iehl rnout m rnout t eumann ofmann -...

Uni Fribourg 1 Frühlingssemester Textdokumente Lat. Umgangssprache

Orientierende Bibliographie DIEHL, E., Altlateinische Inschriften, Berlin, 51964. ERNOUT, A. / MEILLET, A., Dictionnaire étymologique de la langue latine, Paris, 41959. ERNOUT, A. / THOMAS, F., Syntaxe latine, Paris, 1989 (= 21953). HOFMANN, J.B., Lateinische Umgangssprache, Heidelberg, 1926. KUHLMANN, P., Römische Grabinschriften. Materialien zu römischen Grabinschriften, erstellt für eine Lehrerfortbildung in Fulda am 20.09.2005 (http://www.alte-sprachen.de/?p=37, konsultiert am 3. Febr. 2012). LEUMANN, M., Lateinische Laut- und Formenlehre, München, 1977 (= LEUMANN / HOFMANN

/ SZANTYR, Lateinische Grammatik. Erster Band). LINDSAY, W.M., Syntax of Plautus, Oxford, 1907. LÖFSTEDT, E., Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae : Untersuchungen zur Geschichte der lateinischen Sprache, Uppsala, 1911. MEISER, G., Historische Laut- und Formenlehre der lateinischen Sprache, Darmstadt, 2006 (= 1998). MENGE, H., Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik. Völlig neu bearbeitet von Thorsten Burkard und Markus Schauer, Darmstadt, 2000. MONTEIL, P., Eléments de phonétique et de morphologie du latin, Nathan Université, 1973. PALMER, L.R., The Latin Language, London, 31961. SZANTYR, M., Lateinische Syntax und Stilistik, München, 1972 (= LEUMANN / HOFMANN / SZANTYR, Lateinische Grammatik. Zweiter Band). TICHY, E., “Gr. , lat. u–ti– und die Mittelzeile der Duenos-Inschrift”, Glotta 78 (2004) 179-202. WACHTER, R., Altlateinische Inschriften. Bern, 1987. WACKERNAGEL, J., Vorlesungen über Syntax mit besonderer Berücksichtigung von Griechisch, Lateinisch und Deutsch, I-II, Basel, 21926–28. WALDE, A. / HOFMANN, J.B., Lateinisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg, 1938-54 (= 2007-2008). http://www.alte-sprachen.de/?p=37


Cic. Att. 1, 9, 1 nimium raro nobis abs te litterae adferuntur, cum et multo tu facilius reperias qui Romam proficiscantur quam ego qui Athenas et certius tibi sit me esse Romae quam mihi te Athenis. itaque propter hanc dubitationem meam brevior haec ipsa epistula est, quod, cum incertus essem ubi esses, nolebam illum nostrum familiarem sermonem in alienas manus devenire.

Duenos-Inschrift (CIL I2 4)

IOVESATDEIVOSQOIMEDMITATNEITEDENDOCOSMISVIRCOSIED ASTEDNOISIOPETOITESIAIPACARIVOIS DVENOSMEDFECEDENMANOMEINOMDVENOINEMEDMALOSTATOD

iouesāt deiuōs, kwoi mēd mitāt: nei tēd endo kosmis uirgō siēd, ast tēd noisi (= n’oissi) opēt, oit esiāi, pākā rīuois duenos mēd fēked en mānom (m)einom (?) duenōi; nē mēd malos tātōd.

»Es schwört bei den Göttern, wer mich übergibt: Wenn zu dir das Mädchen nicht freundlich ist, und wenn es nicht wünscht, dich mitzunehmen, nimm (dies) für sie mit, besänftige sie in Strömen. Ein Guter hat mich gemacht zu gutem Ergehen (?) für einen Guten; kein Böser soll mich stehlen!«

Das Zwölftafelgesetz Tabula I [1] si in ius vocat, ito. ni it, antestamino. igitur em capito.

[2] si calvitur pedemve struit, manum endo iacito.

[3] si morbus aevitasve vitium escit, iumentum dato. si nolet, arceram ne sternito.

[4] assiduo vindex assiduus esto. proletario iam civi quis volet vindex esto.

[6] rem ubi pacunt, orato.

[7] ni pacunt, in comitio aut in foro ante meridiem caussam coiciunto. com peroranto ambo praesentes.


[8] post meridiem praesenti litem addicito.

[9] si ambo praesentes, solis occasus suprema tempestas esto. Tabula II [2] . . . morbus sonticus . . . aut status dies cum hoste . . . quid horum fuit unum iudici arbitrove reove, eo dies diffissus esto.

[3] cui testimonium defuerit, is tertiis diebus ob portum obvagulatum ito. Tabula III [1] aeris confessi rebusque iure iudicatis XXX dies iusti sunto.

[2] post deinde manus iniectio esto. in ius ducito.

[3] ni iudicatum facit aut quis endo eo in iure vindicit, secum ducito, vincito aut nervo aut compedibus XV pondo, ne maiore aut si volet minore vincito.

[4] si volet suo vivito, ni suo vivit, qui eum vinctum habebit, libras faris endo dies dato. si volet, plus dato.

[6] tertiis nundinis partis secanto. si plus minusve secuerunt, se fraude esto.

[7] adversus hostem aeterna auctoritas <esto>.

Tabula IV [1] cito necatus tamquam ex XII tabulis insignis ad deformitatem puer.

[2] si pater filium ter venum duit, filius a patre liber esto. Tabula V [3] uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto.

[4] si intestato moritur, cui suus heres nec escit, adgnatus proximus familiam habeto.

[5] si adgnatus nec escit, gentiles familiam habento.

[7a] si furiosus escit, adgnatum gentiliumque in eo pecuniaque eius potestas esto.

[7b] . . . ast ei custos nec escit . . . Tabula VI [1] cum nexum faciet mancipiumque, uti lingua nuncupassit, ita ius esto.

[4] lege XII tabularum cautum est, ut si qua nollet eo modo (usu) in manum mariti convenire, ea quotannis trinoctio abesset atque eo modo (usum) cuiusque anni interrumperet

[7] tignum iunctum aedibus vineave sei concapit ne solvito. Tabula VII [7] viam muniunto: ni sam delapidassint, qua volet iumento agito.

[8a] si aqua pluvia nocet . . . iubetur ex arbitrio coerceri Tabula VIII [1a] qui malum carmen incantassit . . . <capite> . . .

[2] si membrum rup(s)it, ni cum eo pacit, talio esto.


[3] manu fustive si os fregit libero, CCC <assium>, si servo, CL <assium> poenam subito

[4] si iniuriam faxsit, viginti quinque poenae <asses> sunto.

[8a] qui fruges excantassit . . . (Plinius, nat. hist. 28, 2, 10-17) [8b] . . . neve alienam segetem pellexeris . . . <capite>. . . (Servius in Verg. ecl. 8, 99)

[12] si nox furtum faxsit, si occisit, iure caesus esto.

[13] luci . . . si se telo defendit, . . . endoque plorato.

[16] si adorat furto, quod nec manifestum erit . . . , <duplione damnum decidito>.

[21] patronus si clienti fraudem fecerit, sacer esto.

[22] qui se sierit testarier libripensve fuerit, ni testimonium fatiatur, inprobus intestabilisque esto.

[24a] si telum manu fugit magis quam iecit, <arietem subicito>. Tabula IX (Keine Norm im Wortlaut erhalten)

Tabula X [1] hominem mortuum in urbe ne sepelito neve urito.

[2] . . . hoc plus ne facito: rogum ascea ne polito.

[4] mulieres genas ne radunto neve lessum funeris ergo habento.

[5a] homine mortuo ne ossa legito, quo post funus faciat.

[7] qui coronam parit ipse pecuniave eius honoris virtutisve ergo duitur ei . . .

[8] . . . neve aurum addito. at cui auro dentes iuncti escunt. ast in cum illo sepeliet uretve, se fraude esto. Tabula XI (Keine Norm im Wortlaut erhalten)

Tabula XII [2a] si servo furtum faxit noxiamve no<x>it.

[3] si vindiciam falsam tulit, si velit is . . . <prae>tor arbitros tris dato, eorum arbitrio . . . fructus duplione damnum decidito.

„Senatus consultum de Bacchanalibus (SCB)“ (CIL I2 581 = ILLRP 511) [Q(uintus)] Marcius L(uci) f(ilius) S(purius) Postu-mius L(uci) f(ilius) co(n)s(ules) senatum consolu-erunt n(onis) octob(ribus) apud aedem /2 Duelonai sc(ribundo) arf(uerunt) M(arcus) Claudi(us) M(arci) f(ilius) L(ucius) Valeri(us) P(ubli) f(ilius) Q(uintus) Minuci(us) G(ai) f(ilius). De Bacanalibus, quei foide-ratei /3 esent, ita exdeicendum censuere:

«neiquis eorum Bacanal habuise velet; sei ques /4 esent, quei sibei deicerent necesus ese Bacanal ha-bere, eeis utei ad pr(aitorem) urbanum /5 Romam venirent, deque eeis rebus, ubei eorum v[e]r[b]a audi-ta esent, utei senatus /6 noster decerneret, dum ne minus senator‹i›bus C adesent, ‹quom e›a res coso-

[Quintus] Marcius Lu –ci – fi –lius Spurius Postumius Lu –-ci – fi –lius co –nsules sena –tum co –nsulue –runt no –ni –s octo –-bribus apud aedem /2 Bello –nae scribendo – adfue –runt Marcus Claudius Marci – fi –lius Lu –cius Vale –rius Publi – fi –lius Quintus Minu –cius Ga –i – fi –lius. De – Baccha –na –libus, qui – foedera –ti – /3 essent, ita exdi –cendum ce –nsue –re:

«ne – quis eo –rum Baccha –nal habuisse vellet; si – quis /4 essent, qui – sibi – d –icerent necesse esse Baccha –nal habe –-re, ii –s ut ad praeto –rem urba –num /5 Ro –mam ve –nirent, de –que ii –s re –bus, ubi eo –rum verba audi –ta esse –nt, ut sena –tus /6 noster de –cerneret, dum ne – minus sena –to –r‹i›-bus C adesse –nt, ‹cum e›a re –s co –nsulere –tur. /7 Baccha –s


leretur. /7 Bacas vir nequis adiese velet ceivis Roma-nus neve nominus Latini neve socium /8 quisquam, nisei pr(aitorem) urbanum adiesent isque de senatuos sententiad, dum ne /9 minus senatoribus C adesent, quom ea res cosoleretur, iousisent. Censuere. /10 Sacerdos nequis vir eset; magister neque vir neque mulier quisquam eset; /11 neve pecuniam quisquam eorum comoine[m h]abuise velet; neve magistratum /12 neve pro magistratu[d] neque virum [neque mu]li-erem qui‹s›quam fecise velet; /13 neve posthac inter sed conioura[se nev]e comvovise neve conspondise /14 neve conpromesise. Velet neve quisquam fidem inter sed dedise velet. /15 Sacra in [o]quoltod ne quis-quam fecise velet, neve in poplicod neve in /16 prei-vatod neve exstrad urbem sacra quisquam fecise velet, nisei /17 p(raitorem) urbanum adieset isque de senatuos sententiad, dum ne minus /18 senatoribus C adesent, quom ea res cosoleretur, iousisent. Censuere. /19 Homines plous V oinuorsei virei atque mulieres sacra ne quisquam /20 fecise velet neve inter ibei virei plous duobus, mulieribus plous tribus /21 arfuise ve-lent, nisei de pr(aitoris) urbani senatuosque senten-tiad, utei suprad /22 scriptum est. Haice utei in coventionid exdeicatis ne minus trinum /23 noundinum, senatuosque sententiam utei scientes esetis, eorum /24 sententia ita fuit: sei ques esent, quei arvorsum ead fecisent, quam suprad /25 scriptum est, eeis rem caputalem faciendam censuere; atque utei /26 hoce in tabolam ahenam inceideretis, ita senatus aiquom censuit, /27 uteique eam figier ioubeatis, ubei facilumed gnoscier potisit; atque /28 utei ea Bacana-lia, sei qua sunt, exstrad quam sei quid ibei sacri est, /29 ita utei suprad scriptum est, in diebus X, quibus vobeis tabelai datai /30 erunt, faciatis utei dismota sient.» (altera manu?) In agro Teurano.

vir ne –quis adiisse vellet ci –vis Ro –ma –nus ne –ve no –minis Lati –ni – ne –ve socio –rum /8 quisquam, nisi – praeto –rem ur-ba –num adiissent isque de – sena –tu –s sententia –, dum ne /9 minus sena –to –ribus C adessent, cum ea res co –nsulere –tur, iussissent (?). Ce –nsue –re. /10 Sacerdo –s ne –quis vir esset; magister neque vir neque mulier quisquam esset; /11 ne –ve pecu –niam quisquam eo –rum commu –nem habuisse vellet; ne –ve magistra –tum /12 ne –ve pro – magi-stra –tu – ne –que virum neque mulierem qui‹s›quam fe –-cisse vellet; /13 ne –ve postha –c inter se – coniu –ra‹vi›sse ne –ve convo –visse ne –ve conspo‹po›ndisse /14 ne –ve con-promi –sisse. Vellet ne –ve quisquam fi –dem inter se – dedisse vellet. /15 Sacra in occulto – ne – quisquam fe –cis-se vellet, ne –ve in publico – ne –ve in /16 pri –va –to – ne –ve ex-tra – urbem sacra quisquam fe –cisse vellet, nisi – /17 prae-to –rem urba –num adiisset isque de – sena –tu –s sententia –, dum ne minus /18 sena –to –ribus C adessent, cum ea re –s consulere –tur, iussissent (?). Ce –nsue –re. /19 Homines plu –s V universi – viri – atque mulieres sacra ne – quisquam /20 fe –cisse vellet ne –ve inter ibi – viri – plu –s duo –bus, muli-eribus pl –us tribus /21 adfuisse vellent, nisi – de – praeto –ris urba –ni – sena –tu –sque sententia –, ut supra – /22 scriptum est. Haec ut in conventio –ne exdi –ca –tis ne – minus tri –n‹or›um /23 nu –ndinum, senatu –sque sententiam ut scie –ntes esse –-tis, eo –rum /24 sententia ita fuit: si – quis essent, qui – ad-versum ea fecissent, quam supra – /25 scriptum est, ii –s rem capita –lem faciendam ce –nsue –re; atque ut /26 hoc in tabulam ae –n‹e›am inci –dere –tis, ita sena –tus aequum ce –n-suit, /27 utque eam figi iubea –tis, ubi facillime nosci possit; atque /28 ut ea Baccha –na –lia, si – qua sunt, extra – quam si – quid ibi – sacri – est, /29 ita ut supra – scriptum est, in die –bus X, quibus vo –bi –s tabellae datae /30 erunt, fa-cia –tis ut dimo –ta sint.» (altera manu?) In agro – Teura –no –.

»Quintus Marcius, Sohn des Lucius (und) Spurius Postumius, Sohn des Lucius, beriefen als Konsuln den Senat ein an den Nonen des Oktober (7. Okt. 186 v.Chr.) beim Tempel /2 der Bellona. Protokoll führten Marcus Claudius, Sohn des Marcus, Lucius Valerius, Sohn des Publius (und) Quintus Minucius, Sohn des Caius. Bezüglich der Bacchanalienfeiern /3 beschlossen sie folgende Proklamation für die Verbündeten: »Niemand von ihnen darf (einen Platz für) ein Bacchanal haben. Sollte es Personen /4 geben, die erklären, (einen Platz für) ein Bacchanal nötig zu haben, müssen sie zum Stadtprätor /5 nach Rom kommen, und nach ihrer Anhörung soll unser /6 Senat darüber entscheiden in Anwesenheit von mindestens 100 Senatoren bei dieser Verhandlung. /7 Unter die Bacchen darf sich kein Mann mischen, (weder) ein römischer Bürger, noch ein Bürger latinischen Rechts, noch einer /8 der Bundesgenossen, falls sie nicht (zuvor) den Stadtprätor auf-suchen und von ihm Erlaubnis dazu erhalten mit Billigung des Senats in Anwesenheit von /9 mindestens 100 Senatoren bei der Verhandlung. (Dies) haben (die Senatoren) beschlossen. /10 Kein Mann darf Priester sein; kein Mann und keine Frau darf Vorsteher(in) sein; /11 keiner von ihnen darf eine gemeinsame Kasse führen;


weder einen (geschäftsführenden) Beamten, /12 noch einen Stellvertreter, sei er männlich oder weiblich, darf jemand bestellen. /13 Fortan dürfen sie untereinander weder sich durch Schwur, noch durch Gelöbnis, weder durch Vertrag, /14 noch durch eine Zusage verbinden, noch sich gegenseitig das Wort geben. /15 Niemand darf die Rituale im Geheimen durchführen, noch darf jemand die Rituale auf öffentlichem oder /16 privatem Boden, noch ausserhalb der Stadt stattfinden lassen, falls er nicht (zuvor) /17 zum Stadtprätor geht und dieser die Genehmigung erteilt mit Billigung des Senats in Anwesenheit von mindestens /18 100 Senatoren bei der Verhandlung. (Dies) haben (die Senatoren) beschlossen. /19 Mehr als fünf Personen insgesamt, Männer und Frauen, dürfen /20 keine Rituale veranstalten, noch dürfen unter ihnen mehr als zwei Männer (bzw.) mehr als drei Frauen /21 (an den Ritualen) teilnehmen ohne (entsprechende) Genehmigung durch den Stadtprätor und den Senat, /22 wie oben ausgeführt. Dies sollt ihr in der (Volks-)Versammlung verkünden an mindestens drei /23 Markttagen (dreimal Zeit von neun Tagen) und den Senatsbeschluss zur Kenntnis nehmen /24 mit folgendem Inhalt: Wenn jemand gegen die oben ausgeführten /25 Bestimmungen verstösst, soll ihm der Kapitalprozess gemacht werden, (wie die Senato-ren) beschlossen haben. Und dies /26 sollt ihr auf eine Bronzetafel gravieren – so hielt es der Senat für angemessen – /27 und diese anbringen lassen, wo sie am besten zur Kenntnis genommen werden kann. Und /28 die (Plätze für) Bacchanalien sollen, falls es welche gibt – ausgenommen es läge ein religiöser Hinderungs-grund vor – /29 so wie oben ausgeführt, innerhalb von zehn Tagen, nachdem euch diese Schriftstücke übergeben /30 worden sind, beseitigt werden.« Auf dem Gebiet von Teura (Terina?) (Von zweiter Hand zugefügt?)

Grabinschriften Inschrift für den Sohn des Publius Cornelius Scipio Africanus Maior, um 200 v. Chr. (CIL I2, 10) mors perfec[it], tua ut essent omnia brevia, honos fama virtusque gloria atque ingenium. quibus sei (klass. si) in longa licuiset utier (uti) vita, facile facteis superases gloriam maiorum. qua re lubens te in gremiu(m), Scipio, recipit terra, Publi, prognatum Publio, Corneli.

Der Tod bewirkte, dass alles Deinige kurz war, die Ehre, der Ruf und die Tüchtigkeit, der Ruhm und die Begabung. Wenn es dir erlaubt gewesen wäre, diese in einem langen Leben zu gebrauchen, hättest du leicht durch deine Taten den Ruhm der Vorfahren übertroffen. Des-wegen nimmt dich die Erde gerne in ihren Schoss auf, Publius Cornelius Scipio, Sohn des Publius. (Übersetzung : Kuhlmann)

Freigelassene (CIL I2, 1570) P. Lartius P.l. / Neicia, Saufeia A.l. / Thalea, L. Lartius P.f. / Rufus, P. Larcius P.f. / Brocchus, Larcia P. (Gaiae) l. / Heraea boneis probata inveisa sum a nulla proba fui parens domineis senibus, huic autem opsequens ita leibertate illei me, hic me decorat stola. a pupula annos veiginti optinui domum omnen. supremus fecit iudicium dies: mors animam eripuit, non veitae ornatum apstulit

Publius Larcius Neicia, Freigelassener des Publius, Saufeia Thalea, Freigelassene des Aulus, Lucius Larcius Rufus, Sohn des Publius, Publius Larcius Brocchus, Sohn des Publius, Larcia Heraea, Freigelassene des Publius und seiner Frau. Geschätzt von den Guten wurde ich von keiner Rechtschaffenen beneidet. Ich war den alten Herren gehorsam, diesem aber folgsam. So schmückten mich jene mit der Freiheit, dieser mich mit der Stola. Vom Mädchenalter an habe ich zwanzig Jahre lang die Leitung des ganzen Hauses innegehabt. Der letzte Tag hat das Urteil gefällt: Der Tod entriss die Seele, nicht trug er den Schmuck meines Lebens weg.


Wandkritzeleien aus Pompeji CIL IV 8660 PACATVS HIC CVM SVIS MASIT POMPEIS

Pacatus hat hier mit seinen Leuten gewohnt in Pompeii.

CIL IV 8701 IVCVDVS MALE CALA

Jucundus bumst schlecht.

CIL IV 8711b ANIMA EST ATSVETA CAPERE SIBI DEBITA DONARE SI MOREM FIR| MAS PROSPERA VOTA VENVS SYNTROPHVS AVGET

Die Seele pflegt zu nehmen was ihr gebührt, (und) zu geben. Wenn du stand- haft bist, (wird) Venus Syntrophus deine Wünsche erfüllen.

CIL IV 8767 FLORONIVS BINETAS MILES LEG VII HIC FVIT NEQVE MVLIERES SCIERVNT NISI PAVCAE ET SESERVNT

Floronius, Fucker Soldat der siebten Legion, war hier und nur wenige Frauen haben es gewusst und die haben es gespürt.

CIL IV 8768 VADE AGE NATE VOCAS ZE PIRIOS

Komm, geh, mein Sohn, ruf die West- winde!

CIL IV 4957 MINXIMVS IN LECTO FATEOR PECCAVIMUS HOSPES. SI DICES QVARE NVLLA MATELLA FVIT.

Wir haben im Bett uriniert. Ich gebe es zu, das war ein Fehler, lieber Wirt. Wenn du nun fragst, weshalb? Es gab keinen Nachttopf.

CIL IV 7716 CACATOR CAVE MALVM AVT SI CONTEMPSERIS HABEAS IOVEM IRATVM

Scheisser, hüte dich vor dem Übel. Falls du dich darum scherst, sollst du dir den Zorn von Jupiter zuziehen.


CIL IV 4592/3 EVTVCHIS GRAECA A(SSIBVS) II MORIBVS BELLIS

Eutychis Griechin. (Preis) 2 Asse. Von guten Manieren.

Literarische Zeugen

Plaut. Cas. 232 quam ted amo ! Cic. Att. 4, 19, 2 hunc tu non ames?

Enn. fr. 33, 419 heu mea puella

Aul. Gell. 13, 20, 5 'laudo' inquit 'te, mi fili, quod…

Interjektionen Ausdruck des Jammers : vae + Dativ Plaut. Amph. 726 vae mihi! (Amphitruo) Plaut. Amph. 741 vae capiti tuo! (Alcumena, Körperteil) Plaut. Amph. 1057 ita tanta mira in aedibus sunt facta: vae miserae mihi, (Bromia) Plaut. Amph. 1080 in aedibus, tu ubi habitas, nimia mira vidi, vae mihi, / Amphitruo: … (Bromia)

Plaut. Merc. 161 vae tibi, 181. 217 vae misero mihi (Charinus) / 616 vae mihi (Charinus) / 681. 708 vae miserae mihi (2x Dorippa), 722 vae mihi (Lysimachus) Plaut. Men. 275, 513, 841 vae tergo meo / vae capiti tuo (2x) = Körperteile. Plaut. Capt. 650 vae illis virgis miseris. Plaut. Pseud. 1317vae victis. Ter. —> vae misero/ae mihi (1x vae mihi).

Audruck des Kummers : heu oder eheu. me miserum/am (Ter. Adelph. 290, Andr. 646, Hec. 271. 282 [me infelicem], Phorm. 187). Plautus : mit Akkusativ (Aul. 720, Merc. 624) mit Dativ misero/ae mihi (Merc. 661. 701. 770) mit Gottesanruf (heu hercle : Men. 731, Mil. 1056; heu edepol : Most. 981; heu Bromie : Men. 836).

CIL I2 1603 Cn. Taracius Cn.f. / vixit a(nnos) XX, ossa eius hic sita sunt. Eheu, heu, Taracei, ut acerbo es deditus fato: non aevo exsacto vitai es traditus morti. Sed cum te decuit florere aetate iu(v)enta, interieisti et liquisti in maeroribus matrem. (Gnaeus Taracius, Sohn des Gnaeus, lebte 20 Jahre, seine Knochen liegen hier. Ach, ach, Taracius, einem wie bitteren Schicksal bist du ausgeliefert worden: obwohl du das Lebensalter nicht vollendet hattest, bist du dem Tod übergeben worden. Aber als es sich für dich schickte, in Jugend


zu blühen, bist du gestorben und hast deine Mutter in Trauer zurückgelassen.) Anruf heus / eho heus tu : Plaut. 27x und Ter. 7x heus tu, mulier (Plaut. Curc. 185), heus tu, leno (Plaut. Curc. 686 ; Poen. 1398). Plaut. Trin. 1059 (8 tr) : ST. eo dom(um). CH. heús tu,| ast(a) ilic(o)! audi. | ST. heús tu! non sto. CH. te volo.

sed heus tu (Ter. Eun. 217. 434; Heautont. 369; = Cic. Att. 1, 16, 13; 6, 1, 25. von Frauen : Plaut. Cas. 163, Rud. 143; Ter. Eun. 594.

eho Ter. 38x, Plaut. 51x. Plaut. Stich. 245 pessuma, eho an audivisti?

accusativus exclamationis o tempora, o mores ! Cic. Verr. 2, 4, 56. Cat. 1, 1. Pro rege Deiotaro 31. De domo sua 137 Plaut. Aul. 704 o lepidum diem! Plaut. Bacch. 136 o praeligatum pectus.

759 o imperatorem probum. Plaut. Men. 640 o hominem malum: ut dissimulat!

713 rogas me? <o> hominis inpudentem audaciam! Plaut. Mil. 102 o me miserum! Plaut. Most. 1171 o mortalem malum: alter hoc Athenis nemo doctior dici potest! Plaut. Poen. 850 o lepidam Venerem denuo! Plaut. Pseud. 734 o hominem opportunum mihi!

931 o hominem lepidum! Ter. Adelph. 172 o indignum facinus!

183 o hominem inpurum! hicin libertatem aiunt esse aequam omnibus? Ter. Andr. 401 o facinus audax!

767 DA. o facinus animum aduortendum! MY. au, quid clamitas? 769 MY. o hominem audacem! DA. verum: vidi… 876 'ita praedicant'? o ingentem confidentiam! 948 o lepidum patrem! 956 o faustum et felicem hunc diem!

Ter. Eun. 296 o faciem pulchram! deleo omnis dehinc ex animo mulieres:… 297 ecce autem alterum, qui nescio quid de amore loquitur: o infortunatum senem! 365 o fortunatum istum eunuchum, qui quidem in hanc detur domum! 531 o capitulum lepidissumum! 942–3 pro deum fidem, facinus foedum! infelicem adulescentulum! o scelestum

Parmenonem, qui illum huc adduxit! Ter. Heaut. 313 o hominis inpudentem audaciam! Ter. Phorm. 360 o audaciam! etiam me ultro accusatum advenit.

di vestram fidem (Plaut. 6x, Ter. 10x) :


Plaut. Capt. 418-9 di vostram fidem, / hominum ingenium liberale! ut lacrumas excutiunt mihi!

Plaut. Men. 871-2 Eu hercle, morbum acrem ac durum – di vostram fidem: / vel hic qui insanit quam valuit paulo prius.

Plaut. Poen. 830-1 di vostram fidem: / quodvis genus ibi hominum videas, quasi Acheruntem veneris, etc.

Plaut. Trin. 591-2 di vostram fidem, / edepol re gesta pessume gestam probe, etc. Plaut. Trin. 1070-1 mare, terra, caelum, – di vostram fidem, – / satin ego oculis plane video? Ter. Andr. 716 Nil ne esse proprium quoiquam! di vostram fidem! (vgl. auch Adelph. 381) Ter. Andr. 744 di vostram fidem, apud forum quid turbaest! Ter. Eun. 418-9 di vostram fidem! hominem perditum / miserumque et illum sacrilegum! Ter. Eun. 924-5 quod si astu rem tractavit, di vostram fidem, / quantam et quam ueram

laudem capiet Parmeno! Plaut. Aul. 720 heu me miserum! misere perii. Plaut. Merc. 624 heu me miserum! Plaut. Most. 739 SI. quid est? TR. me miserum: occidi. Ter. Adelph. 309 me miserum! uix compos sum animi, ita ardeo iracundia. Ter. Andr. 646 heu me miserum, qui tuom animum ex animo spectaui meo! Ter. Andr. 879 me miserum! Ter. Phorm. 187 heu me miserum! Götteranrufung hercle hercle vero (Plaut. 49x); obsecro hercle (Plaut. 28, Ter. 1x).

(m)ecastor (Plaut. 95x, Ter. 5x bzw. 20 / 2)

vgl. Tertull. Idol. 20 ceterum consuetudinis vitium est Mehercule dicere; Hieronym. Epist. 21, 54, 13 absit, ut de ore christiano sonet 'iuppiter omnipotens' et 'mehercule' et 'mecastor' et cetera magis portenta quam numina.

edepol (Plaut. 365x, Ter. 24x), pol (Plaut. 241x, Ter. 54x)

Umgangssprachliches Vokabular Synonyme Plaut. Amph. 1023 eo modo, ut profecto vivas aetatem miser. Plaut. Amph. 1046 qui me Thebis alter vivit miserior? … Plaut. Rud. 520 eheu, quis vivit me mortalis miserior? Plaut. Capt. 828 qui homine homo adaeque nemo vivit fortunatior. Ter. Eun. 1031 o mei populares, ecquis me hodie vivit fortunatior? neben : Plaut. Capt. 540 … quis homost me hominum miserior? Ter. Heaut. 223 quoi quod respondeam nil habeo: neque me quisquam est miserior. Plaut. Stich. 749 SA. quid est? STI. totus doleo. SA. potus? tanto miserior.


Plaut. Rud. 1281 quis mest mortalis miserior qui vivat alter hodie, …? Plaut. Amph. 1060 nec me miserior feminast neque ulla videatur magis. Plaut. Asin. 616 qui pendet multost miserior. … Plaut. Capt. 462 sed illest miserior, qui et aegre quaerit et nihil invenit. Plaut. Merc. 335 homo me miserior nullus est aeque, opinor. Plaut. Merc. 700 miserior mulier me nec fiet nec fuit. Ter. Heaut. 263 nemost miserior me. Plaut. Rud. 521 ego multo tanto miserior quam tu, Labrax. Plaut. Rud. 1191 pro di immortales, quis mest fortunatior. Ter. Heaut. 295 si haec sunt, Clinia, / vera, ita uti credo, quis te est fortunatior! Ter. Hec. 485–6 illique exopto ut relicuam vitam exigat / cum eo viro, me qui sit fortunatior. Ter. Hec. 848 quis me est fortunatior venustatisque adeo plenior!

Plaut. Cas. 862 senem, quo senex nequior nullus vivit. Plaut. Merc. 897 amicior mihi nullus vivit atque is est / qui illam habet. Plaut. Bacch. 553 benevolens vivit tibi.

Präfixierung Plaut. Capt. 668–71 HE. quia me meamque rem, quod in te uno fuit, / tuis scelestis falsidicis

fallaciis / delaceravisti deartuavistique opes, / confecisti omnes res ac rationes meas. Plaut. Capt. 641 tum igitur ego deruncinatus, deartuatus sum miser. Plaut. Mil. 1041 ut lepide deruncinavit militem. Plaut. Epid. 218 cum illa quam tuos gnatus annos multos deamat, deperit, … Plaut. Poen. 894 quia adelphasium quam erus deamat tuos ingenuast. Plaut. Poen. 1176 deamavi ecastor illic ego hodie lepidissuma munera meretricum. Plaut. Truc. 702 mea dona deamata accepta que habita esse apud Phronesium. Ter. Heaut. 825 ne ego homo sum fortunatus: deamo te, Syre. (—> fig. ‘höchst dankbar sein’) Plaut. Mil. 882 tibi dixi, miles quem ad modum potisset deasciarei. (—> ascia, ae f. : Beil;

Maurerkelle) Plaut. Asin. 360–1 iam hoc opus est exasciato: nam si ille argentum prius / hospes huc affert,

continuo nos ambo exclusi sumus. (—> fig. ‘wohl abgekartet’) Plaut. Trin. 837–8 apage a me sis: dehinc iam certumst otio dare me : satis partum habeo, /

quibus aerumnis deluctavi, filio dum divitias quaero. (—>fig. ‘stark ringen’) Plaut. Pers. 2–4 nam cum leone, cum excetra, cum cervo, cum apro Aetolico, / cum avibus

Stymphalicis, cum Antaeo deluctari mavelim / quam cum Amore: ita fio miser quaerendo argento mutuo.

Plaut. Most. 1033 deludificatust me hodie indignis modis. / SI. quid tu ais? TH. haec res sic est ut narro tibi: / deludificatust me hodie in perpetuom modum.

Plaut. Rud. 147 deludificavit me ille homo indignis modis. deamo (‘leidenschaftlich lieben’ : Plaut. 4x, Ter. 1x), deartuo (‘(gliederweise) auseinander-gerissen werden’ : Plaut. 2x in Capt., sonst nirgends bezeugt), delacero (‘ganz zerreissen, zerfleischen’ : Plaut. 1x in Capt., sonst nur noch ganz spät), delucto (‘bis zur Entscheidung ringen’ : Plaut. 2x, sonst nur noch in einer mittelalterlichen Chronik; Mart. Capella [5. Jh.]


führt noch das Nomen deluctatio), deludifico (‘zum besten haben, foppen’ : Plaut. 3x, sonst nirgends bezeugt), deruncino (‘abhobeln —> übers Ohr hauen, betrügen’ : Plaut. 2x, sonst nirgends bezeugt). Plaut. Mil. 582 dum haec consilescunt turbae atque irae leniunt. Ter. Adelph. 785 nisi, dum hae silescunt turbae, interea in angulum / aliquo abeam atque

edormiscam hoc villi. Gell. 12, 1, 22 nam ubi infantis aliorsum dati facta ex oculis amolitio est, vigor ille maternae

flagrantiae sensim atque paulatim restinguitur, omnisque inpatientissimae sollicitudinis strepitus consilescit, neque multo minor amendati ad nutricem aliam filii quam morte amissi oblivio est.

C. Julius Victor, ars rhet. 104 et audire sermocinantem rationis est, primum ut attente audias, ne, dum res alias agas, cum responsio opus sit, aliud respondeas, aut ignarus, rogari quid videatur, consilescas; deinde ut sinas propositum explicari atque in loco occurras, ne duo aut plures chori aut catervae modo constrepatis.

Plaut. Mil. 478 ego abeo a te, nequid te cum consili commisceam. Plaut. Pers. 87 commisce mulsum. Plaut. Rud. 485 nam siquis cum eo quid rei commiscuit, / ad hoc exemplum amittit ornatum

domum. Plaut. Amph. 1067 ut iacui, exurgo: ardere censui aedis: ita tum confulgebant. Plaut. Amph. 1095 aedis totae confulgebant tuae, quasi essent aureae.

Präfixierte Adverbien : Plaut. Cas. 857 numquam ecastor ullo die risi adaeque. Plaut. Trin. 957 mihi concrederet, ni me ille et ego illum nossem adprobe? Plaut. Rud. 735 fateor, ego trifurcifer sum, tu's homo adprime probus. derepente (‘urplötzlich’) Plaut. Men. 874, Most. 487; Ter. Hec. 232. 238. 240

Deminutiva (LEUMANN, Gramm. 1, 305–11) Plaut. Cist. 569-71 'istanc quam quaeris' inquit 'ego amicae meae / dedi, quae educaret eam

pro filiola sua: / et vivit inquit. Plaut. Poen. 417–23 AG. nunc opsecro te, Milphio, hanc per dexteram / perque hanc sororem

laevam perque oculos tuos / perque meos amores perque Adelphasium meam / perque tuam libertatem - MI. em, nunc nil opsecras. / AG. mi Milphidisce, mea commoditas, mea salus, / fac quod facturum te promisisti mihi, / ut ego hunc lenonem perdam.

Plaut. Poen. 737–41 ST. mea suavis amabilis amoena Stephanium, ad amores tuos / foras egredere: satis mihi pulcra's. SA. at enim mihi pulcerruma. / ST. fac nos hilaros hilariores opera atque adventu tuo. / SA. peregre advenientes te expetimus, Stephaniscidium, mel meum, / si amabilitas tibi nostra placet, si tibi ambo accepti sumus.

Ter. Hec. 81 sed videon' ego Philotium? unde haec advenit? / Philotis, salve multum. PH. oh salve, Parmeno.


Plaut. Cas. 104–6 ego huc quod veni in urbem si impetravero, / uxorem ut istam ducam quam tu deperis, / bellam et tenellam Casinam, conservam tuam. Plaut. Asin. 692–5 dic igitur med aniticulam, columbulam, catellum, / hirundinem, monerulam, passerculum putillum: / fac proserpentem bestiam me, duplicem ut habeam linguam, / circumda torquem bracchiis, meum collum circumplecte. Plaut. Rud. 62, Truc. 308 meretricula. Plaut. Rud. 39 huic filiola virgo periit parvola.

Beteuerungsformeln Plaut. Bacch. 1033 sescenta tanta reddam, si vivo, tibi Ter. Andr. 866 age nunciam: ego pol hodie, si vivo, tibi / ostendam, quid erum sit pericli fallere Plaut. Aul. 283 me quidem hercle, dicam tibi palam, non divides.

Gemination und Anapher Ter. Eun. 530 heus heus, ecquis hic? Ter. Heautont. 348 Syre, Syre inquam, heus heus, Syre! – SY. Concaluit. Plaut. Asin. 39 age age, usque excrea (insgesamt 14x bei Plaut. und Ter.) Plaut. Amph. 765 mane, mane, obsecro te (insgesamt 11x bei Plaut. und Ter.) Plaut. Aul. 415 redi! quo fugis nunc? tene, tene! (nur noch Plaut. Aul. 713) Ter. Eun. 833 Era mea, tace tace obsecro, saluae sumus (Plaut. 3x) Plaut. Mil. 857 abi, abi intro iam (+ Plaut. Most. 1180 und Ter. Adelph. 620) Plaut. Trin. 1174 aperite hoc, aperite propere et Lesbonicum, si domist, / foras vocate (insgesamt 3x bei Plaut.) Plaut. Most. 328 sine sine cadere me (insgesamt 14x bei Plaut. und Ter.; cf. Cato, or. 2, 37 attat noli noli peribere, inquam, istud, nolunt audire) Plaut. Bacch. 814 o stulte, stulte, nescis nunc venire te Plaut. Curc. 626 o cives, cives (cf. später Horaz) Plaut. Bacch. 1099 hoc hoc est quod cor peracescit, hoc est demum quod percrucior Plaut. Mil. 1084 iam iam sat amabost: sinite abeam, si possum, viva a vobis (insgesamt 5x bei Plaut. und Ter.) Plaut. Bacch. 1182 satis, satis iam vostrist convivi Plaut. Rud. 169 nunc nunc periclumst

Fragen Plaut. Most. 906–7 … TR. ecquid placent?

TH. ecquid placeant, me rogas? immo hercle vero perplacent. Plaut. Amph. 1025 quid nunc vis? AM. sceleste, at etiam quid velim, id tu me rogas?

Plaut. Pseud. 615–16 PS. quíd ais tu,| ádulescéns? HA. quid ést? / PS. esne tu | an non es ab illo milite Macedonio?

Plaut. Trin. 892 quíd ais tu,| ádulescéns? SY. quid és<t>? / CH. éloquere, ísti tíbi quid hómines débent quós tu quaéritás?


Plaut. Trin. 193 sed quíd ais? CA. quid vís? ME. ubí nunc ádulescéns habét? Plaut. Poen. 1056 quid ais? qui potuit fieri, ut Carthagini / Gnatus sis? Plaut. Trin. 196 sed quíd ais, quid nunc vírgo? némpe apud tést? (CA. Itást.) Ter. Andr. 133–6 tum illa, ut consuetum facile amorem cerneres, / reiecit se in eum flens

quam familiariter! / SO. quid ais? SI. redeo inde iratus atque aegre ferens.

Syntaktische Phänomene Prostaktischer Gebrauch des Personalpronomens Plaut. Bacch. 420 sed tu, qui pro tam corrupto dicis causam filio, / eadem ne erat haec

disciplina tibi, quom tu adulescens eras? Plaut. Stich. 622 nam hic quidem genium meliorem tuom non facies. / eamus, tu. Plaut. Truc. 840 eamus, tu, in ius.

Infinitivgebrauch Plaut. Cas. 89–90 non mihi licere meam rem me solum ut volo / loqui atque cogitare sine ted

arbitro? Ter. Phorm. 978–9 non hoc publicitum scelus hinc asportarier / in solas terras! Ter. Hec. 227 non te pro his curasse rebu' nequid aegre esset mihi! Ter. Adelph. 562 non puduisse uerberare hominem senem! Plaut. Capt. 783 ad illum modum sublitum os esse mi hodie. Ter. Andr. 879 adeo impotenti esse animo! Ter. Phorm. 884 tantam fortunam de improviso esse his datam! Ter. Phorm. 1042 nil pudere?! Ter. Hec. 612 hinc abire matrem? minime! Plaut. Capt. 944–5 vae misero mihi: propter meum caput labores homini evenisse optumo. Plaut. Bacch. 1102 perii, hoc servom meum non nauci facere esse ausum. Ter. Heaut. 502-3 di vostram fidem! itan' comparatam esse hominum naturam omnium, etc. Ter. Eun. 209 ah, rogitare quasi difficile sit!

Bekräftigendes oder adversatives immo Plaut. Most. 553 TR. etiam fatetur de hospite? TH. immo pernegat. Plaut. Mil. 1367 PA. scis? immo hodie verum factum faxo post dices magis. Plaut. Most. 906–7 … TR. ecquid placent? TH. ecquid placeant, me rogas? immo hercle vero perplacent. Ter. Adelph. 928 DE. immo hercle ita nobis decet: etc.

Satzbau Lockerung der Satzglieder, Kurzsätze Ter. Phorm. 545 PH. quid? ego vobis, Geta, alienus sum? GE. haud puto; Plaut. Capt. 148–9 alienus? ego alienus illi? aha, Hegio, / numquam istuc dixis neque

animum induxis tuom. Ter. Heaut. 93–5 filium unicum adulescentulum habeo. / ah, quid dixi? habere me? immo

habui, Chremes: / nunc habeam necne incertumst.


Plaut. Bacch. 1087–1103 NI. quiquomque ubi ubi sunt, qui fuerunt quique futuri sunt posthac / stulti, stolidi, fatui, fungi, bardi, blenni, buccones, / solus ego omnis longe antideo stultitia et moribus indoctis. / perii: pudet: hocine me aetatis ludos bis factum esse indigne? / magis quam id reputo, tam magis uror quae meus filius turbavit. / perditus sum atque eradicatus sum: omnibus exemplis excrucior. / omnia me mala consectantur, omnibus exitiis interii. / Chrysalus med hodie laceravit, Chrysalus me miserum spoliavit: / is me scelus auro usque attondit dolis doctis indoctum ut lubitumst. / ita miles memorat meretricem esse eam quam ille uxorem esse aiebat: / omniaque ut quidque actumst memoravit: eam sibi hunc annum conductam: / relicuom id auri factum quod ego ei stultissumus homo promisissem. / hoc hoc est quod cor peracescit, hoc est demum quod percrucior: / cano capite atque alba barba miserum me auro esse emunctum. / perii, hoc servom meum non nauci facere esse ausum. atque ego, si alibi / plus perdiderim, minus aegre habeam minusque id mihi damno ducam.

Plaut. Cist. 519–28 … AL. enim vero ita me Iuppiter, / itaque me Iuno, itaque Ianus, ita - quid dicam nescio - / iam scio - immo, mulier, audi, meam ut scias sententiam: / di me omnes magni minutique et etiam patellarii / faxint, ne ego oppingam vivos savium Selenio, / nisi ego teque tuamque filiam meque hodie obtruncavero: / poste autem cum primo luci cras nisi ambo occidero, / et equidem hercle nisi pedatu tertio omnis efflixero, / nisi tu illam remittis ad me. dixi quae volui. vale. ME. abiit intro iratus.

Parenthetische Gliedsätze Plaut. Cas. 369 huic - immo hercle mihi - vah, tandem redii vix veram in viam. Plaut. Cist. 519–21 … AL. enim vero ita me Iuppiter, / itaque me Iuno, itaque

Ianus, ita - quid dicam nescio - / iam scio - immo, mulier, audi, meam ut scias sententiam:

Ter. Adelph. 438–442 est ne Hegio / tribulis noster? si satis cerno, is herclest: vaha, / homo amicus nobis iam inde a puero – o di boni, / ne illius modi iam magna nobis civium / paenuriast – homo antiqua virtute ac fide.

Elisionen Plaut. Amph. 810 quid tibi (e)st? Plaut. Rud. 1091 pro di immortales, quis me (e)st fortunatior. Plaut. Amph. 1023 AM. quo mod(o)? ME. eo mod(o), ut profecto vivas aetatem miser.


Prosa und Dichtung der ausgehenden Republik und der frühen Kaiserzeit

Interjektionen Catull. carm. 8, 15 scelesta vae te quae tibi manet vita. Catull. carm. 64, 92 (huc huc adventate meas audite querelas) quas ego vae misera extremis

proferre medullis (cogor inops ardens amenti caeca furore). Verg. eccl. 9, 26 Mantua vae miserae nimium vicina Cremonae, Prop. Eleg. 4, 4, 65 (dixit, et incerto permisit bracchia somno), nescia, vae, furiis accubuisse

novis. Ov. Am. 3, 6, 101 Huic ego vae! demens narrabam fluminum amores! Ov. Her. 3, 81 Hic mihi vae! miserae concutit ossa metus. Ov. Her. 21, 155 At mihi vae! miserae torrentur febribus artus Ov. Ibis 199 tot tibi vae! misero venient tales que ruinae, Hor. carm. 1, 13, 1–4 Cum tu, Lydia, Telephi / cervicem roseam, cerea Telephi / laudas

bracchia, vae, meum / fervens difficili bile tumet iecur. Liv. 5, 48, 9 pondera ab Gallis adlata iniqua, et tribuno recusante additus ab insolente Gallo

ponderi gladius audita que intoleranda Romanis vox: vae victis. Sen. Maj. Suasoriae 3, 7 esse autem in tragoedia eius: feror huc illuc, vae, plena deo. Sen. Apocol. 4, 3 ultima vox eius haec inter homines audita est, cum maiorem sonitum

emisisset illa parte qua facilius loquebatur; 'vae me, puto, concacavi me'. Calp. Sicul. 9, 44 Te sine, vae misero, mihi lilia nigra videntur. Pers. sat. 6, 50 Vae, nisi connives! oleum artocreas que popello / Largior; an prohibes? Mart. 2, 60, 3 Uxorem armati futuis, puer Hylle, tribuni,

supplicium tantum dum puerile times. vae tibi, dum ludis, castrabere. iam mihi dices 'non licet hoc'. quid? tu quod facis, Hylle, licet?

Mart. 4, 28, 7 Donasti tenero, Chloe, Luperco Hispanas Tyrias que coccinas que, et lotam tepido togam Galaeso, Indos sardonychas, Scythas zmaragdos, et centum dominos novae monetae: et quidquid petit usque et usque donas. vae glabraria, vae tibi misella! nudam te statuet tuus Lupercus.

Mart. 5, 33, 2 Carpere causidicus fertur mea carmina: qui sit nescio. / si sciero, vae tibi, causidice!

Suet. Caes. 23, 4 nam cum inter cetera prodigia Mausoleum derepente patuisset et stella crinita in caelo apparuisset, alterum ad Iuniam Calvinam e gente Augusti pertinere dicebat, alterum ad Parthorum regem qui capillatus esset; prima quoque morbi accessione: vae, inquit, puto deus fio.


Tert. De praescriptione haereticorum 30 Nam et dominum tradi oportebat sed vae traditori! ne quis etiam hinc haereses defendat.

Tert. De paenitentia 11 hi sunt de quibus scriptura commemorat: vae illis qui delicta sua velut procero fune nectunt!

Tert. Adversus Marcionem 4, 467, 1 Id ipsum postremo verbum vae olim per amos in divites affluentes deliciis destinatur: vae, inquit, qui dormiunt in lectis eburnaciis et deliciis fluunt in toris suis, …

accusativus exclamationis Cic. Att. 1, 16, 5 o di boni, rem perditam! Att. 7, 25 o rem miseram! Att. 13, 22, 2 o rem acerbam! 9, 18, 2 o rem perditam! o copias desperatas! quid … ? Att. 14, 5, 2 o meam stultam verecundiam! Att. 7, 18, 2 o perditum latronem! o vix ullo otio compensandam hanc rei publicae

turpitudinem! Att. 13, 25, 3 o Academiam volaticam et sui similem! Att. 10, 10, 1 me caecum qui haec ante non viderim! Att. 13, 33, 1 o neglegentiam miram! Att. 13, 44, 1 suavis tuas litteras! Att. 2, 14, 2 occasionem mirificam! Aus Reden oder Traktaten : Sull. 91 o miserum et infelicem illum diem, quo consul omnibus centuriis P. Sulla renuntiatus

est, o falsam spem, o volucrem fortunam, o caecam eupiditatem, o praeposteram gratulationem!

Verr. 2, 5, 62 huncine hominem, hancine inpudentiam iudices, hanc audaciam! orat. 230 o virum simplicem, qui nos nihil celet, sapientem, qui serviundum necessitati putet! 2, 30 o mortalem beatum, cui certo scio ludum numquam defuisse! ironisch : Tusc. 5, 104 constantem hominem et gravem, qui glorietur a gloria se afuisse! Phil. 2, 4 o incredibilem audaciam, o impudentiam praedicandam! Phil. 13, 25 turpem uero actionem, qua defenditur amplissimi auctoritas ordinis contra

crudelissimi gladiatoris amentiam! Phil. 13, 34 o miser cum re, tum hoc ipso quod non sentis quam miser sis!

Sen. Benef. 3, 15, 3 o turpem humani generis fraudis ac nequitiae publicae confessionem. Sen. Clem. 1, 16, 1 o dignum, quem in consilium patres advocarent. O dignum, quem

coheredem innocentibus liberis scriberent. Sen. Clem. 1, 18, 2 o hominem mille mortibus dignum, … Sen. Clem. 2, 1, 3 o dignam vocem, quam audirent omnes gentes, quae Romanum inperium

incolunt quae que iuxta iacent dubiae libertatis quae que se contra viribus aut animis adtollunt. o vocem in contionem omnium mortalium mittendam, in cuius


verba principes reges que iurarent. o vocem publica generis humani innocentia dignam, cui redderetur antiquum illud saeculum.

Sen. Luc. 83, 12 o hominem dignum, qui vitae dederetur. Sen. Luc. 83, 12 o hominem calamitosum. Sen. Luc. 70, 21 o virum fortem, o dignum, cui fati daretur electio. Sen. Luc. 43, 5 o te miserum, si contemnis hunc testem. Sen. Luc. 46, 3 o te hominem felicem, quod nihil habes, propter quod quisquam tibi tam longe

mentiatur. Sen. Luc. 11, 9 o felicem illum, qui non praesens tantum, sed etiam cogitatus emendat. o

felicem, qui sic aliquem vereri potest, ut ad memoriam quoque eius se conponat atque ordinet.

Sen. Luc. 68, 8 nolo nolo laudes, nolo dicas: ' o magnum virum. (mit Gemination) Sen. Luc. 48, 6 o pueriles ineptias. Sen. Luc. 113, 26 o tristes ineptias. Sen. Luc. 63, 2 nemo tristis sibi est: o infelicem stultitiam. Sen. Luc. 88, 13 o egregiam artem. Sen. Luc. 104, 28 o illam mirabilem laudem et singularem.

Plin. epist. 1, 9, 6 o rectam sinceramque vitam, o dulce otium honestumque ac paene omni negotio pulchrius! o mare, o litus, verum secretumque mouseion, quam multa invenitis, quam multa dictatis!

Plin. epist. 5, 16, 6 o triste plane acerbumque funus! o morte ipsa mortis tempus indignius! iam destinata erat egregio iuveni, iam electus nuptiarum dies, iam nos vocati.

Plin. epist. 6, 1, 1–3 o diem laetum! […] o diem – repetam enim – laetum notandumque mihi candidissimo calculo!

Plin. epist. 7, 20, 2 o iucundas, o pulchras vices! quam me delectat, quod, si qua posteris cura nostri, usquequaque narrabitur, qua concordia, simplicitate, fide vixerimus!

Plin. epist. 8, 13, 2 o te beatum, cui contigit unum atque idem optimum et coniunctissimum exemplar, qui denique eum potissimum imitandum habes, cui natura esse te simillimum voluit! vale.

Plin. Panegyr. 7, 1 o novum atque inauditum ad principatum iter! non te propria cupiditas, proprius metus, sed aliena utilitas, alienus timor principem fecit.

Plin. Panegyr. 70, 2 o te dignum, qui de magistratibus nostris semper haec nunties nec poenis malorum, sed bonorum praemiis bonos facias!

Plin. Panegyr. 74, 1 / 4 nihil magis possum proprie dicere, quam quod dictum est a cuncto senatu 'o te felicem!' quod cum diceremus, non opes tuas, sed animum mirabamur. […] est ne verum, quod inter ista clamavimus 'o nos felices'?

Plin. Panegyr. 86, 2 o rem memoriae litterisque mandandam! Cic. Att. 1, 16, 5 iam vero – o di boni, rem perditam! – etiam noctes certarum mulierum atque

adulescentulorum nobilium introductiones non nullis iudicibus pro mercedis cumulo fuerunt.


Cic. Pro Sest. 19 alter – o di boni – quam taeter incedebat, quam truculentus, quam terribilis aspectu!

Cic. De senectute 69 quamquam – o di boni! – quid est in hominis natura diu? Sen. Lucil. 97, 4 iam vero - o di boni, rem perditam - etiam noctes certarum mulierum atque

adulescentulorum nobilium introductiones nonnullis iudicibus pro mercedis cumulo fuerunt'.

heus Cic. Fam. 7, 11, 2 sed heus tu! quid agis? ecquid fit? Cic. Fam. 7, 25, 1 sed heus tu, manum de tabula! magister adest citius quam putaveramus. Cic. Mil. 60 age vero, quae aut qualis erat quaestio? 'heus tu Rufio' verbi causa 'cave sis

mentiare'. De orat. 1, 240 deinde ipsum Crassum manu prehendit et "heus tu" inquit "quid tibi in

mentem venit ita respondere?"

Götteranrufungen mehercules (Cic. 23x, daneben 14x hercle; Sen. 46x, Petron. 19x, Quint. 44x, Apul. 4x). hercules (Liv. 4x, Cic. 6x, Sen. Mai. 7x, Sen. 22x, Petron. 1x, Quint. 6x). mehercle (1x Gell., 2x Macrob.), hercle (Cic. 14x, Gell. 55x.

Umgangssprachliches Vokabular deasciare (‘behauen, glätten ; abreiben ; (um Geld) prellen’) Prud. Peri steph. 10, 81 deasceato supplicare stipiti, / verris cruore scripta saxa spargere /

etc. (3ia) Apul. Met. 2, 15 nam et pueris extra limen, credo ut arbitrio nocturni gannitus ablegarentur,

humi quam procul distratum fuerat et grabattulum meum adstitit mensula cenae totius honestas reliquias tolerans et calices boni iam infuso latice semipleni solam temperiem sustinentes et lagoena iuxta orificio caesim deasceato patescens facilis hauritu, prorsus gladiatoriae Veneris antecenia.

derepente (‘urplötzlich’) Plaut. Men. 874, Most. 487; Ter. Hec. 232. 238. 240. desubito Plaut. 4x, Ter. 1x.

Beteuerungsformeln moriar, si / nisi oder ne vivam si / nisi Cicero (nur in Briefen), literarisch selten.

Gemination Cic. de fin. 5, 3, 8 Et ille ridens: Age, age, inquit, - satis enim scite me nostri sermonis

principium esse voluisti - exponamus adolescenti, si quae forte possumus. Cic. Att. 3, 15, 5 caeci, caeci, inquam, fuimus in vestitu mutando, in populo rogando, quod,

nisi nominatim me cum agi coeptum esset, fieri perniciosum fuit. Sen. Luc. 68, 8 nolo nolo laudes, nolo dicas: ' o magnum virum.


Apul. Met. 1, 8 at ille digitum a pollice | proximum ori suo admouens et in stuporem attonitus "tace, tace" inquit et circumspiciens tutamenta sermonis:…

Ps.-Quint., Decl. 6, 8 : tace, tace, misera! ita tu istud optasti? Greg. Magn., Dial. 3, 17 Quam vir domini modesta prohibitione conpescuit, dicens: "tace,

tace, sed si quis vos requisierit qualiter factum sit, hoc solummodo dicite, quia dominus Iesus Christus opera sua fecit".

Apul. Met. 1, 7, 6 At ille, ut erat, capite uelato: "sine, sine", inquit, "fruatur diutius trop[h]aeo Fortuna, quod fixit ipsa".

Verg. Ecl. 3, 77-8 Phyllida amo ante alias: nam me discedere flevit, / et longum 'formonse, vale vale', inquit, 'Iolla'.

Cic. Epist. 16, 4, 4 Vale, mi Tiro, vale, vale et salve. Beda, De arte metrica (7. Jh.), Anselmus von Canterbury (11. Jh.), Hildegard von Bingen und

Konrad von Muri (13. Jh.). Hor. Epist. 1, 1, 53 'O cives, cives, quaerenda pecunia primum est, / virtus post nummos'. Plin. Epist. 3, 7, 11 an non videtur tibi Nero modo modo fuisse? (cf. Sen. Brev. vit. 18, 5.

Cons. Helv. 2, 5; Petron. 37, 3. 42, 3. 46, 8; Mart. 2, 57, 7; usw.). Cic. Mil. 104 o - di immortales - fortem et a vobis iudices conservandum virum! 'minime

minime' inquit. Tac. De orat. 14, 2 'Minime, minime' inquit Secundus, 'atque adeo vellem maturius

intervenisses.

Deminutive (SZANTYR, Stilistik 772-77) Cic. Att. 5, 19, 2 filiolam tuam tibi tam caram ac iucundam esse gaudeo, eam que quam

numquam vidi tamen et amo et amabilem esse certo scio. Cic. Tusc. 3, 2 nunc parvulos nobis dedit igniculos, quos celeriter malis moribus opinionibus

que depravati sic restinguimus, ut nusquam naturae lumen appareat (vgl. Hieronym. Epist. 108, 3 iubar solis parvos igniculos stellarum obruit et obscurat).

Caes. civ. 3, 104, 3 ab his liberaliter ipse [= Pompeius] appellatus et quadam notitia Septimi perductus quod bello praedonum apud eum ordinem duxerat naviculam parvulam conscendit cum paucis suis ibi ab Achilla et Septimio interficitur.

Cato, Agr. 21, 2 quo cupulae minusculae indentur. Gell. 4, 11, 6 porculis quoque minusculis et haedis tenerioribus victitasse idem Aristoxenus

refert. Front. Epist. 4, 6, 2 (Marc. Aur.) tum ego: 'quid autem passerculam nostram Cratiam

minusculam?'

Satzbau Lockerung der Satzglieder, Kurzsätze Cic. Att. 15, 4, 3 ego ne ut eam causam quam is scripsit? ego scribam non rogatus ab eo?

nulla παρεγχείρησις fieri potest contumeliosior. Cic. Att. 5, 21, 12 'quid vos? quantum' inquam 'debetis?' respondent 'CVI'.


Cic. Orator 2, 13 qui cum inter se, ut ipsorum usus ferebat, amicissime consalutassent: "quid vos tandem?"

Cic. Verr. 2, 66 rex primo nihil metuere, nihil suspicari. dies unus alter plures: non referri. tum mittit, si videatur ut reddat. iubet iste posterius ad se reverti. mirum illi videri, mittit iterum, non redditur. ipse hominem appellat, rogat ut reddat. os hominis insignemque inpudentiam cognoscite. quod sciret, quod ex ipso rege audisset in Capitolio esse ponendum, quod Iovi Optimo Maximo, quod populo Romano servari videret, id sibi ut donaret rogare et vehementissime petere coepit.

Parenthetische Gliedsätze Cic. Phil. 6, 19 fuit aliquis fatalis casus, ut ita dicam, quem tulimus, quoquo modo ferendus

fuit: nunc si quis erit, erit voluntarius. Cic. Brut. 96 hoc in oratore Latino primum mihi videtur et levitas apparuisse illa Graecorum

et verborum comprensio et iam artifex, ut ita dicam, stilus. Petron. 2, 6 grandis et ut ita dicam pudica oratio non est maculosa nec turgida, sed naturali

pulchritudine exsurgit. Petron. 118, 4 refugiendum est ab omni verborum, ut ita dicam, vilitate et sumendae voces a

plebe semotae, ut fiat "odi profanum vulgus et arceo".

Erstarrte Frageformeln Cic. Sex. Rosc. 145, Brut. 185 quid quaeris amplius?


Petron. Sat. 45.1.–46.8. [XLV] 1. oro te, inquit Echion centonarius, melius loquere. 'modo sic, modo sic' inquit rusticus: varium porcum perdiderat. 2. quod hodie non est, cras erit: sic vita truditur. 3. non mehercules patria melior dici potest, si homines haberet. sed laborat hoc tempore, nec haec sola: non debemus delicati esse; ubique medius caelus est. 4. tu si aliubi fueris, dices hic porcos coctos ambulare. et ecce habituri sumus munus excellente in triduo die festa; familia non lanisticia, sed plurimi liberti. 5. et Titus noster magnum animum habet, et est caldicerebrius: aut hoc aut illud erit, quid utique. nam illi domesticus sum, non est miscix. 6. ferrum optimum daturus est, sine fuga, carnarium in medio, ut amphitheater videat. et habet unde. relictum est illi sestertium tricenties: decessit illius pater male. ut quadringenta impendat, non sentiet patrimonium illius, et sempiterno nominabitur. 7. iam nanios aliquot habet et mulierem essedariam et dispensatorem Glyconis, qui deprehensus est cum dominam suam delectaretur. videbis populi rixam inter zelotypos et amasiunculos. 8. Glyco autem, sestertiarius homo, dispensatorem ad bestias dedit. hoc est se ipsum traducere. quid servus peccavit, qui coactus est facere? magis illa matella digna fuit quam taurus iactaret. sed qui asinum non potest, stratum caedit. 9. quid autem Glyco putabat Hermogenis filicem unquam bonum exitum facturam? ille milvo volanti poterat ungues resecare; colubra restem non parit. Glyco, Glyco dedit suas; itaque quamdiu vixerit, habebit stigmam, nec illam nisi Orcus delebit. sed sibi quisque peccat. 10. sed subolfacio quia nobis epulum daturus est Mammea, binos denarios mihi et meis. quod si hoc fecerit, eripiet Norbano totum favorem. scias oportet plenis velis hunc vinciturum. 11. et revera, quid ille nobis boni fecit? dedit gladiatores sestertiarios iam decrepitos, quos si sufflasses, cecidissent; iam meliores bestiarios vidi. occidit de lucerna equites; putares eos gallos gallinaceos; alter burdubasta, alter loripes, tertiarius mortuus pro mortuo, qui haberet nervia praecisa. 12. unus alicuius flaturae fuit Thraex, qui et ipse ad dictata pugnavit. ad summam, omnes postea secti sunt; adeo de magna turba 'adhibete' acceperant: plane fugae merae. 13. 'munus tamen, inquit, tibi dedi — et ego tibi plodo.' computa, et tibi plus do quam accepi. manus manum lavat. [XLVI] 1. videris mihi, Agamemnon, dicere: 'quid iste argutat molestus?' quia tu, qui potes loquere, non loquis. non es nostrae fasciae, et ideo pauperorum verba derides. scimus te prae litteras fatuum esse. quid ergo est? 2. aliqua die te persuadeam, ut ad villam venias et videas casulas nostras? inveniemus quod manducemus, pullum, ova: belle erit, etiam si omnia hoc anno tempestas dispare pallavit. inveniemus ergo unde saturi fiamus. 3. et iam tibi discipulus crescit cicaro meus. iam quattuor partis dicit; si vixerit, habebis ad latus servulum. nam quicquid illi vacat, caput de tabula non tollit. ingeniosus est et bono filo, etiam si in aves morbosus est. 4. ego illi iam tres cardeles occidi, et dixi quia mustella comedit. invenit tamen alias nenias, et libentissime pingit. 5. ceterum iam Graeculis calcem impingit et Latinas coepit non male appetere, etiam si magister eius sibi placens sit. nec uno loco consistit, sed venit <raro; scit qui>dem litteras, sed non vult laborare. 6. est et alter non quidem doctus, sed curiosus, qui plus docet quam scit. itaque feriatis diebus solet domum venire, et quicquid dederis, contentus est. 7. emi ergo nunc puero aliquot libra rubricata, quia volo illum ad domusionem aliquid de iure gustare. habet haec res panem. nam litteris satis inquinatus est. quod si resilierit, destinavi illum artificii docere, aut tonstreinum aut praeconem aut certe


causidicum, quod illi auferre non possit nisi Orcus. 8. ideo illi cotidie clamo: 'Primigeni, crede mihi, quicquid discis, tibi discis. vides Phileronem causidicum: si non didicisset, hodie famem a labris non abigeret. modo, modo, collo suo circumferebat onera venalia; nunc etiam adversus Norbanum se extendit. litterae thesaurum est, et artificium nunquam moritur.'


Peregr. Aeth.

2.1. Vallis autem ipsa ingens est valde, iacens subter latus montis dei, quae habet forsitan, quantum potuimus videntes estimare aut ipsi dicebant, in longo milia passos forsitan sedecim, in lato autem quattuor milia esse appellabant. Ipsam ergo vallem nos traversare habebamus, ut possimus montem ingredi. 2. Haec est autem vallis ingens et planissima, in qua filii Israhel commorati sunt his diebus, quod sanctus Moyses ascendit in montem Domini et fuit ibi quadraginta diebus et quadraginta noctibus. Haec est autem vallis, in qua factus est vitulus, qui locus usque in hodie ostenditur: nam lapis grandis ibi fixus stat in ipso loco. Haec ergo vallis ipsa est, in cuius capite ille locus est, ubi sanctus Moyses, cum pasceret pecora soceri sui, iterum locutus est ei Deus de rubo in igne. 3. Et quoniam nobis ita erat iter, ut prius montem Dei ascenderemus, qui hinc paret, quia unde veniebamus melior ascensus erat, et illinc denuo ad illud caput vallis descenderemus, id est ubi rubus erat, quia melior descensus montis Dei erat inde: itaque ergo hoc placuit ut, visis omnibus quae desiderabamus, descendentes a monte Dei, ubi est rubus veniremus, et inde totum per mediam vallem ipsam, qua iacet in longo, rediremus ad iter cum hominibus Dei, qui nobis singula loca, quae scripta sunt, per ipsam vallem ostendebant, sicut et factum est. 4. Nobis ergo euntibus ab eo loco, ubi venientes a Faran feceramus orationem, iter sic fuit, ut per medium transversaremus caput ipsius vallis et sic plecaremus nos ad montem Dei. 5. Mons autem ipse per giro quidem unus esse videtur; intus autem quod ingrederis, plures sunt, sed totum mons dei appellatur; specialis autem ille, in cuius summitate est hic locus, ubi descendit maiestas Dei, sicut scriptum est, in medio illorum omnium est. 6. Et cum hi omnes, qui per girum sunt, tam excelsi sint quam nunquam me puto vidisse, tamen ipse ille medianus, in quo descendit maiestas dei, tanto altior est omnibus illis ut, cum subissemus in illo, prorsus toti illi montes, quos excelsos videramus, ita infra nos essent ac si colliculi permodici essent. 7. Illud sane satis admirabile est et sine Dei gratia puto illud non esse ut, cum omnibus altior sit ille medianus, qui specialis Syna dicitur, id est in quo descendit maiestas Domini, tamen videri non possit, nisi ad propriam radicem illius veneris, ante tamen quam eum subeas; nam posteaquam completo desiderio descenderis inde, et de contra illum vides, quod, antequam subeas, facere non potest. Hoc autem, antequam perveniremus ad montem Dei, iam referentibus fratribus cognoveram, et postquam ibi perveni, ita esse manifeste cognovi. 3.1. Nos ergo sabbato sera ingressi sumus montem, et pervenientes ad monasteria quedam susceperunt nos ibi satis humane monachi, qui ibi commorabantur, prebentes nobis omnem humanitatem; nam et aecclesia ibi est cum presbytero. Ibi ergo mansimus in ea nocte, et inde maturius die dominica cum ipso presbytero et monachis, qui ibi commorabantur, cepimus ascendere montes singulos. Qui montes cum infinito labore ascenduntur, quoniam non eos subis lente et lente per girum, ut dicimus, in coclea, sed totum ad directum subis ac si per parietem et ad directum descendi necesse est singulos ipsos montes, donec pervenias ad radicem propriam illius mediani, qui est specialis Syna. 2. Hac sic ergo iubente Christo Deo nostro, adiuta orationibus sanctorum, qui comitabantur, et sic cum grandi labore, quia pedibus me ascendere necesse erat, quia prorsus nec in sella ascendi poterat, tamen ipse labor non sentiebatur - ex ea parte autem non sentiebatur labor, quia desiderium, quod habebam, iubente Deo videbam compleri: - hora ergo quarta pervenimus in summitatem illam montis dei sancti


Syna, ubi data est lex in eo, id est locum, ubi descendit maiestas Domini in ea die, qua mons fumigabat. 3. In eo ergo loco est nunc ecclesia non grandis, quoniam et ipse locus, id est summitas montis, non satis grandis est; quae tamen aecclesia habet de se gratiam grandem. 4. Cum ergo iubente deo persubissemus in ipsa summitate et pervenissemus ad hostium ipsius ecclesiae, ecce et occurrit presbyter veniens de monasterio suo, qui ipsi ecclesie deputabatur, senex integer et monachus a prima vita et, ut hic dicunt, ascitis, et - quid plura? - qualis dignus est esse in eo loco. Occurrerunt etiam et alii presbyteri, nec non etiam et omnes monachi, qui ibi commorabantur iuxta montem illum, id est qui tamen aut etate aut inbeccillitate non fuerunt impediti. 5. Verum autem in ipsa summitate montis illius mediani nullus commanet; nichil enim est ibi aliud nisi sola ecclesia et spelunca, ubi fuit sanctus Moyses. 6. Lecto ergo, ipso loco, omnia de libro Moysi et facta oblatione ordine suo, hac sic communicantibus nobis, iam ut exiremus de aecclesia, dederunt nobis presbyteri loci ipsius eulogias, id est de pomis, quae in ipso monte nascuntur. Nam cum ipse mons sanctus Syna totus petrinus sit, ita ut nec fruticem habeat, tamen deorsum prope radicem montium ipsorum, id est seu circa illius qui medianus est, seu circa illorum qui per giro sunt, modica terrola est; statim sancti monachi pro diligentia sua arbusculas ponunt et pomariola instituunt vel arationes, et iuxta sibi monasteria, quasi ex ipsius montis terra aliquos fructus capiant, quos tamen manibus suis elaborasse videantur. 7. Hac sic ergo posteaquam communicaveramus et dederant nobis eulogias sancti illi et egressi sumus foras hostium ecclesiae, tunc cepi eos rogare, ut ostenderent nobis singula loca. Tunc statim illi sancti dignati sunt singula ostendere. Nam ostenderunt nobis speluncam illam, ubi fuit sanctus Moyses, cum iterato ascendisset in montem dei, ut acciperet denuo tabulas, posteaquam priores illas fregerat peccante populo, et cetera loca, quaecumque desiderabamus vel quae ipsi melius noverant, dignati sunt ostendere nobis. 8. Illud autem vos volo scire, dominae venerabiles sorores, quia de eo loco ubi stabamus, id est in giro parietes ecclesiae, id est de summitate montis ipsius mediani, ita infra nos videbantur esse illi montes, quos primitus vix ascenderamus, iuxta istum medianum, in quo stabamus, ac si essent illi colliculi, cum tamen ita infiniti essent, ut non me putarem aliquando altiores vidisse, nisi quod hic medianus eos nimium precedebat. Egyptum autem et palestinam et mare rubrum et mare illut parthenicum, quod mittit Alexandriam, nec non et fines Saracenorum infinitos ita subter nos inde videbamus, ut credi vix possit; quae tamen singula nobis illi sancti demonstrabant. 4.1. Completo ergo omni desiderio, quo festinaveramus ascendere, cepimus iam et descendere ab ipsa summitate montis dei, in qua ascenderamus, in alio monte, qui ei periunctus est, qui locus appellatur in choreb; ibi enim est ecclesia. 2. Nam hic est locus choreb, ubi fuit sanctus Helias propheta, qua fugit a facie Achab regis, ubi ei locutus est Deus dicens: quid tu hic, Helias?, sicut scriptum est in libris regnorum. Nam et spelunca, ubi latuit sanctus Helias, in hodie ibi ostenditur ante hostium ecclesiae, que ibi est; ostenditur etiam ibi altarium lapideum, quem posuit ipse sanctus Helias ad offerendum Deo, sicut et illi sancti singula nobis ostendere dignabantur.

iehl rnout m rnout t eumann ofmann -...

Documents