga Durrësi e Pojani, mëpas këto dy degë janë bashkuardiku afër Elbasanit për tëvazhduar nëpërmjet Ohrit eManastirit dhe përfundon nëSelanik. Në shekullin IV pasKrishtit, Udha Egnatia u zgjatderi në Bizant dhe ishte vazhdimii rrugës së vjetër romake ViaApia. Kështu për nga rëndësiaUdha Egnatia bashkontePerëndimin me Lindjen. Njëudhëtim që nga Roma për nëBizant zgjaste rreth 24 ditë.Bibliografia:1-Tajar Zavalani, Histori eShqipnis, Phoenix, Tiranë 1998,faqe 37.

Uji së bashku me bukën janëgjërat pa të cilat nuk mund tëjetojmë. Uji ka përdorim mjaft tëgjerë në Shkrimin e Shenjtë. TeGjeneza 1, 6-10 flitet për krijimine ujërave. Në vijim Gjeneza 7,8-9 kemi përmbytjen. Në librin eEksodit 14, 15-16 kemi kalimine izraelitëve nëpër Detin e Kuqpër të shpëtuar nga robëria eegjiptianëve. Në Dhiatën e ReKrishti tregoi se kishte pushtetmbi ujin atëherë kur ndërpreu

284

stuhinë Matheu 8, 23-27.Gjithashtu Krishti eci përmbi ujëMatheu 14, 22-27.

Uji i bekuar kremtohet më 6janar. Në këtë ditë të shënuar përbesimtarët ortodoksë, Jisuipagëzohet prej Joanit në luminJordan. Krishti është një ngapersonat e Trinisë së Shenjtë, idëshmuar prej Atit dhe Shpirtitnë formën e pëllumbit. Kjo ekremte quhet ndryshe edheEpifani, që do të thotë shfaqa esipërme, ose nëpër librat eshërbesave do ta gjejmë Theofaniqë do të thotë shfaqja e Perëndisë.Pas celebrimit të meshës në kishë,besimtarët drejtoheshin në det osetek kolimvithra për të hedhurkryqin. Besimtarët të paraprirënga prifti dhe psaltët shkojnëduke kënduar: “O Zot shpëtojepopullin tënd, e bekojetrashëgimin tënd…” Gjatë kësajshërbese kryqi vihet në një enëme ujë dhe me një tufë borziloku.Kryqi hidhet në pellgun me ujëdhe ai që do ta kapi shpërblehet.Menjëherë besimtarët puthninkryqin dhe spërkaten me ajazëm(ujë të bekuar). Ndërkohë psaltëtkëndojnë hymnin kryesor të sëkremtes: “Në Jordan kurpagëzoheshe o Zot, Falja eTrinisë kudo u shfaq..”. Ky

tropar këndohej nga të gjithë tëpranishmit. Besimtarët mbushninnga një shishe të vogël me ujë tëbekuar dhe sapo mbërrijnë nështëpi spërkatnin të gjitha anët.Më pas shishen e vendosin pranëikonës në vendin e lutjes. Këtë ujëtë bekuar e mbajnë deri më 6janar të vitit pasardhës. Ky ujëpërdoret si shenjë bekimi në rastsëmundjesh. Gjithashtu gjatë sëkremtes së Ujit të Bekuar pasLiturgjisë Hyjnore burratmblidhen në hajatin e kishës kuzhvilloht ankandi i shitjes sëikonave. Ai që paguan më shumë,ka privilegjin që ta mbajë ikonëndisa ditë në shtëpi. Të afërmit efqinjët vizitojnë familjet që kishinblerë kryqin dhe ikonat duke iuruar për mbarësi.Bibliografia:1-Protopresviter Thomas Hopko,Besimi Orthodhoks Vol IIAdhurimi, Tiranë 1997 faqe 177.2-Imzot Fan Noli, Uratore eKishës Orthodhokse, BostonMass 1941, faqe 403.3-Imzot Fan Noli, Kremtore eKishës Orthodhokse, Boston Mass1947, faqe 487.4-Stilian Adhami, Vështrim mbikulturën popullore të trevës sëPërmetit, Tiranë 2002, faqe 150-151.

285

Ulrih Zvingli ka lindur në vitin1484 në fshatin Vildhaus nëKantonin Gallen. Babai i tij, ishtenjë pronar i vogël tokash dhenjëkohësisht gjykatës në fshat,gjë që lejoi t’i jepte të birit njëedukatë të mirë. Zvingli studioinë shkencat humane dhe teologji,në universitetet e Vienës dhe tëBazelit. Njohja me themel eBiblës, i sugjeroi idetë Reformës,të cilën e konceptoi në mënyrë mëdemokratike sesa Luteri duke idhënë karakter kombëtar dhepolitik.

Veprimtaria reformuese eZvinglit u zhvillua gradualishtdhe nuk shpërtheu përnjëherësh,si ajo e Luterit. Për dhjetë vjet,sa ishte famulltar në Glarus,predikimi i tij kishte karakterkombëtar, sepse ai ngrinte zërine tij, nga lartësia e amvonit

kundër tërheqjes sëbashkëkombësve të vet nëushtritë mercenare të huaja.Vetëm në fazën e dytë tëveprimtarisë së tij, ai u shfaq sinjë rebel në çështjet fetare. Shkakpër këtë u bënë pelegrinazhet qëbëheshin tek ikona çudibërëse eShën Marisë, në Manastirin eMaria Einsiedeln, ku ai ishteprift. Zvingli u ngrit me shumëtakt dhe finesë kundër venerimittë shenjtorëve dhe ikonave,kundër pelegrinazheve, kundërkreshmëve dhe kundërabuzimeve që brenin kishën. Nëkëtë kohë murgu franceskanBernhard Samson, nga Milano,shiste indulgjenca në Zvicër ponë atë mënyrë skandaloze siTetzeli në Gjermani. Zvingli ungrit kundër murgut Samson dhesulmoi në predikimet e tij thelbine praktikës së indulgjencave dukedhënë prova se ky veprim nuk kaasnjë bazë në Bibël.

Ulliri është simboli i paqes.Gjithashtu ulliri i mbushur mekokrra simbolizon njeriun meshumë virtyte.

Ungjilli është libër liturgjik ikishës, i cili përmban pjesë ngatë katër librat e shenjtë: sipasMatheut, Markut, Lukës dhe

286

Joanit, të cilët flasin për jetën dhemësimdhënien e Jisu Krishtit.Pjesët ungjillore lëçiten gjatëLiturgjisë Hyjnore ose nëpërshërbesa të tjera të kishës.Ungjilli simbolizon Krishtin,prandaj vendoset mbi Tryezën eShenjtë.

Ungjillëzimi i Hyjlindësesfestohet më 25 mars, pra nëntëmuaj përpara Krishtlindjeve.Në të kremtojmë lajmin e mirë qëKryeengjëlli Gabriel i dhaHyjlindëses. “Në muajin egjashtë, engjëlli Gabriel u dërguanga Perëndia në një qytet tëGalilesë, që quhej Nazaret, te njëe virgjër, që ishte fejuar me njënjeri që quhej Josif, nga shtëpiae Davidit; dhe emri i virgjëreshësishte Maria. Dhe engjëlli hyri tekajo dhe tha: “Gëzohu, o hirplotë,Zoti është bashkë me ty; e bekuarje ti në mes të grave”. E kremtjae Ungjillëzimit bie në periudhëne kreshmëve, prandaj mënyra ekremtimit ndryshon nga viti nëvit në vartësi të ditës që bie.

Unitët. Term i përdorur ngaKisha Romano-katolike për tëbashkuar komunitetet ortodoksetë lindjes me ato të perëndimit.Fjala unitas ka kuptiminbashkimi. Rolin vendimtar në

zbatimin e politikës uniatiste eluajtën jezuitët. U krijuan shumëkolegje siç ishte CollegiumMaroniticum dhe CollegiumIliricum (përkatësisht më 1584dhe 1576). Duke parë suksesin emadh të këtyre shkollave u ndjenevoja e krijimit të një qendrekoordinuese të propogandësfetare. Për këtë qëllim uthemelua: Congregatio dePropagan Da Fide.

Uratore. Kemi dy lloj uratoresh:1- Uratore e Madhe. Ky libërpërmban shërbesat kryesore tëKishës Ortodokse. Liturgjia eJoan Gojartit, Mesha e ShënBasilit, Mesha e Shën Grigorit,rregulla e Meshës Peshkopale,Shërbesa e Miros, Martesa edytë, Dorëzimet, Gradimet,dedikata e Kishës, Varrimi iPriftërinjve, Varrimi në Javën ePashkës, Varrimi i Fëmijëve,Shërbesa e Lajnëtores dhe uratatë ndryshme. 2- Uratore e Vogël,përmban shërbesat kryesore qëkryen prifti.

287

V

Vaji është një prej katër artikujveushqimorë që përmenden nëShkrimin e Shenjtë. Vaji, vera,buka dhe uji kanë përdorim tëgjerë në Bibël. Në Dhiatën eVjetër vaji nuk përdorej vetëmpër ushqim, por edhe për t’u lyer.Vaji përdorej në kandilat etempullit. Misteri i lyerjes me vajka qenë që në kohët e hershme.Kryeprifti Haroni përgatiti njëvaj dhe pasi u lye me të u quajt“krisht”, madje edhe “krishtZoti”, sepse vaji ishte porositurnga Perëndia. Më pas u lyen edhepasardhësit e tij. Gjithashtu mevaj lyheshin edhe mbretërit siSauli (Libri I i Samuelit 10,1),Davidi etj. Në rast se vaji ukullonte nga hunda, atëherëquheshin krisht. Vaji përdoretgjatë pagëzimit, krezmimit etj.Në shërbesën e efqelisë lyhemime vajin e bekuar për shërimin etrupit dhe të shpirtit.

Vangjel Meksi (+1823).Përkthyesi dhe mjeku VangjelMeksi ishte nga Labova eGjirokastrës, i diplomuar në Italidhe ka shërbyer për një farë kohe

në oborrin e Ali pashë Tepelenës.Në vitin 1814 përktheu dhe botoiUngjillin sipas Mateut dukepërdorur alfabetin grek. Meksi efirmosi kontratën me ShoqërinëBiblike më dt.19-10-1821 nëprani të përfaqësuesit të saj Z.Pinkerton dhe e përfundoipërkthimin e Dhiatës së Re më5-2-1821. Ky përkthim u bë menxitjen e komunitetit shqiptar tëVjenës. Përkthimi përfundoi pas16 muajsh dhe ishte nënmbikqyrjen e episkopit GrigorGjirokastriti, i cili e redaktoitekstin e Dhiates së Re dhembikqyri botimin e saj.

Përkthimi i Meksit u bë nëStamboll, por ai udhëtoi një herëdrejt Selanikut. Kjo ishte arritjee madhe për përdorimin e gjuhësshqipe në tekstet liturgjike. Nëvitin 1823 Vangjel Meksi vdiqdhe punën e tij e vazhdoi një tjetërklerik shqiptar, i cili arriti tabotonte përkthimin e tij.

288

Bibliografia:1-Mitropoliti i Korçës Joani, Njëvështim i shkurtër mbi përkthimetfetare në kishën orthodhokse,Ngjallja, mars 1999, faqe 7-8.

Vangjel Xoxe (1933-2003) kalindur më 9 prill 1933, në Qukëstë Lushnjës. Më 2 gusht 1953 udorëzua dhjak prej EpiskopQirillit. Me prishjen e kishave udetyrua të punojë si marangoz nesektorin e sharrave. Rihapjen ekishave e priti me gëzim të madh.Më 12 dhjetor 1990 kreushërbesën e parë në Kishën eShën Spiridhonit.

Me ardhjen e Eksarkut Anastas,u hirotonis në gradën priftëroremë 25 qershpr 1991. Atë VangjelXoxe ka qenë nga klerikët epërkushtuar të Kishës Ortodokse.Më 5 korrik 1998 mori ofiqin eIkonom Stavroforit, që ishte

vlerësimi më i lartë që mund t’ibëhet një kleriku. IkonomStavrofor Vangjel Xoxe fjeti më20 dhjetor 2003. Cremonia epërmortëshme u kryesua ngaMitropoliti i Beratit, ImzotIgnati, me pjesëmarrjen epriftërinjve nga të katër dioqezate vendit. Midis folësve të shumtëe mori fjalën edhe Myftiu iBeratit, Qeramudin Murdia, i cilime dashamirësi foli për njohjendhe miqësinë që kishte patur metë ndjerin.Bibliografia:1-Ilia Mihal Zaka, Fjeti IkonomStavrofor At Vangjel Xoxe,Ngjallja, janar 2004, faqe 10.

Varri i Tërëshenjtë është vendpelegrinazhi dhe gjendet nëGolgota, pikërisht në vendin kuPerandoresha Eleni gjeti Kryqine Nderuar. Në atë vendKostandini i Madh ndërtoiKishën e Ngjalljes, në qendër tësë cilës është Varri i Tërëshenjtëi Krishtit.

Vasili i Madh (329-379) kalindur në vitin 320 në Qezare tëKapadokisë, në një familje tëshquar. Prindërit e tij, Vasili dheEmelia, qenë fisnikë dheshpresëtarë, prandaj fëmijës ivunë emrin Vasil që do të thotë

289

âáóéëåýò mbretëror. Vëllezërkishte Naukratin, Pjetrin eSebastisë dhe Grigorin e Nisës,ndërsa motër OshënareMakrinën. Studimet e para i kreunë vendlindje dhe më pas nëNikomedi. Në vitin 351 vajti nëAthinë ku studioi filozofi,retorikë, filologji, astronomi dhemjekësi. Gjatë viteve tëstudimeve zuri miqësi të ngushtëme Grigor Teologun.

Në vitin 356 Vasili u kthye nëQezare, ku punoi si mësuesretorike. Një ndikim vendimtar nëformimin e tij shpirtëror pativizita që bëri nëpër manastiret eSirisë, Palestinës dhe Egjiptit.Vasili u dorëzua dhjak dhe

asketoi në shkretëtirën e Pontitrreth viteve 360-365. Pasi uhirotonis prift, Vasili u vendos nëQezare, ku u përball me herezinëarianiste. Në vitin 370 u dorëzuaepiskop. Mësuesi ekumenikshkroi vepra të rëndësishme:apologjitike, komentuese,dogmatike etj. Më e rëndësishmjaprej tyre është Liturgjia Hyjnore,e cila mban emrin e tij. a)Dogmatike. Mbi Shpirtin eShenjtë (Ðåñß ô ïõ ÁãßïõÐíåýìáôïò), u shkrua në vitin375, Kundër Eunomit (ÊáôÜÅ ý í ï ì é ï õ) në vitin 363. b)Pedagogjike. Drejtuar të rinjve(Ðñüò ôïýò íÝïõò), e cila ështëedhe nga më të rëndësishmet prejveprave të tij. Deri në vitin 1500është ribotuar 20 herë. c)Komentarë. Rreth gjashtë ditëve(Åßò ô ç í Åîá Þ ì å ñ ï í), qëpërbëhet prej nëntë ligjëratash etj.Bibliografia:1-Áñ÷éì. ×áñáëÜìð ïõò Ä.Âáóéëüðïõëïõ, Ï ÌÝãáòÂáóßëåéïò, åêäüóåéò Ï ñ è ï ä ü îï õÔýðïõ, ÁèÞíá 1990.2-Shën Vasili i Madh, Kryepeshkopi Qezaresë së Kapadoqisë, MbiShpirtin e Shenjtë, përkthyer ngaAt Joan Pelushi, botim i KOASh-it, Tiranë 1996.3–Kujt i përket lavdia, përktheuDhimitër Vasho, faqe 15-18.

290

Vasil Marku (1888-1949) ështënga Borova e Kolonjës. Që nëmoshë të re emigroi në Amerikë,ku u dorëzua prift në Sant Louis.

Në vitin 1919 së bashku meAgathangjel Çamçen erdhën nëShqipëri dhe morrën pjesë aktivenë përpjekjet për autoqefalinë ekishës. Në vitin 1922 Kongresihistorik i Beratit e zgjodhiKryetar të Këshillit të Lartë. Më1923 Atë Vasil Marku kakryesuar përfaqësinë e kishësshqiptare, e cila shkoi nëKostandinopojë për çështjen eautoqefalisë. Më 24 shkurt 1929Atë Vasil Marku mori ofiqin eIkonomit të Madh Mitrofor dheu caktua anëtar i Sinodit tëShenjtë, në cilësinë e titullarit tëdioqezës së Korçës. Ceremonia

u zhvillua në Kishën e ShënGjergjit në Korçë.

Vasil Papakristu (1858-1936)ka lindur në Labovën e Kryqit nëvitin 1858. Që në moshë të re, nëvitin 1862, emigroi nëKostandinopojë tek i ati, i ciliishte protopapë në Prigjipo kuVasili kreu edhe shkollën fillore.Në vijim kreu studimet nëShkollën Teologjike të Halkit, tëcilat i përfundoi në vitin 1882duke mbrojtur temën: “Kundërpagëzimit me spërkatje”. Më pasemërohet profesor i fesë dhe igreqishtes në MësonjëtoretZografiane dhe njëkohësishtpredikues në Gjirokastër. Nëkohën e Patrikut EkumenikAnthimit VII ai u zgjodhProtosingjel i Madh iPatriarkanës, ku shërbeu rreth dyvjet. Vasil Papakristu shkroishumë elegji heroike, ndër të tjeraedhe për Shkollën eSaraqinishtës. Vasili ishte një nganipat e Çaush Priftit tëHormovës. Ky i fundit ishtefigurë heroike dhe një ngaudhëheqësit kryesorë përautonomi. Vasil Papakristuqëndroi në fronin e Mitropolitittë Drinopullit (1909-1929). Aifjeti më 26 shkurt të vitit 1936dhe u varros në Delvinaqi. Në

291

ditën e varrimit të tij, pazari iJaninës u mbyll në shenjë ziekombëtare. Monumenti i tij qëgjendet në Delvinaqi ka të njejtënvlerë me ushtarin e panjohur.Bibliografia:1–G. Gagari, Kalendari Dhodhoni,Viti 1899, faqe 142-144.

Vasil Bendo është jurist nëadministratën publike për njëzetëvjet. Ai ka pasur poste tërëndësishme si këshilltar juridiki disa kryeministrave. Aktualishtështë këshilltar juridik iKryetares së Gjykatës së Lartë.

Avakat Vasil Bendo ka botuardisa artikuj juridikë. Gjithashtuështë frekuentues i regullt ishërbesave fetare në Kishën eUngjillëzimit të Hyjlindëses nëTiranë. Avokat Vasil Bendo ështëi biri i Leonidha Bendos, i cili kaqenë ka qenë besimtar i

devotshëm dhe një nga nismëtarëte rihapjes së Kishës sëUngjillëzimit të Hyjlindëses nëTiranë. Vite më parë ai kamundur të mbante në shtëpinë etij për një muaj ikonën eUngjillëzimit të Hyjlindëses.Leonidha rrinte pranë psaltiritdhe me urtësinë dhe fisnikërinë etij të impononte respekt. Veprëne tij e vazhdon sot i biri.

Vdekja është fenomeni ishkëputjes së shpirtit prej trupit.Vdekja është frika dhe tmerri injerëzve. Vdekja shkon kudo dhenuk bën përjashtime, nuk ka frikënga asnjë dhe i mposht të gjithëduke hedhur hijen e zezë tek tëgjitha qeniet njerëzore. Vdekjarealizon shkëputjen e trupit tënjeriut nga shpirti. Megjithësevdekja është e sigurt dhe epashmangshme të gjithë besojmëse një ditë do të vdesim. Nëse neda ta dinim momentin e vdekjes,atëhere kjo gjë do ta hidhërontegjithë jetën tonë. Do të na ezhdukte gëzimin dhe hija evdekjes do të mbulonte me njëmjegull të rëndë e melankolikegjithë horizontin e jetës sonë. Potë dihej për secilin ora e vdekjes,atëhere ai do të kryente çdo gjëtë ligë gjatë gjithë jetës së tij dhenë çastin e fundit do të pendohej.

292

Por sa vlerë do të kishte një gjë etillë? Njerëzit mëkatarë do tështoheshin. Ja përse Perëndia, qëçdo gjë e kryen me urtësi, na efsheh çastin e vdekjes. Disa herëne themi se Perëndia nuk e kallogaritur mirë çastin e vdekjesdhe e mori dikë përpara kohe.Sigurisht që ne nuk mund takuptojmë arsyen përse Perëndiadisa i merr më shpejt dhe disa tëtjerë më vonë. Por një gjë është eqartë që Perëndia çdo gjë e kryenpër interesin e shpirtit tonë,prandaj edhe vdekjen ia dërgonsecilit në momentin epërshtatshëm. Vdekja për njerëzite mirë është gëzim sepse i shpieata drejt Parajsës, por edhe përtë ligjtë është e dobishme, sepsei shkëput nga mëkati.

Vezët e kuqe. Të Enjten e Madhenë darkë, zonjat e shtëpisë lyejnëvezët e kuqe të Pashkës. Traditae ngjyerjes së vezëve me bojë tëkuqe për Pashkë e ka zanafillënnga vitet apostolike. Menjëherëpas ngjalljes së Krishtit, njeranga gratë miroprurëse MariaMagdalena vajti tek Pilati që tanjoftonte se Krishti u ngjall. Ajoi shpuri si dhuratë një shportë mevezë. Pilati nuk e besoi që Krishtiishte ngjallur dhe iu përgjigj dukethënë: “Sa mund të bëhen të kuqe

këto vezë, aq mundet që Krishtitë jetë ngjallur me të vërtetë”. Sipër çudinë e Pilatit, pas pak

çastesh vezët qenë bërë të kuqe.Pikërisht që nga ajo kohë ngelitradita e lyerjes së vezëve me bojëtë kuqe për Pashkë. Në ditën engjalljes së Krishtit të krishterëti çukisin vezët duke thënë:“Krishti u Ngjall”, “Me të vërtetëu Ngjall”. Zgjedhja e vezës sisimbol i Pashkës është edhe përnjë arrësye tjetër sepse ajo ështësimboli i jetës. Ashtu si zoguqëndron brenda lëvozhgës dhekur vjen momenti e shpërthen atë,kështu edhe Krishti qëndroi treditë në varr dhe më pas ishkatërroi vargonjtë e vdekjesduke u ngjallur, për të vërtetuarse është Perëndi i vërtetë. Vezëtlyhen me bojë të kuqe me qëllimqë të na kujtojnë gjakun eKrishtit, i cili u sakrifikua përshpëtimin e njerëzimit.Bibliografia:1-Dhimitër Beduli, Pashka dhevezët e kuqe, Ngjallja, prill 1995,faqe 12.

Vëllëzërit mbë Krishtin.Shoqata u krijua në qytetin eKorçës, më 1940. Qëllimi ishoqatës ishte: Plotësimi iporosive të Krishtit sipas Dhiatës

293

së Re si dhe bamirësi tëndryshme. Në përbërje tëshoqatës kishte edhe figura tënjohura si Mitrofori Atë VasilMarko, Dr. Leonidha Naçi, Prof.Spiro Konda etj. Shoqata kishteanëtarët e korit të Shën Gjergjit,të cilët meshonin dhenjëkohësisht zhvillonin aktivitetinbamirës të kishës. Ndër anëtarëte kësaj shoqate të krishterë mundtë përmendim: Sotir Tërova, KiçoRaci, Taqo Plaku, SterjoKrushova, Maqo Guri, TaqoStamuli, Vanthulla Sinica,Katina Tërpini, Parashqevi Cico,Persefoni Treni, Fani Poçari,Llazi Jarazi, Stavri Tira, PetraqDimço, Josif Dhamiano, GuriKotnani, Spiro Tërpini, DhionisFurxhi, Kiço Panariti, ArgjirPapavangjeli, Berta Naumi, TodiDardha, Andrea Adhami, JorgjiPapailia, Minella Preveza, AtëSotir Leka, Stavrofor ThomaShkurti, Atë Kristo Katundi, AtëThanas Grapshi, Atë MihallaqTërova, Sotir Tërpini, KristaqTreska, Dhimitër Leka, DhimitërMano, Petraq Turtulli, SotiraqAsllani, Petrqa Joga, Atë PetroJanaqi, Andrea Cico etj. Në vitin1944 Shoqata Vëllezërit mbëKrishtin çeli shkollën e tëverbërve, e cila u vendos nështëpinë e Dhimitër Kostandinit.

Bibliografia:1-Fori Tërpini, Si e gjeta rrugën edritës, Kotti, Korçë 2001, faqe 231.

Vënia e duarve mbi kokë(÷åéñïèåóßá) është veprimi itrasmetimit të një fuqie të veçantëpër përfaqësues të zgjedhur tëkishës. Pagëzimi shoqërohet meanën e Shpirtit të Shenjtë, qëtrasmetohet me anën e vënies sëduarve mbi kokë nga ana eapostujve.

Visarion Xhuvani (1887-1965)ka lindur më një maj 1887 nëLagjen Kala të Elbasanit.Studimet e mesme i kreu nëShkollën Kishtare të Athinës.

294

Në vitet 1911-1914 ndoqistudimet e larta për Teologji nëUniversitetin e Athinës.Më pas vijoi me studimetpasuniversitare, në përfundim tëtë cilave mori titullin “Doktor”dhe në vitin 1918 u emëruaLektor në Falultetin Teologjik tëUniversitetit të Athinës. Po këtëvit u dorëzua në gradën priftërorenga Mitropoliti Jakov dhe pas njëviti filloi punën misionare nëSofje të Bullgarisë. Më 1919është misionar në Rumani për tëorganizuar komuntetin shqiptar.Gjatë predikimeve të tij, klerikuVisarion u përpoq që të ngjalltendjenjën e patriotizmit dhe tëautoqefalisë. Në 29 nëntor të vitit1919 Visarioni mori ofiqin eArkimandritit. Tashmë ishtekandidat i mundshëm për gradënepiskopale. Në shtator 1922 kamarrë pjesë aktive në Kongresine parë panortodoks të Beratit, nëtë cilin u propozua kandidat përepiskop. Më tre maj të vitit 1925Arkimandrit Visarioni, dukemarrë bekimin e patrikut tëSerbisë Dhimitrit u dorëzua nëgradën episkopale në Hercegnov(Kotor) prej dy episkopëve rusëErmogenit të Ekaterinosllavit dheMihailit të Aleksandrovskit.Imzot Visarioni ka qenëpjesëmarrës kryesor në të gjitha

përpjekjet për njohjen eautoqefalisë dhe dora vendimtarepër organizimin strukturorhierarkik të kishës shqiptare.Mendimet dhe pikëpamjet e tijpër këtë problem i ka botuar më1926 në dy broshura me titullin:“Çështje politiko-religjoze,Kostandinopojë-Tiranë”.Imzot Visarioni duke umbështetur në ndihmën epakursyer që i premtoi qeveriadhe mbreti, si dhe me shpresë sedo të gëzonte përkrahjen eKishave Ortodokse të Serbisë dhetë Rumanisë, mori përsipër tëzgjidhte problemin e autoqefalisëtë Kishës Ortodokse. Në vitin1929 kur Imzot Jerotheu udetyrua të largohej nga Shqipëriapër t’u vendosur në Malin Athos,ndërsa Imzot Kristofori vendosiqë të qëndronte vetëm si murg ithjeshtë, i erdhi radha ImzotVisarion Xhuvanit të merrtedrejtimin e kishës. Por që tësanksionohej plotësishtautoqefalia e Kishës Ortodoksetë Shqipërisë nevojitej të krijohejnjë sinod, i cili do të udhëhiqtekishën. Që të formohej Sinodi iShenjtë nevojiteshin të paktënkatër episkopë, ndërsa nëShqipëri në atë kohë ekzistontevetëm një episkop që ishte ImzotVisarioni. Për të dorëzuar

295

episkopët e tjerë nevojiteshin tëishin të paktën dy mitropolitë,prandaj u kërkua ndihma eepiskopit serb Imzot Viktorit (icili ishte Vikar i PatrikutDhimitër në qytetin e Shkodrës).Kështu më 12 shkurt 1929 u bëdorëzimi i episkopëve dhe disaditë më vonë më 18 shkurt 1929Imzot Visarioni me mbështetjene qeverisë shqiptare formoiSinodin e Shenjtë të KishësOrtodokse Autoqefale tëShqipërisë, i cili përbëhej ngaFortlumturia e Tij Visarioni,Kryeepiskop i gjithë Shqipërisë,që kishte në juridiksionMitropolinë e Korçës, ImzotAgathangjeli Mitropolit i Beratit,Imzot Efthimi Mitropolitndihmës i Kryepiskopit dheImzot Ambrozi Mitropolit iDrinopulit (Gjirokastrës).Patriarkana Ekumenike ishkishëroi episkopët e sinodit tëkryesuar nga Imzot Visarioni.Gjithashtu sinodin e ri të KishësOrtodokse Autoqefale tëShqipërisë e njohu vetëm sinodii kishës ruse në emigracion.Fortlumturia e Tij Visarioni i kadërguar një telegramPatriarkanës Ekumenike me anëne të cilit kërkonte ndjesë, por nukmori përgjigje. Patriarkanakërkonte me çdo kusht

dorëheqjen e tij, derisa në vitin1936 Kryeepiskop Visarioni dhavetë dorëheqjen nga kryesia ekishës. Në vitin 1942 VisarionXhuvani u dorëzua Mitropolit iBeratit, Myzesë, Vlorës dheKaninës. Në këtë detyrë qëndroideri në vitin 1947 kur e arrestuandhe e burgosën. Gjatë kohës sëqëndrimit në burg, besimtarët dhetë afërmit druheshin të shkoninpër vizitë te Visarioni, por kishteedhe nga ata që duke marrëparasysh të gjitha pasojat venindhe i shpinin ushqime, si përshembull Papa Kozmai iBestrovës dhe besimtari VangjelManushi. Kur doli nga burgu nëvitin 1962 Visarioni ishte nëmoshën 75-vjeçare. Njeriu që iugjend në këto momente kritikeishte Atë Erazmi Jorgo, i cili ukujdes për të duke i dhënë veshjete veta klerikale. Kështu nëvjeshtën e vitit 1962 Visarioni uvendos në Manastirin e ShënGjonit, ku kaloi vitet e fundit tëjetës së tij, derisa dorëzoi shpirtinte Perëndia më 15 dhjetor 1965.Bibliografia:1-Andrea Llukani, VisarionXhuvani martir i KishësOrtodokse, 55, 21 maj 2004, faqe182-Nos Xhuvani, Visarion Xhuvaniapostull i atdhetarizmit dhe iortodoksisë shqiptare, Tiranë 2003.

296

3-Dhimitër Beduli, Leksione ngaHistoria e Kishës, Tiranë 1998,faqe 96-99

Viti liturgjik kishtar fillon më 1shtator dhe mbaron më 31 gushttë vitit që vjen. Qëllimi i vititkishtar është që tu kujtojëbesimtarëve mësimet e Ungjillitdhe ngjarjet kryesore të Historisësë Krishtërimit. Përse vallë naduhet të kujtojmë vit pas viti tënjënjtat ngjarje dhe të njënjtëtshenjtorë? Kjo bëhet, sepse çdoe kremte e vitit kishtar aktualizonngjarjen që përkujtohet. Ne jovetëm i kujtojmë ngjarjet e sëkaluarës, por i përjetojmë ato.Gjatë vitit kishtar jemi të thirrurtë rijetojmë tërë jetën e Krishtit,që nga Ungjillëzimi dheKrishtlindja e deri tek Pësimetdhe Ngjallja. Ne ecim bashkë meKrishtin nëpër rrugët e Judesëduke dëgjuar mësimet e Tij,bëhemi dëshmitarë të mrekullivetë Tij, vuajmë bashkë me të gjatëpësimeve dhe festojmë me gëzimnë ditën e Ngjalljes. Viti liturgjikbëhet mjeti më i fuqishëm ikishës, për t’u takuar ballë përballë me Krishtin, duke e njohuratë me gjithë madhështinë e Tij.Kisha ortodokse ka kalendarin esaj për llogaritjen e kohës.Përmes këtij kalendari i drejton

besimtarët në ciklin e lutjeve dhetë përkujtimit të shenjtit qëcakton viti liturgjik kishtar.

Vlash Nushi (1914-1981) kalindur në Tiranë në vitin 1914.Pasi përfundoi seminarin kapunuar si mësues feje. Gjatëviteve 1954-1959, Vlash Nushika punuar si referent i pasurivekishtare. Vlashi ka botuar disaartikuj në revistën “Predikimi”.Ai ka qenë psalt në Kishënkatedrale të Tiranës. Vlash Nushika fjëtur përgjithmonë në vitin1981.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, Psaltët VlashNushi e Vlash Semini, Ngjallja,gusht 1997, faqe 8.

Vlash Semini ka lindur në qytetine Kavajës më 1906. Paspërfundimit të studimeveteologjike në Bukuresht, Vlashiu kthye në Tiranë, ku ka shërbyersi kujdestar dhe psalt në Kishëne Shën Prokopit. Vlash Semini kabotuar shumë artikuj teologjik nështypin periodik të K.O.A.Sh-it.Vlashi vdiq më 1989.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, Psaltët VlashNushi e Vlash Semini, Ngjallja,gusht 1997, faqe 8.

297

Vreshti simbolizon fjalët e Zotit:“Unë jam vreshti dhe ju hardhia.”Prej vreshtit nxirrej vera, e cilaështë simboli i gjakut të Krishtit.

Voskopoja shtrihet në një trevëmalore midis Gorës dhe Oparit,rreth 1200 metra mbi nivelin edetit, e rrethuar nga tri anë memale, kodra dhe brigje.Emërtimin dhe themelimin eVoskopojës studiues të ndryshëme përcaktojnë me datime tëndryshme, më i besueshëm ështëai që daton në shekullin XIV.

Historia e themelimit tëVoskopojës e ka zanafillën që nëvitin 1330. Hani i cili ka vizituardisa krahina të Shqipërisë në vitin1843, duke u mbështetur në njëkodik të vjetër që kishteVoskopoja, të vitit 1765, shkruanse Voskopoja është ndërtuar nëvitin 1383 prej një prijësi ngadera e Muzakajve. Hani lë të

kuptohet se Voskopoja ështëndërtuar pas rënies sëKostandinopojës më 1453, pasishumë refugjatë u larguan dhe uvendosën në jug të Shqipërisë.Emërtimi i saj në shkrime tëndryshme ka dhe trajta tëndryshme, si Vokopolis,Moskopolis, Moskopole,Voskopojë dhe Vockopojë. Ka tëngjarë që prapashtesa ð ï ëéò (gre.qytet) apo ðïëå (slla. pole-fushë)të ketë çuar në emrin e sotëm.Ndërsa në popull quhej edheVoskopop apo edhe Vockop.Banorët e parë mendohen të jenëbanorët e shpërngulur fillimishtnga qyteti Voskop i vendosur nërrëzën e poshtme të fushës sëKorçës, i rrënuar nga dyndjetosmane të shekullit XIV. Ishinkëta që prenë shkurret e para dhendërtuan kishën e parë të Shën ePremtes. Shtimi më pas i kësajpopullsie u bë me njerëz të tjerëqë donin t‘i shpëtoninislamizimit. Të ardhurit ishin ngaKorça, Myzeqeja, Berati etj. Porka edhe grupe etnike që endeshinnë malet e Gramozit dhe të Pindit,si dhe në viset e tjera të Ballkanitme tufat e tyre të bagëtive, të cilëtsollën edhe zanatet eleshpunuesve, të endjes sëqilimave etj. Në shekullin eXVIII-të Voskopoja pati

298

lulëzimin e saj më të madh merreth 60000 banorë. Në njëdokument tjetër të shkruar nëBudapest në vitin 1905përmendet se qyteti ka pasur12000 shtëpi. Numri i madh ibazilikave, të cilat mund tëmerrnin deri në 1000 veta brenda,dëshmon për një bashkësi tëmadhe të krishterësh.Bibliografia:1-Rezarta Delisula, Voskopojë, messhenjtorëve me sy të nxjerrë,Gazeta Shqiptare, 9 tetor 2001,faqe 11.2-Dhori Falo, Tragjedia e një qyteti,Kotti, Korçë 1998.

Vulgata quhet përkthimi iDhiatës së Vjetër nga Jeronimi, icili u bë versioni zyrtar i KishësLatine. Teksti biblik i përkthyerprej tij ishte shumë i përafërt meorigjinalin dhe do t’i kushtonteatij 15 vjet punë kolosale. Traditathotë që pesë herë e ndërpreupunën e përkthimit, duke e parëatë si të pamundur, por të pestaherët ju shfaq Shën Maria dukee inkurajuar.

Xh

Xhirolamo Savonarola (1352-1498) ka lindur në Ferrara, nështator 1352. Në moshë të re,duke dëgjuar predikimin e njëmurgu nga urdhëri idomenikanëve, hyri në njëmanastir në Bolonjë, pa pëlqimine prindërve. Në vitin 1481Savonarola u dërgua sipredikator në Firence.

Dekadenca e thellë morale eqytetit, i shkaktoi atij një trishtimtë thellë. Në gusht të vitit 1490Savonarola nisi të predikojë ngaamvoni i Katedrales San Marko.Duke filluar nga viti 1494

299

Savonarola, udhëhoqi lëvizjenpër një kushtetutë demokratikedhe arriti ta realizojë. Ai diti tabënte Firencen, nga qytetin edëfrimeve dhe të shthurjes, njëqytet ku zotëronte fryma eUngjillit. Mirëpo Fiorentinasit eshekullit XV nuk mundën që tëduronin gjatë mënyrën e jetesësqë u impononte Savonarola. Meatë shpejtësi që masat panë nëSavonarolën një profet Biblik, pome atë shpejtësi u bindën për tëkundërtën duke e konsideruar njëprofet gënjeshtar, mashtrues esharlatan, që i zhgënjeu.Kundështarët e Savanarolësmurgjit françeskanë e qytetit endaluan të predikonte, por ai nukdeshi t’ia dinte. Atëhere u vendossyrgjynosja e tij. Në të dielënRushajeve, më 1498 Savonarolëne arrestuan dhe e futën në burg.Savanarola u dënua me vdekjedhe u ekzekutuan në turrën edruve.

Z

Zbritësoret. Quhen të tilla sepsenë kohën që psaleshin këtotropare besimtarët zbrisnin ngandenjëset dhe qëndronin mëkëmbë në shenjë shprestarie.

Zengo. Nga plejada eikonografëve dardharë mund tëveçojmë 24 prej tyre, të cilët kanëdhënë një kontribut të çmuar nëzbukurimin e kishave ortodokse.Në Muzeun e Artit Mesjetar tëKorçës ruhen ende 270 ikona, tëcilat janë punuar nga mjeshtritdardharë. Prej tyre mund tëpërzgjedhim: Vangjel Zengon,Sotir Keren, Grigor Zdrulin etj.Ikonografët dardharë kanëpunuar jo vetëm nëpër kishat eqytetit të tyre, por edhe nëAmerikë, Greqi, Rumani e gjetkë.Më i spikaturi prej tyre ka qenëVangjel Zengo (1875-1941), i cilie mësoi artin e ikonografisë nëMalin Athos, në atelienë e GrigorZdrulit. Vangjeli shquhet siikonografi më cilësor dheprodhimtar. Firmën e tij mbajnë180 ikona, të cilat gjenden nëMuzeun e Artit Mesjetar. Ai kapunuar ikonat e kishave të ShënGjergjit, Shën Triadhës,

300

katedralen e Korçës etj. Njëikonograf tjetër nga Dardha ështëEfthim Zengo (1890-1940), i cilie mësoi artin e ikonografisë prejtë vëllait Vangjelit. Të dy sëbashku kanë punuar përzbukurimin e kishës së ShënGjergjit në Dardhë. Në Muzeune Artit Mesjetar në Korçë nëntëikona janë pikturuar nga dora eEfthimit. Gjithashtu ai kabashkëpunuar me ikonografë tëtjerë dardharë në pikturimin ekishës së Shën Gjergjit në Korçë.Niko Zengo e zhvilloi aktivitetine tij në Boston, ku emigroi nëvitin 1910. Afresket e punuaraprej tij janë në Kryekishën e ShënGjergjit. Dy fotografi prejpunimeve të tij ndodhen nëMuzeun e Artit Mesjetar, të cilatjanë dhuruar prej Kryekancelarittë Shën Gjergjit, Atë ArturLiolinit gjatë vizitës që bëri nëqytetin e Korçës. Njëra prejfotografive paraqet afreskun eKrishtit si Kryeprift dhe tjetraskenën “Gjykatësi i Drejtë” qëështë pikturuar në kubenë ekishës.Andromaqi Zengo ka lindur nëvitin 1913 në Korçë. Artin eikonografisë e mësoi nga i atiVangjeli. Së bashku kanëpikturuar kishën e Shën Mërisënë Korçë në vitin 1928 dhe më

1930 kishën e Shën Kollit nëHoçisht. Më vonë Andromaqistudioi në Akademinë e Arteve tëBukura të Athinës. Gjatëpushimeve të verës ajo ka punuarpër zbukurimin e kishave. Kështunë vitin 1933 ajo pajisi me ikonakishën e Shën Triadhës. Në vitet1929-1945 Andromaqi Zengo kapikturuar në pesë kisha në rrethine Korçës. Në vitin 1960 ajo kapunuar ikonat e kishës së Palasësnë rrethin e Vlorës. Në vitet1964-1965 Andromaqi Zengo karealizuar me mjeshtëri afresket eKatedrales së Ungjillëzimit nëTiranë, e cila sapo qe ndërtuardhe përurimin do ta bënteKryeepiskopi i Kishës OrtodokseAutoqefale të Amerikës,Fortlumturia e Tij, ImzotTheofan Noli. Këto afreske janëpikturuar në stilin rus. Në kubenëe Katedrales është pikturuarPantokratori, katër Ungjillorëtdhe të katër engjëjt përrethkubesë. Këto afreske janë bërëme shpenzimet e kishës dhe kanëkushtuar 168 000 lekë. E veçantanë afresket e Andromaqi Zengosështë se emrat e shenjtorëve janëshkruar shqip.Bibliografia:1-Kristofor Beduli, Familja eAgjiografëve Zengo, Ngjallja,qershor 2000, faqe 9-10.

301

Zeo është një enë metalike qëmban ujin e nxehtë, i cili hidhetnë Potirin e Shenjtë gjatëpërgatitjes së Kungatës Hyjnore.Uji është i domosdoshëm nëpërgatitjen e Kungatës dhesimbolizon ujin që doli prejbrinjës së Krishtit të kryqëzuar(Joani 19,34). Gjithashtu uji inxehtë që hidhet në Potir, ngrohverën që gjendet aty duke nadhënë ndjesinë, se kungohemi megjakun e ngrohtë të Krishtit.

Zografi. Përfaqësues të denjë tëShkollës korçare të ikonografisëjanë edhe piktorët e familjesZografi, të cilët ishin ngaPotkozhani i Mokrës. Këtamjeshtra mendohet se e kanëfilluar aktivitetin e tyre në vitin1744. Në punimet e tyre përveçtraditës vendase paraqesinndikime nga ikonografia e MalitAthos, si dhe prirje drejt stilitbarok. Vëllezërit ikonografëKostandin dhe Athanas Zografimbiemrin e parë të familjes sëtyre e kanë patur Vako. Më vonëpër arsye se ata ushtronin zanatine piktorit morën mbiemrinZografi. Ata kanë pasurveprimtarinë më të madhe nga tëgjithë ikonografët e tjerëshqiptarë të mesjetës nëpikturimin e ikonave të lëvizshme

dhe të afreskeve murale.Krijimtaria e tyre i përket kohësnga viti 1741 deri në 1783. Datae lindjes dhe e fjetjes së tyre nukdihet.Vëllezërit Zografi kanë qenëikonografë të talentuar. Përveçtalentit të pikturimit ata zotëroninnjohuri teologjike në dogmatikë,histori kishe, patrologji, liturgjikëetj, gjë që është pasqyruar edhenë veprat e tyre. Sipas TheofanPopës, Kostandini ka qenë shumëi njohur në Malin e Shenjtë.

Kjo vërtetohet nga afresket epikturuara prej tij në manastirete Malit të Shenjtë, ku kanënshkruar “Kostandinshqiptari”, ndërsa në Shqipëri aipërdorte “Zografi nga Korça”.Në krijimtarinë e tyre këta piktorëkanë pasqyruar shumë tema nga

302

jeta e martirëve të kishës, duketheksuar më tepër ata shenjtorëqë kanë përhapur Ungjillin nëShqipëri. Ndër ta mund tëveçojmë Shën Joan Kukuzelin,Shën Gjon Vladimirin, ShënNaumin etj. Vëllezërit Zografikanë pikturuar në vitin 1720katedralen “Burimi Jetëdhënës”në Korçë, kishën “Lindja eHyjlindëses” në manastirin eArdenicës në 1744, kishën e ShënThanasit në Voskopojë më 1745,kishën e dymbëdhjetë Apostujvedhe kishën e Anargjirëve në vitin1752 në Voskopojë etj.Ikonografët korçarë Kostandindhe Athanas Zografi kanëudhëtuar tri herë drejt Greqisë,ku kanë pikturuar kishat e Malittë Shenjtë. Herën e parë ata kanëqëndruar nga viti 1755 deri në1757, ndërsa gjatë udhëtimit tëdytë prej 1765-1766 dhe të tretënherë në vitin 1783. Pikturat e tyrejanë në Skitin e Shën Anës, tëcilat kanë datën 1755, në Skitinsllav Bllagovica në vitin 1757, nëkishën e manastirit të ShënFilotheut më 1765 si dhe tëmanastirit të Krisopotamit nëvitin 1783. Gjithashtu tekpikturat murale të vëllezërveZografi gjejmë “Shkallën eJoanit”, të cilën nuk e kemi parëtek piktorët e tjerë mesjetarë të

Shqipërisë. Në krijimtarinë e tyrenuk mungojnë edhe skenatapokaliptike, si p.sh.”Ardhja eDytë e Krishtit” etj. Në vitet efundit të aktivitetit Kostandini kapunuar së bashku me djalin e tijTërpon në kishën e Shën Gjergjitnë Libofshë në vitin 1782.Tërpo Zografi mendohet të ketëlindur rreth vitit 1760 në qytetine Korçës. Aktiviteti i tij në fushëne ikonografisë është i madh. Nështator të vitit 1729 ka pikturuarafresket e kishës së ShënKostandinit dhe Helenës nëKondas të Beratit. Në muajinmars të vitit 1729 pikturon po nëBerat afresket e kishës Fjetja eShën Mërisë të fshatit Vodicë.Më vonë ai ka ushtruaraktivitetin e tij në Korçë, ku më1804 ka pikturuar ikonat e kishëssë Shën Gjergjit në Plasë, ndërsanë vitin 1806 afresket e paraklisittë manastirit të Shën Naumit. Në1807 ka pikturuar ikonën e ShënGjergjit në kishën e Shën Kollitnë Skrime, ndërsa më 1818ikonat e ikonastasit në kishën eShën Kostandinit në Drenovë. Poatë vit ai ka pikturuar afresket ekishës së Shën e Premtes nëPërmet dhe një vit më vonë më1819 ka pikturuar ikonën eKrishtit në kishën e Shën Kollitnë fshatin Zhej të Zagorisë. Pasi

303

ushtroi aktivitetin e tij 37-vjeçarTërpo Zografi fjeti më 1835.Efthim Zografi ishte i biri iAthanasit, emrin e të cilit embajnë dy ikona që datojnë më13 mars 1800 dhe gjenden nëMuzeun e Artit Mesjetar nëKorçë.Bibliografia:1-Theofan Popa, Ikonografëtshqiptarë të shekullit XVIII,Ngjallja, dhjetor 1995, faqe 8.

Zorobabeli ishte udhëheqësi ijudejve, të cilët u kthyen nëPalestinë me lejen e mbretit tëpersianëve Kirit. Në katalogungjenealogjik të Mateut mungojnëdisa nga emrat e pasardhësve tëZorobabelit. Kjo duket qartë tekungjilli sipas Lukës, ku ndërmjetJosifit dhe Zorobabelit janëtetëmbëdhjetë emra (Luka 3, 23-38). Ky i fundit ishte më ipërmenduri prej fisit të Davidit.

Zh

Zhan Kalvin (1509-1564) kalindur në Nuajo, në vitin 1509,në krahinën e Pikardisë nëFrancën e Veriut. Babai i tij, ishtesekretar i episkopatës sëNuajonit, gjë që i dha mundësinëtë sigurojë një bursë, të vazhdojëstudimet në shkencat humane sidhe ato të drejtësisë e teologjisë,në universitetet e Orleanit,Bryzhit dhe Parisit. I tërhequrnga profesorët e tij, qëmbështesnin Luterin, nisi t’ipërhapë mësimet e Luterit nëParis. Për këtë veprim Mbreti iFrancës Françisk I, një mbrojtësi tërbuar i katolicizmit, e burgosi.Pasi u arratis nga burgu, shkoinë Bazel të Zvicrës, ku gjeti azilpolitik. Në vitin 1536 botoiveprën Instituti i fesë së krishtere“Institution de la religionchretine”. Duke krijuarUniversitetin e Gjenevës dhefondacione të tjera kulturore, aie ktheu në një qendërpropagandistike të Reformës.Këtu përgatiteshin misionarët dheformoheshin predikatorët ekomuniteteve të rinj protestantë,botoheshin libra për të cilët këtakishin nevojë etj.

304

Bibliografia:1-Didie Zhylia, Fjalor i Filozofisë,Shtëpia botuese enciklopedike,Tiranë 1994, faqe 185-186.