ideolotki modeli, l. merenik

7/30/2019 Ideolotki Modeli, L. Merenik

http://slidepdf.com/reader/full/ideolotki-modeli-l-merenik 1/5

IDEOLOŠKI MODELI L. MERENIK

II Totalitarni model

Umetnost i vlast

U jugoslovenskoj umetnosti posle 1945. soc. realizam je tipični primer političke umetnosti – dogmatskinastavljač i naslednik levih tendencija socijalno angažovane umetnosti tridesetih godina i idejnopolitičke orjentacije grupe Život. To je bila prvenstveno umetnost ideala socijalne pravde i žestokesocijalne kritike. Naglašeno je sučeljavanje sa umetnošću ruske avangarde dvadesetih i apstrakcijom,kao i dokumentarno predstavljanje stvarnih prizora.U vremenu posle proglašenja Zakona o zaštiti države 1929. i naročito zbog mnogobrojnih hapšenjakomunista i suđenja, u Kraljevini Jugoslaviji javlja se talas antirežimskih umetničkih tendencija koje ćekulminirati u socijalno angažovanoj umetnosti tridesetih godina. U srpskom slikarstvu ideje socijalnoangažovane umetnosti zaživele su u grupi levo orjetnisanih umetnika različitih socijalnih i umetničkihprovenijencija, od nadrealista preko Lubarde do Kujačića. Kao nova tema najviše je odgovaraorealizam sa moralnom tendencijom.Posle 1945. nova vlast u potpunosti menja čitavu ikonosferu, što se najbolje očitavalo u brisanju

gotovo svih označitelja predhodnog režima, državnog ekonomskog i društvenog uređenja i kulturnogmodela perioda od 1941. a konkretna umetnička praksa predhodne države najpre je moćnomanifestovana u formama spomeničke skulpture.Spomenička skulptura – je čini se najmonumentalnija i najsugestivnija kao paradigmatskiprodužetak politike, vlasti i moći bila jedina istinska skupocena investicija u kulturi ovog perioda. Iizdvaja se tako kao najsugestivniji medijum otelotvorenja ideologije socijalističkog realizma i konceptaumetnosti i vlasti unutar posleratne Jugoslavije i ostaje tako najbliža isticanom sovjetskom uzoru.Grafika – masovna upotreba ovog medija govori o karakteru jugoslovenskog socijalističkog realizma.Štampa, budući neelitistička i neelitna po svom karakteru, postaje svojevrsna biblia pauperum novogperioda, time se uvodi i proces masovne produkcije unutar ideje laiciziranja umetničkog. Drugasekundarna činjenica dopušta dalje zaključivanje o brojnoj nadmoći nemonumentalnih čak skromnihformata i načina izvedbi i materijala, što sa izuzetkom Ilićevih i Lubardinih slika, gotovo bez izuzetakamože reći i za slikarstvo.

Organizacija umetničkog života preuzima matricu partijske strukture i hijerarhije. U svojoj suštinitotalitarna, ideologija socijalističkog realizma utemeljena je u nekoliko negacija. Na prvom mestu jerušenje simbola stranih uticaja «buržuarske» građanske sfere – negacija gotovo celokupnogzapadnog umetničkog nasleđa, i didaktičko ukazivanje na prihvatljivi model sovjetske umetnosti. U tovreme se pišu veoma oštre kritike na račun zapadne umetnosti, pa tako Grgo Gamulin piše oštrukritiku Venecijanskog bijenala... , zatim je loše ocenjena Izložba vojvođanskih likovnih umetnikaodržana u Zrenjaninu, sa lošim kritikama prolazi i Konjovićeva slika Izgradnja mosta u Bogojevu ...Značaj ljudske figure u slikarstvu soc realizma je prioritet, i ona pre nego sam siže slike transparentninosilac idejnosti. Zauzvrat deformacija lika je shodno svim totalitarnim retorikama ne samo oštrokritikovana, već je smatrana i za izopačenu.*Slikarstvo soc. realizma je imalo dva toka. Prvi je kolosek « četvrte ideologije « , čiji su glavnipredstavnici Đorđe Andrejević Kun i Boža Ilić, oni su predstavnici soc. realizma koji, kada je reč oslikarstvu, nije imao brojnu umetničku produkciju, a njihova dela su ostala bez istinskih sledbenika.

Ipak svoje doprinose soc. realizmu je dalo dosta umetnika među kojime su Đurđe Teodorović, Petar Lubarda, Milo Milunović, Marijan Detoni, Zlatko Prica, Ismet Mujezinović, Slavko Pengov...Mnogi od ovih autora su se uglavnom posvetili partizanskom žanru, koji, budući pre svegamemorijalnog karaktera, nije presudan označitelj umetnosti novog doba, kao što su to teme obnove iizgradnje, najsugestivnije saopštene u delima Bože Ilića.

Boža Ilić – ako je srpski soc. realizam imao svoju ikonu onda je to svakako slika Bože Ilića 1919. –1993. – Sondiranje terena na Novom Beogradu . 1948. Njegov umetnički autoritet je stvoren naosnovu trenutnih političkih i ideoloških potreba, a tako kasnije i potrošen. Bio je slikar najmlađeporatne generacije, koji biva, voljom patrijskih okolnosti i ideoloških imperativa, u pravom smislu te rečietabliran. On postaje, zaslugom i potrebom tih okolnosti prvi oficijelni slikar munjevite karijere, prvi jugoslovenski predstavnik na Bijenalu u Veneciji 1950. Milunovićev učenik, Ilić završava Akademiju1945. njegov uspon obeležava slika Sondiranje terena na Novom Beogradu , slika sadrži ne samo

elemente konstruisanja prostora koji ukazuju na Milunovića, nego i neke elemente Kurbeovogslikarstva. Ova kao i slika Omladina gradi prugu , one su vrhunski primeri nove ideološke ikonografijei predstavljaju nove mitove društva izgradnja novih gradova i saobraćajnica simbole novog poretka.

1



Nedostatak alegorije i populizam čine jugoslovenski soc. – realizam najbližim sovjetskom. On uvodimotiv nove svakidašnjice – neku vrstu hiperpolitizovanog pop arta. U sličaju nedostatka alegorijskog,figure su anonimne, ali ne i beznačajne, one predstavljaju bezimene heroje novog poretka. Slika BožeIlića kao i uostalom i sovjetski primeri ali i većina jugoslovenskih, ističe se izrazitim izostavljanjemerotičnosti u prikazivanju bilo ženskog bilo muškog tela. Telo je aseksualni rudimentarni simboličkinosilac snage, volje, entuzijazma, vere i poslušnosti. Samo uvođenje kurbeovskih uticaja, vidnih i kod

Ilića, za socijalni realizam nije neprihvatljivo.

Đorđe Andrejević Kun – 1904. – 1964. je sinonim stvaraoca revolucionara, « patrijarh «socijalističkog realizma. Nagli zaokret se dogodio 1934. kada on postaje angažovani slikar irevolucionar. Posle evropskog školovanja, završava Umetničku školu u Beogradu, bio je zapažen člandruštva Oblik, nakon toga se dešava nagli zaokret u njegovoj karijeri, i on postaje dosledni i ubeđeninosilac sovjetskih političkih, ideoloških i umetničkih uticaja u srpskoj sredini. Ali njegovo dobropredhodno obrazovanje mu omogućava da stvara promišljena klasno osvešćena ali vizuelnosofistifikovana dela češće u grafici, a nešto ređe, ali ne i manje uspešno u slikarstvu. Svedoci užasa,No pasaran, 14. Decembar – rađena sa očiglednim poznavanjem i ugledanjem na Goju.

Umetnici poput Mila Milunovića, Marka Čelebonovića, Ivana Tabakovića, Milana Konjovića, u soc.realizmu su boravili privremeno i čini se bez istinskih ubeđenja, tako da su oni prihvatili nove teme ali

zadržali raniji stari jezik – način rada. Kao posebna pojava se javlja uglavnom kratkotrajni političko –umetnički avanturizam. Oni unutar programski i ideološki prihvatljivog sadržaja posredno rehabilitujumeđuratni slikarski izraz, blizak intimističkoj figuraciji, što je očigledno kako i tretmanu plohe, valerskojupotrebi boje, tako i u korišćenju uglavnom malih formata slike.Važan jezik spomeničkog i monumentalnog neguje i Petar Lubarda – Bombaši, Sećanje na 1941.godinu – patnje naroda. Jako su važne njegove slike velikog formata u kojima se otvara njegov širokigest i sklonost efektu grandioznog, mitskog i epskog...Interesantne su i slike Marka Čelebonovića, Žena u hrvatskoj narodnoj nošnji, Seoskakompozicija, koje su svojom temom kako i načinom saopštavanja usko vezane za to doba. S drugestrane tri mrtve prirode koje nastaju 1954. izvan su prihvaćenih vremenskih granica vladavine soc.realizma - Mrtva priroda sa belim lukom, Mrtva priroda sa kukuruzima i bundevom, Mrtva priroda sa guskom i vilama, urađene u formatima nekarakterističnim za intimistički žanr mrtveprirode.

Iako je Milo Milunović kompozicijom Ustanak, Portremaršala Tita, Devojka sa Kosova tipični slikar soc. realizma , njegove druge slike kao Posle pobede, Kompozicija sa klavirom danas se čine kaokombinacija soc realizma i ironične didaktike. Ovde simbolički repertoar povezuje simbole starog inovog sveta na sasvim direktan način, na jednu sasvim klasičnu mrtvu prirodu, ili postavku, dodati suprislonjeni, zastava, puška i verovatno šinjel. Ovde soc. realizam nije vidljiv u jeziku i samoj izvedbinego pre svega temi koja zapravo u samom suprostavljanju simbola saopštava o mogućem spojusuprotnosti, ili sa druge strane pita da li je takav spoj uopšte moguć, možda je on ciničan i neprirodan.

Čini se da je najmanje srodno nametanom jeziku socijalističkog realizma delo Milana Konjovića,predstavljeno delima – Izgradnja mosta u Bogojevu,slike sa izložbe Ljudi, Badnje veče kod Fedora, Popovi. Ovde jedino tema slike poput izgradnje mosta spaja sasvim ekspresivni jezik samogućim soc. realizmom. Zbog toga ali pre svega zbog žestokog ekspresiovnog gesta i modelacije

forme u duhu Konjovićevih predratnih modernih slika, njegova samostalna izložba Ljudi, je prednjačilau izvlačenju srpskog slikarstva iz dogmatskih modela socijalističkog realizma , što je do danasnedovoljno priznato u srpskoj istorijografiji.Jezički model socijalističkog realizma u srpskom slikarstvu je trebalo da pokaže implicitnu ilieksplicitnu kritiku nasleđa modernizma, kao najšireg objedinjujućeg faktora kako zapadne umetničketradicije XX veka, tako i međuratnih avangardnih ili modernih strujanja u srpskoj umetnosti. Ali je toučinjeno samo delimično, više u tekstovima partijskih ili umetničkih ideologa, nego u samom slikarstvu.I čini se da je ovaj politički model umetnosti bio prihvatljiviji za likovnu kritiku nego za same umetnike ida ga je likovna kritika doslednije prihvatila. Pa u tom pogledu soc. realizam i njegova ideologija sutemeljno bez ostatka antimodernistička pojava.Sovjetski model daleko je prihvatljiviji za poređenje sa jugoslovenskim soc. realizmom kada je reč oskulpturi, o čemu govore pre svega grandiozna dela memorijalne i spomeničke skulpture kao imemorijalnih celina.

2



Identitet umetnosti izvan socijalističkog realizma – Zadarska grupa

Rana etapa preporoda i izlaska iz izolacije umetnosti zasniva se u individualnom otporu i borbi zaslobodu izražavanja, kritici socijalističkog realizma i njemu bliske klime na beogradskoj Likovnojakademiji. Zadarska grupa – Mića Popović, Petar Omčikus, Kosara Boškan, Vera Božičković,Milorad Bata Mihajlović, Ljubinka Jovanović, Mileta Andrejević, Borislav Mihajlović Mihiz, Bora

Grujić, u Zadru borave 1947. a funkcionišu od 1946. – 1950. To je bila grupa mladih buntovnika, aligrupa, ipak, pored odbacivanja soc. realizma nije odgovorila nekim drugim ubedljivim metodama izvan jezika realizma, pa je zato ostala po strani u odnosu na neke druge pokrete koji su se javili kasnije.Više nego pejzaži kojima je do sada poklanjana najveća pažnja, za dekodiranje amblema kojima segrupa služi tražeći definiciju sopstvenog identiteta, indikativniji su autoportreti i portreti koji nastaju uokrilju grupe. U tom pogledu u centru pažnje se mogu naći tru autoportreta i tri autorska iskaza ipoetike Miće Popovića i Petra Omčikusa i Milorada Bate Mihajlovića.Slika P. Omčikusa – Tabaković i studenti Tri dela – Autoportret sa maskom 1947. – Miće Popovića, Autoportret sa šajkačom 1947. – PetraOmčikusa, i Autoportret sa šeširom 1948. Milorada Bate Mihajlovića, govore o buntu mladihumetnika.Mića Popović – upisao se na Akademiju 1946. i bio prvo u klasi Nedeljka Gvozdenovića, da bi istegodine prešao u Tabakovićevu klasu. Njegove omiljene teme su autoportret, portret i pejzaž od

njegovih autoportreta najznačajniji su Autoportret, Autoportret sa maskom, Sećanje na Goju.Slika - Profesori, Petra Omčikusa, 1949. slika je amblem događaja i atmosfere popovratku iz Zadra. Autoportreti mladih Popovića, Omčikusa i Mihajlovića su manifestni nosioci kritike pravoverneideologije slikarstva socijalističkog realizma.

III Modernistički model

TranzicijaRaskid sa socijalističkim realizmom ne bi bio moguć da nije bilo zvaničnog političkog raskida saInformbiroom, SSSR – om i zemaljama istočnog bloka.Krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina ukazala se politička prilika da se jugoslovenskaumetnost ponovo uključin u evropski kontekst. Preskočene str. 48 – 58

Rani radoviNajveći istorijski doprinos zadarske grupe je u tome što je ona pokrenula mnoge buduće promene.Posle zadarskog perioda jasnije će se definisati i slikarstvo Kosare Bokšan - koja pokazuje jakointeresovanje za bojenu strukturu slike, Milorada Bate Mihajlovića – kod njega do izražaja dolazeekspresivne odlike i oslobađanje dinamičnog gesta, Petra Omčikusa – njegovi rani radovi posedujuposebnu strast i dramatiku, on će tokom pedesetih godina postići visoke domete unutar sopstvenogopusa. Dubrovnik, Vagoni, Kompozicija V, Crveno crno, Plavi ritam u kojima dominira gestualnomrežasto tkanje snažne fakture. Ovako uspostavljen most sa ranijim idejama o izgradnji modernističkeslike ubrzo će odvesti ove umetnike ka daljim radovima: elementima apstraktnog ekspresionizma uslučaju pariske grupe, te enformela u slučaju Miće Popovića, i Vere Božičković.Drugi korak u ovoj ranoj fazi borbe za slobodu individualnog stvaralačkog izraza je izložba MićePopovića otvorena 1950.Treći važan korak u ovom prelaznom periodu ka dominaciji modernističkog modela slike, predstavljaizložba Petra Lubarde, 1950. i ona se u istoriografiji tumači kao prelomni događaj, tačka posle koje senije moglo nazad u socijalistički realizamBombaš – slika koja ima očigledne znake stvaralačkog kolebanja, on nikada nije tvrdio da je svojesoc. – realističke slike radio pod bilo kakvom prinudom. Promena u njegovom delu, od dramske vizijeostvarene u modelu socijalističkog realizma, do dramatike modernističkog gesta, bila je nagla ineočekivana. Lubarda prostor slike organizuje kao rasklopljenu plohu više centara – idikativna je jednanjegova rečenica «Rasklapam bregove». Dramsko osećanje sveta Lubarda je uveo u svoju sliku još umeđuratnom periodu. On je bojenim nanosima i konturama zamenio crtež, time poljuljavši osnovnukonstrukciju slike.Boja se utopila u teškoj materiji koja je karakteristična za njegove slike, u gustojfakturi, i u jednom trenutku njegovog stvaralaštva, ustupila mesto svetlosti, kao prvenstvenomelementu slike. Svetlost ili elementi njenih kvaliteta koji probijaju kroz strukturu slike, ostaće zadržani iu Lubardinom poratnom delu. Postojaće i u trenucima kada on koristi svetle i rasvetljene boje koje

postižu svojevrsni fresko – efekat, uistinu se ne zna kako je Lubarda stigao do ovog efekta.On tokom pedesetih godina stvara verovatno najizrazitiji estetski zaokret u odnosu na sopstvene slikemeđuratnog perioda, ali i na dostignuća stvaraoca čitave predratne generacije. Predeo je polazišni

3



motiv ovog Lubardinog obrta – Fantastični predeo, Zubata stena, Suvo drvo, Kamena pučina.. .Međutim ovu njegovu fazu ne možemo nazvati apstraktnom.Kasnija njegova dela Bombaši, Kosovski boj, Guslar, Konji , ta njegova kasnija dela iz pedesetihgodina su važna zbog njegovog okretanja izgradnji modernističke slike u sredini koja, tradicionalnonije bila u stanja da, ni u međuratnom periodu, a još manje u periodu socijalističkog realizma, prihvatiradikalizam moderne slike. On je primorao sredinu da drugačije percipira umetnost, i to recipročno

porastu svog umetničkog renomea, autoriteta i svoje očigledne umetničke harizme.Bogoljub Jovanović – njegovo delo je još jedan iskorak i odvajanje od aktuelnog umetničko –ideološkog stanja. Mađioničari, Poslovice, neke ilistracije. Ovi Jovanovićevi prikazi straha, užasa ikošmara, povezuju se sa Gojinim Kapričosima i Užasima rata. Na njega su sigurno uticali posleratnidogađaji čiji je svedok bio Jovanović.

Uređeni svet – Decembarska grupa

U sazreloj klimi pluralizacije umetničkog života 1955. osnovana je Decembarska grupa, ona jesinonim za umetničku liberalizaciju druge polovine pedesetih godina. Ona je prvi nosilac «estetskogracionalizma». Grupa je i važan nosilac suštine francuskog uticaja na razvoj modernističkog modelasrpskog slikarstva.Miloš Bajić – Kotor I, Kotor II on ovde počinje eksperiment sa aluzivnom apstrakcijom. Sam navodi

da period apstrakcije kod njega traje od 1955. – 1967. posle traumatskog iskustva zarobljeništva i kaoi posle perioda angažovanog slikarstva u duhu soc. realizma. Na Novu godinu, Horizontalni ritam,Varijanta u tamnom. On ulazi u decembarsku grupu sa već stečenim iskustvom vizuelnog mišljenja koje je otvoreno kaapstrakciji i koje se odvaja od predmetnog. Kod njega kao i kod Ćelića, kompozicija i konstrukcija jezasnovana dominaciji linearnog osnova na kojoj se dalje razrađuje koloristički zapis. Kompozicija1957 . je jedan od najboljih primera ovakvog ekspresivno – apstraktnog dinamičnog mišnjelja slike.Kasnije tokom šezdesetih Bajić stvara međusobno različite tipove slika; tip gestualne, lirske apstrakcije – Vertikalna struktura, driping – enformel – Aprilska varijanta, strukturalna – mozaička nizanja kojasvoje korene imaju u slikama poput Kotora – Unutrašnja struktura, ali i redukovane i ekspresivnofiguralno – predmetne kompozicije autobiografskog i memorijalnog karaktera u koje uvodi sugestivnuupotrebu brojeva, asocijacije na logoraške brojeve.Stojan Ćelić – Portret Nikole Jankovića – pokazuje autora koji se nije mogao zadovoljiti tek pukim

usvajanjem tradicija modernog. Na ovoj slici može se primetiti traženje koje će Ćelića odvesti dalje, kavrednim ostvarenjima slikarske apstrakcije u srpskoj posleratnoj umetnosti. Krošnje, Košutnjak, najvišese bavio portretom i pejzažom. Temelj njegovih slika su japanski crteži koje on proučava, zatim VanGogovi crteži zatim srpsko – vizantijsko srednjevekovno slikarstvo, pa i slikarstvo italijanske ranerenesanse. Prolaz, Zeleni predeo, Predeo sa oblacimaSlika Šah polja , 1958. je najbolji primer lirske apstrakcije u srpskom posleratnom slikarstvu. Oko1959. on uvodi melanholičnu paletu teže kombinacije sivih, mrkih, sivo i mrkozelenih. U to vreme kadaDecembarska grupa i formalno prestaje da postoji, Ćelić prelazi u svet sumornog lirizma, zadržavatakvu ravnotežu elemenata koja se i dalje može nazvati derivatom lirske apstrakcije.Što se tiče njegovih slika iz šezdesetih godina one bi mogle da budu označene kao melanholičnopreispitivanje liruzma iz pedesetih godina, ali u smislu njegove dalje racionalizovane razrade. Predeo – varijanta V , transparentan, sofistikovanog kolorita označava izlazak iz asocijativnog. Obala – je posvim elementima čista apstrakcija ...

Miodrag Protić – Lauta – Lokvanj, Kompozicija sa akvarijumom ovde su prisutni skoro svielementi strukture jedne modernističke slike. Horizontalna kompozicija sa školjkama – istražujegranice predmetnog, ne odvajajući se od njegove naznake , ali dalje neutrališući drugi plan do efektaosnovne slike po kojoj školjke u nizu deluju tek kao aplikacije.Ideja prošlosti postala je glavna opsesija u postipku izgradje modernističke slike kod autora kao što su Aleksandar Tomašević i Lazar Vozarević.Aleksandar Tomašević -Iako svoja najdragocenija ostvarenja za razvoj srpskog modernizma daje tokom šezdesetih godina,njegov rad u vreme Samostalnih a zatim i Decembarske grupe pokazuje traženja koja će ga odvestido geometrijskih kompozicija i slika objekata. Bio je posvećeni konzervator, i kako je i sam rekaokopiranjem fresaka je mnogo naučio, bio je i kolekcionar etno predmeta tako da je on prirodno unosiotakve predmete u jezik slike. Vaze iz peći – gde on preuzima i replicira jedan detalje živopisa, zatimslike Dve Brakove jabuke, Enterijer – gde on koristi neke elemente Brakovog slikarstva. Ribe - ... U

periodu decembarske grupe Tomašević putem jedne osobene spiritualnosti, sinteze srednjevekovnja i

4



modernog jezika, teži novom izrazu koji će postići tokom šezdesetih godina, u oblicima nealuzivneapstrakcije.Lazar Vozarević – neprikosnoveni uzor mu je Pikaso, što je karakteristično za njegov rani periodDevojka sa puštenom kosom, Materinstvo. Posle 1955. predstava i figure postaju kompleksnije aliim je i dalje Pikasov crtež daleki uzor.Kada je reč o njegovom odnosu prema tradiciji srednjevekovlja, važno je napomenuti da se taj odnos

u ovom periodu Decembarske grupe ogleda više preko tematskih a manje preko samih likovnihsadržaja slike. Pieta – predstavlja prvi korak ka usvajanju vizantijskih uticaja.

Poslednju zajedničku izložbu Decembarska grupa je imala 1960. posle čega prestaju zajedničkinastupi umetnika okupljenih u njoj. Decembarska grupa nije donela umetničku revoluciju ona nijeimala ni predispoziciju ni ambiciju avangarde. Grupa je odigrala istorijsku ulogu u razradi posleratnogmodernizma u srpskom slikarstvu i bila simbol liberalizacije umetnosti.Račvanja –

5

ideolotki modeli, l. merenik

Documents