idea unitarian - uupl.files.wordpress.com · czy polska była poza tym? czy polscy unitarianie...

Biblioteka Unitarian Uniwersalistów


IDEA UNITARIANXX wieku

wyrażona w książce

KAROLA GRYCZA ŚMIŁOWSKIEGO

Bracia Polscy

Arianie-Unitarianie

opracował Piotr Osiadły

1 Idea Unitarian XX wieku


Okładka,

Skład,

Redakcja: Piotr Osiadły

Egzemplarz elektroniczny bezpłatny, przeznaczony do nieodpłatnego powielania

Książka wydana w celu przybliżenia idei środowiska Unitarian połowy XX wieku w

Polsce, oraz popularyzacji idei Unitarianizmu Uniwersalistycznego w Polsce

Wydawnictwo

Biblioteki Unitarian Uniwersalistów

Głuchołazy 2010



Spis treści

Zamiast wstępu .............. str 5

Biografia Karola Grycza Śmiłowskiego ....................9

Idea wznowienia oraz zmiany redakcyjne wprowadzone do oryginału

...................13

Unitarianizm Żyje -Zarys nauki Unitarian ...................15

Zarys Dziejów Braci Polskich ...................33

Zamiast zakończenia ...................50

Źródła ...................52



Zamiast Wstępu -Piotr Osiadły

Zastanawia mnie, czy istnienie historycznych Braci Polskich z XVII wieku, było

błogosławieństwem, czy przekleństwem współczesnych unitarian w Polsce. Z jednej

strony, jesteśmy postrzegani dobrze w środowisku międzynarodowym, unitarianie na

świecie wiedzą o swoich źródłach w Polsce i cenią ten dorobek. Z drugiej strony istnieją

w kraju środowiska, które odwołują się do historycznych Braci Polskich jak do

świętych relikwii. Odrzucają jednocześnie dorobek unitarianizmu holenderskiego,

brytyjskiego, amerykańskiego. Tak jakby świat zatrzymał się na Wisznowatym, Crellu,

Przypkowskim, Budnym, Socynie i przez ten czas nie wypłynęły żadne nowe myśli,

idee, postęp techniczny, filozofia, tragedie wojen światowych, uprzemysłowienie, czy

postmodernizm w którym żyjemy. Zapomina się przy tym, że myśli osób na które się

powołujemy, we wszystkich epokach historycznych były wówczas rewolucyjne.

Rewolucyjna była myśl Jezusa by miłować drugiego człowieka, pomimo wszelakich

wad bliźniego. Rewolucyjny był pacyfizm, tolerancja, odrzucanie zbytku,

intelektualizm i zdrowy rozsądek Braci Polskich, w świecie im współczesnym, w

czasach w których kogo władza tego religia, czasach wojsk nie tylko państwowych ale

prywatnych, a nawet kościelnych, paleniem ksiąg, podbojami niewiernych. To było

rewolucyjne, ale rewolucyjne w XVII wieku, dziś tolerancja religijna jest powszechna

nie tylko w krajach europy, w USA, ale też w postępowych krajach o tradycji islamskiej

takich jak np. Turcja. Od kilku lat, nawet u nas, nie bierze się do wojska osób które tego

nie chcą, z armii kościelnych pozostała tylko reprezentacyjna Gwardia Szwajcarska,

niewolnictwo, segregacja rasowa są wszem i wobec potępione.

Tymczasem w panoramie religijnej Polski, pojawiły się ruchy religijne,

używające powszechnie w nazwie słów Bracia Polscy, Jednota a nawet Unitarianizm,

prezentując nie rewolucyjne podejście, a w istocie reakcyjne i konserwatywne. Z

rewolucyjnego, nie tylko religijnie ale też społecznie ruchu Braci Polskich,

konserwatywne środowiska judaistyczne, wyciągnęły tylko pasujące im fragmenty

dotyczące antytrynitaryzmu, konserwatywnej moralności, skupieniu na Biblii. Jednak

ruch Braci Polskich nie skończył się wraz ze śmiercią ostatnich XVII wiecznych Braci.



Idea przewędrowała przez Węgry, Holandię, Anglię do USA, i dalej na cały świat. Była

rozwijana i modyfikowana, ale zawsze rewolucyjna. Kiedy nieaktualna stała się sprawa

tolerancji religijnej, podjęta została sprawa samostanowienia narodów (Jefferson),

potem tolerancji rasowej (Olsen, Miller), równouprawnienia kobiet (Wollstonecraft) itd.

Czy o tym mówili historyczni Bracia Polscy? Nie, bo nie był to ten czas i ten problem.

Czy byliby temu przeciwni, myślę że nie. Walka z uciskaniem spowodowanym

wyznawaną religią, nie różni się przecież wiele, od przeciwstawieniu się uciskowi

spowodowanemu kolorem skóry, płcią czy preferencją seksualną. A te wszystkie

kwestie podjęte zostały od 1660 roku do czasów współczesnych, przez następców Braci

Polskich współczesnych Unitarian na świecie. Czy Polska była poza tym? Czy Polscy

Unitarianie odrodzili się dopiero w latach 90 tych XX wieku? Nie!

W odrodzonej po 123 latach Rzeczpospolitej odżył również ruch Braci Polskich.

Międzynarodową nazwę Unitarianie przetłumaczono na Jednota. Tak powstała

przedwojenna Jednota Braci Polskich. Ruch prężny, nowatorski, odwołujący się do

historycznych Braci Polskich ale żyjący sprawami XX wieku. Rozpoczęto wydawać

najpierw kwartalnik a później miesięcznik Wolna Myśl Religijna. Ruch był aktywny, w

poprzewracanej przez I wojnę Europie, wszelakie nowatorskie, rewolucyjne idee

trafiały na podatny grunt, i to zarówno idee polityczne (komunizm, faszyzm, prawa

robotników) społeczne (feminizm, prawa człowieka) jak i religijne (ruch badaczy

pisma, polskokatolików, unitarianizm) Niektóre z tych idei przyniosły cierpienie

(faszyzm, komunizm) niektóre są obecnie tak powszechne, że nawet o nich nie myślimy

(prawo wyborcze kobiet czy ośmiogodzinny dzień pracy). Owocną unitariańską pracę

przerwała II wojna światowa. Właśnie po II wojnie, po doznaniu cierpienia

spowodowanego ludobójstwem, przesiedleniami, fabrykami śmierci, gettami,

sieroctwem, przemocą, Karol Grycz pisał swoją książkę. Połowa z niej mówi o tym co

było, druga część prezentuje wizję ruchu unitariańskiego w Polsce 2połowy XX wieku.

Idea ta nie została do końca spełniona, w kraju który walczył z religią, w którym Polska

została podzielona na dwa obozy, z których jeden prezentował idee ateistyczne a drugi

monopol jednego kościoła, zabrakło miejsca na zdroworozsądkowe podejście do

religijności. Ale Grycz chciał zaprosić do domu idee Braci Polskich, która musiała na

pewien czas wyemigrować. Nie chciał odtwarzać polski XVII wieku w wieku XX.

Wiedział że świat się zmienia i człowiek religijny ma inne dylematy moralne niż



człowiek 300 lat wcześniej. Wiedział że i wiedza ludzka się zmieniła, że wiemy więcej

o świecie, ludach, kulturach, technice, geografii i religii, że to wszystko nie stoi z

miejscu. To, że świat się zmienia widzimy szczególnie obecnie, świat pędzi, to co

jeszcze przed chwilą było problemem (jak analfabetyzm w Polsce lat 40tych XX wieku)

obecnie nie istnieje, pojawiają się nowe problemy (jak wykluczenie cyfrowe niektórych

środowisk). Czy mamy więc obecnie skupiać się na tym, czy wypełniać prawa zakonu

sprzed 2000 lat, czy świętować w sobotę czy w niedzielę, czy analizować co w tej

sprawie miał do powiedzenia Budny czy Socyn? Może lepiej powalczmy by

pracownicy supermarketów w ogóle mieli jakiś dzień do świętowania i odpoczynku.

Świat stawia przed nami nowe wyzwania. My ludzie religijni powinniśmy się

zastanowić jak odnosić się do naszej współczesności, do naszych czasów, naszych

problemów moralnych, religijnych. Problemy Crella, Wisznowatego, Morsztyna

zostawmy historykom religii, literatury. Nasze obecne czasy XXI wieku dają tyle

dylematów moralnych, że spokojnie mamy co robić, nad czym się zastanawiać o czym

myśleć i pisać. Owocnego rozwiązywania problemów współczesnych człowieka

religijnego życzę czytelnikom.



Biografia Karola Grycza Śmiłowskiego -Czesław Lechicki

Karol Grycz Śmiłowski -odnowiciel Braci Polskich, unitarianin. Urodzony 17 IX w

Śmiłowicach w pow. Cieszyńskim, syn Adama, nauczyciela szkoły miejscowej i Ewy z

Biedrawów.

Polskie gimnazjum ukończył w Cieszynie (matura 1 VII 1904), następnie odbył studia

teologii ewangelickiej w Wiedniu, Halle, Berlinie, Lipsku i złożył egzaminy na

wydziale wiedeńskim w r. 1908. Jako kandydat teologii głosił kazania prawie we

wszystkich zborach śląskich i w Krakowie na początku r. 1909. Od 15 V1 1909 r. pełnił

obowiązki wikarego superintendenta Krzywonia w Skoczowie. Po jego śmierci przepadł

przy wyborach na proboszcza jako Polak. Zajęty potem w Bielsku, od 1912 r., bez

posady, z końcem t. r. znalazł się w Gorycji jako pomocnik chorego proboszcza.

Wybrany tam jego następcą 9 X1 1913 r, instalowany 24 V1914 r., wskutek wybuchu

wojny z Włochami musiał opuścić parafię.

Powołany do wojska był kolejno kapelanem

w Ołomuńcu (od 15 IX 1915 r.), potem na

froncie rosyjskim pod Buczaczem (od

stycznia 1916 r.), w gen. gubernatorstwie w

Lublinie, na froncie włoskim w Gorycji (od

marca 1916r.), na froncie rosyjskim pod

Brodami (od lipca1916 r.), znów na froncie

włoskim pod Isonzo (od kwietnia 1917 r.), a

wreszcie w Lublinie, gdzie od sierpnia 1917

r. pozostawał do końca wojny przy szpitalach.

W listopadzie 1918 r. objął urząd pierwszego polskiego ewangelickiego kapelana

wojskowego okręgu śląskiego w randze kapitana. W kwietniu 1919 r. był w Małopolsce

wschodniej jako kapelan, za co później został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Przeniesiony do Krakowa 3 IX 1919 r., obsługiwał trzy okręgi wojskowe w całej

Małopolsce i awansował kolejno na starszego kapelana w randze majora i proboszcza

wojskowego w randze podpułkownika. Mimo to nie został z początkiem 1930 r.



seniorem wojskowym swego wyznania, czym rozgoryczony podał się na emeryturę,

którą otrzymał 11 1931 r. K. Grycz w zborach zachodniomałopolskich, przeważnie

niemieckich, umacniał mniejszość polską. Zdobył też mir w zborze krakowskim, gdzie

mu w 1925 r. proponowano wybór na proboszcza cywilnego, czego jednak nie przyjął.

W1931 r. wyjechał do Palestyny i Egiptu, zwiedzając po drodze Grecję i

Konstantynopol. Owocem tej podróży była książka „Z Ziemi św. nowoczesne „wierzę"

Kraków 1934 r.). Jest to jedna z oryginalniejszych pozycji naszej literatury o Palestynie.

Przy okazji opisu Palestyny snuł autor refleksje na temat zdarzeń z życia Jezusa, w

części II podjął próbę unowocześnienia credo, rewidując chrześcijańskie pojęcia. W

zakończeniu nawiązał do tradycji Braci Polskich, zalecając radykalną reformę religii w

postaci zwykłego stowarzyszenia „neo-chrześcijańskiego". Książka przeszła bez

szerszego echa.

Wr. 1932, choć nie wystąpił formalnie ze swego kościoła, jednak złożył urząd

duchownego. Kontynuacją wspomnianej książki był wydawany przez Grycza, pod

wprowadzonym przy niej pseudonimem (Śmiłowski), i zapełniany jego artykułami

kwartalnik pt. „Wolna Myśl Religijna" (1936-39 r.), którego ukazało się 18 zeszytów,

poświęconych zagadnieniom klerykalizmu, rasizmu, antysemityzmu, odpuszczenia

grzechów, seksualizmu wobec religii, dziejom Braci Polskich, unitaryzmowi itd.

Na XXI międzynarodowym kongresie postępowych kierunków religijnych w Oxfordzie

w sierpniu 1937 r. K. Grycz wygłosił referat i wydał broszurę pt. „Kosmos - Religion -

Humanitat", streszczającą nową ideologię religijną, z odrzuceniem transcendencji Boga,

połączeniem spirytualizmu z materializmem religijnym i utożsamieniem osobowości

Boga z jednością wszechświata (panenteizm). Pierwszy i jedyny zjazd zwolenników

Grycza odbył się w Łodzi 31 X1 i XII 1937r. z udziałem ok. 300 osób. Przeważnie

badaczy Pisma św. Uchwalono założyć w Krakowie Wolną Społeczność Religijną, jako

zwykle stowarzyszenie. Wśród swoich współwyznawców nie znalazł Grycz poparcia, a

do zorganizowania wspomnianego związku przed wojną nie doszło. Sam Grycz

próbował akcji odczytowej, ale organizatorem nie był; chciał natomiast, beż rezultatu,

połączyć idee Braci Polskich z mesjanizmem, nacjonalizm z socjalizmem, zamierzał

pod koniec 1938 r. utworzyć Religijno -Socjalną Sprawę Braci Polskich jako

ugrupowanie nawet polityczne. Zamienił od 11 1939 r. „Wolną Myśl Religijną" na

miesięcznik, który wydawał z własnych funduszów i głosił w nim religijny socjalizm.



Abonentów miał przeszło 500, pomocników żadnych.

Od września do grudnia 1939 r. zastępował proboszcza ewangelickiego w Krakowie.

Poszukiwany przez gestapo schronił się do Proszowic i tam znalazł zatrudnienie jako

urzędnik fabryki tytoniu.

Po wyzwoleniu w pełnił funkcje zastępcy

proboszcza ewangelickiego w Krakowie.

Zarejestrował od 13 II11946 r. Jednotę Braci

Polskich jako samodzielny związek religijny i

odbywał regularne zebrania u siebie w

mieszkaniu, z minimalną frekwencją. Ogłosił

broszurę „Bracia Polscy (arianie -unitarianie)"

(1948) i nawiązał stosunki z unitarianami w

Ameryce. W sierpniu 1952 r. mianował

duchownymi Braci Polskich sekretarza

konsystorza reformowanego w Warszawie, Stefana Trojanowskego, a na reprezentanta

Braci Polskich w Warszawie powołał byłego pastora metodystycznego, Mariana

Lubeckiego. Napisał jeszcze „Wygnanie i powrót arian do Polski" (1958, powielane).

Zmarł 16 11 1959 r.



Idea wznowienia i zmiany redakcyjne wprowadzone do oryginału

Dlaczego zdecydowałem się na współczesne publikowanie książki Karola

Grycza? Wiem że współcześnie jest wiele w Polsce osób które podzielają stanowisko

religijne Unitarian Uniwersalistów. Jednak pomimo tego, że wiele jest źródeł

dotyczących historycznych Braci Polskich, brak jest źródeł myśli unitariańskiej

pochodzących z wieku XX, współczesnego nam. Historyczni Bracia są nam odlegli,

choćby z powodu odległości czasowej, odkryć technicznych, społecznych,

ekonomicznych jakie nastąpiły przez te 300 lat historii. Wiek XX, zwłaszcza po II

wojnie światowej jest nam bliższy, i łatwiej jest nam z niego czerpać inspiracje.

Oryginał książki jest dostępny w zasobach internetu, jednak zdecydowałem się

uatrakcyjnić i rozszerzyć to wydanie o biografię autora, odniesienie do kolejnych 50 lat,

oraz ukazać to, że idea ta przetrwała i jest

rozwijana współcześnie choć w nieco innej formie.

W tekście Karol Grycz Śmiłowski używał

określenie Jednota Braci Polskich, w tym wydaniu

zamieniłem je na Unitarianizm. Uczyniłem tak z

jednego powodu, istnieje w Polsce grupa religijna,

która posiada taką nazwę, jednak nie nawiązuje

zupełnie do idei Unitarianizmu i jest daleka od idei

ruchu przedstawianej przez Karola Grycza

Śmiłowskiego. Więc żeby czytelników, którzy w

tej książce po raz pierwszy zetknęli się z

Unitarianizmem, nie wprowadzać w błąd

zdecydowałem się na taką redakcyjną korektę. Przestawiłem również kolejność

rozdziałów. Jak już wspomniałem jest w Polsce i na świecie wiele źródeł traktujących o

historii Braci Polskich, więc rozdział pierwszy traktujący o tym przestawiłem jako drugi

w kolejności, gdyż traktuje on o sprawach mniej ciekawych i bardziej dostępnych

czytelnikowi w innych źródłach. Natomiast drugą część książki przedstawiającą myśli



Karola Grycza Śmiłowskiego zamieściłem na początku, gdyż na polskim rynku

księgarskim są unikatowe. Cały ten zabieg jest też podyktowany celami praktycznymi.

Obecnie ruch stara się propagować i zaznajamiać Polaków ze swoimi ideami. Dzięki

temu zabiegowi czytelnik najpierw zapozna się z bardziej współczesnym ujęciem,

natomiast ujęcie historyczne (z którym mógł już się zetknąć) zostawi sobie na deser.

Jest to również spójne z moją osobistą ideą Religii Codziennej, która powinna bardziej

skupiać się na problemach aktualnych człowieka religijnego, a rozważania typowo

teologiczne, historyczne, leksykalne pozostawiać na spokojny czas. Mam nadzieję, że ta

publikacja nie jest ostatnią pozycją przybliżającą czytelnikom idee odrodzonego ruchu

Unitarian Uniwersalistów w Polsce.



Unitarianizm żyje -Zarys nauki unitarian -Karol Grycz

Śmiłowski

(w oryginale był to rozdział II pod tytułem Zarys nauki Jednoty Braci Polskich)

Po trzech wiekach grobu zmartwychwstaje w Polsce idea Braci Polskich na

nowo. Od czasu wypędzenia Braci w r. 1660 zrobiła ona drogę przez unitaryzm dalsze

postępy i należy bezsprzecznie do najpostępowszych religijno -społecznych ruchów

świata i może nowej Polsce oddać pewne przysługi w kształtowaniu jej przyszłości.

Podstawowe zasady.Unitarianie nawiązują do tradycji dawnych Braci Polskich -Unitarian i

przyjmuje ich światopogląd, przedstawiony w rozdziale II

Celem Unitarian jest pielęgnowanie wolnej myśli i życia religijnego,

nieskrępowanego żadnymi dogmatami, świętymi księgami, tradycją itd., ale idącego

ciągle naprzód z postępem wiedzy ludzkiej, szukającej -Prawdy. „Nie lękamy się żadnej

prawdy, owszem witamy ją wszędzie radośnie!" - jest naszym hasłem. „Poznacie

prawdę a prawda was wyswobodzi" -mówi Jezus. W ten sposób Unitarianie stanowią

konieczną przeciwwagę zbytniemu skrępowaniu kościoła przez ortodoksyjne kierunki.

Unitarianizm nie potępia prób sformułowania myśli religijnych w wyznania

wiary, nie zgadza się jednak na to, by one były dogmatem, formułą bezwzględnie

obowiązującą wszystkich i potępiającą odchylenia jako herezje.

Do unitarian mogą należeć i tacy bezwyznaniowi, którzy Boga, najgłębszej

Tajemnicy, nie chcą określać żadnym wyznaniem, uznają jednak religijno -etyczne

zasady Jezusowe, zasady szlachetnego człowieczeństwa.

Ponieważ Unitarianizm. uważa i siebie i inne kościoły za instytucje nie

bezpośrednio boże, nieomylne, ale za instytucje ludzkie, na równi z innymi

organizacjami, służącymi dobru człowieka, przeto wolno członkom Unitarian należeć

równocześnie do kilku kościołów. Nikogo nie namawia się też do opuszczenia

dotychczasowego kościoła. Można przecież należeć równocześnie do kilku

stowarzyszeń, choć by się nie zgadzało na każdy punkt programu. Wielu



konfucjanistów należy równocześnie do buddyzmu. Czyż chrześcijanie mają być

bardziej ograniczeni?!

W Polsce religia uznaną została za sprawę prywatną każdego obywatela i nie

ma przepisów o zmianie wyznania. Umożliwia to Unitarianom zajęcie wyżej podanego

stanowiska. Na tej podstawie Unitarianizm to zasadniczo

Wolna Społeczność Religijna.

Źródła nauki Unitarian XX wiekuRazem z całym kościołem chrześcijańskim uważamy Biblię za główne źródło

swych religijnych poglądów. Zwłaszcza Kazanie Jezusowe- na Górze (Mat. 5-7)

uważamy za najlepszy wyraz natchnienia bożego u Chrystusa. Biblia jednak jako-

całość nie jest dla nas nieomylnymi źródłem nauki, nie trzymamy się jej niewolniczo.

Szukając w niej natchnienia bożego, podchodzimy do niej ze stanowiska naukowej

krytyki biblijnej. Dalszym źródłem nauki są również księgi religijne różnych narodów

i czasów. Szczególnie cenimy religijne myśli polskich wieszczów i filozofów, jako

najbliższych polskiej duszy.

Unitarianizm zwraca baczną uwagę na to, by wierzenia religijne nie były

sprzeczne z osiągnięciami ścisłej nauki. Ponieważ ta nie może jednak dać pełnego

światopoglądu, jako go potrzebuje religia, przeto musi się ona posługiwać tzw. intuicją,

wyczuciem. W przebłyskach intuicji odsłania się człowiekowi życie nieraz głębiej niż to

może uchwycić naszych pięć zmysłów. Tu miejsce mają wyobraźnia, zachwyt,

widzenie, które tak -wielką rolą odgrywają w poezji, sztukach pięknych, religii.

Niektóre jednostki posiadają tu wybitne uzdolnienie i jeśli potrafią połączyć je z

trzeźwymi myśleniem, stają się geniuszami. Do takich należał Sokrates, który

wyczuwał boskość (dajmon) w sobie. Tu należy Jezus, który wyczuwał swoją

bezpośrednią łączność z istotą wszechświata, ,,Ojcem" („Ja i Ojciec jedno jesteśmy").

Inni, nie rozumiejąc tego, uważali te słowa za bluźnierstwo i obu skazali na śmierć.

Takim geniuszom ludzkość zawdzięcza niezmiernie wiele i winna cenić wysoko ich

„objawienia". Biada narodom. którym zabraknie proroków!

Ale i oni byli dziećmi swojego wieku -z jego niedoskonałościami. Do tego ich

myśli zostały nam przekazane częstokroć w niedoskonałej formie, zniekształcone



późniejszymi dodatkami, tak że mamy nie tylko prawo, ale i obowiązek krytycznego

podejścia. Intuicja musi przejść przez osąd rozumu, który musi być najwyższym

sprawdzianem i w sprawach religii. Nie może istnieć żadna granica, ani dla rozumu, ani

dla sumienia, które człowieka prze ku szczytom doskonałości, do Prawdy!

Najkrótszy wyraz religijnego światopoglądu, uzyskanego na podstawie

powyższych przesłanek podają trzy hasła i wyznanie Unitarian:

1. Jeden jest Bóg!

2. Jeden i ten sam jest człowiek!

3. Pojednanie przez człowieczeństwo! - Bądź człowiekiem a Bóg i ludzie

odpuszczą ci twe winy!

Wyznanie:

Wierzę w jedynego Boga Ducha wszechświata, Przez Chrystusa -Człowieka

wierze w człowieka. Wierze w zjednoczenie człowieka i ludzkości z Bogiem.

Jako wyraz ideologii Unitarian może służyć również godło: Biały krzyż wyrastający z

ziemi, czerwonej od krwi, a szczytem sięgający w błękity, jako wyraz myśli: przez

poświęcenie się dla idei w duchu Chrystusowym może człowiek i ludzkość być

podniesiona z nizin zła do szczytów doskonałości.

Powyższe wyrazy podają najogólniejszą charakterystykę światopoglądu Unitarian w

połowie XX wieku, wymagają jednak bliższego wyjaśnienia i uzasadnienia.

Religijny światopogląd Unitarian XX wiekuReligia (z łacińskiego religare — związywać) to żywotny związek człowieka z

istotą wszechświata -Bogiem, a przez to z wszelkim stworzeniem, zwłaszcza

człowiekiem. Ścisła nauka bada zjawiska życia, religia wyjaśnia sens życia i pomaga

osiągnąć jego ostateczny cel.

Podstawowe elementy religii to człowiek i Bóg i ich wzajemny -stosunek, a

dalej stosunek człowieka do bliźnich i całego otoczenia, co jest przedmiotem etyki

religijnej. Na podstawie swego humanistycznego nastawienia zaczynamy od człowieka i

drogą humanistyczną podchodzimy do pojęcia Boga.



Człowiek

przedstawia się nam jako organiczna jedność różnych sil, które można

podzielić na dwie główne grupy: siły fizyczne i siły duchowe. Siły fizyczne to procesy

chemiczne w żywym organizmie. Do sił duchowych należy: myślenie i to przede

wszystkim twórcze, idące aż do tworzenia oderwanych pojęć, idei i umiłowanie ich,

nawet wbrew egoistycznym interesom. Dalej idzie wola, wreszcie sumienie, ów etyczny

instynkt człowieka, siła prowadząca go ku szczytom doskonałości. I oto już nie garstka

ziemi, ale wszechświat staje się ciałem, człowieka, w którym się on coraz więcej

wyżywa. Człowiek stawia sobie pytanie: Czymże jest wszechświat, którego tworem

przecież jestem? Czymże na tle wszechświata jestem ja sam? Cóż to wszystko ma

znaczyć? Jaki sens tego wszystkiego? Jakie moje ostateczne przeznaczenie?

Są to już pytania religijne.

Podstawowym okazuje Się -tu pytanie: jaki jest zasadniczy stosunek sił

fizycznych do sił duchowych w człowieku, bo taki musi on też chyba być i we

wszechświecie, którego tworem jest człowiek.

Materia a duch

Daleko jeszcze człowiekowi do tego, by mógł zadowalająco rozwiązać to

zagadnienie. Nauka nie daje nam tu jeszcze stanowczej odpowiedzi. Bada ona zjawiska

sił fizycznych i sił duchowych, ale nie jest w stanie określić ich wzajemnego

ostatecznego stosunku. Pojedynczy naukowcy wypowiadają tu tytko swoje mniemania,

których jednak nie można rozciągać na naukę jako taką. Nie dobrze czynią ci, którzy

stawiają tu murowane dogmaty i powodują tym światopoglądowe przepaści pomiędzy

różnym obozami.(...)

Sądzimy, że może istnieć pośrednia droga, materia i duch to siły realne,

jednak nie sprzeczne, tylko odmienne i przeciwstawne podobnie jak plus i minus

elektryczności. Jedno i drugie ma swoje właściwości i prawa, ale na podstawie

powinowactwa dążą do jedności i i tworzą też w procesie życia ścisłą jedność, jak np.

woda, składająca się z dwóch pierwiastków, a po połączeniu ich stanowiąca nowy,

jednolity twór.



Użyjmy dalszego podobieństwa, aby wyrazić tę trudną zagadkę: człowiek

przedstawia się nam jako rap. banknot, który Jest jeden, ale ma dwie strony,

nierozdzielne, a jednak każda daje inny obraz. Człowiek - jest jednością!

Ale cóż się dzieje, kiedy proces życia ustaje?

Jeśli banknot podrzemy, czy niszczymy zupełnie jego wartość, czy go

unicestwiamy zupełnie? Nie! Wartość jego zachowana jest w skarbie narodowym!

Banknot był wyrazem wartości i wartość pozostaje, choć wyraz jej został zniszczony.

We wszechświecie nic ginąć nie może. A miałaby zginąć taka potęga, jaką jest potęga

ducha człowieka, panująca nad wszystkimi siłami?! Ona stanowi właściwą wartość

człowieka!

Tajemnicą jest dla nas prapoczątek życia, tajemnicą śmierć, głębszy umysł nie

może się tu obejść bez pojęcia wieczności. Ale gdzież ten „skarb narodowy" dla ducha

człowieka? W wyznaniu Unitarian znajduje sile zdanie: „Wierze w zjednoczenie

człowieka z Bogiem" -inaczej: wierzę w zachowanie duchowych osiągnięć człowieka w

Bogu, duchowej energii wszechświata.

Dlaczego i w jakiego Boga wierzymy?Wysoko u człowieka rozwinięte życie duchowe jest najlepszymi świadectwem

że i w przyrodzie, której tworem jest człowiek, istnieć musi życie duchowe. A że

istnieje ono tam w nieskończenie wyższej postaci niż u człowieka, tego dowodem 'est

to, że człowiek dopiero maleńką cząstkę wszechświata i jego Tajemnicy potrafił

ogarnąć i poznać. Nie dopiero od człowieka zaczyna się w przyrodzie życie duchowe,

owszem na odwrót, człowiek dopiero powoli dochodzi do wysokości życia duchowego

wszechświata, które przejawiać się musi w jakiejś wszechświadmości.

Człowieka nie było, a czyż wtenczas wszechświat nie miał życia duchowego i

świadomości swojej? Wszechświat bowiem przedstawia się nam nie jako bezduszna

maszyna, ale raczej jako coś żywego. Człowieka nie będzie (w obecnej postaci na

ziemi) a wszechświat miałby być pozbawiony swej świadomości? Czyżby wtedy

wszystko życie nie musiało ustać? Przecież życie objawia się przede wszystkim w

świadomości, w stanach psychicznych, duchowych!

Weźmy za podstawę tezę materializmu o wiecznej, żywej materii.



Według najnowszych badań materia przedstawia się nam jako pewna forma

energii Wszechświat więc w istocie swojej jest żywą, siła, występującą, w różnych

postaciach. A jako żywa, owa silą wszechświata musi mieć swoja, świadomość,

Mówimy „siłą", dlatego, że wszechświat możemy sobie przedstawić tylko jako

jedność, gdzie wszystko od wszystkiego jest zależne i w gruncie rzeczy musi być

zjednoczone. (Einstein).

Ową Siłę sił jedni, nazwą Przyrodą, inni Prawem najwyższym, Materią -Matką

wszystkiego, a człowiek religijny Bogiem. Jest to określenie najstarsze, związane z

całym ogromem myśli i uczuć, wewnętrznych przeżyć ludzkości, a przy tym wyrażające

najściślejszy stosunek człowieka z wszechświatem.

Różne religie różnie Boga pojmują: dla jednych Bóg przedstawia się jajko

bezosobowy Absolut, inne pojmują Go jako osobowość, a drudzy jako -wszystko

ogarniającą, wszystko przenikającą wszechosobowość. Może najlepiej byłoby schylić

głowy przed najgłębszą Tajemnicą, w pełnym uszanowania milczeniu albo też podać tak

szerokie określenia, by w nich każdy mógł -pomieścić swoje pojęcie o Bogu. Wykresem

Boga byłoby tu niejako koło o nieskończenie odległym obwodzie, gdzie dlatego każdy

punkt jest w środku.

Bóg to najpełniejsza Rzeczywistość -Prawda!

Bóg to Świadomość wszechświata a przez to jego Jedność.

Bóg to idea najwyższej Doskonałości, zrealizowana we wszechświecie, doskonałym,

jako całość, a realizująca się w człowieku.

Na jednej z świątyń starożytnego Egiptu znajduje się przepiękny napis: „Co

było, jest i będzie, tym jestem. Szat moich nikt nie odsłonił. Owocem mym słońce". Z

pełnej tej Rzeczywistości każdy bierze to, co wziąć jest w stanie. Należy jednak starać

się ogarnąć jak najwięcej całość. Prawda jest jedna., ale ma miliony oblicz i im ktoś

wyżej się wzniesie tym szerszy ma widnokrąg, tym bliżej jest Prawdy -Boga.

Materialista widzi tylko widzialną, zmysłami doświadczalną cząstkę, jedną stronę

Wszechbytu.

Idealista widzi -tylko duchową stronę Rzeczywistości -pewnie że najistotniejszą, ale

doświadczalna, materialna strona Bytu jest również rzeczywistą, a nie tylko pozorną

„mają" -złudzeniem.



Panteizm (od pan — wszystko i theos — Bóg) utożsamia i jedno i drugie i mówi:

natura czyli Bóg.

Różne ortodoksyjne religie natomiast przeciwstawiają ducha materii. Boga światu jako

dwa wprost sprzeczne, walczące ze sobą pierwiastki.

Unitarianizm natomiast ani nie utożsamia ducha z materią. Boga z widzialnym

wszechświatem (jak to czyni panteizm) ani nie uważa jednego i drugiego za

sprzeczność, owszem pojmuje materię ducha jako dwie odmienne strony jednego bytu,

podobnie jak pojmuje człowieka jako jedność, objawiającą się we fizycznym i

duchowym życiu. Bóg jest Duchem wszechświata, a ten jest niejako jego ciałem.

„Wierzę w jednego Boga, Ducha wszechświata”

Spór o prymat, pierwszeństwo materialnych czy duchowych zjawisk

wszechświata jest tu nieistotny: jeśli materia ma być źródłem duchowych zjawisk, to

one musiały zawsze źródłowo być w niej. Jeśli zaś na odwrót, to „materialność” zawsze

musiała być w łonie ducha, inaczej jedno z drugiego nie mogłoby powstawać.

Jeśli staniemy na stanowisku materializmu, to wszystko będzie się .nam

wydawało materialne (bo i duch jest jakąś pramaterialną siłą), a jeśli staniemy ba

stanowisku idealizmu, to wszystko będzie nam się wydawało -duchowe, skoro materia

jest wyrazem ducha. Oba zwalczające się światopoglądy będą ostatecznie pogodzone.

Unitaryzm, stojąc na 'Stanowisku jedności, uważa materię za konieczną podstawę

działalności ducha, nie „utapia” jednak Boga w materii, we widzialnym wszechświecie,

owszem Boga pojmuje jako istotę, najgłębszą treść, a widzialny wszechświat jako

zewnętrzny objaw Niewidzialnego. Podobnie istotną wartość człowieka stanowi jego

życic duchowe.

Bóg wszystko obejmuje, poza Nim nie ima nic więcej; ale z drugiej strony

wszystko stworzenie ma do pewnego stopnia swój odrębny byt, swoje odmienne prawa.

Zwłaszcza człowiek posiada względnie wolną wolę, na której jedynie oprzeć można

pojęcie etyki, obejmującej i człowieka i Boga, etyki religijnej.



Etyka religijnaWychodzimy od człowieka i wskazujemy na jego sumienie. Sumienie to

etyczny instynkt człowieka, prący go ku szczytom doskonałości, Instynkt -bo jest on

wrodzony człowiekowi, a nie sztucznie dopiero wypracowany. Gdyby nie było

podstawy do rozwoju etycznego, to nigdy by nie rozwinęło się poczucie etyczne.

Gra w szachy! -gdyby nie było umysłu, to moglibyśmy czekać w

nieskończoność, zanim by się atomy ułożyły w grę i zaczęły grać w szachy! Tak samo

długo musielibyśmy czekać, ażeby zespół atomów umiłował nieprzyjaciela i poniósł

nawet śmierć dla niego!

Jest siła, która to potrafi, siła ducha, siła sumienia, a źródło jej w odwiecznym

założeniu istnienia, w Bogu. Tu też tylko może być prapoczątek istoty myślącej z

etycznym wyczuciem, jaka jest człowiek!

Jak głęboko i etycznie ujęte są podstawy duchowe człowieka, widzimy z togo,

że obok dodatnich sił znajdują się w człowieku siły ujemne i dana mu jest względnie

wolna wola, aby mógł sam tworzyć swą przyszłość.

Człowiek nie jest ani dobry ani zły, ale są w nim skłonności do dobrego i do

złego. Gdyby były tylko dobre i człowiek musiał czynić dobrze, wtedy człowiek nie

byliby wolnym człowiekiem.

Absolutnie wolną wolę mógłby człowiek mieć, gdyby sam siebie stworzył i był

nieprzebytymi przepaściami odgrodzony od otoczenia, ale względnie wolną wolę

człowiek jednak bezsprzecznie posiada i ona też -jest konieczną do pojęcia etycznego

działania.

Etyka unitarianizmu jest etyką względnie wolnego człowieka, który normy

postępowania ma w sobie samym, dane mu wyższym porządkiem rzeczy, aby je

rozwijał do coraz wyższej doskonałości korzystając oczywiście i z doświadczeń innych.

Ta świadomość wskazuje mu źródło a zarazem cel etyki, Boga, etyczną Siłę

wszechświata.

Ale jak a tym pogodzić zjawisko cierpienia, którego tyle jest w życiu człowieka

i w przyrodzie?!



Cierpienie w pewnej mierze jest koniecznością życia: ono jest ochroną życia.

Gdyby ogień nie parzył, spalić by się mogło cale ciało. -Dopiero na tle cierpienia

możemy odczuwać radość. Bez wzruszeń byłoby zupełnie bezbarwne nasze życie.

-Cierpienie jest następstwem niedoskonałości, niewiedzy, ściśle związanej z fazami,

zwłaszcza początkowymi, rozwoju. Wszechświat jako całość jest doskonałością,

pojedyncze jego części natomiast ulegają przeobrażeniom, rozwojowi z jego

chwilowymi niedoskonałościami. i wynikającym stąd cierpieniem. I człowiek jako

nowy twór na łonie wszechświata nie stanowi tu wyjątku. Jest nie do pomyślenia., żeby

człowiek od razu wchodził w życie całkowicie dokonały. Popełnione błędy i

spowodowane tym cierpienie są dla człowieka szkoła. Nie można też Boga winić za

cierpienia, spowodowane świadomymi błędami człowieka, zboczeniami kultury,

nienaturalnościami. nałogami, lenistwem, zaniedbaniem. Z usunięciem tego

wszystkiego co najmniej polowa naszego cierpienia musiałaby zniknąć.

Często wskazuje się na cierpienie spowodowane u niewinnego stworzenia

nieubłaganą walką o byt i twierdzi się, że gdyby Bóg był istotą etyczną, to nie

dopuściłby do takich zjawisk. Walka o byt jest ściśle związana z nadzwyczajną

rozrodczością w naturze, a to jednak jest nieodzowną koniecznością -przyroda musi tu

być przygotowaną na możliwości katastrof, które mogłyby zagrozić wyniszczeniem

gatunku. Z nadzwyczajną rozrodczością w parze musi iść i niszczenie tego, co jest

nadmiarem. Cierpienie tu powstające jest do pewnego stopnia wyrównywane radością

płodności. Nie należy też zapominać, że obok walki o byt istnieje niezmiernie dużo

radosnej współpracy w przyrodzie, tak że życie -nie tylko nie ginie, ale rozwija się

coraz bardziej.

Grecy wierzyli w Ananke (Fatum), Konieczność, której i bogowie muszą

podlegać. Wskazaliśmy na kilka objawów takiej Konieczności, a istnieją z pewnością i

inne, których my, krótkowzroczni nie możemy uchwycić i zrozumieć. Bez tego nie

można wydać bezstronnego sadu o całości zjawisk cierpienia i winy za nie.

Konieczność! -nie mądrze jest „przeciw ościeniowi wierzgać"; kto to zrozumie, ten nie

przekreślił wprawdzie cierpienia, ale przekreślił jego tragiczność. W najwyższej sferze

ducha, mimo cierpienia, istnieje nie tragedia ale harmonia. Istnieją dysonanse, ale nie

bezmyślne -wszechświat nie tylko się nie wali, ale nieustannie płynie przezeń fala

ciągle odnawiającego się życia. Huczy i szaleje jak orkan, pieści ucho



najsubtelniejszym odcieniem, zagrzmi nieraz, dysonansem dotkliwym, ale go znów

rozwiąże i pełnie utworu tym więcej uwydatni. Nie płakać nam, ale podziwiać i

radować się. że do tego zespołu i my należymy i tworzymy z nim jedność, mając pewno

zadanie do spełnienia.

Etyczne zadanie ograniczenia cierpienia do najkonieczniejszego minimum,

ograniczenia tak u siebie samego, jak u bliźnich, ba w przyrodzie „Ojciec mój pracuje

aż po tąd i ja pracuje", mówi Jezus (Jan 5, w. 17), ujmując -w "to słowa zadanie etyki

religijnej.

Tzw. świecka, materialistyczna etyka ujmuje wszystko z materialnego,

gospodarczego punktu widzenia, nosi też wybitny charakter czasowości, boć przecież

wszystko skończy się tu ostatecznie w niebycie. I świecka etyka jest- potrzebna, jest ona

zresztą częścią składową religijnej etyk której celem jest również wychowanie

użytecznego społecznie człowieka, a nie cudacznego „świętego", który musi spełniać

cuda (nawet poza grobem!), umartwiać się i zamykać przed światem itp. Unitarianizm

takich postaci nie wychowuje. „Miarą prawdy jest użyteczność w życiu!" -oto zdanie

Przypkowskiego, któremu wierni zawsze byli i są Bracia.

Człowiekowi religijnemu jednak nie wystarczy sama świecka etyka. Jej ramy są

za ciasne dla ducha człowieka, który myślą, czołem swoim sięga w dalekie wieki i

stworzył pojęcie wieczności. Można by użyć gry słów, nie przypisując im

etymologicznego znaczenia: człowiek to czoło wieków. :Z elementów świata

anorganicznego, poprzez cudowny świat roślinny, z tajemniczych mroków instynktu

świata zwierzęcego wstaje człowiek, uświadamia sobie swój prapoczątek i

nieprzeparcie narzuca mu się myśl, że jest przeznaczony do czegoś wyższego. Stwarza

idee najwyższej doskonałości etycznej, oczekuje ideału, urzeczywistniającego ideę.

Dziwne objawy jak błyskawica oświetlają mu drogę, to znowu chmury niepewności mu

wszystko przesłonią. Aż na podstawie wnikania w głąb istoty rzeczy dojdzie do

mocnego przekonania, że na dnie wszystkiego leży głęboki sens życia, które się nie

może skończyć w niebycie, ale ma jakieś wyższe przeznaczenie. Tak powstaje wiara,

która nie jest przyjmowaniem pewnych formuł, ale optymistyczną czynną postawą

wobec życia, aby osiągnąć jego ostateczny cel -wszechstronną doskonałość.



Wyraziliśmy to już przed tym w słowach: „Wierze w zjednoczenie człowieka z

Bogiem". Wierzę w zachowanie duchowych osiągnięć człowieka w Bogu, duchowej

energii wszechświata. W jakiej postaci? Jako ludzie religijni imamy odwagę

powiedzieć — nie wiemy! Nie stawiamy tu murowanych dogmatów, określających

dokładnie wszystko, co się na „drugim świecie” dzieje. Chcemy spełnić obowiązek

swój, a resztę spokojnie zostawiamy Bogu, Sprawiedliwości i Miłości; wyłączającej

strachy wiecznego potępienia, Jezu zbawienie wieczne czynił zależnym od zbawienia

społecznego i dlatego temu chcemy poświęcić całą uwagę. W tym życiu musi nastąpić

zbliżenie do Boga przez życie etyczne, jeśli ostateczny cel ma być osiągnięty.

Arius uczył, że Jezus był nadzwyczajnym człowiekiem, który za zasługi swoje

został podniesiony do godności Boga, jest jednak nie równej, ale podobnej Bogu istoty.

Neoaranizm — unitaryzm uczy: człowiek jest niezwykłym stworzeniom, które

przez pracę ducha swego może dostąpić ubóstwienia, tzn. może urzeczywistnić w sobie

podobieństwo boże; nie będzie jednak Bogiem, wbrew temu, co twierdzą niektórzy, że

nie ma Boga a Bogiem jest sam człowiek.

I znowu powołać -się tu możemy na Jezusa. Nie zamyka on oczu przed

ujemnymi objawami istoty człowieka ale jeszcze mocniej podkreśla na niejednym

miejscu (Jan 10, w 34 Mat 5 w 48) dodatnie strony i wierzy w człowieka i jego

świetlaną przyszłość. Zaznaczone jest to i w naszym wyznaniu: Przez Chrystusa

-Człowieka wierzę w człowieka”Jezus -wierzy, że i ludzkość cała tego ubóstwienia

dostąpi, w postaci „Królestwa Bożego" na ziemi, co nasze wyznanie wyraża w sławach:

„Wierzę w zjednoczenie ludzkości z Bogiem!"

I to jest właśnie etycznym zadaniem religijnego człowieka, ,by tę wielką ideę

urzeczywistnić. Wierzymy, że krwawiący się dziś glob ziemski, z ludzkością całą, ba

całą przyrodą może być podniesiony do wyżyn doskonałości przez pracę ducha

ludzkiego, przez poświęcenie się dla wielkiej idei, czego symbolem jest krzyż

Chrystusowy. Wierzymy że w tej świetlanej przyszłości będą mieli w jakiejś postaci

udział ci, co nad jej urzeczywistnianiem pracowali. Ale już i tu nagrodą ich jest radosne

poczucie spełnionego obowiązku.

Wierzymy, że nieśmiertelny duch ludzki nie będzie miał kresu nawet wtedy,

kiedy się skończy organiczne życie na globie ziemskim. Będzie on zdolny sięgnąć

nawet dalej. Wszak już dziś otwierają się przed człowiekiem kosmiczne dale. Etyka



religijna ma tchnienie wieczności. Tchnienie to ma z ducha Chrystusowego.

Tym samym przechodzimy do określenia swego stosunku do postaci Jezusa.

Stanowisko Unitarian XX wieku wobec postaci JezusaUważamy Jezusa za postać historyczną, bo ruch taki jak chrześcijaństwo musiał

mieć początek swój w tak oryginalnej postaci, jako nią był właśnie Jezus. Postać te,

jednak otoczono wnet po śmierci całym szeregiem legend, tak że już w Nowym

Testamencie robi Jezus wrażenie postać; mistycznej. Na szczęście zachowały się tu

jednak wyraźne ślady Jezusa historycznego, postaci daleko piękniejszej, niż owa

mityczna, która nie jest ani Bogiem ani człowiekiem.

Jezus nigdy się Bogiem nie czynił, choć mocno podkreślał swój autorytet. Apostoł Piotr,

uznaje go za Chrystusa, Mesjasza, ale nie za Boga. Dla Unitarian XX wieku Jezus jest

Chrystusem, ni mniej ni więcej! Uznając Jezusa za Chrystusa, Unitarianie uważa się,

za społeczność chrześcijańską. Odmawiających jej tego prawa zapytuję czy nazwanie

Jezusa Bogiem nie wyłącza nazywania go Chrystusem i określenia chrześcijański? Albo

Chrystus, albo Bóg, jedno wyłącza drugie! Unitarianizm podchodzi do postaci Jezusa ze

stanowiska religijnego, ze stanowiska, głębokiej wiary w Boga, który człowiekowi dał

nie tylko wielkie dary ducha, ale daje też- wielkie postaci, które ludzkości wskazują

nowe drogi, rozwinąwszy w sobie dary ducha do nadzwyczajnego nasilenia, W

przyrodzie, jakby niewidzialną siłą kierowane, powstają nowe gatunki.-Tak zjawia się w

historii Jezus — Nowy Człowiek, dar Opatrzności bożej, przez człowieka stwarzającej

w dziejach ludzkości coś nowego.

Unitarianizm usuwa z postaci Jezusowej owe mityczne, późniejsze obsłonki, nie

patrzy też na jego czasowe właściwości, ale przyjmuje jego wiecznotrwałe wartości,

zwłaszcza owa przepiękną wizję człowieczeństwa, którą on zrealizował tak wspaniale w

swym wielkim życiu i w swej bohaterskiej śmierci.

Zwłaszcza dla dzisiejszej epoki staje się Jezus postacią tym bliższą, że wyszedł

spośród pracującego ludu, sam człowiek pracy a przy tym wielkiej, wyzwoleńczej idei,

bojowy charakter, który nie wahał się rzucić swego ciała i krwi na szalę dziejów dla

dobra człowieka. Tu jest coś więcej niż szlachetny skądinąd, ale oderwany od życia.

Budda, więcej niż wielki myśliciel, filozof Sokrates, umierający również za ideę,



przystępny jednak raczej filozofom. Do tego nie ruszał on politeizmu ba kazał raz

złożyć na ofiarę czarnego koguta, niejako na odczepne panującym przesądom. Jezus w

dziele reformy swojej idzie do samych podstaw, do pojęć religijnych, rozstrzygających

o całokształcie życia. Dlatego też zaważył w historii daleko więcej niż Sokrates, a

znaczenie jego jeszcze bardziej wzrośnie w miarę zrozumienia istoty jego nauki j

otrząśnięcia się z jej zniekształceń, a zwłaszcza z kapłańskiego tłumaczenia jego

śmierci.

Śmierć Jezusową pojął apostoł Paweł jako okup, złożony Bogu za grzech

pierworodny, jako ofiarę ubłagalną za grzechy świata a Jezusa pojął jako baranka

ofiarnego. Te pojęcia dostały się potem częściowo i do ewangelii, a kościół późniejszy

począł nawet powtarzać tę ofiarę w mszy i komunii, której uczestnicy mają dostępować

odpuszczenia grzechów. Tymczasem Jezus uczy: „Odpuść nam nasze winy, jako i my

odpuszczamy naszym winowajcom"; „jeśli wy nie odpuścicie i wam nie będzie

odpuszczono"; „błogosławieni miłosierni, albowiem oni miłosierdzia dostąpią!". Do

Królestwa swego przyjmie tych, którzy „chleb podali łaknącemu i kubek wody

pragnącemu, choćby nawet nie znali jego imienia” (Mat. 25, w. 40), czyli Jezus

odpuszczenie i pojednanie z Bogiem czyni najwyraźniej zależne nie od ceremoniału, ale

od człowieczeństwa i rozciąga je na całą ludzkość, nie tylko na chrześcijaństwo"!

„Pojednanie przez człowieczeństwo!", brzmi hasło Unitarian. Bądź człowiekiem a

Bóg i ludzie odpuszczą ci twe winy!

Etyczna idea Boga Ojca, Miłości i Sprawiedliwości, wyłącza okrucieństwo,

które żąda krwi, i to niewinnej, aby móc winnym przebaczyć!

Śmierć Jezusowa tym nie mniej Unitarianizm XX wieku ceni niezmiernie wysoko,

jednak nie jako ofiarę ubłagalną, kapłańską, owszem jako ofiarę miłości, którą Jezus

przypieczętował swój wzniosły Testament miłości. Jest to śmierć bohatera, który zginął

w boju z zacofaniem klerykalizmu o wolność duchową ludzkości! Jezus jest nie

-odkupicielem, ale Zbawicielem, który wskazał ludzkości drogę do ubawienia przez swą

naukę i przez swój krzyż.

Odrzucając ideę kapłańskiej, ofiary Jezusa, Unitarianizm odrzuca też ideę

kapłana -ofiarnika, pośrednika pomiędzy Bogiem i człowiekiem, który w myśl nauki

Jezusowej ma bezpośredni dostąp do „Ojca". Potrzebni są teolodzy, którzy badają



zjawiska życia religijnego i są głosicielami Słowa, ale zasadniczo nabożeństwo w

Unitariańskie może odprawić każdy religijny człowiek, mężczyzna czy kobieta.

Unitarianizm nie uznaje prawa kleru do odpuszczania grzechów cudzych.

Duchowny może odpuścić grzech tylko swojemu winowajcy („naszym winowajcom"),

jak może darować dług tylko swojemu, a nie cudzemu dłużnikowi! „Cobyście

rozwiązali na ziemi, będzie rozwiązane i w niebiesiech" -odnosi się do wszystkich

wierzących, którzy mają prawo, ba obowiązek przebaczać, i co ludzie między sobą

rozwiążą, to nie przychodzi i przed „boży sąd". Spowiedź powinna być dokonywana

przed tym, wobec którego się zgrzeszyło. "Jest ona po prostu przyznaniem się do winy

wobec poszkodowanego, połączona z naprawą. Toteż jedynie może posiadać , etyczną

wartość i mleć znaczenie przed Bogiem. Wszystko inne jest oszukiwaniem siebie i

drugich, a obowiązkowa spowiedź przed kapłanem jedną z największych ostoi

klerykalizmu. Unitarianizm nie odrzuca porad w sprawach sumienia, lecz może ich

udzielać nie tylko duchowny, ale każdy uduchowiony, doświadczony w sprawach

życiowych, etyczny człowiek, godny zaufania. Jeśli mię nie rozgrzeszy sumienie moje,

to żadne inne rozgrzeszenie nie ma dla mnie wartości!

Unitarianizm odrzuca wszelkie inne interesowne wymysły kapłańskie, jak

odpusty, pielgrzymki do „świętych" miejsc, religijną cześć obrazów, obcy język w

liturgii, przerost obrządków, wiarę w cuda i szatana, w piekło i czyściec. Jakże wiarę w

wieczne piekło pogodzić z pojęciem Boga -Ojca? Któż z najsroższych sędziów- ludzi

skazywać mógłby na takie kary?

Można przypuścić, że naprawianie błędów po zmarłych może się przyczynić -do

zdjęcia z nich obciążenia win, ale że mogłyby to uczynić obrzędy i słowa, to sprzeciwia

się wszelkiemu etycznemu poczuciu. Jest w nas zresztą pęd do naprawiania błędów

przodków, jak by tu na nas jaka wyższa siła działała, i tej, a nie ludzkim wymysłom

powinniśmy być posłuszni!

Kiedy Zacheusz rzekł Jezusowi: „Panie! Połowę majętności daję ubogim, a

jeślim kogo w czym podszedł, oddam w czwórnasób, rzekł im Jezus: „Dziś stało się

zbawienie domowi temu" (Łuk. 19, w. 8). Przed Bogiem czyn ma znaczenie, oczywiście

idący z głębokiej wiary, ale czyn a nie słowa tylko i ceremonie. Odrzucając ideę

pośrednika kapłana, odrzuca Unitaranizm w ogóle wszelkie pośrednictwo między

człowiekiem a Bogiem, a więc modlitwy o pośrednictwo świętych i Marii. Należy się



cześć ludziom uduchowionym, ale nie cześć modlitewna. Marię czcimy jako wzór

niewiasty -matki, ale nie oddajemy jej czci półboskiej.

ModlitwaModlitwa jest u Unitarian raczej kontemplacją, zastanawianiem się nad

sprawami duchowymi, szukaniem łączności z Bogiem, oddawaniem Mu czci i

nadsłuchiwaniem Jego „głosu", przemawiającego w nas. Nie jest modlitwa

przedkładaniem Bogu całej litanii naszych życzeń, częstokroć nam nawet szkodliwych.

Jezus przestrzega przed „wielomównością" w modlitwach. Przeważnie u Unitarian

wspólne modlitwy są chwilą wspólnego, cichego skupienia, działającą daleko potężniej

niż ceremonialne modlitwy. Jeśli, ktoś w zgromadzeniu odczuje głęboką potrzebę

głośnego wypowiedzenia swego modlitewnego natchnienia i czuje, że może to

zbudować innych, wtenczas modlitwa taka jest pożądaną. Inaczej jest tylko pustym

popisem, podobnie jak puste frazesy w świeckich zgromadzeniach!(...)

Zaznaczamy, że odrzucając tyle dogmatów, nie czynimy tego dla polemiki, ale dla

zaznaczenia swego stanowiska. Szczere przekonania innych szanujemy.

Odrzucacie tyle -cóż w ogóle pozostaje?

Bardzo wiele! To najistotniejsze: umiłowanie idei Boga -Prawdy, umiłowanie

człowieka i wszystkiego, co żyje i bezkresy wolnego ducha... To jest jądro nauki

Jezusowej, które w Unitarianizmie XX wieku doznaje uwypuklenia przez odrzucenie

całego trudno zrozumiałego balastu późniejszych dodatków i zniekształceń.

Dla urzeczywistnienia celów swoich Untarianizm urządza nabożeństwa i organizuje

pracę religijno -społeczną. Nabożeństwa są dwojakiego rodzaju:

1. Bez liturgii, składające się ze śpiewu, modlitwy, referatu na tematy, związane z

duchownym życiem człowieka j dyskusji. Odbywa się je przeważnie po domach

w mniejszych kółkach, mających na - celu wzajemne zbliżenie i tworzenie

niejako rodziny religijnej, pomagającej sobie nawzajem w pogłębieniu

duchowym.



Kola Filaretów mogłyby tu być wzorem -raczej świeckie koła dla kultury

religijnej, wpędzonej przez zacietrzewionych teologów w ślepą uliczkę bez

wyjścia.

2. Nabożeństwa liturgiczne Unitarian XX wieku dla większych zespołów.

Składają się one ze śpiewu, produkcji muzycznych, modlitwy, przemówienia bez

dyskusji. Od czasu do czasu dochodzi do tego obrządek Komunii. Polega on na

objaśnieniu ofiary Chrystusowej, pobłogosławieniu, przez podniesienie, chleba,

pokropionego winem, z kielicha i przełamaniu się nim. Jako wzór mogą tu

służyć: nasz staropolski zwyczaj przełamywania się chlebem z gościem lub

przełamywanie się wigilijnym opłatkiem. Tak obchodzono. Komunię w

pierwszych zborach (Acta 2), przy czym łamanie było symbolem przełamywania

ślą, poświęcania się dla drugich, na wzór Chrystusowy.

Odprawiający nabożeństwo może nosić, skromny strój liturgiczny, w rodzaju

togi, jak w kościołach ewangelickich. Kapłański strój liturgiczny, jak w kościołach

katolickich, nie wchodzi w rachubę.

Do nabożeństw większych służą domy zborowe, z większą salą, które zarazem

służyć mogą do innych celów społecznych. Budowy kosztownych kościołów powinno

się unikać.

Obrządek chrztu jest wśród Unitarian XX weku nie sakramentem, ale formą

przyjęcia do społeczności. Unitarianizm bowiem nie uznaje dogmatu o grzechu

.pierworodnym, który jest rzekomo przekreślany przez chrzest. Wszak sam Jezus o

dzieciach nieochrzczonych wyraża się: „Ich jest Królestwo niebieskie"'.. (Łuk. l8, w.

16). Na życzenie udziela się chrztu według przekonań rodziców: czy w wieku

dziecięcym, czy późniejszym, przez pokropienie, czy przez ponurzenie, bo forma nie

stanowi istoty. Poleca się natomiast przynoszenie dzieci do zboru, gdzie otrzymują

błogosławieństwo razem z rodzicami i nadanie imienia, a chrzest raczej we wieku

późniejszym.

Podobną jak w sprawie chrztu swobodę zostawiamy też w sprawie świętowania

tego czy innego dnia w tygodniu i nie prowadzimy o to bezużytecznych sporów,

uważając to za rzecz nieistotna.



Nie spieramy się też o czasy przyjścia „Królestwa Bożego". Chrystus zresztą

wyraźnie mówi, że jest to zakryte przed nami. Ewangeliczne opisy głębokich,

wstrząsów? przed nadejściem owej epoki uważamy do pewnego stopnia za trafne.

Widzimy bowiem, że ujemne strony istoty człowieka stawiają i stawiać będą opór siłom

dobra. Obowiązkiem naszym jest nie spieranie się o terminy, ale praca nad

przyspieszeniem zwycięstwa dobra.

Wracając do określenia stanowiska swego co do różnych obrzędów,

wymieniamy dalej sprawę ślubów małżeńskich.

Ślubu udziela się, po załatwieniu formalności przed urzędem stanu cywilnego.

Polega on na przemówieniu i udzieleniu błogosławieństwa. Unitarianizm XX wieku stoi

na stanowisku zasadniczej nierozerwalności małżeństwa. W wyjątkowych jednak

wypadkach, gdzie małżeństwo faktycznie przestało już istnieć, nastąpiła wzajemna

zgoda na rozejście się i przeprowadzono urzędowy rozwód, tam unitarianie rozwód taki

uznają.

Pogrzeby odprawia się z odpowiednim przemówieniem i udzieleniem obecnym

błogosławieństwa.

Zbór Unitarian XX wieku może, za porozumieniem z centralą, powstać

wszędzie gdzie znajdzie się co najmniej 10 osób, zwolenników ruchu w wieku ponad lat

18. Zbory są całkowicie autonomiczne i wybierają przez delegatów naczelne władze,

kierujące całością ruchu. Nauczyciele pielgrzymi objeżdżają od czasu do czasu zbory i

udzielają wskazówek, jak pracę należy prowadzić. Wszelkie opłaty są dobrowolne.

W sprawach politycznych i socjalnych J. B. P. nie utożsamia się z żadną partią

ani stronnictwem, zostawiając tu każdemu całkowitą wolność. Pracę społeczną uważa

się jednak za religijny obowiązek. Przytaczamy tu ustęp z 7-,go nr . „Wolnej Myśli

Religijnej"z roku 1938, zawierający określenie nastawienia socjalnego Unitarian

„W sprawach socjalnych podkreślamy konieczność sprawiedliwości społecznej, dziś

jeszcze tak boleśnie deptanej. Jesteśmy raczej radykałami niż konserwatystami

społecznymi. Podkreślamy jednak, że do sprawiedliwości nie dochodzi się przez gwałt,

który wszędzie prowadzi do dyktatur i zła, ale przez miłość, przez budzenie

człowieczeństwa. Sprawiedliwość przez miłość! -to nasze hasło. Bolejemy nad tym, że

niezrozumienie tej zasady musi prowadzić do gwałtownych wstrząsów społecznych,

niszczących gospodarkę i chcemy się ze wszech miar przyczynić do rozwiązania



zagadnienia w duchu religijnym, popierając przy tym usiłowania samoobrony

upośledzonych przeciw gnębicielom, nie chcącym ani kroku ustąpić ze swych źle

nabytych praw. W potężnych ruchach społecznych dzisiejszej doby widzimy objaw

budzącego się poczucia godności człowieka i to dążenie chcemy poprzeć, aby ono było

jak najszlachetniejsze i najskuteczniejsze. Wszędzie podkreślamy człowieczeństwo, a

tym samym ludzkość, bo ludzkość to człowiek! Przez człowieczeństwo rozumiemy:

1) Poczucie i. poszanowanie godności człowieka i wszelkiego stworzenia;

2) dążenie do społecznej sprawiedliwości przez miłość człowieka;

3) dążenie do wszechstronnej doskonałości, postęp.

Bądź człowiekiem a Bóg i ludzie odpuszczą ci twe winy! Bądź człowiekiem a

tam, gdzieś przed tym nie mógł ludzi znaleźć „na lekarstwo", zaczną ci się rodzić „jak

grzyby po deszczu” i rozjaśni ci się ciężkie dotąd życie i zrozumiesz jego tajemnice...

Nadchodzi nowa epoka

Religijny Humanizm

Zew

Spod Wawelu, serca Polski, gdzie kiedyś Bracia Polscy powstali, idzie

wezwanie do wszystkich ludzi dobrej woli, o szerokim widnokręgu do wspólnej pracy,

aby przyczynić się do religijnego - odrodzenia naszego społeczeństwa. Bez tego nie ma

mowy o rzeczywistym postępie i wyzwoleniu. Choćby nie każdy punkt podanego tu

programu komuś odpowiadał, toć właśnie to jest charakterystyczne dla tego ruchu, że

nie stawia żadnych murowanych dogmatów, - ale dąży do rozbudzenia myślenia i

działania religijnego. Każdy winien sprawy religijne uchwycić w swe własne ręce, bo

religia to nie sprawa tylko księdza, ale najbardziej osobista i społeczna sprawa każdego,

od której zależy niezmiernie wiele. Samo się to nie zrobi. Trzeba tu wysiłku i wkładu

wielu! Odpowiedzialność za przyszłość ciąży na każdym z nas!

Przed 300 laty Polska przez Braci Polskich wzięła wybitny udział w

odrodzeńczych ruchach religijnych świata. W ostatniej wojnie ciężko się skrwawiła w

obronie własnej wolności i w obronie praw człowieka w ogóle. Niechże i teraz, w tym

przełomowym czasie, gdzie ludzkość znowu na polu religijnym nowych dróg szuka,

zajmie stanowisko godne dawnych Braci Polskich!



Zarys Dziejów Braci Polskich -Karol Grycz Śmiłowski

(pierwotnie rozdział pierwszy)

Jezus nie był teologiem. Nie podawał on systemu wierzeń, które trzeba przyjąć,

aby uzyskać zbawienie. Jezus był natomiast genialnym religijno -społecznym

działaczem. Religijność jego polegała na głębokim, mistycznym wyczuciu, że Bóg

mieszka przede wszystkim w sercu człowieka i że ten kto to sobie uświadomi dokonać

może nadzwyczajnych czynów. Tu leży źródło Jezusowej ,,wiary, góry przenoszącej".

Poczuł się ,,jedno z Ojcem", najściślej z Bogiem złączony. Jezus natomiast nigdy, choć

mocno podkreślał autorytet swój, nie podawał się za Boga.

Złączony ściśle z Bogiem, zrozumiał Jezus posłannictwo swoje, poczuł się

Wysłannikiem Bożym, Mesjaszem-Chrystusem. Zadanie swoje widział w gruntownej

zmianie ówczesnych pojęć religijnych. Chciał odwracać od ceremonializmu ku

religijnemu pogłębieniu każdej jednostki, a przez to dążył do gruntowej przebudowy

społecznej.

Wyśnił przepiękną wizję nowego człowieka i nowego społeczeństwa, które

sobie nareszcie uświadomi duchowe podstawy bytu i nie będzie już z ciemnych jaskiń

złowrogich systemów wychodziło tylko na żer, ale do najszczytniejszych będzie zdążać

sfer. Wiara ta była tak potężna, wizja tak wyraźna, że widział zbliżające się tuż, tuż na

ziemię ,,Królestwo Boże"!

Czasy były rzeczywiście przełomowe. Nad środowiskiem żydowskim w którym

działał, wisiał ciężki przełom (rok 70-ty), który miał zaważyć na życiu nowej jego

religijnej społeczności, usamodzielnić ją i przez to stworzyć nową epokę. Wyczuł to

Jezus i nie omylił się, choć zbyt jaskrawymi barwami, czy on sam, czy ewangeliści, ten

przełom przedstawił.

Przełom nastąpił ale nie przyniósł tego czego pragnął Jezus. Zawiedli ludzie!

Tragedią wielkich ludzi jest zazwyczaj to, że nie pozostawiają po sobie odpowiednich

następców. Jezus nieraz się skarżył, że go zrozumieć nie mogą jego uczniowie.



Z potęgi religijnego natchnienia Jezusowego stworzyli oni nie ,,Królestwo

Boże", ale system teologiczny: z bohaterskiej śmierci Jezusa, który umarł w boju

z klerykalizmem o wolność religijną człowieka, z jego ofiary miłości stworzyli

późniejsi, począwszy od apostoła Pawła, ubłagalną ofiarę za grzech pierworodny

i grzechy świata. To umożliwiło wprowadzenie na nowo ofiarnika - kapłana -

pośrednika, który przerwał bezpośrednią łączność wolnego człowieka z Bogiem

i zagasił źródło religijnego natchnienia, tak żywo bijące u Jezusa.

Nauka Jezusowa była bardzo prosta. Zapytany o jej podstawę odpowiedział:

,,Jeden jest Bóg. Będziesz Go miłował z całego serca swego, ze wszystkiej siły i myśli

swojej a bliźniego swego jak siebie samego. Ważniejsze to niż całopalenia i ofiary! To

czyń, a będziesz żył!" Nieśmiertelne Kazanie na Górze (Mat. 5-7), proste podobieństwa,

oparte na zjawiskach przyrody i życia, streszczały cały światopogląd, poparty

wzniosłym przykładem jego życia i nieustraszoną odwagą w boju z zacofaniem.

Na to miejsce przyszły skomplikowane systemy teologiczne, a z nimi spory

dogmatyczne. Do najzaciętszych należał spór o istotę postaci Jezusowej. Zamiast

zastanawiać się nad istotą jego nauki i wprowadzeniem jej w życie, poczęto się spierać

o to, czy Jezus był Bogiem czy człowiekiem. Spowodowane to zostało niejasnością

samych ewangelii, tak że jedna i druga strona mogła tu znajdować dowody na swój

punkt widzenia. Główne postacie, biorące udział w tym sporze to Arius, duchowny

i Atanasius, biskup w Aleksandrii, w Egipcie.

Arius uczył: Jezus był nadzwyczajnym człowiekiem, który za zasługi swoje

został podniesiony do godności Boga, nie jest jednak równej, ale do Boga-Ojca

podobnej istoty - po grecku homo-i-usios.

Atanasius uczył: Jezus jest ucieleśnionym w postaci ludzkiej Bogiem, równym

w istocie swojej Bogu samemu - po grecku homo-usios.

Spór o tę jedną literę ,,i", oznaczającą ,,podobny" czy ,,równy" Bogu, stał się tak

zażarty, że groziła o to wojna domowa. Cesarz Konstanty Wielki zwołał więc w r. 325

pierwszy, chrześcijański sobór do Nicei, gdzie potępiono Ariusa i stworzono podstawę

do uchwalenia potem na soborze w Konstantynopolu w r. 381 i w Chalcedonie w r. 451

dogmatu o Trójcy św.



Dogmatu tego jednak przez kilka wieków nie uznawał znaczny odłam

chrześcijaństwa, a nawet i w późniejszych czasach znajdował on wielu tajnych

przeciwników, prześladowanych zresztą bardzo krwawo przez rzymską inkwizycję.

Reformacja XVI w., choć wiele reform przeprowadziła, to jednak dogmatu o Trójcy św.

nie zniosła i dotąd jest on oficjalnie uznawany w ewangelickich kościołach. Reformacja

jednak dała szerokim masom w rękę Biblię, wyrwała je z biernego dotąd tylko

i ceremonialnego udziału w życiu religijnym, a uzdolniła do twórczego w nim udziału

co dotychczas zarezerwowane było tylko dla kleru. Teraz czytający Biblię mogli się

przekonać czy dogmat o Trójcy i inne dogmaty mają swoje uzasadnienie w Biblii.

Wzmógł się krytycyzm, popierany równocześnie przez tzw. Humanizm. Był to potężny

prąd umysłowy, który pod wpływem starożytnej kultury greckiej, wtedy na nowo

odkrytej, uczył człowieka krytycznego i niezależnego myślenia, nie spuszczającego się,

i w religii, na objawienia, dogmaty i cuda. Ludzki rozum odzyskiwał tu swe prawa

(ludzki, po łacinie humanus, stąd nazwa tego ruchu).

Na pierwszy atak poszedł tu dogmat o Trójcy św. uchwalony przed tysiącem lat

wśród gwałtownych sprzeciwów i sprzeczny z ludzkim rozumowaniem. We Włoszech

gdzie wtedy humanizm powstał i kwitł cały szereg humanistów należał do tajnych kół

antytrynitarnych.

Odkryto ich działalność, zgładzono wielu, wielom udało się jednak uciec do

Szwajcarii. Ale i tam wybuchły prześladowania. Humanista, sławny lekarz Servetus,

który napisał dzieło antytrynitarskie, został na rozkaz Kalwina spalony na stosie

w Genewie w r. 1553. Humaniści uciekają wtedy do Polski.

Polska XVI w. należała do najbardziej tolerancyjnych krajów Europy. Szlachta

zdobyła tu sobie w tym czasie wolność sumienia i wyznania, zagwarantowaną

ostatecznie w Konstytucji Warszawskiej w r. 1573. Warunki rozwoju dla nowego ruchu

religijnego były więc w Polsce doskonałe.

Początki ruchu Braci Polskich sięgają czasów króla Zygmunta Starego. Na

Wawelu rządziła Włoszka, królowa Bona. Jej lekarz, Blandrata należał potajemnie do

antytrynitarskiego ruchu i on sprowadził do Polski wielu z prześladowanych swych

przyjaciół. Blandrata pozyskał dla swoich poglądów pierwszego pastora zboru



ewangelickiego w Krakowie, ks. Grzegorza Pawła z Brzezin i ten staje się założycielem

ruchu Braci Polskich, których wnet przezwano ,,Arianami", jakkolwiek nauka ich

w niejednym odbiegała od nauki Ariusa, potępionej w Nicei w 325 r.

Pierwszy zbór powstaje 16 października 1562 r., kiedy w kalwińskim zborze

krakowskim dochodzi do rozłamu. Na czele ortodoksyjnych kalwinów staje pastor ks.

Sarnicki, a ks. Grzegorz Paweł przewodzi nowemu kierunkowi. Wydaje on cały szereg

pism propagandowych i ruch ten rozszerza się wnet po całej Polsce. Przystaje doń wiele

światłej szlachty, mieszczaństwa, a gdzieniegdzie i prostego ludu. Popierają go tacy

magnaci, jak Mikołaj Czarny Radziwiłł i Jan Kiszka, którzy w olbrzymich swych

włościach dają mu możność rozwoju.

Głównymi centrami ruchu po Krakowie, gdzie wnet wybuchły prześladowania

Braci są: Pińczów, Lublin, Nowy Sącz, Lusławice koło Zakliczyna i Raków

w sandomierskim, który z niewielkiej osady rozwinął się w kwitnące miasto. Założono

tu sławną na całą Europę szkołę, Akademię Rakowską, dokąd zjeżdżało mnóstwo

i zagranicznej młodzieży. Zwano ją w Europie Atenami Sarmackimi. Urządzono tu

znakomitą drukarnię, z której druki propagandowe i naukowe rozchodziły się na całą

Europę.

Na ruch Braci Polskich złożył się szereg czynników: 1. Reformacja, od której

Bracia Polscy przyjęli Biblię jako podstawę nauki i życia. 2. Humanizm, od którego

przyjęli zasadę rozumowego podchodzenia do zagadnień religijnych, a więc i do Biblii,

co Braci różniło od Reformacji, bo ta brała Biblię raczej dogmatycznie, jako nieomylne

źródło nauki, niż rozumowo. Reformacja nawiązywała też przede wszystkim do

systemu ap. Pawła, a Bracia do pierwotnej nauki Jezusowej, zawartej zwłaszcza

w Kazaniu na Górze (Mat.5-7). Tu zachwyciła ich uczuciową, słowiańską duszę owa

wspaniała wizja Chrystusowa nowego człowieka i nowej ludzkości, tu znaleźli ową ideę

sprawiedliwości społecznej, opartej na miłości Boga i człowieka, która natchnęła ich do

podziwu godnych czynów.

Na to społeczne nastawienie Braci w duchu Chrystusowego Kazania na Górze

wpłynął częściowo również ruch anabaptystyczny (nowochrzczeńczy), który, tlejąc

zawsze pod powierzchnią kościoła, wybuchnął z gwałtowną siłą w czasach Reformacji.



Domagał się on równości społecznej, aż do form komunistycznych. Odrzucał też

chrzest dzieci i żądał chrztu tylko dorosłych. Radykalny ten ruch zwalczano przemocą,

część wyznawców jego ocalała i osiadła ostatecznie w południowych Morawach, tzw.

Bracia Morawscy, z którymi Bracia Polscy nawiązali krótki kontakt, wkrótce jednak

przerwany z powodu różnic ideologicznych, religijnych. Stąd Bracia przejęli też, choć

nie wszyscy, regułę chrzczenia dorosłych. Później jednak, pod wpływem

racjonalistycznego nastawienia swego złagodzili pierwotne stanowisko i czas i formę

chrztu pozostawili każdemu do wyboru, nie czyniąc zbawienia zależnym od

wewnętrznego obrządku.

Ostatnim wreszcie czynnikiem, który decydująco wpłynął na rozwój ariańskiego

ruchu, był czynnik narodowy - bujna indywidualistyczna polska natura i tolerancyjna

konstytucja polska. Chłodni racjonaliści włoscy sami nie byliby w stanie rozwinąć tego

ruchu, tym więcej,że we Włoszech zgniecono ten ruch od razu. Ziarno jego musiało

paść na zapalne polskie serca i właściwą polską głębię, by wydać wspaniały owoc.

Dlatego o ruchu tym można słusznie powiedzieć, że była to Polska Reformacja

Kościoła, głębsza i piękniejsza od innych ruchów reformacyjnych, którym zresztą ruch

ariański polski oddał wielką przysługę, przyczyniając się do rozluźnienia ciasnych ram

ortodoksji i nietolerancji w jakie one niestety wnet popadły.

Działanie wszystkich tych czynników równocześnie powodowało u Braci z

początku silny ferment ideowy. Przez pierwszych 40 lat , tj. do r. 1600 Bracia nie

stanowią jednolitego kierunku. Najbliżej nauki Ariusa stoi Stanisław Farnowski

w Nowym Sączu, który na całym Podkarpaciu założył szereg kwitnących zborów.

Głowa to dyteistów (dwubożan).

Uważał on bowiem Chrystusa za Boga, jednak podobnej a nie tej samej istoty,

co Bóg-Ojciec (homoiusios). Duch św. i on, i wszyscy Bracia uważali nie za osobę, ale

dar Boży. Skoro sam Bóg jest Duchem, dlaczego tedy mówić o odrębnej osobie. Tak

odpada zupełnie dogmat o Trójcy św.

Najbliżej anabaptyzmu, z silnym jednak wpływem humanizmu stoi Grzegorz

Paweł z Brzezin, Piotr Gieski z Goniądza, co to drewniany miecz nosił zamiast

żelaznego dla zaznaczenia swych pacyfistycznych przekonań i przede wszystkim



Marcin Czechowic i Jan Niemojewski. Ten ostatni złożył swój urząd sędziowski, by nie

nakładać krwawych kar na skazanych, co wtenczas bardzo było praktykowane.

Uwłaszczył on w swoich 20-tu kilku wioskach chłopów, rozdał majątek ubogim

i założył w Lublinie kwitnący zbór. Do końca swego długiego życia był on ministrem

(pastorem) tego zboru i zwykłą pracą zarabiał na swe skromne utrzymanie, nie

korzystając z usług zboru. Była to prawdziwie patriarchalna postać , która czystością

swego życia, głębią myśli i wiernym trzymaniem się etycznych wskazań Kazania na

Górze wywierała ogromny wpływ. Zbory przez niego kierowane podkreślały praktyczną

miłość bliźniego, sprawiedliwość społeczną, pacyfizm, niesienie pomocy w szerokiej

akcji dobroczynnej. Etyczna dyscyplina była tu bardzo stanowcza. Chrztu dokonywali

w wieku dorosłym przez ponurzenie, skąd przezywano ich też nurkami.

Najbliżej humanizmu stoi wśród Braci Szymon Budny, pod którego wpływem są

liczne zbory na Litwie. Był on znakomitym hebraistą, znał dobrze język grecki

i z oryginałów przełożył Biblię na polski. Mając do dyspozycji różne teksty Biblii

i porównując je, doszedł do przekonania, że do księgi tej należy podchodzić z rozumną

rozwagą. Doszedł on na polu biblistyki do wniosków, jakie wyciągnęła nauka dopiero

300 lat później. Nie podzielał on przekonań Niemojewskiego co do chrztu, a bardzo

znacznie różnił się od niego w poglądach na sprawy społeczne.

Działając na Litwie, która bardziej niż Korona narażona była na napady wrogów, nie

podzielał on skrajnie pacyfistycznych poglądów i pozwalał na wojny obronne. Tak

samo ze względu na prymitywniejsze warunki gospodarcze na Litwie, dopiero

niedawno złączonej z Polską, zgadzał się on na poddaństwo chłopów, choć oczywiście

domagał się i on jak najbardziej ludzkiego ich traktowania. Zgadzał się on i na

piastowanie urzędów , które nakładały i krwawe kary. Znowu prymitywne warunki

życia na Litwie skłaniały go w tym kierunku. Powoływał się on raczej na stary

testament gdzie i poddaństwo i wojny łatwiej było uzasadnić. Stąd zwolenników jego

nazywano ,,judaizantami". Dzieło jego o "Urzędzie miecza używającym" wyszło przed

wojną staraniem prof. Kota.

Powołując się na słowa Jezusowe, by modlić się do ,,Ojca" (Ojcze nasz)w

Chrystusowym imieniu, tzn. w duchu, w myśli jego wskazań, Budny uczył, że modlić

się należy tylko do Boga, a nie do Jezusa. To samo twierdził Davidis, założyciel takiego



samego kościoła w Siedmiogrodzie, z którym Bracia utrzymywali żywą łączność. Byli

to tzw. ,,nonadorantyści" nie uwielbiający (Jezusa). Uczyli oni też, że Jezus nie istniał

przedwiecznie i jest Człowiekiem, natchnionym duchem bożym, Chrystusem.

Wielu Braciom poglądy Budnego, zwłaszcza społeczne, wydawały się

niezgodne z ewangelią. Bracia byli bardzo tolerancyjni. Po zaciętych nieraz dysputach

przepraszali się nawzajem za ostre słowa i postanawiali, by każdy pozostał przy swoim

przekonaniu, które należy uszanować. Było to w czasach, kiedy gdzie indziej panowała

najstraszniejsza nietolerancja i często karę śmierci stosowano za inne przekonania

religijne. Jednak stanowisko w sprawach społecznych, głoszone przez Budnego, było

dla nich, trzymających się ściśle pewnych słów ewangelii, nie do przyjęcia i wyłączono

Budnego ze społeczności Braci. Rozłam zdawał się zupełny, tym więcej, że

i w Rakowie, dokąd zjechali się na pobyt najradykalniejsi Bracia, nastał chaos.

Uśmierzył go aptekarz krakowski Ronemberg i przywrócił porządek, ale położenie

ogólne było naprężone, tym więcej, że wrogowie Braci, których nie brakło tak

pomiędzy katolikami, jak i ewangelikami, zdwoili teraz ataki swoje.

Dla wyrównania różnic pomiędzy Braćmi i wzmocnienia przez to ich szeregów

bardzo się właśnie w tym krytycznym czasie przyczynił Włoch Faustus Socyn. Jako

znakomity teolog, doskonały znawca Biblii wykazał Braciom, że ta bynajmniej nie jest

jednolita we wszystkich poglądach i na sprawy społeczne. Wykazał im, że i słów

Jezusowych nie należy brać dogmatycznie, bo takie było stanowisko samego Jezusa, dla

którego najwyższym prawem było życie. Pod wpływem Socyna duch wzajemnego

zrozumienia i tolerancji jeszcze głębiej przeniknął społeczność Braci.

W Rakowie urządzał Socyn przez kilka lat rodzaj seminarium duchownego

Braci i wychował zastęp nowych pracowników, którzy wnet kościół Braci doprowadzili

do największego rozkwitu po 1600 r. Od Socyna nazwano Braci za granicą

socynianami.

Wiele do późniejszego rozwoju Braci w kierunku humanistycznym przyczynił

się też Andrzej Frycz Modrzewski, sławny zwłaszcza przez swoje dzieło ,,O naprawie

Rzeczypospolitej", gdzie podaje projekty naprawy stosunków społecznych i kościoła.

Dzieło to odznacza głęboka, szlachetna myśl. Modrzewski umarł w r. 1572, kiedy



Bracia znajdowali się jeszcze w stanie fermentu duchowego i trudno mu było jako

wytrawnemu humaniście zgłosić swe przystąpienie w tym stanie rzeczy do Braci.

W dziele swoim ,,Silvae" jednak broni poglądów antytrynitarskich i reformacyjnych.

Duch Modrzewskiego oddziaływał na dalszy rozwój ruchu Braci, którzy wydawali też

jego pisma. Byłby może przystał do nich później, gdyby go zaraza morowa nie była

wyrwała przedwcześnie z grona żyjących.

Największy rozkwit ruchu Braci Polskich przypada na lata 1600-1660. Do

zjednoczonych i wysoko pod względem etycznym i naukowym stojących Braci

przystępuje teraz cały szereg wybitnych postaci z kraju i zagranicy. Wymienimy tu

z kraju: Hieronima Moskorzowskiego, Wacława Potockiego i Samuela

Przypkowskiego.

Hieronim Moskorzowski to postać patriarchalna, podobnie jak w pierwszym

okresie postać Jana Niemojewskiego. Był to wybitny poseł sejmowy, wykształcony nie

tylko w teologii, ale zarazem w medycynie i chemii. Cechowała go wielka

świętobliwośc i prostota, niezwykła dobroć serca i szczerość. Własnym życiem daje

przykład wszystkim ku zbudowaniu. Do Czarkowa gdzie stale mieszkał, przyjeżdżają

do niego Bracia z kraju i z zagranicy, by się wzmocnić jego głęboką religijnością. Jego

żarliwy patriotyzm przebija z jego pisma ,,Wierny poddany", dając wyraz głębokiej

miłości ojczyzny, jaka w ogóle panowała u Braci Polskich.

Piórem swoim nieraz stawał w obronie przeciw jezuitom, najzaciętszym

przeciwnikom Braci. Tu należą jego pisma: ,,Od szlachcica polskiego zawstydzenie X.

Skargi" i "Zbicie książki M. Śmigleckiego" (jezuity). Moskorzowski też wybitnie się

przyczynił do opracowania sławnego Katechizmu Rakowskiego, do którego też napisał

przedmowę. W dziele tym znalazł swój wyraz szlachetny duch, jaki ożywiał Braci. Za

podstawę jego wzięto pierwszy katechizm ariański, który jeszcze w r. 1574 ułożył

Grzegorz Paweł razem ze Ślązakiem Szomanem, kanonikiem raciborskim, który

przystał do Braci i był przez pewien czas pastorem w Krakowie. Pracował nad tym

katechizmem również sam Socyn, ale śmierć jego w r. 1604 przerwała tę pracę, aż

synod polecił jej dokończenie Moskorzowskiemu i Walentemu Szmalcowi, Niemcowi,

który przyjechał do Rakowa, spolonizował się zupełnie i wziął wybitny udział w pracy

Braci.



Katechizm ostatecznie został wydany po polsku w r. 1605, a po łacinie w r.

1609. Tłumaczono go na różne języki i obiegł on całą Europę, witany przez jednych

z entuzjazmem, a przez drugich zwalczany namiętnie i niszczony. Król angielski Jakub

I, któremu Moskorzowski dedykował łacińskie tłumaczenie, obraził się o to, że przez to

wystawiono jego prawowierność na powątpienie i kazał katechizm publicznie spalić na

stosie w Londynie i wzmocnił prześladowanie zwolenników nauki Braci w Anglii,

których tam było sporo, bo Bracia już od dłuższego czasu rozwijali tam propagandę,

która miała z czasem wydać obfity plon. Około 1630 r. Anglia była zasypana drukami

rakowskimi, studiowali je i anglikańscy teologowie.

Moskorzowski umarł w r. 1625. Po nim wśród Braci piórem odznaczał się

największy epik XVII w., Wacław Potocki, któremu jego patriotyzm kazał wziąć udział

w 1621 r. w wojnie chocimskiej. Opisał ją też w "Wojnie Chocimskiej", najlepszym

epicznym poemacie swego czasu. Jego fraszki w których ciętym piórem smagał

nadużycia kleru, obiegały kraj i dziś nawet jeszcze używane są w walce

z klerykalizmem.

Samuel Przypkowski pochodził z licznego rodu, który się rozsiadł na

Podkarpaciu i w większości swojej przystał do Braci od początku tego ruchu. Stryj

Samuela w r. 1572 uwolnił poddanych swych z poddaństwa. Posiadał on też

w Krakowie przy ul. Szpitalnej dom, który obrócił na przytułek dla chorych i biednych.

Stąd też ulica otrzymała swą nazwę po dziś dzień. Dom ten został zburzony 26 maja

1591 r. przez obałamucony przez kler lud krakowski. Samuel, ur. w 1592 r. musiał

w życiu swoim nieraz być świadkiem podobnych, ba coraz groźniejszych gwałtów,

jakich podburzana ludność dopuszczała się na spokojnych Braciach. Przypkowski raz

w raz chwyta za pióro by bronić sprawy Braci. Pisze ,,Nagrobek kawalerii" (koniec

rycerskości), wytykając wrogom ich niecne postępowanie. Jego ,,Lament frasownej

Polski na Polaki zhiszpaniałe" obiega szerokie rzesze. Wskazuje tu na

niebezpieczeństwo jakie ojczyźnie zagraża na skutek rozruchów wewnętrznych,

towarzyszących gwałtom wyznaniowym. Nietolerancję nazywa Przypkowski ,,zarazą

i chorobą hiszpańską", stamtąd bowiem wyszli jezuici, najwięksi mąciciele pokoju

wyznaniowego. Nie mylił się Przypkowski. Religijne prześladowania prawosławnych,

którzy nie chcieli przyjmować unii z Rzymem, w głównej mierze przyczyniły się do



wybuchu wojen kozackich i "potopu", który tak osłabił Polskę, że odtąd zaczynała się

ona coraz bardziej staczać ku przepaści!

Główne dzieło Przypkowskiego to ,,De pace et concordia in ecclesia" (O pokoju

i zgodzie w Kościele), gdzie Przypkowski zastanawia się nad stosunkiem państwa do

kościoła. Jego ujęcie jest odmienne od rzymskiego i reformacyjnego, a całkowicie

nowoczesne.

Rzym uważał państwo za sługę kościoła, które jest ,,słońcem", a państwo przy

nim ,,księżycem". Kalwin wprzęgał również państwo w służbę kościoła, domagając się

jedności wyznaniowej, którą uważał za niezbędną dla jedności państwowej. Sam był

bardzo nietolerancyjny i spalić pozwolił Serweta za jego herezję na stosie. Luter

natomiast oddawał opiekę nad kościołem państwu, uznawał władcę za zwierzchnika

kościoła. Państwo mianuje konsystorze, które rządzą w czystym luteraniźmie

kościołami. Skończyło się to na smutnym ,,coius regio, illius religio" - państwo ma

prawo narzucać wiarę swym poddanym.

Przypkowski ujmuje to zagadnienie zupełnie inaczej a ujmuje w duchu

Chrystusowym: ,,Cesarzowi, co cesarskiego, a Bogu co bożego", jak w ogóle Bracia

starają się jak najbardziej nawiązywać do podstawowych myśli Jezusowych. Zdaniem

Przypkowskiego kościół i Państwo mogą istnieć obok siebie w zupełnej zgodzie, bez

wzajemnego poddawania jedno drugiemu, ponieważ zadania kościoła i państwa są

różne. Kościół ma na celu sprawy wieczne a państwo doczesne. Państwo nie może się

mieszać w sprawy sumienia, ale musi zostawić obywatelom wolność, którą

Przypkowski nazywa tolerancją. Ba, powinno państwo dbać o to, aby nikt nie był

zagrożony w swej wolności wyznaniowej.

Za to też wyznania powinny państwu przyznawać wszystko co jest potrzebne dla

istnienia porządku w państwie i bezpieczeństwa zewnętrznego, a więc prawo

sądownictwa i wymogi służby wojskowej, która dla państwa w istniejących warunkach,

jest nieodzowną. A więc rozdział kościoła od państwa, a przy tym harmonijne

wspieranie się, aby człowiekowi umożliwić osiągnięcie pełnego celu życiowego:

cielesnego i duchowego rozwoju.



Istotę religii widzi Przypkowski ostatecznie w wierze w Boga, wierze

w nieśmiertelność i w przykazaniu miłości. Kto jest w tych ramach, ten nie jest

heretykiem, a choćby inaczej od nas myślał, należy jego zdanie uszanować, a nigdy

wyklinać!

To mądre stanowisko Przypkowskiego wywarło za granicą, nękaną wtenczas

straszliwymi wojnami religijnymi i prześladowaniami (wojna 30-letnia) żywe echo

i nazwano Przypkowskiego ,,światłem Polski i świata". Nie miał jednak

Przypkowski zaznać błogich skutków tolerancji, o którą tak szermował - Polska

wkroczyła na drogę gwałtownej nietolerancji, wypędzając Braci. Przypkowski umarł na

wygnaniu w Prusach Wschodnich w r. 1670.

W okresie największego rozkwitu należał też do Braci cały szereg wybitnych

cudzoziemców. Bracia bowiem rozwijali za granicą ożywioną propagandę, mając na

oku reformę całego kościoła. Ze zbożem polskim na Gdańsk do Holandii szły książki

Braci, a stamtąd rozchodziły się dalej. Ożywiona propaganda trwała na sąsiednim

Śląsku, a zwłaszcza na uniwersytetach niemieckich, głównie w Altdorfie koło

Norymbergi. Tam pozyskano nawet prof. Sonera i utworzono tajne koło Braci, które

działało przez długi czas i wysyłało do Polski pozyskanych zwolenników, obejmujących

miejsca profesorów, nawet rektorów Akademii Rakowskiej. Później koło zostało

odkryte i rozwiązane.

Do pierwszych cudzoziemców - arian należy zaliczyć Piotra Statoriusa, który

przyjechał jeszcze do Pińczowa i tu zorganizował znakomite gimnazjum, zwane

również Atenami Sarmackimi, jak później szkoła w Rakowie. Był to Francuz, który

spolonizował się wśród Braci zupełnie, przyjął nazwisko Stojeński i wydał pierwszą

polską gramatykę w r. 1569.

Do licznych Ślązaków arian należy Szoman, współtwórca pierwszego

katechizmu i Pistorius, który w pięknym wierszu narzekał na rozdział Śląska od Polski.

Do Niemców - arian należy Jan Crell, który przybrał nazwisko Spinowski, napisał

znakomitą Etykę. Rodzina jego potem przez długie lata służyła sprawie Braci,

zwłaszcza w Anglii. Dwóch z niej udało się jako pierwsi arianie do Ameryki. Ostatni

teolog Braci to również Crell-Spinowski Samuel zmarły w r. 1747 w Amsterdamie.



Dalej wymienić tu należy Walentego Szmalca współredaktora katechizmu

rakowskiego, Marcina Ruara, propagatora idei Braci w Gdańsku i zagranicą, i Jana

Völkla, który w dziele ,,O prawdziwej religii" zajmuje się również problemem

chrześcijańskiego komunizmu.

Dzięki wybitnym siłom tak polskim jak i cudzoziemskich, Raków rozwinął się

nadzwyczajnie i stał się dla Braci tym, czym Rzym dla katolików, Genewa dla

kalwinów lub Witemberga dla luteranów. Zakwitły tu i rzemiosła, bo wielu

prześladowanych za granicą zdolnych rzemieślników znalazło tu schronienie, rozwinął

się i handel i miasto stało się ważnym w Polsce kulturalnym ośrodkiem. Anglik Tomasz

Segeth, który w r. 1612 znalazł się w Rakowie, opowiadał: ,,Zdawało mi się, żem został

przeniesiony w inny świat. Podczas gdy gdzie indziej wszystko pełne było hałasów

wojny i zamieszek, tutaj było cicho, ludzie wprawieni w skromność i spokój, iż

mógłbyś sądzić, że są aniołami..."

Ale niedługo mógł się Raków cieszyć tym idealnym stanem rzeczy. W r. 1638

sejm uchwala zburzenie Rakowa! Szybki rozrost reformacji w Polsce zatrwożył kościół

rzym-kat. Kardynał Hozjusz sprowadził tedy w r. 1564 zakon jezuitów do Polski.

Oddano w ich ręce wiele szkół i rozpoczęło się urabianie wszelkimi sposobami opinii

publicznej przeciw nowym kierunkom religijnym, zwłaszcza przeciw Braciom.

Rozpoczęły się napady na kościoły innych wyznań, burzenie ich i wszelkie różnego

rodzaju gwałty. Nie darowano nawet nieboszczykom! W Krakowie studenci

kilkakrotnie napadali na pogrzeby ewangelickie, wyrzucali nieboszczyków z trumien,

znieważali trupy i wśród drwin wrzucali do Wisły. Solą w oku był jezuitom zwłaszcza

Raków. Upozorowano zarzut, że dwaj studenci akademii mieli jakoby obrzucić

kamieniami i zniszczyć przydrożny krzyż i wytoczono skargę przed sejm, żądając

zburzenia Rakowa. Nie dopuszczono dochodzenia sądowego, które by mogło wykazać

bezpodstawność zarzutu i wydano jednostronny wyrok zburzenia zakładów Braci

i miasta i wykonano wyrok z jawnym pogwałceniem wolnościowej Konstytucji

Polskiej. Zagaszono ognisko wysokiej kultury religijnej, a Braci pozbawiono głównego

ośrodka ich życia.

Daje Braciom schronienie magnat Niemirycz w Beresteczku i Kisielinie na

Ukrainie, gdzie wkrótce znaczna część mieszkańców, widząc życie Braci, przechodzi do



nich. Ale już w 1644 r. trybunał nakazuje zburzenie tych zborów. Nastaje potop

i rozruchy w całym kraju. Korzystają z tego przeciwnicy Braci i organizują ich

pogromy, które straszne były zwłaszcza na Podkarpaciu. Jan Kazimierz w czasie potopu

złożył ślubowanie, że za pomoc bożą w wojnie wypędzi z kraju niewiernych.

Charakterystyczne to, że za pomoc bożą odwdzięcza się krzywdą bliźniego!

Zastanawiano się po zwycięstwie, kto jest niewiernym: Zydzi czy Bracia?

Zadecydowano na niekorzyść Braci i oto zapada wyrok sejmowy, że Bracia albo muszą

przejść na katolicyzm, albo stracić majątki i pójść na wygnanie. I tak w 1660 r.

przeważna część Braci woli raczej wszystko utracić i iść z Polski na ciężkie wygnanie,

niż zaprzeć się swej ideologii.

Bracia osiedlają się częściowo w Siedmiogrodzie, gdzie istniał ariański kościół

z którym zresztą utrzymywali żywe stosunki. Jeszcze do 1772 r. mieli tam swoje zbory

z polskimi nabożeństwami potem rozpłynęli się w węgierskim otoczeniu.

Druga część udała się do wschodnich prowincji niemieckich by być jak najbliżej

Polski. Ale i tu w skutek nie tolerancji musieli się przenosić z miejsca na miejsce, aż

wreszcie osiedli w większej liczbie w Holandii. Wygnańcom tym służyli Stanisław

Lubieniecki i Andrzej Wiszowaty. Stanisław Lubieniecki miał bardzo rozległe

dyplomatyczne stosunki za granicą i starał się wygnańcom jak najbardziej pomagać

w ciężkiej doli. Został przez wrogów Braci wraz z dwoma swymi córkami otruty i nie

mógł nawet dokończyć dzieła swego ,,Historia Reformacji w Polsce", do której posiadał

pierwszorzędne źródła, dziś już po większej części zaginione. Prawdziwym bohaterem

tego okresu był Andrzej Wiszowaty. Sacyn ożenił się z Polką, Morsztynówną z domu,

których córka wyszła za Wiszowatego. Z tej rodziny pochodził Andrzej, który jako

wnuk Fausta Socyna, otrzymał bardzo staranne wykształcenie w kraju i za granicą. I nie

zawiódł nadziei Braci, w nim pokładanych, tym więcej, że był to charakter bardzo

szlachetny, godny stanąć obok dawnych patriarchów Braci, Jana Niemojewskiego

i Moskorzowskiego.

Andrzej Wiszowaty w czasie pogromów Braci w Polsce odwiedza i krzepi

prześladowanych, sam ciągle w niebezpieczeństwie życia, idzie potem z nimi na

wygnanie, przekradając się jeszcze od czasu do czasu do Polski by tam krzepić na



duchu ukrywających się jeszcze Braci. Wreszcie osiada w Amsterdamie i tu wydaje

swoje dzieło ,,Religio Rationalis" i zbiorowe wydanie najważniejszych dzieł Braci

,,Biblitheca Fratrum Polonorum".

Dzieło Wiszowatego ,,Religio Rationalis" - Rozumna Religia jest ostatnim,

wielkim dziełem Braci Polskich. Już sama nazwa jest bardzo charakterystyczna

i podkreśla konieczność rozumowego podejścia do zagadnień religijnych. To właśnie

tak bardzo wyróżniało Braci w porównaniu z innymi kościołami, które żądają

całkowitego poddania rozumu prawdzie ,,objawienia", czy w Biblii, czy w tradycji

kościoła. Bracia Polscy potrafili głębię religijnego, nieraz mistycznego uczucia

połączyć z trzeźwym rozumowaniem, zaleta tak rzadko spotykana w dziejach religii.

Amsterdam w Holandii był wtenczas najważniejszym centrum myśli

filozoficznej. Tu żył i pracował sławny filozof Spinoza, który przez długi czas był pod

wybitnym wpływem Braci Polskich. Jest on twórcą systemu religijno -filozoficznego

zwanego panteizmem utożsamiającego Boga z naturą w sławnym zdaniu swym: ,,natura

sive deus" (natura czyli Bóg). Razem z drugim filozofem, Kartezjuszem podkreślał on

prawa rozumu w życiu duchowym człowieka, to samo, co w dziedzinie religii

podkreślali Bracia Polscy. Widzimy tu więc wzajemną zbieżność, wzajemne wpływy

tych prądów umysłowych, które się zeszły, aby położyć podwaliny pod nowoczesny

sposób myślenia i życia. Owocem tych kierunków jest później wiek oświecenia

z Rewolucją Francuską i jej hasłem: Wolność, Równość, Braterstwo!... hasło o które

walczyli i za nie cierpieli Bracia Polscy. Hasła te odbite o Paryż, rykoszetem wrócą do

Polski w 130 lat po wypędzeniu Braci, a owocem ich - Konstytucja 3 Maja!

Uwzględniała ona przynajmniej w części ideały polityczne, społeczne i religijne Braci.

Przyszła za późno! Nie porwała za sobą też mas narodu, bo ,,duch narodu został

zatruty" wiekową pracą klerykalizmu, tak że potąd z niego się wyzwolić nie może.

Po wypędzeniu Braci bowiem klerykalizm nie miał już w Polsce żadnego poważnego

przeciwnika. Zagarnął w swoją władzę wszystko. W czasie rozbiorów jedna trzecia

samej ziemi była w rekach kleru, w jego rekach było całe wychowanie narodu, a jak

wychował, pokazywała rzeczywistość: zamiast głębszej religijności - płytki

ceremonializm, zabobon i fanatyzm, pijaństwo, nieposzanowanie cudzej własności,

ucisk mieszczaństwa i chłopa, ciemnota, ogólne rozprzężenie społeczne. Gdzie indziej



Europa robiła na każdym polu wielkie postępy - Polska staczała się coraz niżej, aż

przyszły rozbiory. Jest to tym charakterystyczniejsze, że w XVI w., kiedy w Polsce

Reformacja tak szybko robiła postępy, a Bracia Polscy rozwijali żywą działalność,

Polska stała u szczytu swej potęgi i przeżywała okres złotego wieku literatury.

Zgniecenie tych ruchów okazało się zgubą dla Polski.

Polska zmartwychwstała! Co żywotne, to nie ginie! Czy wielka, religijno

społeczna idea Braci Polskich zmartwychwstanie dla dobra Polski, dla dobra

człowieka?...

BRACIA POLSCY NIE ZGINĘLI !

Przekazali oni swoją naukę dalej i przez to przyczynili się do powstania

istniejącego po dziś dzień, międzynarodowego ruchu religijnego, noszącego nazwę

,,Kościół Unitariański", który jest najpostępowszym kościołem świata.

Nazwa ,,Unitarianie" pochodzi od łacińskiego, unus'- jeden i 'unitas' - jedność.

Z nazwą tą spotykamy się po raz pierwszy w Siedmiogrodzie, gdzie istniał i dotąd

istnieje taki sam kościół jako Braci Polskich i w r. 1638 przybrał oficjalnie tę nazwę, dla

zaznaczenia swej wiary w jedynego Boga Ojca, a odrzucenia wiary w Chrystusa jako

Boga. Bracia Polscy z kościołem tym utrzymywali od samego początku ścisłe stosunki,

część ich znalazła tam schronienie i przebrała też ich nazwę a za nimi reszta Braci,

rozproszonych po innych krajach. Przyjęli Bracia tą nazwę i dlatego, że nie mogli już

więcej pracować w Polsce a otwierały się im teraz szersze możliwości wśród obcych,

którym przystępniejsza była nazwa łacińska.

Nazwa ta tez znakomicie wyrażała dążność Braci do jedności - 'unitas' -

wszystkich religii, podkreślających wiarę w jednego Boga, o co się też Jezus modlił:

,,Aby wszyscy byli jedno!". Wiara w Chrystusa jako Boga najwięcej zraża inne

monoteistyczne religie do jedności z kościołem chrześcijańskim i dlatego unitarianie

odrzucają ten dogmat.



Pod nową nazwą unitarian rozpoczęli Bracia za granicą dalej swą pracę,

pielęgnowaną zresztą starannie już dawniej przez swą zagraniczną propagandę z Polski.

Praca ta przyniosła obfite owoce. Liczba zwolenników nauki Braci Polskich

wynosi dziś wiele milionów ludzi, zrzeszonych w wielkim, międzynarodowym

,,Związku postępowego chrześcijaństwa i wolności religijnej" z siedzibą w Hadze,

w Holandii. Z najbliższych nam sąsiadów należy tu ,,Czesko-słowacki Kościół", liczący

przeszło milion wyznawców. Oprócz tego istnieje w Czeczach jeszcze osobny kościół

unitariański liczący kilkanaście tysięcy członków. Wszystkie krajowe kościoły

unitariańskie są całkowicie niezależne zewnętrznie, ale i wewnętrznie, bo pojedyncze

zbory mają organizacyjną i wyznaniową niezależność. Węzłem, łączącym wszystko, to

podstawowe zasady: 1) wolność myśli, 2) racjonalizm, 3) tolerancja, 4) socjalizacja -

uspołecznienie, w postaci pracy społecznej w duchu Chrystusowym. (Wyposażenie

wielkiego na 300 łóżek szpitala w Piekarach, G. Śląsk, przez amerykańskich unitarian

jest tego pięknym przykładem).

Co kilka lat Związek urządza wielkie zjazdy, w których biorą udział również

postępowe koła z innych religii, nie tylko chrześcijańskiej. Spełnia się i tu ostatnia

modlitwa Chrystusowa: ,,Aby wszyscy byli jedno!". W ostatnim zjeździe w Oxfordzie,

w Anglii w r. 1937 wziął też udział przedstawiciel ruchu Braci Polskich z Polski, witany

serdecznie przez zjazd, świadomy tego, że ruch ten wykształtował się w Polsce.

Jak się przedstawia sprawa Braci Polskich dziś w Polsce? Wypłynęła ona na

nowo zmartwychwstałej Polsce! Najpierw zainteresował się ich dziejami cały szereg

wybitnych historyków i teologów. Zwłaszcza prof. dr St. Kot położył tu wielkie zasługi.

W zeszytach ,,Reformacja w Polsce" organie Towarzystwa do Badania Dziejów

Reformacji w Polsce ogłoszono dużo przyczynków do ich dziejów.

Próbę zaś wznowienia ich religijnego ruchu podjął Ks. Karol Grycz-Śmiłowski,

em. proboszcz W.P. w Krakowie, wydając w r. 1934 książkę w duchu Braci Polskich

- ,,Z Ziemi św. nowoczesne Wierzę". W r. 1936 począł wydawać kwartalnik, a w r. 1939

miesięcznik ,,Wolna Myśl Religijna", dookoła której skupił się zastęp zwolenników

ruchu nowoariańskiego, unitariańskiego.



Aresztowany podczas wojny, uciekł i ukrywał się przed Gestapo, a po

oswobodzeniu miasta wrócił do Krakowa i podjął na nowo działalność. Na podstawie

Konstytucji zapewniającej wszystkim obywatelom wolność sumienia i wyznania i za

zgodą władz powstało obecnie zrzeszenie religijne pod nazwą ,,Jednota Braci Polskich".

Staropolska nazwa ,,Jednota" najlepiej odpowiada nazwie łacińskiej ,,unitas" -

jedność, jednota. Stąd też zresztą powstała nazwa ,,Unitarian".

Pierwszy zbór zorganizował się w Krakowie, skąd dawniej ten ruch wyszedł.

Po trzech wiekach grobu zmartwychwstaje w Polsce idea Braci Polskich na

nowo. Od czasu wypędzenia Braci w r. 1660 zrobiła ona drogę przez unitaryzm dalsze

postępy i należy bezsprzecznie do najpostępowszych religijno-społecznych ruchów

świata i może nowej Polsce oddać pewne przysługi w kształtowaniu jej przyszłości.



Zamiast zakończenia -Piotr Osiadły

Obecnie ruch Unitarian Uniwersalistów rozwija się dzięki najnowszemu

wynalazkowi jakim jest Internet. Dzięki stronom internetowym, komunikatorom,

telefonii i poczcie internetowej możliwe jest bezpośrednie, częste i owocne kontakty.

Ciężko jest określić ilu jest Unitarian Uniwersalistów w Polsce. Jako że ruch nasz nie

nawraca innych, jedynie informuje o swoich poglądach, więc przyrost liczby osób

deklarujących się jako Unitarianie Uniwersaliści jest można powiedzieć naturalny.

Sprawę utrudnia też fakt, że nie można się oficjalnie „zapisać” do uniwersalistów,

unitarian. Ale ponieważ, konstytucja RP gwarantuje

nam wolność wyznania, a ruch nasz nie łamie

prawa, nie gromadzi pieniędzy, nie posiada

pastorów na etatach, nie prowadzi działalności

misyjnej, nie ma nawet konta w banku (bo i po co),

więc nie musimy się rejestrować i gmatwać w

nikomu niepotrzebnej biurokracji. W latach 90 tych

istniał w Polsce zarejestrowany w MSWiA kościół

Unitariański w Warszawie i Chorzowie, jednak obecnie nie daje znaku życia i

działalności. W internecie jest kilkanaście osób aktywnie pisujących na portalach

społecznościowych, na forach i chatach. Ja osobiście prowadzę program radiowy,

dostępny w internecie, i każdej audycji odsłuchuje około 100 osób. Oczywiście nie

każdy ze słuchaczy, czy czytelników deklaruje się jako Unitarianin Uniwersalista, nie

ma zresztą takiej potrzeby. Biorąc pod uwagę wszystkie te sprawy, okoliczności, można

przyjąć, że wraz z rodzinami jest w Polsce kilkudziesięciu Unitarian Uniwersalistów.



Jeśli i Ty uważasz że masz poglądy zbieżne z Unitarianami Uniwersalistami

zapraszamy do logowania się na portalu społecznościowym

www.unitarianie.org

istnieje tam możliwość czytania i komentowania aktualnych spraw dotyczących religii,

społeczeństwa, Boga i człowieka. Ukazują się również filmy, artykuły, dotyczące

unitarianizmu i nie tylko. Na stronie jest też spora biblioteczka ciekawych książek

religijnych.

www.chomikuj.pl/bratpolski/

strona na której dostępne są audycje radiowe ArianStacji -traktujące o sprawach bliskich

unitarianom przeplatanych muzyką i cytatami z różnych świętych ksiąg. W katalogu

znajduje się też kolekcja skanów Wolnej Myśli Religijnej z lat 1998- 2000 oraz oryginał

książki Bracia Polscy Arianie -Unitarianie z 1948 roku.


http://www.unitarianie.org/

http://www.chomikuj.pl/bratpolski/


Źródła

„Bracia Polscy -Arianie Unitarianie, Zarys Dziejów i nauki”, Kraków 1948 rok.

kwartalnik „Wolna Myśl Religijna” nr 19 1998 rok

kwartalnik „Wolna Myśl Religijna” nr 23-24 1999 rok

kwartalnik „Wolna Myśl Religijna” nr 27-28 2000 rok

zbiory własne autora.


idea unitarian - uupl.files.wordpress.com · czy polska była poza tym? czy polscy unitarianie...

Documents