iBNÜ'I-BARiZi

eserinin tertibi dikkate alınarak düzen­lenmiştir. Eserin bir nüshası Darü'l-kü­tübi'l-Mısriyye'de bulunmaktadır (Fuad Seyyid, lll, 65-66) . 8. Rumuzü'l-künuz . Fıkıhla ilgili bir manzume olup bir nüsha­sı RampOr Kütüphanesi'ndedir (Brockel­mann, GAL Suppl., II. 101 ). 9. Kitabü'l­Mugni ii']].tişari't-Tenbih ve i?hdri te­tavih. EbG İshak eş-Şirazl'nin et-Tenbih adlı eserinin muhtasarı olup bir nüsha­sı Berlin'dedir (Ahlwardt. IV. 66) . 10. ez­Zübd (ez-Zübde fi'l-M:h). Eserin970 be­yitlik eksik bir nüshası Gotha'da bulun­maktadır (Pertsch, ll, 194-1 95). 11. Tal].li­lü (Ta/:ıallülü)'l-l].Q'iz mine'l-il].ram. Bir nüshası Kudüs'te Halidiyye Kütüphane­si'ndeki (nr. 37) bir mecmuanın içinde (Salahaddinel-Müneccid, s. 23), diğer bir nüshası da Süleymaniye Kütüphanesi'n­dedir (Yenicami, nr. 1185). Darü'l-kütübi'z­Zahiriyye'de Mes'ele ti tavaii'l-mer'eti ve hiye l].a'iz adıyla kayıtlı bulunan (nr. ı 0367) ve İbnü'l-Bariii'ye aidiyetinden söz edilen risalenin de aynı eser olduğu anla­şılmaktadır (M. Mut1" el-Hafız, ll, 167). 12. İ?harü (Teyslrü)'l-fetavi min tal].riri'l­ljavi. Necmeddin Abdülgaffar b. Abdül­kerlm el-Kazvlnl'nin el-lfavi'ş-şagir ii'l­fetavi adlı eserinin şerhi olup bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'nde kayıtlıdır (lll. Ahmed, nr. 840; diğer nüsha­ları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., 1, 679). 13. Tevşi]fu <ura'l-iman ti tafzili (feza'ili) l].abibi'r-ral].man. Kadi İyaz'ın eş-Şifa' adlı eserinin muhtasarı olup dört bab üzere düzenlenmiştir (Diyarbakır il Halk Ktp ., nr. 2046; Akseki ilçe Halk Ktp., nr. 173; ayrıca bk. DMBİ, lll , 88) . Eser, İbn Kara Şehabeddin Ahmed b. ömer el-Ha­rizml tarafından Nu]].betü'n-nu]].ab el­muşıl ila a<le'r-rüteb adıyla ihtisar edil­miş olup bu muhtasarın bir nüshası Da­rü'l-kütübi'z-Zahiriyye'dedir (Sire, nr. 37).

14. İtti]].d~ü'n-nuşl]. ti icadi'ş-şull]. (Da­rü'l-kütübi'z-Zahiriyye, Mecmua, nr. 86, vr. 1-3). 15. ed-Diraye li-al].kdmi'r-R{aye. H aris el-Muhasibl'nin er-R{aye li-hu~ü­~illah adlı eserinin muhtasarı olan İzzed­din b. Abdüsselam ' ın Ma~iişıdü'r-Ri<a­

ye'si üzerine yapılmış bir ihtisar çalışma­sıdır. Esere ayrıca Muhasibl'nin diğer ki­taplarından seçilmiş on bahis ilave edil­miştir (Süleymaniye Ktp., Şe h id Ali Paşa, nr. 945/5, vr. 443b- 462•; Darü'l-kütübi'z-Za­hiriyye, nr. 5481 ). 16. Man?ilme ti şerl].i Müşelleşati Kutrub (Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3767, vr. 258b-26o•ı. İbnü'l-Ba­rizl'nin kaynaklarda ayrıca el-Esas ti ma<­rifeti ilahi'n-nas, Kitabü'l-'Aruz, el-Ve­fa' ti el].adişi'l-Muştafa, Kitabü'l-Me-

526

nasik, ed-Dürre ii şıfati'l-l].acci ve'l­<umre, Zabtu garibi'l-l].adiş gibi eserle­rinden söz edilmektedir.

BiBLİYOGRAFYA :

ibnü'I-Barizi, Nasil;u'l-~ur'ani'l-'aziz ve men­sul]uh (MMilr. içinde, nşr. Ha tim Salih ed-Damin, XXXIII, 140211982), neşredenin girişi, s. 265-273; Zehebi, Mu'cemü'ş-şüyul]: Mu'cemü'l-kebir (nşr. Habib el-Hile), Taif ı408/ı988, ll, 356-357; a.mlf .. ei-Mu'cemü'l-mul]taş bi'l-muf:ıad­diş1n (nşr. M. Habib el-Hile), Taif ı408/1988 , s. 29ı -292; a.mlf .. Ma'rifetü ' 1-~urra' (Aitıkulaç), lll, ı487; Safedi, Nektü'l-himyan (nşr. Ahmed Zeki Bek), Kahire ı329/19ı ı, s . 302-304; Süb­ki, Taba~at (Tanah1). X, 387-39ı; isnevi. Taba­~atü 'ş-Şa(i'iyye, 1, 279-282; ibn Kesir. ei-Bida­ye, XIV, ı 82; ibnü'l-Cezeri. Gaye tü 'n-Nihaye, ll, 35ı-352; ibn Hacer. ed-Dürerü'l-kamine, IV, 40 ı -402; Süyuti. Lübbü '1-Lübab f1 taf:ır1ri '1-en­sab (nşr. M. Ahmed Abdülaz1z- Eşref Ahmed Ab­dülaziz), Beyrut ı4ı ı;ı99ı, 1, 92; Keşfü'?-?U­nun, 1, 74-75, 626-627; Pertsch, Gotha, ll, ı 94-ı95; Hediyyetü'l-'arifin, ll, 507 ; Brockelmann. GAL, 1, 357-358; ll, 86-87; Suppl., 1, 608, 679; ll, ıoı; Zirikli, ei-A'Iam, IX, 60; Kehhale. Mu'ce­mü '1-mü'ellifin, Xlll, ı39- ı40; Yusuf el-U ş, Fih­risü Dari 'l-kütübi'?·:?ahiriyye, Dımaşk ı 947, s. 56; Fuad Seyyid, Fihrisü'l-mal]tutat, Kahire ı383/ı963, lll, 65-66; Ramazan Şeşen. Neva­dirü'l-mal]tut[ıti'I-'Arabiyye, Beyrut ı975, I, 38; M. Riyad el-Malih, Fihrisü mal]tutati Dari'l-kü­tübi'?·:?ahiriyye: et-Taşavvuf, Dımaşk ı398/ ı 978, I, 523-524; M. Muti' ei-Hafız, Fihrisü mal]­tutati Dari'l-kütübi'?·:?ahiriyye: el-Fı~hü'I-Ha­nefi, Dımaşk ı4oı;ı98ı, ll, ı67;Selahaddin el­Müneccid. ei-Mal]tutatü'I-'Arabiyye f1 Filistin, Beyrut ı982, s. 23; Yasin M. es-Sewas. Fihrisü mal]tutati Dari 'l-kütübi'?·:?ahiriyyye : ei-Meca­mi', Dımaşk ı403/ı 983, ı, 49; Salah M. ei-Hıye­m!. Fihrisü mal]tutati Dari 'l-kütübi'?·:?ahiriy­ye: 'Uiumü'L-~ur'ani'I-Ker1m, Dımaşk ı403/ ı983, 1, 4ı 7-4ı8; Ahlwardt, Verzeichnis, 1, 367; IV, 66; ei-Fihrisü 'ş-şamil: Mal]tutatü 't-te{s1r; Arnman ı989, 1, 374-375; a.e.: '(J{Qmü'L-~ur­'an, mal]tutatü'l-~ıra'at, Arnman ı4ı5;ı994, s. ı48; Cezzar, Medal]ilü'l-mü'ellif1n, 1, ı3 ı; M. Asaf Fikret. "İbn Bariz!", DMBi, lll, 87-88.

L

li! TAYYAR ALTlKULAÇ

İBNÜ'l-BAYTAR ( .)~'..:,.ı!)

EbCı Muhammed Ziyaüddin Abdullah b. Ahmed el-Aşşab el-Maleki

(ö . 646/1248)

Botanik alimi. _j

Endülüs'ün Maleka (Malaga) şehrinde, yetiştirdiği alimlerle tanınan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi; İbnü 'l-Bay­tar lakabını babasının veterinerliğinden dolayı almıştır. Doğum tarihi hakkında 575 (1179), 585 (1189), 593 (1197) ve 596 ( 1200) yılları gösterilir. İlk öğrenimini ba­basından gördüğü, dini ve nakli ilimleri okuduktan sonra botaniğe merak sardı-

ğı anlaşılmaktadır. Onun botanikçi (aşşab) olmasındaki en önemli pay yirmi yaşına kadar birlikte çalıştığı , daha çok İ bnü'r­RGmiyye diye tanınan İşblliyeli (Sevilla) Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed en­Nebati'ye aittir. İbnü'l-Baytar. Nebat! ile dostluğu süresince Endülüs bölgesinde yetişen tıbbi bitkileri ve bunların özellik­lerini, yetiştikleri yerleri, ilmi ve mahall1 adlarını öğrendi. Belki de hocasının ilmi araştırmalar yapmak amacıyla Doğu'ya gitmesi üzerine, Muvahhidler'in başşehri İşblliye'de dönemin ünlü eczacılarından Abdullah b. Salih el-Kütaml ile İ bn Hac­cac el-İşbll1' nin yanında çalışmalarına de­vam etti. Bu sırada bir yandan Diosko­rides ve Callnüs'un basit ilaçlar hak­kındaki eserlerini okuyor, bir yandan da Endülüs'ün çeşitli kesimlerindeki araştır­maların ı sürdürerek malzeme topluyor­du. 617'de (1220) hocası Ebü'l-Abbas'ı örnek alarak Akdeniz havzasındaki ülke­lerde araştırma yapmak amac ıyla uzun sürecek bir yolcu luğa çıktı. Önce Bica­ye (Bougie). Kostantlne, Berka ve Trab­lusgarp gibi Kuzey Afrika şehi rleriy­

le civarlarını dolaşarak yazmak istediği eserler için zengin malzeme topladı. 620 (1223) yılının sonlarına doğru Anadolu'­ya ulaşıp Selçuklu ve Bizans hakimiyetin­deki bölgeleri gezerek tıp, eczacılık ve bo­tan ik alimleriyle tanıştı (İbn Eb Cı Usaybia, s. 601 ). Seyahatinin bu bölümünde Make­donya ve Ege adalarını da ziyaret ettiği anlaşılmaktadır. Limni adasında bir cins topraktan teke kanıyla yoğrularak "tlnü'l­mahtom" (bk.AKRAS) yapıldığını ve ora­daki Artemis tapınağının bakımını üstle­nen bir kadının bu ilaç tabietlerini yapışı­na bizzat şahit olduğunu söyler.

Seyahat dönüşü artık çağının en bü­yük botanikçisi kabul edilen İbnü'l-Baytar topladığı zengin bitki koleksiyonuyla İs­kenderiye'ye gitti. Mısır Eyyübl hane­danından el-Melikü'l-Kamil Muhammed kendisine büyük itibar göstererek Mısır botanikçileri başkanı (relsülaşşabTn) unva­nını verdi ve hakimiyeti altındaki Suriye'­ye her gidişinde onu da beraberinde gö­türdü. el-Melikü 'l-Kamil'in ölümünden sonra yerine geçen oğlu el-Melikü's-Salih Necmeddin Eyyüb döneminde de Eyyübl sarayındaki mevkiini koruyan İbnü'l-Bay­tar, bu dönemde tekrar Doğu İslam coğ­rafyasına seyahate çıktı. Lucien Leclerc, Kitabü'l-Camldeki bitki adlarından ha­reketle onun Diyarbakır, Urfa, Musul, Lüb­nan, Kudüs ve Hicaz bölgelerini gezerek malzeme topladığını belirtir (Histoire, ll, 225-237) . İbnü'l-Baytar'ın Kahire ve Dı-

maşk'ta bulunduğu sırada ders verdiği birçok öğrencisi olmuştur. Bunların ba­şında, Dımaşk'ta 633 (1235) yılında ken­disinden el-İbfıne ve'l-i'lam bima fi'l­Minhfıc mine'l-l)alel ve'l-evham adlı kitabı ile Dioskorides, Callnus ve Ahmed b. Muhammed ei-Gafiki'nin basit ilaçlar hak­kındaki eserlerini okuyan 'Uyunü'l-enbfı' müellifi İbn Ebu Usaybia gelmektedir. Di­ğer bir Dımaşklı öğrencisi de Ebu İshak İzzeddin İbnü's-Süveydi'dir.

İbnü'I-Baytar Doğu ve Batı Ortaçağı'n­da bilgi, görgü ve tecrübesini arttırmak ve yazacağı eseriere malzeme toplamak için üç kıtayı gezen ender müelliflerden biridir. Ayrıca topladığı. tababette kulla­nılan bitki türlerinden ve besin maddele­rinden oluşan malzemeyi bütün özellik­leriyle tanıtmış. adlarını Arapça. Berbe­rice, Latince, Grekçe ve Farsça olarak ya­zıp karışıklığa yer vermemek için hareke­lemiştir. Bilhassa öğrencisi İbn Ebu Usay­bia'nın anıattıklarından hareketle onun alanında çağının en büyük alimi olduğu kabul edilmektedir. İbnü'I-Baytar Dımaşk'­ta ansızın ölmüştür.

Eserleri. 1. el-Müfrediit* (el-Cami' li­

müfredati'l-eduiye ue'l-ag?iye). Basit ilaç­lar konusundaki Arapça kitapların en önemlisi ve en güvenilir alanıdır. Müelli­fin hayatının sonlarına doğru yazdığı bu alfabetik eserde 2353 madde yer alır. Bi-

ibnü'I-Baytir'ın el-Mugni fi'l-eduiyeti'l-mü{rede adlı ese­rinin ilk sayfası (Süleymaniye Ktp., Fatih, nr. 3633)

ri XIV. yüzyılda Aydınoğlu Um ur Bey adına (İÜ Ktp., TY. nr. 1204), diğeri 1681'de he­kim Mehmed Rindanl tarafından ( İ stan­

bul Tıp Fak. Deontoloji Anabilim Dalı Ktp., nr. 4118) olmak üzere iki defa Türkçe'ye çevrilmiş, Avrupa'da XV. yüzyılın sonların­

da ilgi çekmeye başlayan eser Latince, is­panyolca, Almanca ve Lucien Leclerc ta­rafından Fransızca'ya (I-lll, Paris 1877-

188 3) tercüme edilmiştir. Eser İslam dünyasında ilk defa Bulak'ta basılmış (I-IV, 1291; Bağdat 13841!964; Beyrut 1992) ve üzerinde muhtelif çalışma­

lar yapılmıştır. 2. Tefsiru Kitabi Di­yaslp1ridus (Dis/s:ilridis). Arapça litera­türde Kitabü'l-l:faşfı'iş ve Kitabü Ijams ma]fö.lat adlarıyla bilinen Dioskorides'in beş bölümlü Materia Medica'sına yapıl­mış bir tefsirdir. Katalog mahiyetindeki eserde 550 ilaç alfabetik sırayla ve kısa açıklamalarla tanıblmış. bu arada önceki kaynaklarda yanlış tesbit edilen Grekçe bitki ve ilaç adları da d üzeltil miştir. Kita­bın ilmi neşrini Hilmi Abdülvahid Hadra (Kah i re 1986) ve İbrahim b. Merad (Bey­rut 1989; Tunus 1990) gerçekleştirmiş,

Albert Dietrich de Arapça metinle birlik­te Almanca tercüme ve şerhini neşret­miştir (Göttingen 1991 ). 3. el-İbfıne ve'l­i'lam bima fi'l-Minhac mine'l-]]alel ve'l-evham (Mektebetü'I-Haremi'l-Mek­kl, Tıp, nr. 36). Basit ilaçlarkatalogu olup E bO Ali İbn Cezle'nin aynı konudaki Min­hacü '1-beyan fima yesta'milühü 'l-in­san adlı kitabını eleştirrnek amacıyla ya­zılmıştır. Bu eserin 131 maddesini kap­sayan eleştiriler, ilaç isimlerinin ve terim­lerin birbirleriyle karıştırılmış olmasına, ilaçların yanlış tanıtılmasına ve faydala­rına dair verilen bilgilerin gerçeği yansıt­

madığına ilişkindir. 4. el-Mugni fi'l-ed­viyeti'l-müfrede. Baş. göz. kulak, ağız, göğüs, mide, bağırsak, üreme organları. hamilelik ve eklem hastalıklarıile yara, tümör ve zehirlenmeler için kullanı lan

ilaçları ve tıbbın aciz kaldığı durumlarda halkın başvurduğu kocakarı ilaçlarını içe­ren yirmi bölümden ibaret bir basit ilaç­lar katalogudur. ei-Melikü's-Salih Nec­meddin'e ithaf edilen kitabın çeşitli yaz­ma nüshaları bulunmaktadır; bunlardan

· Süleymaniye Kütüphanesi'ndeki nüsha (Fatih, nr. 3633) müellifin vefatından se­klzyıl önce istinsah edilmiştir. Mehmed b .. Ahmed b. İbrahim ei-Edirnevl eseri Leva­mi'u'l-]J.ikme adıyla Türkçe'ye çevirmiş ve şerhini yapmıştır (Adıvar. s. 11 8). s. Mizfınü't-tabib (tıb). Emir Şehabeddin Ahmed b. lsa'nın isteği üzerine kaleme alınan kitap seksen babdan oluşmakta-

İBNÜ'I-BAZiS, EbO Ca'fer

dır; bilinen tek nüshası Uppsala Kütüpha­nesi'ndedir (nr. 58). 6. el-Et'alü'l-gari­be ve'l-]J.avassü '1- 'acibe (İbn E bO Usay­bia, s. 602). 7. Risale fi tedavi's-sümı1m (Brockelmann, !, 648).

BİBLİYOGRAFYA :

ibnü'I-Baytar, Tefsiru Kitabi Diyasf>üridus (nşr. İbrahim b. Merad). Beyrut 1989, neşredenin girişi, s. 17-41; ibn Ebü Usaybia, 'Uyunü'l-en­ba', s. 601-602; Kütübi. Fevatü'l-Vefeyat, ll, 159-160; Süyüt!. ljüsnü '1-mu/:ı[ıçiara, 1, 542; M akkari. Nef}Ju '(-tib, ll, 691-692; Keşfü '?-?U­nun, 1, 283, 574; L. Leclerc. Histoire de la med­icine arabe, Paris 1876, ll, 225-237; Brockel­mann. GAL, 1, 647-648; Adıvar, Osmanlı Türk­lerinde ilim, s . 118; Ullmann. Die Medizin, s . 280-284; Sarton, lntroduction, 11/2, s. 663-664; Ali Abdullah ed-Difa' . ishamü 'ulema'i'l-'Arab ve'l-müslimin fi 'ilmi'n-nebat, Beyrut 1405/ 1985, s. 253-273; a.mlf .. ishamü 'ulema'i'l­'Arab ve'l-müslimin fi 'ilmi'l-}Jayevan, Beyrut 1406/1986, s. 329-368; 1\ırhan Baytop. Türk Eczacı/ık Tarihi, istanbul 1985, s. 43-45; ibra­him b. Merad, Dirasat fi'l-mu'cemi'l-'Arabi, Beyrut 1987, s. 271-293;a.mlf .. "el-Meşadirü't­Tünisiyye fı Kitabi'l-Cami' li'bni'l-Bay\iir", el­l;fayatü'ş-şef>a{iyye, V/8, Tunus 1400/1980, s. 117-148; Ana Maria Cabo Gonzalez. "Ibn al­Baytar et son influence sur la pharmacologie occidentale du XIV'm' siecle", L'occident mu­su/man et L'occident chretien au moyen age (ed. Mohammed Hammam). Riyad 1995, s. 283-290; Mustafa eş-Şihab!. "Tefslru Kitabi Dis\5ü­rldis li'bni'l-Baytar", MMMA, 111/2 ( 1957). s. 105-112; J. Vernet. "Ibn al-Baytar", EJ2 (İng.).lll, 737; a.mlf .. "Ib n al-Baytar", OSB, I, 538-539; Hfışeng A'lem. "İbn Baytar", DMBi, lll, 145-147; a.mlf., "Ebn al-Bayt;ar", Elr., VIII, 6-8; Mu­hammed Züheyr el-Baba. "İbnü'l-Baytar", Mev­su'atü '1-/:ıaçiareti 'l-islamiyye, Arnman 1993, s. 191-197. !il MAHMUT KAYA

ı İBNÜ'l-BAzİŞ, Ebu Ca'fer

ı

c.;~~~ ..:Y.' F. ~n Ebu Ca'fer Ahmed b. All b. Ahmed

b. Halef el-Ensari ei-Gırnati (ö. 540/1145)

L Kıraat alimi.

_j

Rebiülewel 491'de (Şubat 1 098) Gırna­ta'da (Granada) doğdu. Aslen Ceyyanlı (Jaen) bir aileden olup babası gibi o da ailenin lakabı olan Baziş'e nisbetle İbnü'I­Baziş diye meşhur oldu. Yetişme döne­minde çevredeki bazı ilim merkezlerine seyahatler yapmakla birlikte hayatı Gırna­ta'da geçti. Henüz yedi yaşında iken, kı­raat ilminde ilk hocası olan babası Ebü'I­Hasan İbnü'I-Baziş'ten İmam Nafi'in ra­visi Kalün'un rivayeti üzerine dört hatim indirdi (el-İ/s:na', ı. 60). Bu arada Kur'an'ı ezberledi ve babasından fıkıh başta ol­mak üzere çeşitli ilimlerde faydalandı .

Kurtuba'da (Cordoba) Ebü'I-Kasım Halef

527