169

IH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iksh u/sBk

Gkosh ;wki iksK s/ iwksK ftZu se;hw j'fJnk ;wki j? fi; ftZu iks Gko{ o{g

ftZu ftuodh B}o nkT[_dh j?. iks Gkosh wB[Zy dh toswkB gfjukD jh Bjh_, ;r'_ T[;

dh fJfsjk; ns/ GftZyh gfjukD dk fBoXkos sZs th j?. iks fJe wB[Zy dh ftµ/µsk jh

Bjh_ ;r'_ fJj fJe nfijh gqBkbh j? fi; ftZu ftnesh gd-eqw ftZu tzfvnk nkgD/-nkg

Ì T[~uk iK BhtK ;thekodk j?.

t?fde ekb ftZu iks ftt;Ek dh EK toB ftt;Ek ;h fi; ftZu b'e ftfGzB feZs/

eo ;ed/ ;B. go nkohnBK s'_ jko/ b'eK Ì fBwB ezw eoB bJh w}p{o eoe/ T[jBK Ì

d[oekfonk frnk. fJjBK Ì dk;|d;{nk d/ BK Bkb ikfDnk frnk. T[~so t?fde ekb ftZu

id'_ toB iksh ftZu gfotofss j'fJnk sK fJjBK b'eK Ì v{zw, uzvkb, nS{s nkfd BktK

Bkb ikfDnk frnk. fJ; s'_ pknd ftfGzB ekbK ftZu fJjBK ;w{jK dh fJe' fijh ;fEsh

ojh. go T[Bhth_ ;dh d/ nyohb/ s/ thjth_ ;dh d/ w[ZYb/ djkfenK (1881, 1891, 1901)

ftZu fJjBK ikshnK Ì fBy/V e/ tZyo/ s"o «s/ µBk¥s ehsh rJh. fJ; s'_ pknd fJj

;wkfie ;w{jK bJh dpkJ/ ;w{j (Depressed Classes) BK tofsnk wzfBnk iKdk j?.

ÀvkH n?Bh p;zs tZb'_ cotoh 1909 ftZu fJzvhnB foftT{ «u ªdpkJ/ ;w{j« ti'_

tofsnk frnk. T[; s'_ fgZS'_ 1921 dh iB-rDBk fog'oN ftZu fJ; µpd dh tos'_

ehsh rJh.Á1

fJ; s'_ pknd 1930 ftZu fjzdh ns/ wokmh ;kfjs ftZu fJjBK ;w{jK bJh ªdphnK

j'JhnK iwksK« dk BK fdZsk frnk. r/b UwftN nB[;ko L

À1973 «u dfbs g?_Eo d/ ekoe[zBK B/ th iwksh ftµb/µD d/ nkXko «s/ jh nB[;{fus

ikshnK ephb/ Btp'X, p/}whB/ s/ S'N/ fe;kB, n"osK ns/ T[j ;G b'e fiBQK dk

170

okiBhsh, nkofEe s/ Xow d/ BK s/ µ'µD ehsk frnk j?, Ì dfbs ;theko ehsk j?.Á2

fJ; soQK fJ; µpd d/ e'µrs noE i/w} w?;/ d/ jtkb/ Bkb d/y/ ik ;ed/ jB L

Àdfbs µpd dk fJe BK iK ftµ/µD d/ o{g ftZu noE j?, sq/fVnk, tzfvnk, N[efVnK

«u fybfonk, bskfVnk, e[ufbnk-fpyfonk, fyzfvnk-fwfXnk ns/ T[ifVnk

j'fJnk.Á3

fJ; soQK dfbs µpd dh tos'_ T[jBK b'eK bJh ehsh iKdh j? fijV/ fJfsjkf;e

s"o «s/ ;wkfie gZy s'_ bskV/ rJ/. T[jBK dh ;wkfie ;fEsh ftZu nkofEe fgSV/tK µkwb

j?. dfbs µpd d/ fJjBK noEK Ì i/eo Gkos dh ;z;feqsh okjh_ d/yhJ/ sK fJ; ftZu dfbsK

dhnK d' jh µq/DhnK fdykJh fdzdhnK jB. fJjBK µq/DhnK ftZu fJe T[j b'e nkT[_d/ jB

fijV/ gqkuhB toB-ftt;Ek d/ ;skJ/, fsq;eko/ ns/ ;kXBjhDsk ekoB ezrkbh dk ihtB

G'rd/ jB, p/tZ;h ngwkBsk Go/ ihtB fiT{_D bJh w}p{o jB, fiBQK Ì iBw s'_ jh nµ[ZX

;wfMnk iKdk j?. d{;o/ T[j b'e jB fijV/ nkofEe s"o s/ Çohph sK jzYk oj/ jB, go

T[jBK Ì iks nkXkfos ngwkB dk ;kwQDk Bjh_ eoBk g?_dk.

i/eo fJ; Ì iwksh fdqµNh s'_ d/fynk ikt/ sK dfbs µpd nzdo Çohp feo;kD,

y/sh-pkVh ekw/, Õ?eNohnK ftZu ezw eod/ w}d{o, n"osK s/ ephfbnK d/ o{g ftZu ikfDnk

iKdk j?, go fJ; dh ftnkfynk dk w{b nkXko nkofEesk jh j?. d{;oh fe;w dh gfoGkµk

eoB tkb/ b'e ªdfbs« µpd Ì fjzd{ ;wkfie doµB d/ nzsors fjzd{ Xow okjh_ T[jBK b'eK

okjh_ gfoGkµs eod/ jB fiBQK b'eK Ì Xow s/ iksh s/ ftseo/ d/ o{g ftZu Bhu s/ ngftZso

;wfMnk iKdk j?, fijV/ fe fgsk g[oyh feZfsnK Bkb nkgDk ihtB fBopkj eod/ jB. Gkt

fiBQK dk iks nkXkfos ;wkfie ;zouBk ftZu ;wkfie ;ZfGnkukfoe ns/ nkofEe gZXo «s/

µ'µD j[zdk j?.

dfbs ;kfjs T[j ftµ/µ ;kfjs j? fijVk ;wkfie s"o «s/ fbskV/, jhD ehs/, wB[Zy

171

d/ ihtB dhnK T[jBK n;zrshnK ghVQK Ì ;kwQD/ fbnk e/ tZyo/ fe;w d/ :EkoE Ì fuZsodk

j? ns/ T[; nzdob/ ftdo'j s/ w[esh d/ t/rK Ì ;kwQD/ fbnkT[_dk j?. dfbs ;kfjs wZX torh

ihtB d/ ;kfjs d/ ;wkB-nzso fJ; bJh fbfynk ikDk µ[o{ j'fJnk feT[_fe fJjBK wZX

torh b/yeK d[nkok fijVk ;kfjs ofunk iKdk fojk, T[; ftZu dfbs ihtB dh

nfGftnesh, :EkoE iK u/sBk gqrN Bjh_ j[zdh ;h. fJ; bJh tZy-tZy GkµktK ns/ ftfGzB

y/soK ftZu dfbs ;kfjs j'_d ftZu nkfJnk fi; ftZu Xkofwe s/ ;wkfie s"o «s/ fjzd{

ftt;Ek s'_ ghVs ns/ nkofEe s"o «s/ XB ;zgsh s'_ ofjs µ'fµs s/ µ'µe wB[Zy dk ihtB

fposKs µkwb j[zdk j?, fijVk ;ZfGnkukfoe s/ okiBhfse u/sBk s'_ th ftotk fojk noEks

fJj ;kfjs dfbs wB[Zy d/ d'jo/ µ'µD Ì nkgDk nkXko pDkT[_dk j?. ftukoXkfoe s"o «s/

w{b o{g ftZu ;wkfie µ'µD ns/ T[; Bkb ;zpzXs w[esh bJh i'sh okU c{b/ s/ vkH nzp/deo

dh ftukoXkok Ì nkXko pDkT[_dk j? ns/ fiZE/-fiZE/ fJ; wB[Zy dk nkofEe µ'µD j[zdk j?

s/ T[; Bkb ;zpzfXs nkofEe w[esh bJh fJe ;otjko/ d/ o{g ftZu wkoe;tkd dh

gq;zfresk j?.

iksh|dfbs ;kfjs dhnK w{b ftµ/µsktKiksh|dfbs ;kfjs dhnK w{b ftµ/µsktKiksh|dfbs ;kfjs dhnK w{b ftµ/µsktKiksh|dfbs ;kfjs dhnK w{b ftµ/µsktKiksh|dfbs ;kfjs dhnK w{b ftµ/µsktK

1H dfbs ;kfjs µfjoh wZXtorh ;w{jK d/ ;wkB-nzso g/_v{ ;wkfie s/ nkofEe s"o

«s/ gSV/ j'J/ ;wkfie ;w{jK d/ nB[Gt Ì nkgDk nkXko pDkT[_dk j? fi; ftZu T[j

;t? gfjukD, ;BwkB Ì nksw;ks eodk j?.

2H fJj ;kfjs T[jBK XkoBktK Ì oZd eodk j? fi; ftZu iks nkXkfos wB[Zy dk

;ZfGnkukfoe µ'µD j[zdk j?.

3H nfij/ Xow ns/ Xow Bkb ;zpzfXs T[jBK ;G ohshnK dk yzvB eodk j? fijVhnK

wB[Zy Ì ps"o wB[Zy Bjh_ wzBdhnK noEks fi; ftZu wB[Zy d/ ;wkfie nfXekoK dk

jBB j[zdk j?.

172

4H dfbs ;kfjs ftZu pokposk, GkJhukfoe ;KM s/ okµNo gqfs ;wogD dh GktBk

Ì gquzv efonk fwbdk j?.

fJj ;wkfie ftt;Ek gqfs ftdo'j dk ;kfjs j? fijVk T[jBK sZsK Ì Bekodk j? fijV/

iksh-gksh ftt;Ek Ì nkXko pDkT[_d/ jB. fJ; ;zpzXh µoD e[wko fbzpkb/ dk ftuko j? L

ÀfJj G?Vh ftt;Ek Ì Bekodh j'Jh pokposk, ;[szsosk, fBnK s/ Goksoh Gkt dh

wzr eoB tkbh ;'u j?.Á4

vkH gKrskpD/ fJ; ;kfjs Ì ihtB d/ nB[Gt Bkb i'Vdk j'fJnk fJ; soQK

gfoGkµs eodk j? L

Àdfbs ;kfjs ;kv/ ;wki dk dogD j?, i' n;h_ d/fynk j?, nB[Gt ehsk, G'frnk,

ikfDnk, ;wfMnk T[;dk toDB T[s/iBk g{oB j'fJnk j?. dfbs ihtB dh

nfGftnesh ;kv/ ;kfjs dk fJe jfEnko j?.Á5

fJ; bJh dfbs ;kfjs ftnkge spdhbh bJh wkor doµB eodk j?. fJ;

gfoGkµk s'_ ;kc j[zdk j? fe dfbs ;kfjs T[j ftnesh jh fby ;edk j? fi; e'b dfbs

j'D dk nB[Gt j't/, gozs{ fJ; ftZu T[jBK b/yeK Ì µkwb ehsk ik ;edk j? i' fJ; tor

gqfs jwdodh s/ dfbs fdqµNhe'D nB[;ko ;kfjs dh ouBk eo ;ed/ j'D.

T[go'es XkoBktK s'_ ;gµN j[zdk j? fe dfbs ;kfjs j/m fby/ sZsK Ì nkgDk fjZ;k

wzBdk j? L

1H fJj ;wkfie, nkofEe ns/ ;ZfGnkukfoe s"o «s/ S[fNnkJ/ wB[Zy dh t/dBk s/

;zt/dBk Ì nkgDk nkXko pDkT[_dk j?. fi; ftZu b/ye ;t?-wzEB eodk ns/

;fEshnK dk ;ztkd oukT[_dk ;wkfie ihtB nzdob/ fto'XK, NeoktK, sDktK Ì

;kwQD/ fbnkT[_dk j?.

2H ;wkfie fBnK dh wzr s/ ;wkfie n;wkBsk d/ ¥ksw/ dh wzr eodk j?.

173

3H Gkosh ;wkfie pDso d/ Bekoksfwe ;zrmBekoh sZsK dk fto'X eodk j?.

4H ;wkfie Bt-fBowkD dh b'V «s/ }'o fdzdk j?.

5H Gkosh fJfsjk; dh ;wkfie pDso ftZu, T[jBK xNBktK, ybBkfJeK Ì fBzddk j?

fi; ekoB fJe ftnesh d{i/ s'_ jhDk j'fJnk j?.

gzikph ejkDh ftZu iksh|iwksh ihtB dh g/µekoh fe;/ Bk fe;/ o{g ftZu j[zdh ojh

j?. gfjb/ d"o ftZu fJj nkdoµtkdh-;[Xkotkdh ftukoXkok s'_, d{i/ d"o «u gqrshtkdh

ftukoXkok s'_, sh;o/ d"o «u nkb'uBksfwe :EkoEtkdh ftukoXkok s'_ gqGkfts ojh j?.

go u"E/ d"o dh ejkDh Gko{ o{g ftZu iksh, ihtB :EkoE, fuzsB s/ u/sBk Bkb g/µ j' ojh

j?. fJ; dk w[Zy ekoB 1990 s'_ pknd pj[s ;ko/ T[jBK ;kfjsekoK dk ;kfjs ftZu ;orow

j'Dk j? fijV/ fBwB ;wMhnK iKdhnK ikshnK Bkb ;zpzX oZyd/ jB. Gkt/_ T[j 1990 s'_

gfjbK th ;B go T[j tZvh frDsh ftZu Bjh_ ;B. d{ik ekoB fJj ;h fe T[j iks Ì iwksh

fdqµNh ftZu'_ t/yd/ j'J/, jZb :[es ejkDh dh ouBk eod/ j'J/, iwksh g?_sV/ Ì fe;/ Bk fe;/

o{g ftZu g/µ eoBk nkgDk nkdoµ wzBd/ ;B. fJ; d"o dh gzikph ejkDh pko/ vkH XBtzs

e"o dh fNZgDh wjZstg{oB j? L

Àgzikph ejkDh d/ ;zouBksfwe nfXn?B bJh thjth_ ;dh dk nzsbk djkek

(1990-2000) gzikph ejkDh dh fJfsjkf;e fBozsosk ftZu nkgDh sk;ho eoe/

fJe Bt/_ w'V dk ;{ue pfDnk j?. fgSb/ e[M ;kbK ftZu ftµtftnkgheoB d/

tosko/ B/, T[~so nkX[fBe JhE'; B/, ;{uBk seBkb'ih B/ ;w[Zu/ wkBth ;wki dh

fJfsjkf;e rsh Ì fit/_ gqGkfts s/ T[s/fis ehsk j?, T[j gfjb/ ;kfonK

toskfonK Bkb'_ r[Dksfwe fGzBsk oZydk j?. ftukoK ns/ ;z;koK dh fizBh

pj[ftXtsk s/ pj[;tzBsk w"i{dk ;wki ftZu B}o nk ojh j?, J/Bh µkfJd gfjbK

ed/ Bjh_ ;h. ni/ fJ; ;dh dh rZb j? fe wkoe;tkd B/ ;wki Ì µ'µe ns/ µ'fµs

174

ftZu tzfvnk do;k e/ ;wkfie u/sBk ftZu fJBebkph w'V fbnKdk ;h ns/

gqrshtkdh bfjo B/ fJ;Ì ftnkge j[zrkok Go iB;kXkoB bJh th fJj ;wkfie

;Zu ;wMDr'uok pDk fdZsk ;h. go w"i{dk ;wki ftZu ekp} µeshnK dhnK

tzBrhnK J/BhnK ifNb s/ pj[gosh j' rJhnK jB fe µesh ns/ ;Zu ftub/ ;zpzX

Ì gSkDBk i/ n;zGt Bjh_ sK n"yk }o{o j' frnk j?.Á6

1990 s'_ pknd dh f}nkdk frDsh ejkDh iksh nkXkfos j?. fJ; ejkDh dk w[Zy

nkXko fJfsjk; w[Zy s/ toswkB ;fEshnK ftZu fBwB ikshnK dh ;wkfie, nkofEe,

okiBhfse ;fEshnK dk ;kfjse w[bKeD j?. fJ; Ì dfbsK iK fBwB iksh ihtB d/

o{gKsoB dh g/µekoh dh ejkDh th fejk ik ;edk j?. fJj ;wkih gqtorK dh ;wkB-

nzsosk dh ejkDh th j? feT[_fe fJj ejkDh fJe' ;wki ftZu ofjzd/ ftfGzB ;wkfie

gqtorK d/ ihtB dh g/µekoh eodh j'Jh, d'tK ftub/ fto'Xh s/ ;ztkdh ;zpzXK Ì do;kT[_dh

j?. fJ; ejkDh dh ftµ/µsk fJj th j? fe fJ; B/ fBwB iksh iwksh ihtB d/ nzdob/ fto'XK

Ì ;kwQD/ fbnKdk j?. Gkt/_ iksh u/sBk dh ejkDh f;ZX/ s"o «s/ okiBhsh s'_ gqGkfts Bjh_ j?,

fco th fJ; ftZu e'Jh µZe Bjh_ fe pj[iB ;wki gkoNh B/ iksh u/sBk Ì c?bkT[D ftZu

:'rdkB gkfJnk j?. fJ; d/ ;wkB-nzso jh Xow nkXkfos Gkosh iBsk gkoNh dk T[EkB

j'Dk, d{;oh wjZstg{oB xNBk wzfBnk ik ;edk j?. d{i/ gk;/ Gkosh iBsk gkoNh B/ Xow

d/ J/izv/ okjh_ iks nkXkfos okyt/_eoB dk fto'X ehsk id'_ iBsk db rmi'V ;oeko B/

gSVhnK µq/DhnK bJh 27% okyt/_eoB dk fpb gk; eoBk ukfjnk sK iksh u/sBk gqpb

j'Jh. sh;ok gfjb{ fJj pDdk j? fe fBZiheoB ekoB xNdhnK ;oekoh B"eohnK d/ vo B/

;kohnK ikshnK ftZu p/u?Bh ns/ nµKsh c?bkJh j?. fJ; nkofEe, ;wkfie Neokn Ì

okiBhfse jZbk ;/aoh B/ iksh s/ Xowrs NeoktK Ì tXkfJnk j?.

fJ;/ d"o «u gotk;h dfbsK B/ gzikp ftZu ªnkofEe ;jkfJsk« okjh_ iksh u/sBk

175

Ì gquzv ehsk. nkgDh uzrh nkofEe ;fEsh ekoB, T[j nkgDh ntu/sBh bVkJh gzikp

nzdo ikshrs NeoktK ftZu fBwB ikshnK dh fiZs okjh_ ;keko eoBk ukj[zd/ ;B. fJ; bJh

ftfGzB ikshtkdh ;zrmB j'_d ftZu nkJ/, fiBQK dk nehdk sK iksh ftt;Ek dk fto'X eoBk

;h, go T[j nkgD/ nehfdnK Ì µ[ZX Bk eo ;e/.

Xkofwe gZy s'_ ykfb;skBh bfjo d/ ¥ksw/ s'_ pknd (fijVk jo/ fJBebkp s'_

pknd f;Zy gSkD d/ o{g ftZu g/µ j'fJnk ;h) gzikp ftZu v/fonK B/ pj[s ftek; ehsk.

f;Zy Xow ftZu c?b/ irho{ sZsK s'_ w[esh bJh, dfbsK B/ v/fonK tZb o[¥ ehsk, fiZE/ dkntk

ehsk iKdk j? fe fJZE/ r[od[nkfonK dh soQK e'Jh ftseok Bjh_ ehsk iKdk. fJjBK ftZu

fBo'b jh ikshrs oftdk; Bkwh v/o/, fBozekoh v/ok, okXk ;[nkwh v/ok ns/ ;Zuk ;"dk v/ok

nkfd µkwb jB. fJ; Bkb gzikp dh f;Zy w{btkdh Xkok Ì pj[s B[e;kB gj[zfunk ns/

gzikp dh f;Zy Xow okiBhsh (nekbh db) B/ th ykfb;skB dk J/izvk nZy'_ go'y/ eoe/,

e/tb ;Zsk Ì soihj fdZsh. w{btkdh f;ZyK B/ nk;Nohnk ftZu oftdk; ;zgodkfJ Bkb

;zpzfXs ;zs okwBzd Ì f;Zyh ofjs wfonkdk d/ ngwkB sfjs esb ehsk. fJ; s'_ gfjbK

sZbQD tor/ eKv th fJjBK toskfonK d/ ;p{s pD/. ;' fJZE/ w;bk nkofEe Bk-pokpoh dk

Bk j' e/ fJe d{i/ dh j'_d Ì BekoBk pfDnk fi; dk ;kXB s/ ;q's Xow pfDnk j?.

gzikph ejkDh fJjBK w;fbnK Ì pVh rzGhosk s/ fµZds Bkb cVdh j?. fJ; ;zpzXh

T[jBK ejkDhekoK B/ ejkDhnK dh ouBk ehsh fijV/ fJ; ihtB Bkb f;ZX/ s"o «s/ i[V/ j'J/

;B, Gkt fiBQK e'b w"fbe nB[Gt ;h. fJ; d/ Bkb jh T[jBK ejkDhekoK B/ th ejkDhnK dh

ouBk ehsh fiBQK dk Gkt/_ fJ; ihtB ;zpzXh w"fbe nB[Gt Bjh_ ;h, go B/V/ d/ pkt;sk j'D

ekoB, fJ; ihtB ftZu sZeD dh }o{os wfj;{; eod/ jB. n;h_ fJjBK ejkDhekoK Ì d'

GkrK ftZu tzfvnk j?, fJe T[j fiBQK dk fJ; ihtB pko/ w"fbe nB[Gt j?, d{;o/ T[j fiBQK

dh fJ; ihtB Ì BhM Bkb sZeD dh fJZSk j??.

176

gfjbh µq/Dh ftZu n;h_ nsoihs, bkb f;zx, pbd/t f;zx, feogkb e}ke, BSZso,

gq/w r'oyh, w'jB bkb fcb'ohnk (shi/ gVkn d/ ejkDheko fijV/ ni/ sZe th ejkDh fby

oj/ jB), u"E/ gVkn d/ ;o{g f;nkbth, ;otwhs, r[owhs efVnkbth, Grtzs o;{bg[oh,

wZyD wkB, uoBihs f;zx frZb, r[owhs f;zrb nkfd µkwb ehs/ ik ;ed/ jB. d{;oh µq/Dh

ftZu fizdo, i;ftzdo f;zx, ;[yihs, tfonkw ;zX{, wfBzdo eKr, pbftzdo ro/tkb,

pbfizdo B;okbh, jofizdo f;zx ;{o/tkbhnk, pbd/t f;zx Xkbhtkb, pbd/t f;zx Yh_v;k,

sbftzdo, nkfd µkwb ehs/ ik ;ed/ jB. fiBQK B/ nkgDh ejkDh ftZu j'o w;fbnK d/ Bkb-

Bkb iksh w;fbnK Ì nkXko pDkfJnk j?.

gzikph dh iksh u/sBk dh ejkDh ;wki dhnK fJfsjkf;e ns/ toswkB ;fEshnK

ftZu'_ nkgDk w[jKdok xVdh j?. fJ; dk g?okvkJhw ;wkfie n;wkBsk, ;wkfie nfBnK,

;wkfie Bk pokpoh, ;wkfie ftseok, ;wkfiesk ekoB nkofEe ;q'sK s'_ d{oh,

;ZfGnkukfoe gqfswkBK s'_ S'Nk eo e/ d/yD dk ;zskg, fBwB iksh ihtB :EkoE s/ T[; Bkb

i[VhnK ;wkfie-wkBf;e-nkofEe gosK nfjw gZy pDd/ jB.

w'jB bkb fcb"ohnk gzikph ;wkfie ihtB ftZu'_ iksh g;koK Ì fiZE/ u/sB gZXo «s/

;wMdk j?, T[¿ZE/ T[; Ì ntu/sBh gZXo «s/ g;kodk j?. T[; dh ¥k;hns fJj ojh j? fe T[;

B/ ;N/N ;?eNo ftZu ezw eod/ ftfGzB ikshnK d/ b'eK dh wkBf;esk Ì g{oh soQK gefVnk

j?. feT[_fe ;N/N ;?eNo ftZu okyt/_eoB B/ tZyo/ ;wkfie ;w{jK Ì iBw fdZsk j? fijV/

pkjob/ gkf;U_ d/yfdnK iwksh fdykJh fdzd/ jB, go nzdo'_ d/yfdnK T[jBK d/ w;b/

ikshrs jh jB. fJjBK w;fbnK Ì iwksK ftZu iksK dh gqfsfefonk ftZu'_ th d/fynk

frnk j?. w'jB bkb fcb"ohnK fJjBK rZbK Ì pj[s v{zxkJh Bkb cVdk j?. T[; dk d{;ok

g;ko ntu/sB wB dhnK gosK ftZu'_ iksh dh rfjokJh j?. fJ; ftZu ;oekoh B"eoh eodk

fBwB iksh w[bk}w irho{ ntu/sB s/ T[;o/ ;wkfie YKu/ ftZu jhDk wfj;{; eodk j? id'_

177

T[; Ì fgzv dk bkrh ;wM e/ ª;odkoh« fdZsh iKdh j?. fJj ejkDh dfbs ntu/sB dh j?

fijk pdbdhnK j'fJnK gfo;fEshnK ftZu th jk}o ofjzdk j?.

fJ; µq/Dh dk d{;ok ejkDheko ;o{g f;nkbth j?. fJj ejkDheko gzikph ;wki

ftZu T[¿Zu ikshnK ns/ fBwB ikshnK ftub/ Neokn Ì g/µ eoB ns/ fJ; ftubhnK

nkofEe-;ZfGnkukfoe gosK Ì y'bQ ;eD tkbk ejkDheko j?. vkH r[owhs eZbowkioh T[;

d/ gfjb/ ejkDh ;zrqfj dh G{fwek ªnkjs j' ojhnK ;zt/dBktK dk eEkeko« ftZu fbydk j? L

ÀT[; dhnK ejkDhnK dh w{b tck gzikph ihtB dhnK nfs-g/uhdk s/ r[zMbdko

wkBth_ ;thfeqshnK s/ n;thfeqshnK d[nkb/ x[zwdh j?. ;wkfie pdbkt bJh

e/_dfos j' ojhnK µeshnK dk T[b/y th eodh j?. tosko/ d/ gZXo s/ ejkDh dh

pDso s/ p[Dso okjh_ gzikph ;wki dh ufoZsors ykwhnK s/ e{DK Ì th

nfGftnes eodh j?. fJjBK ejkDhnK d/ gkm okjh_ fJe T[sghVB|fJe

:ksBk|fJe e[zmk d/ o{g «u ;wkfie ftdo'j bJh nkeq'µ dh GktBk th j? fes/-fes/

bkukoh th.Á7

;o{g f;nkbth d/ d' ejkDh ;zrqfj ªfgzv ni/ fiT[_dk j?« ns/ ªB/oQ/ d/ tk;h« dfbs

ihtB d/ rfjo/ :EkoE Bkb i[V/ jB fi; ftZu'_ fJ; ihtB dhnK d[µtkohnK, n"eVK, jhD-

GktBk, nkeq'µ, bkukoh d/yh ik ;edh j?. T[; dh ejkDh ftZu'_ dfbs okiBhsh d/ T[Gko,

ftek; s/ gsB Ì th d/fynk ik ;edk j?. T[;dk gfjbk ejkDh ;zrqfj ªfgzv ni/ fiT[_dk

j?« fgzv d/ ezwh ewhDk d/ T[¿Zu iksh b'eK Bkb eko'pkoh ;zpzXK d/ Bk¾-Bk¾, T[¿Zu iksh b'eK

dhnK ;ZfGnkukfoe dwBekoh BhshnK Ì T[ikro eodk j?. T[; dh ejkDh ªo/g« fgzv ftZu

nkofEe s"o «s/ ;gzB iksK tZb'_ nkofEe s"o «s/ ew}'o iksK dh ekÌBh Yzr sohfenK Bkb

ehs/ iKd/ µ'µD d/ fJod-frod x[zwdh j?. ;[yihs dk Gok (nkofEe s"o s/ ;gzB ns/ iZN)

i;tho dh G?D (nkofEe s"o s/ ftgzB ns/ fBwB iksh) dk pbkseko eoB dh e'fµµ sK

178

eodk j? feT[_fe ;[yihs d/ fgsk B/ ykbh goB'N s/ i;tho d/ fgsk dk nzr{mk brkfJnk

j'fJnk j?. go fJ; d/ ;wkB-nzso jh ;[yihs s/ i;tho f;Zfynk s/ y/v y/so ftZu nfjw

;EkB oZyd/ j'J/ Neokth_ ;fEsh ftZu ftuod/ jB. T[j (;[yihs) µohoe s"o «s/ ew}'o

j[zd/ j'J/ th, ;wkfie wB';ozuBk ftZu'_ d/ydh, T[;Ì BÕos eodh j?, go wB'-µohoe

;fEshnK ftZu'_ T[;Ì G'rdh j?. j[D id'_ ;[yihs d/ Gok B/ i;tho dh G?D dk o/g ehsk j?,

j[D T[j i;tho Ì n;bh ekotkJh s'_ o'eD bJh wkBf;e y/v y/vDk ukj[zdh j?. ejkDh d/

nyho ftub/ fJj µpd ejkDh ftub/ ªo/g« Ì ;wMD ftZu g{oh soQK ;jkJh j[zd/ jB L

Àgo ftukoh ;[yihs eh ikDdh ;h fe eZbQ T[jdk Gok T[jdh G?D Ì o/g eoB ik

fojk ;h s/ nZi T[;/ G?D d/ Gok Ì o/g eoB ik ojh ;hHHH.Á8

fJ; d/ Bkb jh ejkDheko T[jBK ;wkfie gfotosBK dk f}eo eodk j? fijV/

f;Zfynk ekoB nk ojh u/sBk dk fjZ;k jB. go fJj gfotosB okiBhfse s"o «s/

µeshµkbh Bk j'D ekoB tZv/ o{g ftZu fdykJh Bjh_ d/ oj/. f;nkbth dh ejkDh ªi?b'« th

fJ;/ so} dh ejkDh j?. fiZE/ gqkfJwoh ;e{b ftZu gVQfdnK i?b' ioB?b e"o ;h go nkofEe

;fEsh ew}'o j'D ekoB T[;Ì nwbh Bkb ftnkj eotkT[Dk fgnk. T[j µoho Ì fJe ;kXB

d/ s"o «s/ tos e/ nkgD/ gfotko dh dµk ;[XkoB dh fJZS[e j?. go T[; dh p"fXe u/sBk

nkgD/ gfotko ns/ oZy/ (fi; f}wh_dko d/ y/s ftZu ezw eodh j? s/ ;ohoe ;zpzX jB) d/

gfotko dh nkofEesk pko/ g{oh ikDeko j?. T[j oZy/ Ì Bkb dh }whB m/e/ «s/ b? e/ nkgDh

nkwdB tXkT[D dh ;bkj fdzdh j? go nkg fJjBK ª;bkjK« dk ÕkfJdk Bjh_ b? ;edh.

feT[_fe T[jBK e'b fpbe[b th }whB Bjh_ j?. ejkDh d/ nzs ftZu oZy/ dh gsBh e[;w Bkb

seoko s/ T[;dh nkofEe ;fEsh Ì fJe noE-µk;soh tKr ;kwQD/ fbnkT[_dh j? L

ÀT[jB/ GJhJ/ Ì jke wkoh, Àfbnk ewo/ ftubh nbwkoh ftZu'_ fj;kp feskp tkbh

ekgh eZYe/.Á Àih phph ihÁ GJhnk ewo/ tZb Ì s[o fgnk. Àn;h_ fpibh, gkDh,

179

ykd s/ b/po d/ you/ d/ gzit/_ fjZ;/ d/ g?;/ eNtk e/HHH sK T[gi ftZu'_ nkgD/ ;ho

dk gzitK fjZ;k fbiKd/ n?.HHH fgSb/ ;kb n;h_HHH ;oekoh ;jkfJsk HHH s/ e[M eo}k

b? e/ S'N/-S'N/ ewo/ SZs/ n?HHH bgkJh eoB Ì ni/ ofjzdh n?.Á ioB?b e"o GJhJ/ s'_

ekgh cVe/HHHc'b e/ fdykT[_fdnK roih, Àj[D dZ; e[ZshJ/HHH w?_ s/o/ y;w Ì fet/_ b[ZN

e/ yk rJh<Á ioB?b e"o j'o T[¿Zuk eVeh, Àj[D p'bdh feT[_ Bh<HHH w?_ s/o/ e'b'_

g[SDk Jh g[ZSD?.HHH w?_HHHÁ9

fJ; soQK fJj ejkDh fiZE/ dfbs ihtB nzdobhnK wjhB gosK Ì T[Gkodh j?, T[¿ZE/

f;Zfynk gqkgs eoB fgZS'_ dfbs nzdo nkfJnk ;t?-ftµtk; th ;kwQD/ nkT[_dk j?. fJj

ejkDh T[jBK fwZEK Ì s'Vdh j? fe dfbs b'e f}zwhdko Ì nkB/-pjkB/ fonkfJs fefonktK

okjh_ b[ZNd/ ofjzd/ jB. fJj fwZE GziB i?b' eodh j?, s/ fJj fJe u/sBk dk ;ze/s j?. ªBQ/o/

d/ tk;h-1« ns/ ªBQ/o/ d/ tk;h-2« fBwB iksh iwksh ihtB dhnK uko ghVQhnK dhnK

brkskosk dhnK ejkDhnK jB fi; ftZu Bzd{, d/t, irihs, wBihs, r'bQk s/ whoh gksoK

okjh_ fJ; ihtB dh fJe gqfs fdB pdbdhnK nkofEe ;fEshnK ftZu'_ ;wkfie s/ wkBf;e

;fEsh ftZu e'Jh ;kekoksfwe spdhbh Bk tkgoBh ejkDh dk g?okvkJhw j?. f;nkbth B/

fJ;Ì ªekb/ Bj[znK« d/ ;Õo okjh_ f;ZX eoB dk :sB ehsk j?. fJ; bJh gozgfoe ezw s'_

µfjo ftZu w}d{oh (d/t), w}d{oh s'_ ;N/N ;?eNo (wBihs) sZe dk ;Õo sfj eofdnK,

gotk; XkoB eoB sZe dh pdbdh nkofEesk Ì g/µ ehsk frnk j?. go fgzv ftZu

gozgfoe uwVk ozrD d/ ezw s'_ b? e/ r'bQk d/ gotk; ftZu nzso iksh ftnkj eokT[D sZe

T[jBK dh ;wkfie ;fEsh ftZu e'Jh n;o Bjh_ g?_dk. ejkDh ftZu id'_ r'bQK d/ gsh dh (i'

iZN iksh dk j?) w"s j[zdh j? sK T[;d/ S'N/ Gok d/ bV brkJh iKdh j? sK fJj iksh gqEk

nzdobk }fjo fco c?bdk j?. iks s'_ iwks s/ iwks s'_ fco iks dk ;Õo µ[o{ j[zdk j?.

j/m fby/ tkoskbkg s'_ ;gµN j[zdk j? fe µfjoheoB, iwksh ;Õo, fJe' Xow, gotk; d/

180

j[zfdnK th fJj toskok T[;/ soQK ekfJw ofjzdk j? L

Àw?_ nkgD/ Bkb j' oj/ XZe/ Ì o'eD dh e'Jh soehp nkgD/ wB ftZu pDk jh ojh

;KHHH fe w?_ oks Ì ;[ygqhs Ì Bkb d/ ewo/ ftZu «eZm/ j'J/ w[zv/ Ì efjzfdnK ;[D fbnk,

Àuwkoh s/ pE/oh uoph uVQhn?HHH u{; bU uko/ gkf;nK s'_HHH uZ; bU.Á10

;' fBwB iksh iwksh s/ fBwB iksh T[¿Zu ikshnK d/ nkofEe toskfonK ftZu T[¿Zu

iksh d/ b'eK dh wkBf;esk T[;/ soQK ezw eodh j? fi; soQK dfbsK d/ ftjfVnK dhnK n"osK

gqfs j[zdh j?. vkH r[owhs eZbowkioh nB[;ko L

ÀªB/Qo/ dk (d/) tk;h« ejkDh nkgD/-nkg dfbs ihtB dh w[Ybh ªpDso« Ì

:EkofEe Yzr Bkb g/µ eodh j?. fJ; ejkDh Ì fJ; ;zrqfj dhnK pkeh ejkDhnK

okjh_ g/µ t;s{ :EkoE dk w{b jh wzfBnk ikDk ukjhdk j?, fJ; d/ T[;ko ftZu

eEkeko B/ pkeh ejkDhnK Ì dfbs ihtB ftZu nkJhnK ftnkge okiBhse u/sBk

d/ gq;zr ftZu ebw pZX ehsk j?.Á11

fJ;/ soQK ;o{g f;nkbth dh ejkDh ªfJe p/dktk j'o« dfbs bfjo d/ fBek;,

ftek; s/ ftBkµ dh ejkDh d/ Bkb-Bkb dfbs d/ ;jh noEK Ì T[ikro eodh j?. fJ;

ejkDh Ì pj[iB ;wki gkoNh d/ fBowkD dk ;zy/g fJfsjk; th fejk ik ;edk j?. T[; B/

pkw;/c, vhHn?¿Z;Hc'o s'_ phHn?¿Z;HghH pDB sZe dhnK pj[s ;kohnK xNBktK Ì rbgh

fposKs ftZu Ykf¾nk j?. T[; B/ T[jBK ;kohnK xNBktK Ì g/µ ehsk j? fe fejV/ ekoBK eoe/

fgzvK s/ µfjoK ftZu'_ b'eK dk e/vo phHn?¿Z;HghH Bkb'_ fet/_ N[ZfNnk j?. ejkDh dk wjZstg{oB

gZy fJj th j? fe ejkDheko B/ dfbs dk n;bh gfog/y T[xkVB dh e'fµµ ehsh j?.

Grtzs o;{bg[oh dh ejkDh ªnkdh vzek« th fJ;/ okiBhfse gfog/y ftZu ftukoh ik

;edh j?. fJj ejkDh th fiZE/ dfbs ihtB nzdobhnK gosK Ì y'bQdh j?, T[¿ZE/ ftfGzB

ikshnK ftZu Xow nkXkfos tyo/ftnK Ì th ;kwQD/ fbnkT[_dh j?. ªnkdh vzek« nkfd Xow

181

wzvb bfjo s'_ b? e/ ftnkBk r'bh eKv sZe dhnK xNBktK Ì nkgD/ eb/to ftZu b?_dh j'Jh

nkgD/-nkg ftZu dfbs f;nk;s s/ dfbs f;nk;s d/ ;wkB-nzso j'o f;nk;sK Bkb

s[bBk eodh j?. ejkDh ftnkBk r'¾h eKv d/ ;Zu dh sbkµ T[j nkfd XowhnK ns/ f;ZyK

d/ fto'X dh fJfsjkf;esk ftZu'_ eodh j?. nZi th fJjh ;fEsh pDh j'Jh j? fe nkfd Xow

othdk;hnk Xow ftZu spdhb j' frnk j?, s/ f;ZyK dk fJe ;owkJ/dko fjZ;k ni/ th fJ;

Xow d/ fto'X ftZu G[rs fojk j?. fi;B/ nk;Nohnk ftZu othdk;hnk wZs d/ fJe ;zs dk

esb ehsk j?. fi; d/ f;ZN/ ti'_ gzikp d/ pj[s ;ko/ f}fbQnK ftZu fjz;k c?bh j?.

fJ; bJh dfbs ejkDh ;wkfie ftseo/, nfBnK dh fJfsjkf;esk ftZu'_ Xowrs

dzfrnK sZe nkgDh gj[zu pDkT[_dh j?. fJ;/ soQK Grtzs o;{bg[oh dh ejkDh ªiVQK« dfbs

ihtB ftub/ Xkofwesk Bkb i[V/ ntu/sB Bkb ;zpzfXs j?. wkBf;esk s/ ntu/sB Bkb i[V/

j'J/ ftnesh dh Xkofwesk T[;dh ;wkfie u/sBk s'_ nZr/ bzx iKdh j?. fJj Xkofwesk th

;EkfBe ;o'ekoK Bkb i[Vh j'Jh j?. ejkDh dk w?_ gkso ªp[ZX ftjko« pDkT[Dk ukj[zdk j? ns/

fJ; wkfXnw okjh_ nzp/deo dh ftukoXkok Ì c?bkT[Dk ukj[zdk j?. Gkt/_ T[j (b'e) p[ZX s/

nzp/deo dh fJfsjkf;e G{fwek Ì ;wMd/ jB go oftdk;hnk Xow s'_ goQK ikD bJh fe;/

th soQK fsnko Bjh_ jB.

Grtzs o;bg{oh dh fJe j'o ejkDh ªvke{w?_Noh« th dfbs ihtB :EkoE Ì g/µ

eodh j? fi; ftZu wk;h tfonkwh nkgD/ gsh, g[Zso dk i[bw ;fjzdh j'Jh, emB ihtB

pshs eo ojh j?. gsh B/ T[; Ì fsnkr e/ j'o ftnkj eotk fbnk j?, g[Zso dh fJe gsBh

T[; Ì SZv rJh j?, d{;oh pdubB j' rJh j?, g's/ g'sohnK e[okj/ gJ/ j'J/ jB. J/B/

wkBf;e-;ohoe eµN MZb b?D d/ pkti{d T[j nkgD/ g[Zso Bkb ofjD dh sKx oZydh j?.

fJ; soQK dh j'o ejkDh ªwoB o[Zs« th fBwB iksh ihtB d/ B?r/fNt (Bekoksfwe) :EkoE

Ì T[Gkodh ejkDh j? fi; ftZu w?_ gkso d/ fgsk (fuozih bkb) d/ ihtB d/ Bkb-Bkb,

182

;oekoh B"eoh eod/ b'eK dk feodko T[Godk fdykfJnk j?. Grtzs o;{bg[oh dhnK j'o

ejkDhnK ftZu ªofjws w;hj wZN{ dh ihtBh« dfbs ihtB dhnK nzdo{Bh gosK fit/_ fBwB

ikshnK ftZu Xow gfotosB, ;N/N ;?eNo ftZu nkT[D Bkb iksK ftZu iwksh YKuk, ;N/N

;?eNo ftZu ezw eod/ b'eK d/ ;wkfie sDkn :[es ;zpzX, okyt/_eoB dk ftok;sheoB,

dfbs b'eK d[nkok ehs/ ik oj/ nzso-iksh ftnkj nkfd w[ZfdnK «s/ fJe' ;w/_ o'µBh gkT[_dh

j?. fJ; ;zpzXh vkH oiBhµ pjkdo f;zx dh fNZgDh ftukoB:'r j? L

Àofjws w;hj wZN{ dh ihtBh« dfbs ihtB Bkb i[V/ w;fbnK Ì soe:[es o{g

ftZu ;zp'fXs j'D tkbh ejkDh j?. fJj ejkDh fe;/ nko'fgs fuzsB dh EK :Ek

;fEsh Ì g/µ eodh j?. µ'fµs fXo th id'_ µ'µD dh ;fEsh ftZu j[zdh j? sK T[j

th T[;/ soQK ftjko eodh j?. fJ; ;fEsh dh g/µekoh :EkoE dk soe:[es o{g

j?.Á12

r[owhs f;zx f;zrb gzikp dh nkofEe ;fEsh ftZu nkT[_d/ gfotosB ekoB

;wkfie o{gKsoB Ì g/µ eoB tkbk ejkDheko j?. T[;dhnK pj[s ;kohnK ejkDhnK fgzvK

ftZu f}zwhdkoK (iZN) ns/ y/s w}d{oK d/ nkofEe ;wkfie ;zeN ekoB pdbdh wkBf;esk

d/ fpzp ftZu YbhnK j'JhnK jB. Gkt/_ fJj w;bk jo/ fJBebkp s'_ pknd s/}h Bkb

T[Gfonk ;h go fJ; B/ pj[sh s{b 1990 s'_ pknd fBZiheoB, T[dkoheoB dhnK BhshnK

sfjs y/sh-pkVh d/ j'o fBxko s'_ pknd cVh j?. T[; dh ejkDh ªirhok« gzikp dh pdbdh

nkofEe ;wkfie fdµk s/ dµk Ì g/µ eodh j?, fi; ftZu irhok nkgD/ ntu/sB ftZu'_

jzekoh wkBf;esk dk gqrNktk eofdnK, T[;/ soQK gqfsfefonk eodk j? fit/_ nshs ftZu

j'fJnk eodk ;h. T[j id'_ fgzv ftZu fBwB iksh b'eK d/ ftjV/ ftZu fdjkVh bJh fdjkVhnk

(w}d{o) b?D iKdk j? sK T[j (ftjV/ tkb/ b'e) T[; Ì itkp d/ fdzd/ jB. T[; dh

gqfsfefonk ftZu irhok j/m fby/ µpd p'bdk j? L

183

ÀT[jBK eokVK B/ itkp d/skHHH ny/ jw Bjh_ eo/_r/ s[wjkok ezw.Á irho/ B/ vwo{

tikT[D tkfbnK tKr jZEK ns/ nZyK dhnK g[sbhnK Ì fJe' skb ftZu BukfJnk.

ÀuVQB w/o/ y/s dh tZNHHHg[Zs pDk e/ Bk SZfvnk w/o/ gfsT[fonK ÌHHH w?Ì irhok iZN

Bk nkyhHHH t/yh e/oK jKHHH s{z ikj gkDh dk frbk; fbnk, ;zx ;[edk iKd?.Á13

go fgzv ftubh nkofEe ;fEsh pdb rJh j?. jo/ fJBebkp s'_ pknd fgzv ftZu

feo;kD s/ y/s w}d{o dk foµsk N[ZN frnk. fgzv d/ w}d{o µfjo nk e/ w}d{oh eoB bZr/,

e[M fµbgh ekohro pD/ s/ e[M ;N/N ;?eNo dk fjZ;k pD rJ/. feo;kDh s/ w}d{o dk

t;s{nK b?D d/D d/ fonkfJs dk foµsk N[ZN frnk. w}d{o s/ feo;kD dk foµsk wzvh okjh_

i[fVnk. w}d{o Bed w}d{oh b?D s'_ pknd t;sK ¥ohdD bZfrnk ns/ feo;kD jo uh}

Ì w[BkÕ/ dh fposh Bkb t/uD bZfrnk. fJ; soQK w}d{oh s/ t;s{ dk tNKdok ¥sw j[zdk

j'fJnk fto'Xh foµfsnK ftZu spdhb j' frnk. ejkDh ftub/ gkso ftfGzB feZfsnK ftZu

o[M/ j'J/ jB. T[j irho/ dhnK rZbK dk B'fN; b?_d/ j'J/, ngµpd p'bd/ jB L

Àid E'Ì efjsk pJh ;kv/ Bkb rZb eo' i' eoBh n?HHH ikU n;h_ Bh G/iDh nkgDh

wK E'v/ ezw eko s/HHH j[D n;h_ ;[Zy Bkb d't/_ Gok ewkT[D bZr gJ/ nK. j[D ;kvh

wK dk nkokw eoB dk NkfJw n?.Á fdnkb B/ e[M f}nkdk jh row j[zfdnK fejk.

Àuzrk c/o ufVQU w/o/ y/s dh tZNQ ;kfbnK dhnK bZsK Bk tZY ;[ZNhnK sKHHH ny/ iks

dh e'jV feobh µshoK Bkb iZc/HHH UJ/ j[D E'vh fpob/ NkN/ Bkb fgZm bZrdh j?HHH<

ÀrkbQK Bk eZYh_ UJ/ e[Zfsnk iZNkHHHH ik s[o iK n?E'_. fes/ j'o Bk wkVk eotk e/ ikJh

n?E'_, y/s dh tZN sK s{z gfjbK th Bh uVQB fdzdk fe;/ Ì. nZi fejVk s{z e'Jh

nkb'eko rZb eoh n?.Á j[D o[bdk th GZmh tKr sg frnk ;h.14

ªv[pd/ ;{oi dh bkbh« ejkDh fgzvK ftZu fBwB iksh ftZu'_ nkofEe T[Gko b? e/, E'VQk

T[¿Zuk ihtB ihD dh sKx oZyd/ ;w{j gqfs T[¿Zu iksh (fgzvK ftZu ¥k; eo e/ iZN) dh BÕos

184

ns/ fto'X Ì do;kT[_dh j?. fJj BÕos s/ fto'X fjz;ksfwe o{g Xkodk j'fJnk esb sZe

eotk fdzd/ jB. fBwB iksh dk r[oBkw f;zx fgzv d/ B/Vb/ µfjo «u fJe fwZb ftZu ;XkoB

w}d{o s'_ c'ow?B bZrDk, T[;d/ fJe bVe/ jogkb dk µfjo «u B"eoh bZrDk, T[¿Zuh iksh

d/ b'eK bJh n;fjD:'r toskok pDdk j?. fJ; n;fjDµhbsk ftZu r[oBkw dh bVeh

btbh dk o/g s/ esb torhnK xNBktK tkgodhnK jB. iZNK d/ w[zv/ izN/ B/ fJj esb ehsk.

go r[oBkw th fJ; dk pdbk b?_fdnK izN/ dk esb eo fdzdk j?. fJj iksh fto'X f;yo

s/ g[Zidh j'Jh tkoskbkg okjh_ ;kwQD/ nkT[_dh j? L

ÀHHHU btbh g[ZsHHH d/y w?_ s/ok pdbk b? fbnkHHH s/ok d[µwD w/o/ g?oK EZb/ ;fjw

foj?HHH d/yHHH w/oh pZuhJ/HHH UHHH UHHH j'HHH UJ/HHH.Á r[oBkw dhnK b/oK n;wkB S{j

ojhnK ;B.15

ªnZr/ dk ;Õo« r[owhs f;zx f;zrb dh dfbs wB[Zy d/ nkofEe s/ ;wkfie ;Õo dh

ejkDh j?. ejkDh dk w[Zy gkso oDihs fijVk Çohp s/ fdjkVhdko gfotko ftZu g?dk

j'fJnk j?. T[j ¥[d th w}d{oh eodk-eodk gVQdk j'fJnk fJe wfjew/ ftZu eboe dh

B"eoh gqkgs eodk j?. ;N/N ;?eNo ftZu iksh gqpzX dh j'_d dk gsk Ud'_ bZrdk j? id'_

T[;d/ ;kEh w[bk}w T[; dh S'Nh iks ekoB T[; Ì nkgD/ Bkb oZyD s'_ fJBeko eo fdzd/ jB.

fJ; soQK fJ; ejkDh dk gkso id'_ gfjbK fBwB nkofEesk ftZu'_ µohoe s/

wkBf;e w[µZes okjh_ T[Go iKdk j? go id'_ nkofEesk d/ T[Gko ftZu'_ Bt/_ ;[gB/ f;oiD

dh e'fµµ eodk j?, sK T[; bJh wz}b s/ gj[zuD bJh w[;hpsK yVQhnK ehshnK iKdhnK jB.

fJ; bJh ni/ th T[¿Zu nkofEesk ;wkfie fB:wK dk T[bzxD Bjh_ eo ;edk, go T[¿Zu

iksh s/ T[¿Zu iwks fJjBK fB:wK Ì ed/ th T[bzx ;edh j?. fJ; soQK dhnK j'o ejkDhnK

ftZu wZyD wkB dh ªb'jk jZvk«, d/; oki ekbh dh ª}¥wK d/ o;fsU_«, nkfd ejkDhnK µkwb

ehshnK ik ;edhnK jB.

185

r[owhs efVnkbth fJ; bVh dk fJe j'o ejkDheko j?. fi; B/ fBwB iksh ihtB

nzdobhnK d[;tkohnK, n"eVK, ;zeNK, fto'XK Ì ;kwQD/ fbnKdk j?. T[;dh ªjZvko'Vh s/

o/jVh« ejkDh fBwB iksh ftnesh d/ nkofEe s"o «s/ T[¿Zu/ T[¿Zm ikD wro'_ nkgDh iksh

«s/ r"ot Bk j'D d/ Bkb jhDsk Gkt g?dk j[zd/ jB. ejkDh jZvk o'Vh ftZu tosh iKdh o/jVh

Ì xo'_ pkjo eZYD dh ntu/sBh eµweµ ftZu T[bMh ojh j?. ªnks{ y'ih« ejkDh p"ohnk

iksh d/ nks{ gkso d/ fJ; ;owkJ/dkoh d"o ftZu th nkgDhnK B?fse edoK-ehwsK b? e/

nfjZb yVQ/ ofjD dh ejkDh j?. T[;dh ejkDh ªuhe« fBwB ikshnK ftZu nzsoiksh ftnkj

dh ;wZf;nk Ì Gfty d/ o{g ftZu T[ikro eodh j? fJ; ;zpzXh T[;dhnK j'o ejkDhnK

ªdbdb«, ªo{Vh«, ªdon;b« ftukohnK ik ;edhnK jB.

;' dfbs ejkDhekoK d[nkok fbyhnK rJhnK ejkDhnK j/m fby/ B[efsnK Ì

T[GkodhnK jB L

1H fJj ejkDh fBwB iksh ihtB d/ ntu/sBh g;koK pko/ fposKs f;oidh j'Jh

toswkB s'_ nshs tZb Ì c?bdh j'Jh, Gfty dhnK iVQK sbkµdh j?.

2H fJj ejkDh ;wkfie gqpzX d/ T[; nzµ Ì ;kwQD/ fbnkT[_dh j? fijVk nykT[sh ;KM/

;ZfGnkuko ftZu ª;KMk« d/ yks/ gk, pokposk d/ ;wki dh fwZE g?dk eodh j?.

3H fJj ejkDh gzikp d/ fgzvK ftub/ ftjfVnK s'_ µ[o{ j' e/ gZSwh d/;K d/ eEk wkvb

nkgD/ G{r'fbe y/so ftZu µkwb eodh j'Jh, wkBf;e yV's «s/ ukBDk gkT[_dh j?.

;wkfie rshµhbsk d/ Bkb-Bkb ikshrs ftseo/, fto'X, NeoktK Ì ;kwQD/

fbnkT[_dh j?. Gkt ;wkfie o{gKsoB d/ d"o ftZu iksh dhnK nbkwsk fet/_ ;bkws

ofjzdhnK jB g/µ ehsk j?.

4H fJj ejkDh fBwB iksh ihtB Bkb ;zpzfXs Xkofwe, okiBhfse, nkofEe gqpzXK

Ì ;kwQD/ fbnke/, T[~u torh ;wkfie ;w{jK ;ZfGnkukfoe tyo/ftnK dpdfpnK Ì

186

g/µ eodh j?.

5H fJj iksh u/sBk Ì T[Gkodh j'Jh iks-ftjhB ;wki dh f;oiDk ftZu, T[jBK ekoBK

Ì th sbkµdh j? fiBQK ekoB fJj g?dk j'Jh j?.

6H fJj ejkDh 1990 s'_ gfjbK d/ eEk wkvb Ì T[bzxdh j'Jh fJ; s'_ pknd dh ihtB-

µ?bh dhnK ftfGzB szdK Ì iks-nkXkfos ;wZf;nktK d/ o{g «u Bt/eb/ eEk-fposKs

d/ o{g «u c?bkT[_dk j?.

7H gzikph ftZu fJj ejkDh ;wekbh gzikph ejkDh d/ eEkfµbg Ì nkgD/ eEk fposKs

«u ;w/Ndh j'Jh dfbs wB[Zy dh ftµ/µ nkofEe ;fEsh, ;wkfie wB'dµk,

;ZfGnkukfoe ofjsbK, okiBhfse g/uhdrhnK ftµ/µ fe;w dh Gkµk d/ T[¿Zuko ns/

µpdK dh nkeq'µwJh ;zt/dBk okjh_ o{gKfsqs j[zdh j?.

fJ;/ bVh ftZu T[jBK ejkDhekoK dh ouBk fdqµNh d/yh ik ;edh j? fijV/ fBwB

iksh ftZu'_ Bk j' e/ T[¿Zu iksh ihtB Bkb ;zpzfXs jB. fJjBK ftZu wBw'jB pktk, bkb

f;zx, feogkb e}ke, w[yfsnko f;zx, pbd/t f;zx, dbpho u/sB, r[ow/b wvkjV,

phHn?¿Z;H pho, i'frzdo f;zx fBokbk, ;[oihs pokV, fizdo, i;ftzdo f;zx, sbftzdo f;zx,

jofizdo f;zx ;{o/tkbhnk, wfBzdo f;zx eKr, pbfizdo B;okbh nkfd µkwb jB.

w[yfsnko f;zx dh ejkDh ªp{« r[ow/b f;zx ªr/bh« gkso dh wB';fEsh dh ejkDh

j? id'_ T[j fJe o/b rZvh ftZu ;Õo eodk j'fJnk, gNVh d/ nkb/-d[nkb/ t;hnK j'JhnK

p;shnK d/ ihtB Ì d/ydk j?. nkgD/ nshs Bkb s[bBkT[_dk j'fJnk nkgD/ ihtB ftub/

eµN dk eEkof;; eodk j?. fJ;/ soQK id'_ T[;dh ;hN e'b fJe eZN/ tkbK tkbh fGykoh

n"os id'_ vZp/ ftZu nkT[_dh j? sK T[; Ì nkgDh dkdh Bkb i'V e/ Gkosh ihtB gqpzX ftZu

nkgDh ;fEsh Ì GKgdk j?. n;b ftZu fJj ejkDh T[;d/ u/sB ns/ ntu/sB d/ nko-gko

c?bh j?. fJ; bJh uko/ gk;/ ªp{« iks-gks d/ o{g ftZu c?bh j? fijVh gdkofEe p{ Bkb'_ fes/

187

¥soBke j?. fJ; ;zpzXh ejkDh dk nzs d/fynk ik ;edk j? L

ÀrZvh fjZb gJh. p{j/ ftZuh_ sk}h jtk dk p[Zbk nkfJnk. d{i/ p{j/ ftuh_ fBeb

frnk. rZvh g{oh s/}. yNe-yNe T[;d/ fdwkr «u N;-N;. w[;kfcoK d/ j[Me/.

T[j ;hN T[¿Zs/ p?mD dh pikJ/, NkfJbN ftZu ik tfVnk. uzrh soQK eZgV/ MkV/. jZE

X's/. w{zj T[¿Zs/ fSZN/ wko/. e[obh ehsh. T[; Ì wfj;{; j'fJnk fe p{ sK ni/ th nk

ojh j?.Á16

ªfi; sB bkr/« pbd/t f;zx dh ejkDh fBwB|dfbs ikshnK ftub/ iwksh

¥kf;nK dh wkBf;esk dh ejkDh j?. fJ; ftZu pzsk fijVk i[ZshnK d/ ezw ftZu wkjo s/

T[¿Zu ikshnK Bkb ;zpzX oZyD tkbk j? ns/ eow{ fijVk i[Zsh eZYD dk wkjo j?, d'BK dh

wkBf;e bVkJh ikshnK nzdobh iwksh ¥;bs ;kwQD/ nkT[_dh j?. ejkDheko fBwB iksh

iwksh ihtB ftub/ j'o fBwB ihtB gqfs nkgDh jwdodh fdykT[_dk j'fJnk eow{ d/ Ì

:EkoE g/µ eofdnK Çohph s/ iks dhnK szdK Ì i'VB dh e'fµµ eodk j?. fJj ejkDh

fszB ihtB gosK irhodko dk ihtB, fµbgeko s/ eko'pkoh (fijVk nkg fBwB iksh j?

go nkofEe s"o s/ irhodko s'_ j/mb/ gZXo «s/ eow{ s'_ T[gob/ gZXo «s/ j?) ihtB s/ fJe

e/tb fµbgeko dk ihtB (fi; e'b fµbg s'_ fpBK e[M Bjh_) Ì fdyk ojh j?. fiZE/ eow{

dk µ'µD pzsk ufwnko eodk fdykJh fdzdk j?, fJj toskok iwksh fdykJh fdzdk j?. id'_

fJ; Ì iksh iwksh fdqµNhe'D s'_ d/yd/ jK sK T[~go j/mK sZe r[odk; s'_ pzsk s/ pzs/ s'_

eow{ sZe fµbgeko dk fpzp f;oc bkrh dk T[;odk j?. fJj fJe ftµ/µ fe;w dk iksh

iwksh gd-eqw j? fi; ftZu iwks fJe iks ftZu'_ fefonk eo ojh j?. ejkDh d/ nzs

ftZu r[odk; d/ xo'_ G[Zyk w[fVnk s/ pzs/ tZb'_ nDr"fbnk eow{ p/-;[ZX j' e/ fvZr iKdk j?

fi;dh gqtkj e'Jh Bjh_ eodk L

ÀªfyZM e/ pzs/ B/ T[¿Zm e/ T[; Ì Mzi'fVnk. nZr tKr sgd/ µoho Ì jZE Bjh_ ;h

188

bZrdk s/ eow{ µkfJd p/-;[ZX j'fJnk fgnk ;h. HHH ;kb/ nZi eZbQ d/ w[zv/ p?m/-p?m/

Jh ;"_ iKd/ n?HHH gsk Bjh_ fJjBK Ì ezwK dk fceo ed'_ nkT[D bZr{, j[D w?Ì ikDk

g?D/ X[Zg «u HHHH« pzsk w{zj «u feoV-feoV eodk eow{ Ì T[¿ZE/ jh fgnk SZv e/

nzdo i[Zsh gkT[D ubk frnk.Á17

fJ; soQK eow{ ;ko/ YKu/ dk Gko nkgD/ s/ Y'_dk j'fJnk, ;ko/ f;;Nw dh s;tho

;kv/ ;kwQD/ fbnkT[_dk j?.

ªfJepkbhnk fpnkB« dbpho u/sB dh iksh ;z;ekoK dh wB[Zyh wB T[~go ghvh

geV dh ejkDh j?. w?_ gkso dh iksh ftt;Ek ftZu T[¿Zu nkofEesk s/ T[¿Zu ;wkfie

o[sp/ s/ ekp} b'e dfbsK|fBwB ikshnK d/ fBwB iwksK T[~go f}jBh s/ fi;wkBh ;Zsk

Ì brkskosk ftZu bkr{ eod/ jB fi; Bkb fJj d'BK ikshnK dh wkBf;esk dk fjZ;k pD,

Ud'_ sZe th fJe d{i/ Ì gqGkfts eod/ ofjzd/ jB id'_ sZe fe nkofEe-;wkfie ;fEshnK

«u pj[s ;kohnK spdhbhnK tkgo rJhnK j[zdhnK jB. w?_ gkso dk fgsk iZNK dk ;hoh

j' e/ e/tb xo d/ ezw jh Bjh_ eodk ;r'_ T[;d/ pD/ j'J/ ;wkfie ¥k;/ Ì pukJh oZyD bJh

i/bQ sZe ikD dh e[opkBh th eodk j?. go id'_ w?_ gkso EkD/dko pD e/ fgzv d/ ;ogzu

Ì µokp dh GZmh cVQdk j? sK T[¿ZE/ th ;fEsh nfijh pD iKdh j?. e'Jh ekwk ;ogzu dk

}[ow nkgD/ «s/ b? e/ ;ogzu Ì poh eotk fdzdk j?. ;' fJj ejkDh fiZE/ iksh ;z;ekoK d/

ghVQhrs brkskosk dh j?, T[¿ZE/ ekÌBh T[gukoK dk w}ke th T[vkT[_dh B}o nkT[_dh j?

ns/ w?_ gkso dh wkBf;e ghVk Ì th g/µ eodh j? fi; dk ekoB pj[s e[M pdbD s/ th

iksh ;z;eko dh iVQsk dk ekfJw ofjDk th j?. ejkDh ftZu w?_ gkso d/ fgsk d/ fJj

fpnkB ftuko/ ik ;ed/ jB L

Às{z t/y, T[jdk (;ogzu dk) eoe/ s?Ì nkj nÕ;oh B;hp j'Jh nk. ;Zu ikDh w?_

T[jdhnK fBZehnK fBZehnK yksodkohnK Bjh_ G[Zb ;edk. w?_ ni/ th T[jdh ykso ;{bh

189

uVB Ì fsnko nK.Á18

;' w?_ gkso dk fgsk B?fse edoK-ehwsK dh okyh eodk T[j gkso j? fijVk

fBoGosk d/ sZs okjh_ wkBf;e nXhBsk okjh_ iksh sZs Ì BÕos okjh_ Bjh_ ;r'_

;thfeqsh Bkb wzBdk j?. ;' fBwB iksh dh T[¿Zu iksh T[~go fBoGosk iksh ftt;Ek Ì nZr/

sZe tXkT[D ftZu fJe nfjw o'b ndk eodh j?.

ªjtk ftZu s?odhnK wSbhnK« r[ow/b wvkjV dh ejkDh iks d/ B;bh sZs, fBwB

nkofEesk ekoB emB ihtB, iks b[ekT[D dhnK e'fµµK, fBwB iksh ihtB nzdob/

gfotkfoe wkBf;e ;zeN, fBwB ikshnK dk pj[frDsh ftZu ;N/N ;?eNo d/ ;G s'_ j/mb/

doi/ dh B"eoh gqkgs eoBk nkfd sZsK Ì ;kwQD/ fbnkT[_dh j?. ejkDh ftub/ gkso g{oB

s'_ fpBk e'Jh th gkso ;zihdk Bjh_ j?. go T[; dk ozr o{g ;kÕ j'D ekoB b'e T[;Ì µZe

dh B}o Bkb d/yd/ jB. fi; Bkb T[j iksh gqpzX Ì B;bh s/ nkofEe G/dK okjh_ ;kwQDk

eodk j?. fJ; ;zeN s'_ w[esh bJh T[j nkgDh ekb'Bh SZv e/ ;oekoh e[nkNo ftZu ofjD

bZrdk j?. T[¿ZE/ th fJj ftt;Ek T[;dk fgZSk eodh j? id'_ T[;d/ ;[govzN Ì gsk bZrdk

j? fe T[j uzd' dk bVek j? fijVh T[;d/ xo dh ;ÕkJh eodh ojh j?. id'_ ;[govzN fJ;

r[gs rZb pko/ g{oB s'_ g[Sdk j? sK T[;dk T[so ftuko:'r j? L

À;[gv?_N ;kfjp dh rZb ;[De/ T[;Ì fJe tko sK MNek fijk bZfrnk, T[j p"_db

fijk frnk fe ;[gv?_N ;kfjp d/ ;tkb dk eh itkp d/t/ go c/o ;zGbdk j'fJnk

p'fbnk, ÀT[j fejVk vhH;hH bZrh j'Jhn? ih, fijVk s[jkÌ d;dkHHHHHHÁ19

g{oB dk iks b[ekT[Dk, nkgDh wK pko/ Bk dZ;Dk ;wkfie ftt;Ek ftZu iksh d/

fJod-frod c?fbnk j[zw; j? fi; d/ ;kwQD/ s'_ pknd µowµko j[zdk j? Bk fe jzeko Bkb

Godk j?.

ªsDkU« ejkDh i'frzdo f;zx fBokbk dh j? fijVh fJe' fgzv d/ tZy'-tZyohnK

190

ikshnK d/ B"itkB w[zv/ s/ e[Vh d/ ftnkj eokT[D dh :'iBk pDB ns/ :'iBk d/ c/bQ j' ikD

d/ fJod frod x[zwdh, fi;w dh fsqgsh s/ ¥sw j[zdh j?. iZNK dh pho', othdk;hnK d/ bVe/

irwhs Bkb fgzv'_ GZi e/ ftnkj eotkT[Dk ukj[zdh j?. ejkDh dh ¥k;hns fJ; rZb ftZu

j? fe pho' irwhs Ì BkfJe wzBdh j?, go iksh ftt;Ek dhnK nzdobhnK gosK Ì Bjh_

ikDdh. fJ;/ bJh T[j jo rZb s/ efj fdzdh j? fe Ài/ fes/ w?_ fe;/ iZN d/ g[Zs Bkb bkJh

j[zdh.Á ejkDh efwT{fB;N ftukoXkok, iksh ftukoXkok, irho{ ftuko gqpzX, µohoe

;zpzXK|o[uhnK, fJe d{;o/ dh B}o «u GKitkd, Gftyh ;tkbK s/ B}o gkT[_dh sDkn dk

tksktoB f;oidh j?. d'BK (pho' s/ irwhs) d/ fgzv'_ GZiD dk sDkn sK ¥sw j' frnk j?

go jB/o/ nzdobhnK rshftXhnK iksh ftt;Ek d/ fwN ikD d/ Gftyh ;o'ekoK gqfs sDkn

g?dk eodhnK jB. fgzv'_ GZiD dk Õ?;bk tkg; b?Dk, fco ;wki ftZu ofj e/ jh fJ;dk jZb

bZGDk, jBQ/o/ ftZu pho' dk jZE cVBk s/ d'BK Ì ntu/sBh nktk}K ;[DBk sDkn dk f;yo j?

fJZE/ ejkDh ¥sw j[zdh gqshs j[zdh j?, go fJZE'_ ejkDh µ[o{ j[zdh j?. fJ; ;zpzXh ejkDh dk

nzs fJ; gqeko d/fynk ik ;edk j? L

Àªpho' B/ fgZm G[nk bJh ;h. j[D µkfJd T[j edh jh fwbD. ªeh yZND tkbh« ns/

ªiZN d/ g[Zs tkbh« rZb T[;d/ fdwkr nzdo brksko x[zw ojh ;h.

s[oh iKdh pho' Ì T[;B/ pkj'_ cV fbnk ns/ ;kfJeb d/ T[jb/ fij/ Ì b? frnk.«Á20

;' ;u/s ftnesh fJe tko t/o ;wkfie ;zouBk d/ dpkn ftZu'_ ntu/sB s'_ gqGkfts

c?;b/ b?_d/ jB.

;[oihs pokV dh ejkDh ªskgwkB« fBwB ikshnK ftZu pdb/ dh GktBk ns/ pdbk

b? e/ r"ot wfj;{; eoB «s/ e/_dfos j?. fJj ejkDh dfbs ihtB nzdobhnK T[jBK gosK

Ì y'bQdh j? fi; Bkb fJ; ihtB dk nkofEe, ;wkfie, okiBhfse s/ wB'ftfrnkfBe gZy

T[Go e/ ;kwQD/ nkT[_dk j?. bZXh dk ;j[ok bzwh fpwkoh Bkb fpBK fJbki s'_ wfonk, ;Z; ;'XK

191

b'eK dk w?bQk Y'_dh-Y'_dh w'Jh (fijVk ekÌBh s"o «s/ pzd eo fdZsk frnk j?), bZXh dk gsh

pzs{ p'o v{zxk eoB bJh g[ZNh rJh y{jh ftZu X"D dk wDek N[ND eoe/ wo frnk, bZXh Ì

fgzv d/ ftrV/ w[zfvnK B/ pbkseko eoB s'_ pknd esb eo fdZsk. bZXh dk gZ[so d[Zbk nBkE

j'fJnk, wkfwnK B/ G?Vk toskn ehsk, T[; Bkb i[Vh j'Jh S'Nh s'_ S'Nh ikfJdkd s/ ep}k

ehsk. ;' ejkDh B/ iks d/ nzdobh ;fEsh s/ iks dh j'oBK ikshnK gqfs ;fEsh Ì g/µ ehsk

j?. nyho ftZu d[Zb/ B/ fe;/ d/ wko/ fwjD/ T[~go n;o eoe/ T[jBK dk esb ehsk j? fiBQK

B/ bZXh dk esb eoe/, T[;Ì nBkE pDkfJnk j?. ;' ejkDh iksh BÕos d/ f;¥ob/ gVkn

esb sZe gj[zudh j?. ejkDh dk w[Zy gkso d[Zbk Gkt/_ ;u/s Bjh_, ikshrs BÕos Ì ¥sw

eoB d/ Yzr Jhikd Bjh_ eo ;edk, sK T[;dk ;"yk sohek esb fwfbnk j?. fi; Bkb tesh

s"o «s/ sK fJ; dk jZb brdk j?, go e[M ;w/_ pknd fco T[jh tosko/ ;kwQD/ nkT[D brd/

jB. T[;dh nzdobh BÕos Ì j/m fby/ nB[;ko wkfgnk ik ;edk j? id'_ T[; d/ ;kwQD/ T[;

dh wK dk eksb nkT[_dk j? L

ÀT[; B/ bbekok wko e/ r[ow[y Ì u"e; eofdnK fejk-Àw?_ nK bZXh dk g[Zs d[Zbk.

j' ik e?w nk frnk w?_ s/oh ypo b?HHH s/oh w"s.Á r[ow[y ni/ ;zGb jh fojk ;h fe

d[Zb/ B/ xkg/ d/ gfjb/ tko Bkb jh r[ow[y dk f;o XV Bkb'_ ty eo fdZsk. r[ow[y

d/ ;kEh x[Zeo s/ ;hsk vkrK ;[ZN e/ jtk j' rJ/ ;B. d[Zb/ B/ r[ow[Zy d/ f;o Ì m[Zv/

Bkb o/VfdnK fejk-Àe[Zfsnk iZNk. s/oh w"s w/o/ jZE'_ fbyh ;h,Á T[j bbeko/ wkoh

frnk ns/ r[ow[y dh bkµ d/ N[eV/ eoh frnk.Á21

tfonkw f;zx ;zX{ dh ejkDh ªB" pkoK d;« ftZu fBwB iksh gkso fBzdo dhnK

;wkfie-nkofEe s/ wkBf;e ;fEshnK dk gqrNk j? fijVk fJe c?_N;h d/ o{g ftZu g/µ

j'fJnk j?. T[¿Zu iksh s/ iwksh ihtB dh sKx oZyD ns/ fJ; d/ T[bN ihtB ;fEshnK

tZyohnK j'D ekoB ybkn g?dk j'fJnk j? fi; ftZu wkBf;esk d/ ftfGzB g;ko ;kwQD/ nkJ/

192

jB. fJ; d/ Bkb jh Bt/_ ;kwokitkdh ;ZfGnkuko dk dfbsK T[~go gqGkt g?_dk fdykJh fdzdk

j?. fJ; ;zpzXh vkH Ghw fJzdo f;zx dh fJj fNZgDh g{oh soQK ;kofEe j? L

Àtfonkw ;zX{ dh gqf;ZX ejkDh ªB" pkoK d;« ;kwokitkdh ;ZfGnkuko d/ dfbs

u/sBk T[~go g? oj/ v{zx/ gqGkt Ì ftnzrwJh i[rs Bkb g/µ eodh j?. ejkDh d/ w[Zy

gkso d/ ihtB :EkoE okjh_ fJj ejkDh dZ;Dk ukj[zdh j? fe ;kwokitkd d/

;ZfGnkuko s/ edoK ehwsK B/ BhthnK iksK s/ iwksK d/ ntu/sB Ì nkgD/ ep}/ j/m

eo fbnk j?.Á22

;' fJj ejkDh fiZE/ dfbs ihtB dhnK nzdobhnK gosK Ì ;kwQD/ fbnkT[_dh j?, T[¿ZE/

;kwokih skesK d/ fBwB iksh d/ b'eK sZe dh wko Ì ;kwQD/ fbnkT[_dh j?.

wfBzdo eKr dh ejkDh ªe[Zsh ftjVk« fBwB ikshnK nzdo j'o ikshnK d/ Bkb-Bkb,

iks dh fJfsjkf;esk Ì ftfGzB ekbK ftZu'_ T[x/Vdh j?. fJ; ftZu fiZE/ f;Zy r[o{nK dh

G{fwek r"otµkbh ;Ekfgs j[zdh j? T[~E/ wjkokik oDihs f;zx ekb, p;shtkdh ekb s/

ni'e/ d"o sZe iksh dh ;fEsh ftfGzB fdqµNhe'DK s'_ g/µ j[zdh j?. fJ; ;zpzXh vkH oiBhµ

pjkdo f;zx dh fNZgDh ftuko:'r j? L

ÀejkDh ªe[Zsh ftjVk« fJfsjk; ftZu gJ/ eJh w;fbnK Ì w[ykfsp j?. fJj ejkDh

toswkB d/ ;tkbK Ì f;woshnK okjh_ fJfsjkf;e gq;zrK ;w/s ;zp'fXs j[zdh j?.

fJj n"y/ ekoi Ì ejkDheko g{oh ebk e"µb Bkb BfiZmdk j?. fJ; ftubk dfbs

ihtB eJh gVktK ftZu'_ bzxdk j?. Gkosh ;wki d[nkok m[eokfJnk jkµhnkrq;s

ephbk w[rb oki, oDihs f;zx d/ oki «u'_ j[zdk j'fJnk nzro/}h oki ns/ fco

nk}kdh s'_ pknd d/ gVktK ftZu'_ r[}odk ni'e/ ;wki sZe gj[zudk j?.Á23

fJ; soQK fJfsjkf;e ;zdoG ftZu ouhnK ejkDhnK ftZu wBw'jB pktk dhnK

ªfJebZftnk«, ªfoet«, ªBopbh«l ;o{g f;nkbth dhnK ªekb-ebKso«, ªe[zsh

193

g[ZsoHHHeoB«, s/ Grtzs o;{bg[oh dh ªnkdh vzek« µkwb ehshnK ik ;edhnK jB.

ª}?bdko dk g'sk« ejkDh, ofus i;ftzdo f;zx dh fBwB iksh T[¿Zu-iwks s/ T[¿Zu-

iksh T[¿Zu iwks d/ iksh ntu/sB dh bVkJh dh ejkDh j?. fi; ftZu fBwB iksh gkso

doµB f;zx dodh fijVk gzikp :{Bhtof;Nh ftZu gq'Õ?;o j? nwohek ftZu e'Jh gouk gVQB

nkfJnk j'fJnk j?. T[; dh ;wkfie ;fEsh fJj j? fe fBwB iksh s/ T[¿Zu iksh ;wki d/

b'e nkw b'eK s'_ T[~go T[m frnk wzBd/ jB. fJ; d/ ;wkB-nzso jh r[fozdogkb f;zx ;zX{

fijVk ykfb;skBh bfjo t/b/ woB d/ vo'_ okiBhfse µoB sfjs nwohek gj[zfunk j?. j[D

T[; d/ gZe/ j'D dh ;wf;nk j?, fi; d/ jZb bJh T[j gq'H doµB f;zx dodh Ì efjzdk j?.

T[j fJe d{i/ d/ fgzv d/ j'D ekoB fJe d{i/ d/ gfotkfoe YKfunK pko/ ikDd/ jB. dodh

T[;dh wZdd bJh fe;/ gZsoeko Ì N?bhc'B eo th fdzdk j?. go fJ;/ ;w/_ fgzv'_ ;zX{ d/ fgsk

d/ c'B nkT[D «s/ ;koh ekotkJh fgsk Ì dZ;h iKdh sK T[;d/ fgsk nzdo iks-gks dk cD

T[m yVk j[zdk j?. T[; d/ p'b/ j'J/ µpdK Ì fJ; soQK ;[D ;ed/ j' L

ÀT[jÌ uwkoV/ Ì s{z xo/ dknts «s/ p[bkfJn?HHHihjÌ n;K ed/ g[nKdh Bk pfjD

fdZskHHHs/ T[; Y/v B/ frZbHHHwsbp fe iZNK dh e[VhHHH. uzrk BK ewkJ/_rk g[Zsok

}?bdkoh dkHHH«wohek «u. J/jh ofj frnk ;hHHH uzd ukVQB ÌHHH pkg{ dkd/ dh

;'jDh ;'GkHHH wkV{fenK dhnK ;gkoµK Bkb gZek j'J/_rkHHH fcN bkjBsHHH tkj

g[Zsok tkj!HHHJ/ d{ sK HHHÁ s/ UXo'_ nktk} nkT[Dh pzd j[zdh rJh.Á24

j[D ;zX{ s/ fgsk d[nkok ;woZE ftnesh th iksh BÕos okjh_ S'Nk ehsk frnk

j? s/ fJe Ç?o ;woZEktkB s/ Ç?oekÌBh sohe/ Bkb nwohek p?mk ftnesh tfvnkfJnk ik

fojk j?. ;woZE Ì th ;woZE Bk wzBDk iksh ftt;Ek dh gqkgsh j? fijVh fBwB iksh b'eK

ftZu jhDsk dh GktBk Ì j'o tXkT[_dh j?. dodh iksh ftt;Ek s'_ T[~go T[m e/ ;zX{ dh

wdd eoBk ukj[zdk j?, go T[¿Zu iks dh fJfsjkf;e j?_eV fJ;Ì gqtkB eoB bJh fsnko

194

Bjh_. fJ; s'_ ;kps j[zdk j? fe T[¿Zu ikshnK th fBwB iksh b'eK Ì iks-gks dh wkBf;e

dpkn s'_ w[es Bjh_ j'D d/Dk ukj[zdhnK Gkt/_ T[j b'e fezBh th nkofEe soZeh eo ikD.

fJj ejkDh ;kvhnK nykT[sh ;ZfGnkukfoe ;KMk s/ ftnzrksfwe eNkeµ d/ o{g ftZu g/µ

j'Jh j?.

i;ftzdo f;zx dh fJe j'o ejkDh ªxo dk ihn« g/_v{ YKu/ ftZu T[¿Zu ikshnK

d[nkok fBwB ikshnK Bkb y/vh iKdh wB'ftfrnkfBe y/v dh ejkDh j? fi; y/v d/ fµeko

;okidhB tor/ gksoK Ì j'Dk g?_dk j?. fgzv d/ YKu/ ftZu iksh ;zouBk Ì f;ZX/ o{g ftZu

d/fynk ik ;edk j? fi; «u iE/dkoK dh p}[or n"os dk ftjV/ (mZmh) ftZu w{zj Ye e/

nkT[Dk, w}d{oK Ì iks dk BK b? x{oBk, s/ w"e/ nB[;ko g[uekoBk nkfd µkwb j?. ;oki

dh d/j µesh Ì tos ikDk T[¿Zu iks dh gqkgsh j?. fJ; ;zpzXh oxpho f;zx f;oiDk d/

ftuko r"bD:'r jB L

À;oki fJe pzB/ nfs rohpVk ihtB ihD bJh w}p{o j?. d{i/ pzB/ T[;dh µohoe

µesh fBt/eb/ fij/ Yzr Bkb y[d T[; bJh ns/ eJh j'oK bJh th ;[Zy s/ d[Zy dk

ekoD pDdh j?. iE/dkoK s/ }?bdkoK d/ gfotkoK tZb'_ y/sK s/ xo d/ ezw ftZu

fMVe fwbh g[ueko ;fjs T[;dh µohoe fwjBs dh tos'_ d/ ;wftZE r/i' iK

frnkB' dh T[;d/ µoho tZb bkb;k ns/ nzs ftZu T[;Ì wko d/ t/oftnK okjh_

;q/fDe s/ ftneshrs gq;zr ftZu fi; pohephBh Bkb i;ftzdo f;zx B/ ;oki dh

f}zdrh Ì t/fynk ;wfMnk j? s/ g/µ ehsk, T[; Bkb fJj ejkDh T[;dh tZvh

ouBkswe gqkgsh j' fBpVdh j?.Á25

fJ; soQK fJj ejkDh fBwB iksh ihtB d/ T[; :EkoE Ì ;kwQD/ fbnkT[_dh j? fi;

Ì nkw ejkDheko fe;/ T[d/; fjs be' b?_d/ jB. ejkDh dh ¥k;hns fJj j? fe ;koh

ejkDh ftZu ;oki pj[s xZN p'bdk j?, p; T[; dhnK fefonktK jh p'bdhnK jB, go T[;

195

dhnK fto'Xh ;fEshnK ;gkN o{g ftZu ;kwQD/ nkT[_dhnK gzikp d/ f;Zy ;owkJ/dkoK,

iE/dkoK ns/ irho{ ntu/sBh iZN }?bdkoK d/ n;bh fujfonK Ì BzfrnK eodhnK jB.

fizdo dh ejkDh ªBjh, w?_ dfbs jK« T[; wB[Zy dh rkEk j? fi; ftZu T[j

ftukoXkfoe ;zeN ftZu cf;nk j? fe T[j nkgDh gfjukD wkoe;h ftukoXkok Ì wzBD

tkb/ ;u/s wB[Zy tkbh pDkt/ iK nkgDh iks dh pDh okiBhfse gkoNh dk fJe fJwkBdko

toeo pD/. fJj fJe ftukoXkfoe ;zeN th j? feT[_fe gzikp ftZu yZphnK fXoK dk

ufoZso b'eK Ì wkoe;h ftukoXkok s'_ d{o b? frnk s/ phHn?;HghH B/ p[fBnkdh ;zeNK Ì

d{o eoB dh pikfJ e/tb ;Zsk bJh bVkJh bVh j?. fJ; iZd'-ifjd ftZu ejkDh dk w[Zy

gkso fgnkok ed/ wkoe;-b?fBb dh ftukoXkok tZb Ì iKdk j?, go gzikp d/

wkoe;tkdhnK d/ ufoZso Ì d/y ykw'µ j' iKdk j?. fJ;/ soQK T[j p[ZX, oftdk;, vkH

nzp/deo dh ftukoXkok tZb o[fus j[zdk j? go :{HghH ftZu phHn?¿Z;HghH dh gqXkB

wkfJnktsh d/ ezwK Ì d/y gq/µkB j[zdk j?. fJ; bJh T[; d[nkok pDkJh ik ojh p?_b?_; µhN

ftZu T[j nkg nBp?_b?_; j' iKdk j?. fgsk, fgZso, g[Zso T[; Ì nkgDh iks tZb M[eD dh

skehd eod/ tZyo/-tZyo/ fttjko eo oj/ jB, go T[j wkoe;h ftukoXkok dk (iwksh

;zxoµ dk fJS[Ze) jkwh j'D ekoB T[Xo Ì M[edk Bjh_ j?, fJ; bJh gfotko ftZu g{ok

;fseko th Bjh_ fwbdk. d{;o/ gk;/ ekwo/v T[; Ì g{ok efwfNv pzdk Bjh_ wzBd/. fJ;

bJh T[j ftukoXkfoe s"o «s/ g{oh soQK T[bfMnk j'fJnk j?.

d' ejkDhnK (Bjh_, w?_ dfbs jK, ns/ Bjh_, w?_ dfbs Bjh_) dh ouBk eodk j?.

id'_ T[j dfbs tkb/ gk;/ M[edk j? sK ªBjh_, w?_ dfbs jK« ejkDh dh ouBk eodk j? s/

id'_ wkoe;h ftukoXkok tkb/ gk;/ M[edk j? sK, ªBjh_, w?_ dfbs Bjh_« ejkDh fbydk j?.

fJjBK d'BK ejkDhnK d/ nzs d/y/ ik ;ed/ jB L

Àw/o/ jZE µoXktZ; i[V iKd/ jB. w/o/ w{zj'_ fBebdk j?L i? eowk. i? Ghw. w?_

196

nkgDh f}zdrh dh p?bz;µhN «s/ w'N/ w'N/ nZyoK ftZu fbydk jK L Bjh_, w?_ dfbs

jK. fJj ekr} cVh µshµ d/ ewo/ tZb s[o g?_dk jK fJj ikDfdnK j'fJnk th

fe T[j j[D ;"_ frnk j't/rk.Á26

d{;oh ejkDh ªBjh_ w?_ dfbs Bjh_« d/ nzs Ì th t/fynk ik ;edk j? L

Àw?Ì r[Z;k nkT[D bZrk j?. wkfJnktsh th eKro; tkbh p'bh p'bD bJh gJh j?.

fJjBK B/ rohpK dk eh ;ztkoBk j?. w?_ f;o Ì }'o-}'o dh MNe/ fdzdk jK. w/o/ w{zj'_

fBebdk j? L d[BhnK Go d/ fwjBseµ' fJe j' ikU. w?_ nkgDh f}zdrh dh

p?bzµµhN «s/ w'N/-w'N/ nZyoK ftZu fbydk jK L Bjh_, w?_ dfbs Bjh_ jK. fJj

ekr} cVh ;shµ d/ ewo/ tZb s[o g?_dk jK- fJj ikDfdnK j'fJnk th fe T[j j[D

;"_ frnk j't/rk.Á27

sbftzdo f;zx dh ejkDh ªg?_vk« ;oekoh ;?eNo ftZu nkJ/ fBwB iksh gkso dh

wkBf;e dµk dh ejkDh j?, fi; d/ ;wkB-nzso fJj ejkDh fvrdh feo;kDh ekoB T[¿Zu

iksh n"osK d/ ufoZso d/ pdbd/ ;o{g Ì th g/µ eodh j?. fBwB iksh gkso s/itzs f;zx

fijVk nkgDh ew}'o nkofEe gfotkfoe ;fEshnK dk ;kwQDk eodk j'fJnk, B"eoh

jk;b eodk, j[D n?¿Z;HvhHn?¿ZwH d/ nj[d/ «s/ fpokiwkB j?. go fJ; d/ T[bN fgzv d/

;odkoK dh Xh fijVh T[¿Zuh nkofEesk ;wkfiesk ekoB nfGwkB Bkb Goh j[zdh ;h T[bN

;fEsh ftZu'_ ftuo ojh j?. ejkDh ftubh w"fye Gkµk sK ;fseko s/ T[¿Zu/ ;ZfGnkuko

tkbh j? go T[; d/ fgSb/ Gkt ntu/sBh BÕos tkb/ jB. s/itzs f;zx T[; n"os Ì G'r

e/ nkgDk pdbk b?Dk ukj[zdk j?, s/ T[j n"os nkgD/-nkg Ì G'r bJh g/µ eoe/ nkgDk

ezw b?Dk ukj[zdh j?. go ejkDh d/ nzs ftZu s/itzs f;zx fJe tko fco ;u/s j[zdk, T[;

n"os Ì nkgD/ wB;{fpnK ftZu ;cb Bjh_ j'D fdzdk. T[; dh wkBf;e d[ftXk, µohoe

fefonktK s'_ o'edh j?. fJ; dk gqwkD j/m fby/ s'_ fwbdk j? L

197

ÀfJeZbsk, p/rkBh n"os, }yw dk nfj;k; s/ eJh xzzfNnK sZe c?bh oksHHH w/o/

s'_ nogB sZe fszB edwK dk ck;bk ;h pZ;HHHp?¿Zvo{wK d/ dotk}/ u"gN y[ZbQ/ ;B.

w/oh u/sBk ftZu cf;nk e'Jh e;ho w?Ì p/u?B eoB bZrk ;h, fszB edwK dk ck;bk

c?bD bZrk ;h nukBe. w?Ì br fojk ;h, fJj g?_vk w?E'_ s?n Bjh_ j' ;edk s/ oks

B/ fJ;/ soQK jh r[}o ikDk ;h.Á28

;' ejkDh pugB d/ ihtB, itkBh dhnK n"eVK s/ nXyV ihtB d/ ;[y ftZu fJe

sZs iks brksko fJe' sohe/ Bkb izfwnk j'fJnk j?. f;oÕ nkofEe ;fEshnK ftZu

spdhbh tkgoh j? fi; ekoB T[¿Zu/ nj[d/ «s/ gj[zu/ j'J/ fBwB iksh b'e ni/ th T[;/ }ywK

Bkb }ywh jB feT[_fe iksh f;;Nw ftZu e/tb fJZe' okj j?, fiZE/ ftnesh izwdk j?, T[;/

iks ftZu wodk j?.

jofizdo f;zx ;{o/tkbhnk dh ejkDh ªgkgk nkgK pokV j[zB/ nK« gzikph ;wkfie

gqpzX ftZu ghVQhdo iksh jhDsk s/ T[; s'_ fBiks bJh ehs/ iKd/ :sBK dh g/µekoh j?.

g[okDh ghVQh iksh ftt;Ek okjh_ j[zd/ fBokdo s'_ S[Nekok gkT[D bJh ;EkB pdbD Ì

soihj d/ ojh j? ns/ T[; s'_ nrbh ghVQh (j[D pugB ftZu j?) nkgDh gfjukD T[¿Zu

iksh r'sK okjh_ oZyDk ukj[zdh j?. feT[_fe iks nzsow[ysk s/ pkjow[ysk dk ;[w/b j?,

fJ; bJh fJe sZs dh spdhbh fJ; ftZu e'Jh spdhbh Bjh_ fbnk ;e/rh. fJ; T{D/ gZy

ekoB jh ;wkfie s'"o «s/ sDkn g?dk j[zd/ jB. fBwB iksh b'e T[¿Zu iksh r'sK Bkb

;wkfie s"o «s/ T[¿Zuk T[mDk ukj[zd/ jB, go T[¿Zu iksh b'e fJ; rZb dk godkÕk; eoB

«s/ g{ok }'o brkT[_d/ jB. fJZE/ nkofEe gZy e'Jh G{fwek Bjh_ oZydk. fJ;/ eoe/ rZr{

(r[oBkw dk g[Zso) rbh ftZu y/vd/ pZfunK s'_ y/vD gqfs itkp b? e/ (fijV/ T[;Ì Bhth_

iksh dk efjzd/ jB) nzdo iKdk, nkgD/ fgsk s'_ tZvh iks j'D dk gqwkD b?_dk j? L

198

Àgkgk, gkgk nkgK pokV j[zB/<Á T[;B/ B}oK r[oBkw d/ fujo/ «s/ rZv fdZshnK s/

ªjK« dh T[vhe eoB bZfrnk.29

;otwhs dh ejkDh ªebkD« gzikph ;wkfie-nkofEe ihtB ftZu gozgok d/

;z;ekoh ntu/sB dh g/µekoh j? fi; ftZu fµp{ nkgD/ gozgfoe feZs/ Bkb'_ N[ZND ftZu

pj[s p/u?Bh wfj;{; eodk j?. fJ; bJh T[j ;kohnK dbhbK Ì nkgD/ gVQ/ fby/ g[Zso fpZb{

;kwQD/ g/µ eodk j?. don;b T[;Ì Bt/_ b'eszsoh YKu/ ftub/ okyt/_eoB d/ f;;Nw pko/

ikDekoh Bjh_ j?. fJ; bJh T[j ;oeko Bkb'_, fpZb{ Bkb'_ nkgD/ iiwkBK T[~go jh

ftµtkµ eodk j? feT[_fe ghVQhdo wkBf;e Ç[bkwh B/ T[; Ì iVQ ;z;ekoh pDk fdZsk j?

i' toswkB Bkb'_ nshs Ì tZX r"otµkbh d/ydk j?. T[j jZEh_ feos d/ f;XKs Ì g{oh soQK

wzBdk j'fJnk, w}d{oh d/D tkfbnK Ì jh wkJh pkg wzBdk j?. fJj wkBf;esk th iksh

ftt;Ek Ì j'o w}p{s eoB ftZu wZdd eodh j? L

ÀHHHT[J/ BQ/o nk frnk T[J/ w[byk. ny/ wkVhnK e"wK nkbh Bhs Bh iKdhHHH T[J/

ephn dhJ/ nbkd/, s{z Bh wkVh e"w dkHHH i/ n?vk Jh BZe ;h s/ T[d'_ jh ;zXktkbhJ/

;odkoK d/ xo izwDk ;hHHH w/o/ xo ekjÌ rzd gkfJnk wkVh iks nkb/ d/HHH T[J/

w[byk. gJh i/ oZp ezio B/ b/y jh bZG{ d/ xo fby/ ;h s/ w?_ pBko;h nkVshJ/ d/

feZdk izw g?_dkHHH.Á30

;' p"fXesk d/ d"o «u Gkt[esk d/ fposKs toswkB ;fEshnK ftZu sDkn g?dk

eod/ jB, fJ; bJh ;koh ejkDh nshs ns/ toswkB d/ sDkn ftZu'_ jh T[¿ZGo ojh j?.

pbfizdo B;okbh dh ejkDh ªxf;nk j'fJnk nkdwh« fBwB iksh d/ T[; ftnesh

dh ejkDh j?, fi; B/ itkBh ftZu g{ok }'o brk e/ ezw ehsk j?. id'_ T[j ew}'o j'D bZrdk

j? sK e'Jh th feo;kD T[;Ì ;hoh obkT[D Ì fsnko Bjh_ j?. i/ e'Jh fsnko j? sK T[;Ì

199

g{ok feos w[Zb d/D bJh fsnko Bjh_ j?. ejkDh iksK ftubhnK fwZEK dk T[b/y eodh

pkDhnK, iZNK, r[ZioK nkfd dhnK eko'pkoh Gkµk dk f}eo eodh j? s/ T[jBK fefonktK

dk th f}eo eodh j?, fiZE/ ªr[o{« dh Sphb ftZu iZNK dk w[zvk fet/_ okwdk;hnK d/ bVe/

Ì skVh yVQk j?. fJ; fdqµ d/ nzµ fJ; gqeko j? L

Àªdotki/ dh u"eVh« s/ b'e fBwkDh dk gkDh fgbk oj/ ;B. fJe iDk ªokwdk;h

ftjV/« d/ fszB uko i[nkeK Ì x/oh yVQk ;h. i[nke fwZm/ gkDh d/ s{zp/ Goh_ xo Ì

fbik oj/ ;B. x/oh yVk pzNh x{o e/ efj fojk ;h fe T[o/ gh b' gkDh fijVk ghDk,

xo dk m/ek sK Bh fbnk j'fJnk. i[nke rbk; ns/ s{zp/ cVh_ yVQ/ c;h r[Nko tKr{

Mke oj/ ;B.Á31

;' fJj ejkDh fBwB iksh iwksh ihtB ftub/ dwB Ì g/µ eodh ejkDh fi;

ftZu feosh dh b[ZN s'_ b? e/ wkBf;e, ;ZfGnkuko b[ZN sZe pj[s e[M µkwb j?.

pbfizdo B;okbh dh fJe j'o ejkDh ªjZvk-o'Vh-2« fgzv ftubh f;nk;s ns/

fBwB ikshnK ftub/ ;ZfGnkukfoe fto'XK Ì g/µ eodh ejkDh j?. ejkDh dk w[Zy gkso i?p{

Gkt/_ fgzv dk Gbk ukj[D tkbk ekwk j? go T[;dk feZsk T[; Ì uzrk ftnesh wzBD jh Bjh_

d/ fojk feT[_fe b'e ;'ud/ jB fe T[;dk feZsk b'eK d/ B[e;kB «s/ nkµfos j?. ejkDh dk

d{;ok gZy nzsookµNoh wzvh d/ c?bkn ekoB S'N/ fefsnK T[~go th wzvh dh pk} nZy dk

g?Dk j? fijVk b'eszso dh S'Nh fJekJh gzukfJsK okjh_ b[ZND dk ezw eodh j?. sh;ok gZy

fgzvK ftZu w}Qph s/ othdk;hJ/ iksh d/ b'eK nzdob/ ;ZfGnkukfoe sDktK Ì g/µ eodh j?

feT[_fe fJj d't/_ ikshnK fJe d{i/ Ì ;ZfGnkukfoe s"o «s/ BhthnK wzBdhnK jB. fJj ;zeN

Ud'_ fdykJh fdzdk j? id'_ ekb{ (w}Qph) fgzv ftZu wo/ vzzroK Ì u[ZeD bJh (m/e/ bJh) p'bh

bJh ;ogzu Ì fwbdk j?. ;' g{oh ejkDh ftZu fJe iksh dh d{ih iksh gqfs BÕos fdykJh

200

fdzdh j?. j[ewokB ikshnK ftnzr Bkb gksoK Ì f;;ekodhnK B}o nkT[_dhnK jB feT[_fe

t'N okiBhsh ftZu fJjBK b'eK dh }o{os th j?, id'_fe fBwB ikshnK nkg; ftZu

NeokT[_dhnK B}o nkT[_dhnK jB. ekb{ (w}Qph) s/ i?p{ (okwdk;hnK) sK fJe d{i/ Bkb

jZE'-gkJh th j[zd/ jB. iZNK dk ;zpzX fJjBK ikshnK Bkb f;ZXk Bk j' e/ wzvh okjh_ j' frnk

j? feT[_fe jo uh} p}ko okjh_ fgzvK ftZu gj[zu ojh j?. fJj ejkDh ªm{zjK« s'_ pknd jh

nfijh ejkDh j? fijVh fBwB ikshnK ftubhnK j'o ikshnK d/ ;ZfGnkukfoe sDkn s'_ g/µ

eodh j?. fJ; dh fw;kb j/mK d/yh ik ;edh j? L

ÀfeT[_ T[J/ e[fsnk ukwVk, s{z ;kfbnK rZbK pDkT[_dk fcod? iZNK e'b ;kvhnK<

;bkj eh n? s/oh<Á ekb{ B/ drdhnK bkb nZyK Bkb g[ZfSnk ;h.

Àekb{. rZb w{zj ;zGkb e/ eo, e"D efjzd? w?_ rZbK pDkT[_dk, j?_ T{Jh_ sKjK-sKjK uVQh

iKd? ;kbk u{jVk,Á i?p{ B/ :oefdnK fejk ;h. T[_i T[;Ì nkgDh rbsh dk nfj;k;

j' frnk ;h.

À;kfbnk, uwkok µ'v/ Bkb'_ sK jhiV/ jh uzr/ B/ fijV/ ;t/o/ T[me/ fe;/ d/ w[zvk izwD

dh ;[Zy sK wzrd/ B/, s[;h_ sK ;kfbU fe;/ d/ vzro woB dh jh ;[Zy ;[yDh n?HHH<Á

ekb{ bVB d/ fJokd/ ftZu ;h.32

fJ; s'_ pknd jZE'-gkJh s/ ekb{ dk e'b ik e/ ekÌBh ;{M dk gqrNktk eoBk s/ p'bh

bJh T[e;kT[Dk, fBwB ikshnK d/ Neokn Ì g/µ eodhnK jB. nfijhnK ejkDhnK j'o fby/

ikD dh ;zGktBk j? feT[_fe fgSb/ fdBK ftZu fJjBK ikshnK ftZu okyt/_eoB d/ nkXko s/

ekch Neokn ;kwQD/ nk fojk j?.

;' iksh u/sBk dh ejkDh ftjVk, jZvk o'Vh, ;ho, fdjkVh, ;N/N ;?eNo ftZu B"eoh,

B"eoh ftZu iks nkXkfos ftseo/ ns/ okyt/_eoB ekoB nZr/ bzxD dk sDkn, fBwB iksh

201

f;nk;s, f;nk;s dh ;Zsk e/_dfos okiBhsh, iks r's b[ekT[D dh gqftosh, iks dk doµB

µk;so, okiBhsh, Gkµk nkfd Ì nkgD/ ftZu ;w/Ndh j?. fJ; ejkDh d/ j'o th g?dk j'D

d/ nk;ko jB. feT[_fe ;wki iwksh u/sBk dh nDj'_d ekoB ;kwQD/ nk tZy-tZy ikshnK

d/ tZyo/ ;wkfie ;w{j d/ oj/ jB. fJ; ftZu'_ tZyo/-tZyo/ ;w{j nkg; ftZu NeokT[_d/ B}o

nk oj/ jB. iksK j'o iksh r[ZNK ftZu spdhb j[zdhnK ik ojhnK jB.

IIH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iwksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iwksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iwksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iwksh u/sBkH 1990 s'_ pknd dh gzikph ejkDh ftZu iwksh u/sBk

1990 s'_ pknd gzikp dhnK okiBhfse, nkofEe, ;wkfie, Xkofwe ;fEshnK

ftZu pj[s ;kok nzso nkfJnk j?. feT[_fe ftef;s d/;K ftZu nzsookµNoh gZXo «s/

tkgohnK okiBhfse s/ nkofEe xNBktK B/ ftek;µhb d/;K dh okiBhsh s/ nkofEesk

T[~go v{zxk n;o gkfJnk j?. 1990 s'_ gfjbK ;z;ko d' Xo[th ;h fi; ftZu fJe X[ok

;wkitkdh ihtB w[ZbK Bkb i[fVnk j'fJnk ;h fi; dk e/_doh X[ok ;'thns :{BhnB ;h. go

fJ; d/ ;wkB-nzso nwohek g{zihtkdh noEuko/ Ì b? e/ ;dk jh nro;o fojk j?. 1990

dh ;'thns :{BhnB d/ ftrmB B/ nzsookµNoh gZXo s/ ftek;µhb d/;K dh okiBhsh Ì

gqGkfts ehsk. ftek;µhb d/; T[jBK µeshnK tZb nkgDk o[y eoB bZr/. Gkosh jkew

iwksK dh ftukoXkok g{oh soQK g{zihtkdh ftukoXkok ftZu ;zwfbs j' rJh. Gkosh ;N/N dk

efbnkDekoh oki dk ;zebg ftueko jh ofj frnk. g{zihtkdh noEuko/ Ì nfjw eoB d/

nehd/ Bkb fJZE'_ d/ ;N/N ;?eNo Ì T[ykV e/ g{oB o{g ftZu fBZiheoB dhnK BhshnK Ì bkr{

eoB fjs ftfGzB nkofEe BhshnK Ì bkr{ ehsk ik fojk j?. vkH Ghw fJzdo f;zx nB[;ko L

À;'thns :{BhnB s/ pkeh ;wkitkdh r[ZNK d/ N[ZND s'_ pknd ns/ r?N ;wM"s/ d/

bkr{ j'D Bkb sK fJ; gqfefonk (ftµtheoB) ftZu pkeh ofjzdhnK o[ektNK th d{o

j' rJhnK jB. fJ; dk ekoB fJj j? fe ;wkitkdh r[ZNK d[nkok fijV/ nkofEe

s/ f;nk;h wkvb Ì bkr{ ehsk frnk ;h T[j fBZih ikfJdkd d/ soe Ì ¥sw eoB

202

tZb ;/fXs ;h. fJ; wkvb B/ 20th_ ;dh d/ nozG s'_ b? e/ S/t/_ djke/ sZe ftµtheoB

dh gqfefonk Ì pVh w}p{sh Bkb o'eh oZfynk. fJ;d/ f;ZN/ ti'_ jh ftef;s

g{zihtkdh w[beK ftZu t?bc/no ;N/N (efbnkDekoh oki) dk ftuko T[Got/_ o{g

ftZu f;oc g/µ jh Bk j'fJnk, pbfe dofwnkB/ ns/ nkw b'eK Ì pVh tZvh gZXo

«s/ oki ftZu fjZ;/dkoh fdZsh rJh. T[; ;w/_ 20th_ ;dh Ì fJe gk;/ ;wkitkdh ns/

d{i/ gk;/ g{zihtkdh gqpzX dh ;dh wzfBnk ikD bZrk. go ;wkitkdh wkvb 20th_ ;dh

d/ µ[o{ ftZu T[GoB s'_ pknd nzs Ì fJ;/ ;dh d/ nyho ftZu fvZr fgnk. fJ;dk

f;ZNk fJj fBefbnk fe g{zihtkdh ftukoXkok B/ pVh s/}h Bkb g{oh d[BhnK Ì w[V

nkgDh ieV ftZu b? fbnk.Á33

;' ;wkitkdh d/;K ftubk okiBhfse ;zeN ns/ g{zihtkdh d/;K dh ftukoXkok d/

c?bkn B/ Gkos (gzikp) dhnK nkofEe s/ okiBhfse ;orowhnK Ì g{oh soQK gqGkfts ehsk

j?. ftµtheoB dh gqfefonk d/ ;fj:'r o{g T[dkoheoB ns/ fBZiheoB dh gqfefonk j?.

fBZiheoB B/ ;N/N ;?eNo Ì ;[zrVk fdZsk j?. fJ; d/ f;ZN/ ti'_ ;N/N ;?eNo ftZu ezw eo

oj/ ns/ fJ; ftZu dk¥b j'D tkb/ b'eK ftZu sDkn dh ;fEsh T[sgzB j' ojh j?. fJ;

tosko/ Ì i/eo pkjo'_ d/yhJ/ sK fJ;B/ nkofEe ;wki dhnK fszB gosK Ì gqGkfts ehsk

j?. T[~gob/ tor B/ sK fJjBK BhshnK Bkb g{oh soQK ;wM"sk ehsk j?. fJZE'_ dh p[o}[nk}h

ns/ jkew iwksK d/ ;fj:'r ;dek jh fJj gqfefonk tkgo ojh j?. pj[-e"wh ezgBhnK d/

w[Bkc/ ftZu'_ fJZE'_ dh ;EkfBe p[o}[nkih th nkgDk fjZ;k b? e/ d/; Ì t/uD d/ okj gJh j'Jh

j?. fJ;/ ekoB T[j d/; d/ efbnkDekoh ezwK s'_ g{oh soQK w[Beo j' e/ e/tb s/ e/tb

b'eszso okjh_ ;z;d ftZu µpdK dh ªizr« eo ojh j?. ;z;d ns/ oki n;?_pbhnK ftZu

fto'Xh fXoK dk ykw'µ ofjDk, b'e fto'Xh w;fbnK ftZu ;fjwsh jh wzBh ik ;edh j?.

ftµtheoB dh gqfefonk dk d{;ok ÕkfJdk fJZE'_ dh wZXtorh iwks Ì j'fJnk j?. vkH

203

pbd/t f;zx Xkbhtkb nB[;ko L

ÀwZX tor dk fJj T[sµkj pj[-e"wh ezgBhnK bJh todkB ;kps j'fJnk, feT[_fe

fJ; Bkb ftµt pk}ko d/ ft;Eko ns/ T[gG'rtkdh edoK-ehwsK Ì GotK j[zrkok

fwbD bZfrnk. pk}ko ftZu NhHthH, cfoZi, ezfgT{No ns/ j'o T[gG'rh t;s{nK dk

jVQ nk frnk. wZX tor dh T[¿Zusk ns/ gSkD fJzBk t;sK d/ fJesoheoB ns/

T[gG'r Bkb wkgh ikDh µ[o{ j' rJh.Á34

fJ; gqfefonk B/ j/mb/ tor Ì p[oh soQK Bekoksfwe o{g ftZu gqGkfts ehsk j?.

fJ; gqfefonk dk fJe :zso wµhBheoB j'D ekoB fµbgjhD b'eK Ì p[oh soQK jkµhJ/ s/

ehsk j?. fJ; bJh fµbgjhD nkdwh o'Nh s'_ th ftotk j' frnk. fJ; d/ T[bN ftek; do

th tXh fdykJh ik ojh j? go ;oekoK tZb'_ fdykJh ik ojh ftek; do e/tb g{zihgshnK

dh ftek; do j?. fJ; ftZu feosh wB[Zy d/ feosjhD, ;kXBjhD, ;j{bsjhD b'eK d/ nzeV/

doi Bjh_ jB.

ftµtheoB dh gqfefonk B/ gzikph ;wki ftub/ y/sh-pkVh nkXkfos noE-uko/ Ì

p[oh soQK gqGkfts ehsk j?. Gkt/_ fJ; gqfefonk s'_ gfjbK jo/ fJBebkp B/ th feo;kDh

dhnK ftfGzB gosK Ì gqGkfts ehsk ;h j[D th T[j feo;kDh dhnK j/mbhnK gosK Ì

gqGkfts eo ojh j?. iK fJj efj fbnk ikt/ fe ftµtheoB dh gqfefonk B/ feo;kDh

nzdobhnK iwksK Ì g{oB s"o «s/ tzv fdZsk j? fijVhnK jo/ fJBebkp d/ gqGkt s'_ pknd

g{oh soQK Bµo Bjh_ j'JhnK ;B. fBwB wXbh feo;kDh Bt/_ feo;kDh ;o'ekoK Bkb i{Mdh

j'Jh, g{oh soQK fBwB feo;kDh ftZu spdhb j' ojh j?. wzvh ftZu fiB; dk ;jh w[Zb Bk

fwbDk, gkDh, ykdK, ehNBkµeK dk wfjzrk j'Dk, eo}/ d/ T[skoB bJh µosK dk Bow Bk

j'Dk, Õ;bK dk uZeo pdbD dh d[jkJh d/Dk go wzvh ftZu T[jBK Õ;bK dk w[Zb v/r d/Dk,

nkfd feo;kDh bJh nfij/ ;zeN jB fiBQK eoe/ BthnK iwksK dh j'_d d/yD Ì fwb ojh

204

j?. fJjBK BthnK iwksK ftZu fiE/ nzsookµNoh ;owkJ/dkoh dhnK m/e/dko iwksK jB,

T[¿ZE/ ;EkfBe gZXo dh p[o}[nk}h ns/ wzvh d/ ;orD/, T[¿Zu feo;kDh s/ T[¿Zu feo;kDh dh

f;nk;s ftZu fjZ;/dkoh oZyD tkbh iwks th j? fijVh fBwB feo;kDh Ì (wZXbh feo;kDh

th gqGkfts j' ojh j?) b[ZND bJh ssgo j?. fJ; d"o dh dbkbpk}h B/ feo;kDh Ì µ'fµs

j' ojh fXo ftZu yVQk ehsk j?. xZN w[Zb s/ fiD; b? e/ wfjzrh wkofeN ftZu t/uD s/ jh

T[j w[Zb tZN fojk j?. fJ; t/b/ wzvh T[j EK j? fiZE/ e/tb nkofEe ;orowhnK jh Bjh_

j[zdhnK ;r'_ wkBf;e s/ okiBhfse ;orowhnK th j[zdhnK jB. feo;kD d/ wB ftZu fJj

vo g?dk ehsk iKdk j? fe T[; dh t;s{ ¥ohdh Bjh_ ikt/rh. fJ; bJh T[j t;s Ì S/sh

t/uD d/ wB'ftfrnkB ftZu'_ nkgDk xkNk nkg sfj eodk j?.

gq;s[s nfXnkfJ ftZu j[D n;h_ y/sh-pkVh noE uko/ ftZu gJh tor u/sBk Ì

T[GkoB tkbh gzikph ejkDh dk ftµb/µD eoB dh e'fµµ eoKr/.

i;tho f;zx okDk dh ejkDh ªf;yo d[gfjok-1« ns/ ªf;yo d[gfjok-2« gzikph

;wki ftub/ nkofEe gqtorK dh fBµkBd/jh eodh j?. ejkDh dk w[Zy gkso d/ph pj[s ;ko/

nkofEe, ;wkfie ns/ wkBf;e ;zeNK ftZu fxfonk j'fJnk. go fJ; dh e/_doh X[Bh T[;dh

¥sw j' ojh }whB j?. fJ; d/ Bkb T[j you/ jB fiBQK dh g{osh T[; bJh ;zGt Bjh_. fJ;

bJh T[j nkgD/ skJ/, skJ/ d/ w[zv/, d/; oki i' ;hoh s'_ m/e/dko pD frnk j?. eo}/ d/ Gko

ekoB T[; d/ Gok B/ ¥[de[µh ehsh j?, S'Nh G?D Ì ;j[fonK tZb'_ xZN dki d/D ekoB wko fdZsk

frnk, Gok dh w"s s'_ pknd oSgkb dh gsBh T[; d/ bV bk fdZsh rJh j?. T[;dk d';s

cehok fJ; rZb eoe/ ghVs j? fe fJe GJhnk d/; oki fi; Ì T[j ;wkfie s"o «s/ tZyoh

B;b ns/ S'Nh EK s/ wzBdk j?, T[;dh bVeh dk foµsk wzr fojk j?. fJ; soQK fBwB

feo;kDh s/ T[¿Zu feo;kDh ns/ T[; Bkb i[VhnK ;jkfJe XzfdnK d/ ekoe[B d' iwksK ftZu

se;hw j'J/ wfj;{; j[zd/ jB. ªf;yo-d[gfjok-2« ftZu d/ph dh xotkbh fijVh T[;d/

205

ftXtk j'D s'_ pknd bV brkJh rJh. okidhg dk Gok th ¥[de[µh eodk j? feT[_fe T[j

tXhnk ftfdne :'rsk oZyD d/ pkti{d p/o[}rko j?. fJ; ;zpzXh T[;dh wkBf;esk T[;

okyt/_eoB «s/ nkT[_dh j? fijVh iK sK fBwB ikshnK Ì fwbdh j?, iK so; d/ nkXko s/

fe;/ d/ tko; d/ woB «s/ fwbdk j?. T[j ;"y/ pdb b?D dh e'fµµ eodk j?. don;b oSgkb

ns/ nwodhg wzvh d/ ;zeN d/ fµeko jB. wzvh Ì w[Bkck ns/ p/o[}rkoh nfs b'Vh_d/ sZs

jB. go fJ; ftub/ gkso fe;/ ;zxoµ dh pikfJ ¥[de[µh d/ okj gJ/ j'J/ jB. fJ; bJh

i;tho f;zx okDk dfws b'eK d/ jZe ftZu jkn dk Bknok sK wkodk j? go fJ; ;zpzXh e'Jh

;zxoµµhb jZb d/D dh e'fµµ Bjh_ eodk. go T[;B/ BthnK iwksK dh j'_d ns/ T[jBK ftub/

NeoktK d/ ;ZfGnkukfoe o{gKsoB Ì g/µ eoB ftZu ;cbsk gqkgs ehsh j?. fJ; ;zpzXh vkH

pbd/t f;zx Xkbhtkb d/ ftuko Y[et/_ gqshs j[zd/ jB L

ÀfJZe gk;/ d/ph d/ skJ/ dk gfotko j? fijVk jo gZy'_ iµB dh nt;Ek ftZu j?.

d{i/ gk;/ d/ph ns/ Õehok tor/ E[V/-N[ZN/ fe;kB gfotko jB fijV/ nwkBth

gq;fEshnK d/ tkto'b/ dh c/N ftZu nkJ/ j'J/ jB.HHHgzikp d/ dfws tor s{Vh d/

shfbnK tKr wud/ r'fbnK ns/ nZEo/ tkto'fbnK dh bg/N ftZu nkJ/ j'J/ jB.

fJjBK torK dk o"bk th fe;/ Ì ;[D Bjh_ fojk.Á35

fJ; soQK feo;kDh ftub/ torK dh fBµkBd/jh Bt/_ o{g ftZu fwbdh j? feT[_fe fJ;

s'_ gfjbK fJe feo;kD dk µ'µD fJe nkVQshnk eo fojk j[zdk ;h s/ µ'µD dhnK pkeh gosK

ykw'µ ofjzdhnK ;B. go i;tho f;zx okDk B/ fJjBK gosK Ì y'bQ e/ gzikph ;wki d/ fJe

nkofEe ;ZfGnkuko dh tZyoh s;tho g/µ ehsh j?.

fizdo dh ªd' fwzN j'o o[e ik« fgzv ftZu'_ w}d{oh d/ xN ikD ekoB µfjo tZb ikD

ns/ T[¿ZE/ tZyo/ sohe/ Bkb µ'fµs j'D dh ejkDh j?. ejkDh dhnK gosK g/_v{ w}d{{oh s/

µfjoh y/so ftZu w}d{oh, fµbgrs ekw/ dh g[ihµB ns/ fµbgjhD ekw/ dh g[}hµB Ì

206

do;kfJnk frnk j?. fw;soh (fµbgh ekwk), w}d{o (fµbgjhD) s'_ pknd ftZu nkT[_dk

j? s/ gfjbK ubk iKdk j?, T[;dh w}d{oh th T[; Bkb'_ tZX j?. tZX ;wK brk e/ T[; dk µ'µD

eo fojk j? s/ xo dh wkbeD th tZX ;wK brtk e/ µ'µD eo ojh j?. fJ; soQK µ'µD dhnK

fvrohnK dk jh Õoe g?_dk j?, µ'µD d'tK gkf;nK s'_ j' fojk j?. fJ; iZd'-ifjd ftZu T[j

nkgD/ gfotko bJh b'VhdhnK t;sK th ¥ohd Bjh_ ;edk. T[j nkgD/ g[Zso d/ p{N Bjh_

¥ohd ;edk, fJZE'_ sZe fe xo ftZu ukj pDkT[D bJh r[V Bjh_ ¥ohd ;edk. ejkDh ftubk

fJj ;zxoµ nkofEe fto'XK ftZu'_ iBw b?_dk j? go fJ; ;zpzXh e'Jh iE/pzde ;zxoµ Bk

j'D ekoB T[j ;G soQK d/ ;wM"s/ eoB bJh fsnko j?. feT[_fe T[; e'b e'Jh th ftebg

Bjh_ j?. T[;Ì jo jhb/ s/ jo sohe/ Bkb nkgDk µ'µD eokT[Dk jh g?Dk j?. feT[_fe fJj

;owkJ/dkoh fB}kw dh ;G s'_ tZvh ¥;bs j? fgzv ftZu w}d{oh Bjh_ feT[_fe fgzv ftZu

fBwB feo;kDh ¥sw j' ojh j? fi; Bkb fJj w}d{o w}d{oh eoB Ì fsnko th Bjh_ jB

feT[_fe w}d{oh dk G[rskB w"e/ f;o ;zGt Bjh_ j?. wXbk feo;kD wµhBoh «s/ g{oh soQK

e/_dfos j' e/ fJjBK w}d{oK dh b'V wfj;{; Bjh_ eodk. fJ; bJh µfjo jh fJe ftebg

pDdk j? fiZE/ T[; Ì w}d{oh eoBh g?Dh j?. ejkDh ftZu iwksh u/sBk dh eB;'n d' EKtK

s/ fwbdh j? id'_ fw;soh w}d{o Ì fJj skehd eodk j? fe Àwkbe p?mD BQh fdzd/ j[zd/.

x/;b tZN e/ fBeb ikfJnk eo.Á36 Gkt/_ fw;soh th T[;dk µ'µD eodk j?, go T[;dh fJj

fNZgDh wjZstg{oB j?. d{;oh u/sBkrs fNZgDh Àj[D s[;h_ nkg/ oZy fbU.Á37 T[; dh ;wM

pko/ fJµkok eodh j?. tZv/ fto'XK ftZu fJj fNZgDh Gkt/_ BK-wkso bZrdh j? go wB[Zy

nzdobh u/sBk dk w[}kjok }o{oh j?.

fizdo dh d{ih ejkDh ªs[;h_ Bjh_ ;wM ;ed/« iwksh gqpzXK ftub/ gZXoK Ì g/µ

eodh j'Jh, iwksh u/sBk dh g/µekoh wkBf;e gZXo «s/ eodh j?. fJ; ftZu e'Jh µZe Bjh_

j? fe fiT[_ fiT[_ ;owkJ/dkoh gqpzX nkgDh soZeh eodk ikJ/rk sK T[j iwks dhnK S'NhnK-

207

S'NhnK fJekJhnK dk fBowkD th eodk ikt/rk. T[go'es ejkDh ftZu w[Zy o{g ftZu wkbe,

wZXbk pzdk (;[gotkJh}o d/ s"o «s/ g/µ j'fJnk gkso w?), j/mb/ gkso i'frzdo (No?eNo

ubkT[D tkbk) ns/ r'oyk (;/tk eoB tkbk) gkso g/µ j'J/ jB. wkbe ;kfonK s/ fBrokBh

oZyd/ jB, fJZE'_ sZe fe fBrokBK s/ th fBrokBh w}d{o okjh_, ns/ w}d{o T[~s/ fBrokB

okjh_. ;ko/ ekfwnK ftZu wkBf;e r[zMb g?dk eoe/, jo fJe d/ wB ftZu G?n g?dk ehsk

frnk j?. i'frzdo fJe ekwk pzdk j?. fJ; pko/ wkbeK d/ ftuko fJ; gqeko jB L

ÀjNkT[Dk BQh fJjÌ. pj[s ekohro pzdk. fi; wo}h ezw «s/ bk fdU- g{ok pzdk.

oki nZi-eZbQ ;" s'_ xZN fdjkVh BQh b?_d/ s/ ezw th nkgDh wo}h Bkb eod/. fJ;

d/ o'} d/ gzih shj pDd/. gziK d;K dh o'Nh yk iKdk j'T{. d' uko j'o T[gob/ ¥ou/

d/ bk b?. e'Jh wkVk Bjh_. fJ; ewfonK ftZu Nhg ehsh. j[D y{jhnK dh eo{.

No?eNo ubkT{. gkDh bkT{. eh wkVk ;"dkHHH.Á38

T[go'es eEB i'frzdo pko/ w?_ gkso Ì ej/ rJ/ jB fijVk j/mb/ d' ekfwnK s/

fBrokBh eodk j?. w?_ gkso ykw'µ j?. ns/ nkgD/ fjs Ì gkbdk j'fJnk nkofEe fjsK

ekoB T[gob/ tor Bkb ;fjwsh oZydk j? go nkgDh c'eh jwdodh fBwB tor Bkb oZydk

j?. w?_ gkso Ì id'_ n;b ;fEsh pko/ gsk bZrdk j? fe wkbe T[; T[~go th fBrokBh oZyd/

jB sK T[j j'o j?okB j[zdk j?.

G'bk f;zx ;zx/Vk dh ejkDh ª;KG b? w?Ì« gzikph y/sh-pkVh noEuko/ ftZu nkJh

froktN ekoB fJe ;zt/dBµhb gkso gzikp f;zx d/ wkBf;e ftrkV okjh_ g/µ j[zdh j?.

ejkDh ftub/ fposKs fJj f;ZX eoB dh e'fµµ eo oj/ jB fe T[jBK dh wzdjkbh dk ekoB

;owkJ/dkoh dh b[ZN j?. wzvh ftZu Õ;b t/uD rJ/ feo;kD dh Õ;b d/oh Bkb j'Jh p'bh

T[;d/ µ'µD dk ekoB pDdh j?. ;[Zek j'fJnk M'Bk th ;bkfpnk eoko fdZsk iKdk j? fi; dk

noE fJj j? fe y/sh-pkVh|wzvh noEuko/ Bkb i[V/ j'J/ w[bk}w|dbkb fJjBK Ì wkBf;e

208

s"o «s/ go/µkB eo e/, T[sgkdB dk w[Zb xNkT[_d/ jB. fJj ;G soQK dh feo;kDh Bkb Bjh_

tkgodk, ;r'_ wZXbh iK ;hwKs feo;kDh Bkb jh tkgodk j?. feT[_fe T[¿Zu feo;kDh

okiBhfse gqGkt okjh_ j"bh-j"bh ;koh }whB Ì nkgD/ ep}/ ftZu b?Dk ukj[zdh j?. fJ; ftZu

;jkfJe fXo d/ s"o «s/ fJZE'_ dh wjkiBh| y/sh tgkoh b'e pDd/ jB. T[dkoheoB dhnK

BhshnK ekoB Gkt/_ eo}/ dhnK µosK Bow jB, go fJ; Ì w'VBk ;"yk Bjh_ j?, feT[_fe y/sh

T[sgkdBK dk w[Zb i/eo tX fojk j? sK fJ; d/ w[ekpbsB y/sh T[~go j' fojk ¥ou th fdB'-

fdB tX fojk j?. ejkDh d/ nyho ftZu id'_ gzikp f;zx ;kohnK n"eVK Bkb ghVs j? s/ T[;

dh wkBf;e ;fEsh th mhe Bjh_. T[j ezXK Bkb NZeoK wkoB bZrdk j? L

ÀSZv d/ pkJh nZiHHH w?_ fJj ezXK s'V fdT{_ iK wo ikT{_Á T[j iZck S[vkT[D dk :sB

eo fojk ;h. ;ko/ iD/ GZi e/ p?me d/ ftZu fJeZm/ j' rJ/ ;B. dhg{ s/ r[oBkw T[;

Ì ;zGkbD bZr/ ;B.Á39

j[D fJj ezXK s'VBk fe; ftuko dk e'v j?. fJj bVkJh j? iK ¥[de[µh fJj X[zdbe/

tkb/ µpd jB. fJ; tk;s/ bzw/ ;zxoµ s/ ;[XkoK dh }o{os j?.

ªfco T[; d/ rb Ì uzpV Xkj fijh wkodk j'fJnk p'fbnk, À;ZiD pkJh, ;zGkb b?

w?ÌHHH w?_ j[D mhe Bjh_HHHÁ40

ªw?_ j[D mhe Bjh_« gzikp dh feo;kDh dh fdµk ns/ dµk Ì do;kT[_d/ µpd jB.

feo;kDh dk wXbk s/ ;hwKsh tor g{oh soQK ;owkJ/dkoh dh Bekoksfwe geV ftZu nk e/

fdB'-fdB nkofEe froktN tZb Ì nk fojk j? fi; Bkb T[jBK ftZu wkBf;e ftrkV jh

g?dk Bjh_ j' oj/, ;t?-xksh pDd/ ik oj/ jB.

ªfsVfenk µsho« i;gkb wkBy/Vk dh ejkDh g/_v{ y/sh-pkVh noE uko/ ftZu nkJ/

fBxko ekoB y/sh-pkVh d/ ftebg ti'_ ngDkJ/ feZfsnK ftZu th nkofEesk dk ftek; Bk

j'D eoe/ c?bh p/u?Bh g/µ eodh j?. fJj ejkDh :{BhnBK d/ ;zxoµ okjh_ nkgD/ nkofEe

209

;zeNK Ì fBtkoB dk jZb ;[MkT[_dh j?. ejkDh d/ w[Zy gkso p;zs ns/ n?Nb/ pokV jB. p;zs

nkgDh iZdh g[µsh }whB ftZu'_ fjZ;k tzvk e/ Bt/_ tgkfoe YKu/ ftZu nkT[D fjs feokJ/ «s/

;tkohnK Y'D bJh NkNk 407 ¥ohddk j?. fi; dh nZXh ehws dk ckJhBK; eotk e/ eo}

b?_dk j?. go T[; dhnK feµsK ;jh ;w/_ Bk w[VB ekoB n?Nb/ pokV (ckJhBK;o) T[; dh

rZvh }ps eo b?_dk. fJj p;zs bJh nkofEe ns/ wkBf;e ;zeN dk ;wK j?. T[; bJh fJj

;zeN Ud'_ j'o rfjok j' iKdk j? id'_ nkgDh Xh ghB{ nkgDk fJ¥bke r[nk e/ n?Nb/ pokV

Bkb ;zpzX i'V b?_dh j?. ejkDh d/ nyho «u T[j wo ikDk ukj[zdk j? go woB s'_ gfjbK ihs/

ekwo/v Ì ehsk c'B T[;Ì pukT[_fdnK j'fJnK ;zxoµ d/ okj s'odk j?. ejkDh ftubk

gqsheksfwe BK n?Nb/ pokV gzikp dh Bth_ ;owkJ/dkoh dh gfjukD j? fiBQK dk fJe fjZ;k

g{oB s"o «s/ :{ogh w[beK d/ ;owkJ/dkoh wkvb Ì g{oB s"o «s/ bkr{ eoBk ukj[zdk j?. T[j

fiZE/ fJZE'_ d/ feo;kDK, w}d{oK, S'N/ d[ekBdkoK Ì eo}/ ftZu g{oh soQK rbskB eod/ jB

T[~E/ T[jBK dk g{ok µ'µD th eod/ jB. fJ; d/ ;wkB-nzso T[j nrbh ghVQh Ì

;ZfGnkukfoe s"o «s/ jhDk eoe/ nkgDh b[ZN Ì poeoko oyDk ukj[zd/ jB. ghB{ Bkb n?Nb/

pokV d/ µohoe ;zpzX fJ;/ tosko/ d/ ;{ue jB. go ejkDh nzs ftZu w'Vk b?_dh j'Jh

:{BhnB okjh_ nkgD/ w;b/ dk jZb bZGdh j?. feT[_fe b'e fjs{ gkoNhnK dk b'e nkXko Bk

ofjD eoe/ fJj :{BhnBK d/ ;zxoµ ftZu spdhb j' frnk. :{BhnBK dk ;zxoµ w[ZfdnK dk

;zxoµ j'D ekoB ;[XkoK sZe jh e/_dfos j?. fJ; bJh p;zs nkgD/ c"oh ;wZf;nk d/ jZb

bJh No/v :{BhnB tZb nkgDk fXnkB e/_dfos eodk j?. ejkDh d/ nzsb/ µpd fJ; rZb

Ì gqrNkT[_d/ fdykJh fdzd/ jB L

ªp;zs B/ d't/_ jZE fJeZm/ eoe/ w{zj «s/ c/o/. d' tkoHHH. yZp/ jZE dhnK T[rbK f;o

d/ eofunk tor/ tkbK ftZu wkohnK. fJe ykw'µ fijh rowh T[;d/ nzdo Godh ik

ojh ;h.

210

Àdhµ/ ;/mHHH w?_ nkjHHH.Á beVK d/ Y/o «u'_ p;zs d' e[ c[ZN dk vzvk fyudk p'fbnk.

Àe' Bh b?ikHHH b?iHHH.Á dhµk T[;Ì j?okBh Bkb t/y fojk ;h. p;zs d/ edw :{BhnB

tZb w[V rJ/. T[j S/sh-S/sh ihs/ Ì fwbDk ukj[zdk ;h.Á41

i;gkb wkBy/Vk dhnK nfijhnK j'o ejkDhnK ªyNk;«, ªp;o/ dh bkw« ns/

ªr'fpzdhJ/ wo feT[_ Bk rJh« nkfd jB.

ªekofrb« ejkDh pbd/t f;zx Xkbhtkb dh torrs YKfunK dhnK T[~go s'_ j/mK

sZe dhnK ;fEshnK g/µ eodh j?. ªekofrb« fpzp okjh_ T[; bVkJh dk f}eo ehsk frnk

j? fijVh ;ojZdK ns/ xoK ftZu bVh ik ojh j?. ftµtheoB d/ tosko/ sfjs xVhnK

rJhnK BhshnK sfjs ftef;s w[beK (¥k; eo e/ nwohek) B/ ;ko/ d[BhnK Ì rb'pb fgzv

pDkT[D dk ;Zdk fdZsk j?. e'Jh th ;hwk d/;K ftZu Bjh_ ofjDh ukjhdh. go fJ;dk w[Zy wzst

f;oc s/ f;oc tgko j'Dk ukjhdk j?. fJ; bJh T[j fiZE/ tgko dh okiBhsh y/v oj/ jB,

T[¿ZE/ dfjµsrodh Ì g?dk eoe/ n;[oZfynk g?dk eofdnK ftek;µhb d/;K ftZu ;KM th g?dk

Bjh_ j'D d/ oj/. fJ;/ ekoB ekofrb dhnK bVkJhnK ftZu Õ"ih wko/ ik oj/ jB. d{;o/ gk;/

ftµtheoB B/ y/sh-pkVh nkofEesk Ì wzvh d/ ;kXB okjh_ s'fVnk j?, T[; d/ f;ZN/ ti'_ xoK

ftZu th ªwkBf;e ekofrb« uZb oj/ jB. fi; ftZu'_ oDpho tor/ gkso nkgD/ gfotko

;w/s ¥[de[µhnK eo oj/ jB. oDpho fiZE/ Õ"i ftZu'_ nkgD/ µohoe nB[gks ekoB f;b?eN

Bjh_ j' ;fenk T[¿ZE/ ;wkfie-nkofEe toskfonK ftZu th c/bQ j' frnk j?. oDpho

T[dkoheoB dh ;"yhnK eo}k BhshnK dk g{oh soQK fµeko j'fJnk j?. T[;Ì ;b{i/ tor/

;owkJ/dkoh J/izNK B/ nkgDh geV ftZu b? e/ T[jBK dh u/sBK Ì fJ; edo y[zYk eo fdZsk

j? fe T[j ¥[de[µhnK d/ okj g? frnk j?. Gkt/_ oDpho dh gsBh pfuzs e"o fJ; wkwb/ Ì

;wMdh j? go T[; ;w/_ sZe ;kok e[M fte u[Zfenk ;h. ;b{i/ B/ oDpho dh ;koh }whB f;ZX/

211

nf;ZX/ sohe/ Bkb ftetk fdZsh j?. ejkDh dh ¥k;hns fJj j? fe fposKs nyho sZe tor

dh µBk¥s Bjh_ j'D fdzdk fe T[; Ì b[ZND tkbk e"D j?. eh T[; Ì b[ZND tkb/ e/tb

fwT[_f;gbNh tkb/ jB, ;ogzu j?, p?_eK jB, ;b{ik j? iK e'Jh j'o j?. ;Zu sK fJj j? fe

ni'e/ ;w/_ ftZu tor dh gfjukD eoBh w[µeb j' ojh j? feT[_fe ;owkJ/dkoh d/ o;s/ J/B/

y[ZbQ rJ/ jB fe ;owkfJnk jo fJe ftnesh sZe nkgDh gj[zu eo fojk j?. fJ; bJh f;ZX/

s"o «s/ p[fBnkdh torK dh µBk¥s ;zGt Bjh_ j?. pfuzs e"o Gkt/_ ;b{i/ Ì j/m fby/ µpdK

okjh_ fJe iwks d/ s"o «s/ g/µ eodh j? go fJj mhe Bjh_ j?. T[; d/ tuB fJ; soQK ;[D/

ik ;ed/ jB L

ÀfJe tkoh dh EK ;" tkoh b? iKdh g[b;. J/ e[ZsykB/ Bkb'_ sK jtkbkN uzrh ;h. nkg/

SvkT[_dk s/ok ;b{ik ihjdk ;kok fdB Bk igdk Bh ;h Eedk, ny/ ;b{ik nKjdk n?

eo' ;b{ik nKjdk n?_ eo'. n?j' ih g[Zmh Gzwkbh fdsh G?D d/ y;w p[VQh w{zj/ i/ B/ itK

wzrs/ pDk e/ oZys/, wzrs/ Bh sKHHHÁ42

T[go'es eEB s'_ sK ;gµN fJj j[zdk j? fe pfuzs e"o Ì fJjBK µ'µDekoh fXoK

dk gsk jh Bjh_ bZr fojk. T[j nkgD/ fBeNsw fto'Xh iK fjwkfJsh Ì jh nkgDk fto'Xh

wzBd/ jB. fJ; soK T[j g{zihtkdhnK d/ c?bkJ/ ;ZfGnkukfoe ikbK pko/ ikro{e Bjh_ j[zd/.

pbtho gotkB/ dh ejkDh ªX[zdbe/ d/ fJ; gko« gzikp ftub/ T[d:'rK|c?eNohnK

ftZu ekfwnK d/ j' oj/ µ'µD ns/ T[jBK d/ ;zxoµ Ì dpkJ/ ikD d/ YzrK Ì gq;s[s eodh j?.

ejkDh w{b o{g ftZu T[d:'fre YKu/ ftZu iwksK d/ ykb; yk;/ Ì g/µ eodh j? feT[_fe iwks

cow|T[d:'fre noEuko/ ftZu'_ jh g?dk j'Jh j?. fJ; d/ Bkb jh fiZE/ d' fto'Xh fXoK dh

µBkys j[zdh j?, T[¿ZE/ T[jBK d[nkb/ f;oi/ rJ/ okiBhfse gqpzX pko/ th ikDekoh fwbdh j?.

ejkDh ftZu wBihs gkso Ì fJe gq'fbskohnB d/ s"o «s/ g/µ ehsk frnk j? fi; B/ xZN

212

T[iosK ekoB jVskb ehsh j?. g?_sh w}d{oK Ì T[~E'_ eZY fdZsk frnk j?. fJ; soQK w}d{oK

d/ ;zxoµ Ì dwB dh Bhsh Bkb dpk fbnk frnk j?. fJ; gqfs wBihs fuzss j? feT[_fe

;owkJ/dkoh gqpzX ftZu fJe w}d{o ezw eoB iK Bk-eoB gqfs ;[szso j? go id'_ T[j fes/

ezw eo/rk T[;dk µ'µD }o{o j't/rk. wBihs d/ gfotko dhnK fJfsjkf;e-nkofEe

;fEshnK pj[sk gVQB bJh nkfrnk Bjh_ fdzdhnK. fJ; bJh T[j fvgb'wk eo e/ S/sh fe;/

c?eNoh ftZu ezw eoe/ XB ewkT[Dk ukj[zdk j?. c?eNoh wkbeK d/ fdZs/ Go';/ «s/ th T[j v/Y

;kb pknd B"eoh s/ brkfJnk iKdk j?, T[j th Ç?o-j[Boh w}d{oh ftZu. fJZE/ fJj rZb

toDB:'r j? fe T[d:'fre g{zihgsh dk w[Zy T[d/µ w[BkÕk j?, T[; d/ ;kwQD/ tkbk ftnesh

fezBk fµbgh j?, fJ; pko/ pj[sk fuzss Bjh_ j[zdk. wBihs dk nB;febv b/po ftZu ezw

eoBk fJ; rZb dk ;p{s j?. go T[jBK B/ nkgD/ gqpzXeK Ì fi; ftZu w?B/io s/ fJzihBhno

Ì yk; fonkfJsK d/ e/ nkgD/ fjsK nB[;ko Ykfbnk j'fJnk ;h. fJ; ;zpzXh ejkDh ftub/

fJj nzµ d/y/ ik ;ed/ jBL

Àc?eNoh «u T[jBK d/ fgzv «u'_ ;s-nZm s'_ fpBQK, fe;/ Ì B"eoh Bjh_ ;h fwb ;eh

s/ T[j th w}d{oh «u. fJzihBhno, w?B/io, c'ow?B sZe ;ko/ brGZr pkjo'_ jh nkJ/

;B. b/po pj[sh :{HghH, fpjko dh oZyh rJh ;h.Á43

fJ;/ soQK T[sgkdB ;q'sK s/ T[sgkd d/ ekp} ns/ T[sgkd dk w[BkÕk ykD tkb/ T[¿Zu

tor d/ b'e xZN w}d{oh d/ e/ w[BkÕk jk;b eod/ jB, T[¿ZE/ T[sgkdB Ì t/uD s'_ pknd th

T[; dk bkG (Profit) jk;b eod/ jB. fJ; ezw bJh w}d{oK Ì pkjo'_ p[bkT[D s'_ th r[o/}

Bjh_ ehsk iKdk. fJ; d/ T[bN ezw eoB tkbhnK iwksK (Working Classes) dk pj[ gosh

µ'µD j[zdk j?.

pbfizdo B;okbh dh ejkDh ªi/ nkgDh fpoEk ej{z« gzikp ftZu feo;kDh ;zeN Bkb

213

i[Vh ejkDh j? fijVh fszB ghVQhnK ftZu c?bh j'Jh j?. fBow?b, fBzdo s/ B?th ftfGzB ekbK

ftZu g?dk j'J/ ns/ tZyohnK-tZyohnK nkofEe, ;wkfie, okiBhfse jkbsK ftZu'_ r[iod/

j'J/, feo;kDh dhnK ftfGzB jkbsK Ì tofDs eod/, Bt/_ iwksh g?_sfVnK dh ;{j fdzd/ jB

fi; s'_ ;gµN j[zdk j? fe jo/ fJBebkp ekoB 20th_ ;dh d/ B"t/_ djke/ sZe fezBhnK jh

spdhbhnK tkgohnK jB. fBow?b w[Yb/ o{g ftZu feo;kDh Bkb i[fVnk j? fi;B/ gfjbh

tko fgzv ftZu No?eNo fbnKdk j?. fJ; Bkb T[whd ehsh iKdh ;h fe gfotko dh nkofEe

;fEsh ftZu e'Jh ;kekoksfwe spdhbh j't/rh. go }whB dh tzv ;jh sohe/ Bkb Bk j'D

ekoB, e[dosh eo'ghnK ekoB ns/ wzvh ftZu c;bK dk ;jh w[Zb Bk fwbD ekoB, fBow?b

dk yofunK d/ tZX ikD ekoB eo}Jh j'Dk Bekoksfwe spdhbhnK tkgohnK fi; Bkb

wZXbh feo;kDh fBwB feo;kDh ftZu spdhb j'Jh. fi; ekoB fBow?b Ì y/sh d/ Bkb-Bkb

w}d{oh th eoBh g?_dh j?. fJj ejkDh nkofEesk ftZu nkT[_d/ fBxko ekoB fBwB feo;kDh

ns/ fBwB feo;kDh ftZu'_ g?dk j' e/ ;N/N ;?eNo ftZu nkJ/ gfotkfoe w[bk}wK d/ sDkn

ns/ ;zeN Ì g/µ eodh j?. fJ; ejkDh ftZu b[ZND tkbhnK fXoK dh Ç?o-jk}oh ftZu jk}oh

j? feT[_fe ;owkJ/dkoh YKu/ ftubh ¥k;hns jh fJjh j? fe fJ; ftZu b[ZND tkbh fXo dh

µBkys jh Bjh_ j[zdh feT[_fe j/mK s'_ b? e/ T[~go sZe b[ZN dh fjZ;/dkoh pzBQh iKdh j?. fBow?b

f;zx dk ;p}h wzvh ftZu fgzv dh wk;NoBh Ì d/y e/ goQK j' ikDk, T[;dh iwksh u/sBk dk

wkBf;e gqrNk j? feT[_fe iwks e/tb nkofEesk ns/ nkofEe ;zpzXK okjh_ jh g/µ Bjh_

j[zdh, ;r'_ fJj wkBf;e ;zpzXK ftZu th g/µ j[zdh j?. fgzv dh nfXnkgek B/ i/eo T[; e'b'_,

nk e/ ;p}h ¥ohdDh ;h sK T[; B/ T[; e'b'_ bkG sK b?Dk jh ;h go fBow?b dk T[~E'_ GZi

ikDk nkgDh iwksh s/ ;wkfie ;fEsh dk T[; dh wkBf;esk d/ gqfswkBk s'_ j/mK nkT[Dk

j? fijVk T[;d/ Bt/_ iwksh yk;/ Ì g/µ eodk j?. d{;o/ gk;/ fBzdo µfjo ftZu nk e/ T[;

214

nzdo wZX torh u/sBk dk ftek; j[zdk j? fijVh nkgD/-nkg Ì XB nkXkfos fJe d{i/ s'_

T[¿Zuk fdykT[D dh e'fµµ sK eodh jh j?, nkgDh ;wkfie fJfsjkf;e ;fEsh Ì th r"otsk

Bkb g/µ eoB dk :sB eodh j?. fBzdo ns/ fBow?b dk Gkt/_ e'Jh ;wki-;ZfGnkukfoe

fto'X Bjh_ j? go fBzdo dk fBow?b f;zx s'_ XZe/ Bkb g?;/ wzrDk, wzvh nzdobk dpkn j?.

fJ; bJh wzvh ftubk dpkn gfotko dhnK th gosK pDk fdzdk j?. j[D fJe' gfotko d/

w?_po ftfGzB nkofEe ;w{jK ftZu tzv/ rJ/, T[~E'_ jh nkgDh gqfefonk eod/ jB. ;N/N

;?eNo ftZu nkJ/ b'eK Ì fJj Gow j? fe y/sh ftZu'_ pj[s pZus j[zdh j? id'_ p}ko'_ e[M

¥ohdd/ jB s/ y/sh tkfbnK Ì fJj Gow ofjzdk j? fe ;oekoh B"eoh tkb/, sK ªn?µ« eod/

jB. fJj Gow dh pohe gos jh fJe' ;wki ftubhnK nkofEe, ;wkfie, Xkofwe,

okiBhfse ;fEshnK gfo;fEshnK pko/ ikro{e eodh j? L

ÀfizBk fuo pzd/ dhnK ubdhnK j'D T[jÌ d{finK d/ jZE tZb MkeDk th Bjh_ ukjhdk,

T[j e'Jh pzd? fijVk d{finK d/ jZEK tZb Mkeh ikt/, Bkb/ wzvh ftZu'_ e[µ Bh_ pudk,

T[¿ZE/ w[BkÕk sK nkVshJ/ ns/ o/jVhnK tkb/ ykJh iKd/ n?HHH.Á44

fJ; rZb dh rtkjh ejkDh dhnK j/m fbyhnK ;ZsoK GodhnK jB L

;' dbkbh YKu/ ftZu T[sgkde Bkb'_ T[; T[~go nkµos ftnesh tZX w[BkÕk ewkT[_d/

jB. fJj w[BkÕk jh gzikph ;wki nzdobhnK ftfGzB gosK Ì gq/odk j?.

ÀpZus sK j?rh go GJhnK d/ pokpo p?mDk ;"yk Bh,Á

Àj}/ w?_ T[¿Zu fgzvhJ/ dk f}eo Bjh_ ehsk.Á45

T[go'es ejkDh d/ ftµ/ Ì oiBhµ pjkdo f;zx dh fJ; fNZgDh Bkb ;gµN ehsk

ik ;edk j?, Ài/ nkgDh fpoEk ej{z ejkDh fe;kBh ;wki d/ nkofEe ;zeN Ì fusodh fJ;

;zeN d/ ;wkih foµfsnK d/ gqGkt Ì rbg fdqµNh dk nkXko pDkT[_dh j?. fe;kBh ;zeN dh

215

fBµkBd/jh fJfsjk;e ;wkie gqfefonk ftZu w"i{d j?. ejkDh ftZu xNBktK dh soshp

;zeN Ì fBozso v{zxk eodh j?. fJ; ;zeN ftZu'_ fe;kBh dh eo[DkwJh ;fEsh T[Godh j?.Á46

pbd/t f;zx Yh_v;k dh ejkDh ªuZeoftT{« gzikph feo;kDh ihtB dhnK }whB Bkb

i[VhnK gosK dh ejkDh j?. fi; ftZu feo;kDh jZE'_ fBeb ojh }whB fiZE/ T[; d/ iwksh

¥k;/ Ì spdhb eo ojh j?, T[¿ZE/ nzso iwksh yk;/ d/ nzdo{Bh NeoktK, G/VK, fto'XK Ì th

g/µ eo ojh j?. ejkDh dk w[Zy gkso e[bsko, }whB «s/ T[sgkdB gqfefonk ftZu eo}Jh

j' frnk j?. T[; dk ªjw-iksh, jw-iwksh, jw-T[wo« d';s wZyD T[; dh }whB ;;s/ o/N

«s/ yohd e/ T[; Ì tZX w[Zb t/uDk ukj[zdk j?. ejkDh ftubk Neokn fJ; ftuko «s/ jh

e/_dfos j?. e[bsko dk tkb-tkb eo}/ ftZu j? go T[; nzdobhnK iµBh o[uhnK ni/ sZe

ekfJw jB.

fJ; gq;zr ftZu T[sgkdB d/ w[Zb s/ you/ d/ nzso B/ gzikph feo;kD Ì jkµhJ/ «s/

fbnKdk j?. }whBK Ì t/funk ik fojk j? ns/ T[~u feo;kDh ;owkJ/dkoh Bkb fwb e/ ¥ohd

ojh j?. fJ; soQK fJe' iks ftZu'_ ftfGzB iwksh gosK ;kwQD/ nk ojhnK jB. ejkDh ftubk

gkso wZyD jh T[; Ì (e[bsko) nkofEe ;zeN ftZu'_ eZYD dh pikfJ T[; Ì }whB t/uD

dh ;bkj fdzdk j?. ejkDh d/ nyho ftZu e[bsko e[Zs/ Ì wkoB tkbhnK r'bhnK ¥[d ns/ g{o/

gfotko Ì d/ e/ wkoBk ukj[zdk j?. go nyho ftZu T[; nzdo ;zxoµ d/ phi c[ZNd/ jB.

vkH i;ftzdo f;zx dh ejkDh ªy{j-yks/« gzikp d/ ;owkJ/dkoh s/ noX irho{ YKu/

ftZu wB[Zy dh ntu/sBh gZXo s/ c?bh j'Jh tfuZso torrs ;fEsh dh g/µekoh j? fi; ftZu

nkofEe ;w{j f;X/ Bk fdyd/ j'J/, ntu/sBh gZXo «s/ nk iKd/ jB. fJ; ftZu toswkB

;fEsh Ì G{sekbh ;fEshnK Bkb s[bBk d/ e/, toswkB ftZu j[zd/ ngwkB Ì nkXko

pDkfJnk frnk j?. ejkDh ftub/ gkso puB f;U_ (wkwk) s/ G[fgzdo f;zx ro/tkb

216

(GkDik) ns/ T[;dh gsBh okiftzdo e"o o'}h fJe' ;wkfie ;zouBk ftub/ ftfGzB torrs

wkBf;e sbK s/ ftuoB tkb/ jB. puB f;zx ;N/N dhnk XZe/µkjhnK s'_ ghVs j? feT[_fe

g[fb; B/ T[;d/ bVe/ Ì nDikD EK «s/ oZfynk j? s/ dZ;D s'_ fJBekoh j?. d{i/ gk;/ GkDik

G[fgzdo f;zx ro/tkb ;N/N ns/ ;j[fonK e'b nkgDk-nkg t/u u[Zek j?. gsBh s/ T[;d/ g/e/

;kekdkoh YKu/ ftub/ dpktK ekoB G[fgzdo d/ fuZs fuzsB ftZu Ç[bkwh GoBk ukj[zdh j? s/

Go u[Zeh j?. fJj Ç[bkwh ;ZfGnkukfoe s"o «s/ T[jBK foµfsnK s'_ s'Vdh j? fiBQK dk

p[fBnkdh yk;k iipksh j[zdk j? s/ iipks ;owkJ/dkoh YKu/ ftZu e'Jh ;EkB Bjh_ oZyd/.

fJ; soQK ejkDh ftZu y/sh-pkVh, ;N/N ;?eNo d/ B"eo, s/ T[¿Zu iksh iwksh ;ZfGnkukfoe

gqfswkBK dh gqshe okiftzdo e"o o'ih fszB iwksK okjh_ g/µ j[zd/ jB. o'}h Gkt/_ G[fgzdo

dh gsBh j? go T[j T[¿Zu ;ZfGnkukfoe gqfswkBK dh gqfsfBXsk eodh j? fJ; bJh T[; Ì

T[¿Zu iwks d/ T[¿Zu ;ZfGnkukoh ¥k;/ ftZu ;Ekfgs ehsk ik ;edk j?. G[fgzdo f;zx ro/tkb

d/ fgsk d/ fJjBK eEBK s'_ fJj ;gµN j[zdk j? fe ;kekdkoh gqpzX dhnK fszB gosK ftZu

fJj torrs YKuk fet/_ fdykJh fdzdk j? L

ÀHHHny/ J/j wzsoh dh Gshih b? v[Zph w/o/ g[Zs ÌHHH.Á

Àgo id'_ xo/ Mzvh tkbh eko ;w/s bkw bµeo nkD tVh sK gKXk Bk g[fSnkHHH jtk

Jh yokp j'rhHHH j[D nrb/ tZYh T[_rb s/ Bh w{sd/HHH w[zvk ujh_dk ;h pZ;HHH b? rJ/

seV/HHH jZE s/ jZE wkoHHH.Á47

;' b'eszsoh p[o}[nk}h dh fJZE'_ dh B"eoµkjh Ì ªezNo'b« eoB d/ sohfenk ftZu th

;kedkoh gqpzX ekoro f;ZX j[zdk j?.

;' 1990 s'_ pknd dh ejkDh ftZu iwksh u/sBk fJ; o{g ftZu g/µ j'Jh j? L

1H feo;kDh Bkb ;zpzfXs ejkDh ftZu T[¿Zu feo;kDh dh ;KM ;owkJ/dkoK (p[o}{nkih)

217

Bkb f;ZX/ s"o «s/ fdykJh fdzdh j? fi; ftZu'_ feo;kDh ;w{jK d/ nzdob/ Neokn Bµo

j'J/ jB. fJ; ;zpzXh pbfizdo B;okbh dh ejkDh ªi/ nkgDh fpoEk ej{z« i;tho

okDk dh ªf;yo d[gfjok-1 s/ 2« µkwb ehshnK ik ;edhnK jB.

2H gzikph ejkDh B/ fBZiheoB s/ T[dkoheoB dhnK BhshnK sfjs ;"y/ eo}/ ekoB

T[gi/ ;zeNK Ì nkgDk nXko pDkfJnk j?. fJ; ftZu d' T[;ko feo;kD ¥[de[µh s/

;zxoµ fBebd/ jB. ;' fJj ejkDhnK ¥[de[µh d/ nkXkoK Ì th g/µ eodh j?, s/

;zxoµ bJh th gq/fos eodhnK jB. fJ; ftZu ¥[de[µh ;zpzXh pbd/t f;zx Xkbhtkb

dh ejkDh ªekofrb« i;tho okDk dh ejkDh ªf;yo d[gfjok-1 s/ f;yo

d[gfjok-2« µkwb ehshnK ik ;edhnK jB. ;zxoµ Ì g/µ eoB tkbhnK ejkDhnK

ftZu ªfsVfenk µsho«, ªyNk;«, ªuZeoftT{«, µkwb ehsk ik ;edk j?.

3H fJ; ejkDh ftZu ekwk tor dhnK nzdobhnK gosK Ì th T[xkfVnk j? fe fet/_

wkbe b'e feoshnK nzdo ªfBrokBh« dh GktBk Bkb T[jBK s'_ tZX s'_ tZX ezw

b?_dhnK jB. fJ; sZE dh rtkjh fizdo dhnK ejkDhnK ªd' fwzN j'o o[e ik« s/ ªs[;h_

Bjh_ ;wM ;ed/« GodhnK jB.

4H fJj ejkDh fµbgjhD ekw/ d/ ;zeN Ì th f;oidh j? feT[_fe ;owkJ/dkoh d/ ftek;

B/ T[jBK XzfdnK Ì g/µ ehsk j? fiZE/ tZX s'_ tZX fµbgh b'e jh brkJ/ ik ;ed/ jB.

fJ; fµbg d/ nkXko s/ jh Bt/_ nkofEe tor ftek; eod/ d/y/ ik ;ed/ jB. fJ;

;zpzXh i;tho okDk dh ejkDh f;yo d[gfjok-1 ns/ (2) d/yhnK ik ;edhnK jB.

5H fJ; ejkDh dhnK T[d:'fre y/so ftZu fe;wK t/yhnK ik ;edhnK jB. fijVhnK

iwksh ftt;Ek dhnK w[YbhnK b'VK jB. pbtho gotkBk dh ejkDh ªX[zdbe/ d/

fJ; gko« ftZu iwksh NeoktK Ì f;ZX/ s"o «s/ d/fynk ik ;edk j?. go gzikp d/

218

xZN T[d:'fre ftek; ekoB nfijh ejkDh u'yh wksok ftZu Bjh_ fwbdh.

6H fJ; ejkDh B/ ;N/N ;?eNo ftZu T[~u nj[fdnK «s/ ezw eod/ b'eK dh wkBf;esk Ì

torrs ;fEsh ftZu'_ d/fynk j? fe fJe ftnesh fijVk ;owkJ/dkoh YKu/ s/ j/mb/

YKu/ ftueko p?mk j?, T[; dh ;fEsh d[ftXkrq;s j?. go fJj fXoK nzfsw s"o «s/

T[gobhnK fXoK d/ jZe ftZu jh G[rsdhnK jB. fJ; ;zpzXh i;ftzdo f;zx dh

ejkDh ªy{j-yks/« tkuh ik ;edh j?.

;ko o{g ftZu fejk ik ;edk j? fe 1990 s'_ pknd dk d"o fBwB torh b'eK dk ;zeN

dk d"o j? fi; ftZu'_ pj[s ;koh tor u/sBk s/ tor ;zxoµ dh ejkDh ;kwQD/ nkT[Dh ukjhdh

;h, go fJj ejkDh pj[s E'VQ/ o{g ftZu g/µ j'Jh j?. feT[_fe fJ; t/b/ dk wB[Zy nkgDhnK

w[YbhnK gSkDK tZb o[fus j'fJnk tZyo/ fe;w d/ ;zxoµ ftZu T[bfMnk j'fJnk j?.

219

jtkb/ ns/ fNZgDjtkb/ ns/ fNZgDjtkb/ ns/ fNZgDjtkb/ ns/ fNZgDjtkb/ ns/ fNZgDhnKhnKhnKhnKhnK1. Dr. Annie Besant in the Indian Review, February 1909 with the caption ‘The

Uplift of the Depressed Classes’. Further, the term ‘Depressed Classes’ was

mentioned in the Census Report 1921, but the castes constituting the ‘Depressed

Classes’ were not defined.

Pardeep K. Sharma, Dalit Politics and Literature, Page 52.

2. The Dalit Panthers revived the term and in their 1973 manifesto expanded its

reperents to include the Scheduled Tribes, ‘neo-Buddhists, the working people,

the landless and poor peasants, women, and all those who are being exploited

politically, economically and in the name of religion.

S.M. Micheal (ed.), Dalits in Modern India, Page 68.

3. When used as a noun or adjective, it means burst, split, broken or torn asunder,

downtrodden, scattered, crushed, destroyed.

James Massey, Dalits In India, Page 15.

4. ;g fo"ke O;oLFkk dks udkjrs gq, lerk] Lora=krk] U;k; vkSj ca/kqRo dh ek¡xdjus okyh lksp gSAMkW- 'kj.kdqekj fyackys] nfyr lkfgR; dk lkSUn;Z'kkL=k] i"B 39-40.

5. nfyr lkfgR; gekjs lekt dk niZ.k gS] tks geus ns[kk gS] vuqHko fd;k] Hkksxk]tkuk] le>k] mldk vadu mRdVrkiwoZd gqvk gSA nfyRo dk fuewZyu gekjs lkfgR;dk gfFk;kj gSA blfy, loZO;kih ØkfUr dk ;g vkàku djrk gSAmf}r] vkseizdk'k okYehfd] nfyr lkfgR; dk lkSUn;Z'kkL=k] i"B 23.

6H vkH XBtzs e"o, gzikph ejkDh µk;so, gzBk 50H

7H ;o{g f;nkbth, fgzv ni/ fiT[_dk j?, gzBk 8H

8H T[jh, gzBk 16H

9H jkµhnk b'e, nze nes{po-d;zpo 2010, gzBk 152H

10H ;o{g f;nkbth, BQ/o/ d/ tk;h, gzBk 31H

11H jkµhnk, nze nes{po-d;zpo 2008, gzBk 142H

12H oiBhµ pjkdo f;zx (;zgkH), u{V/ tkbh pKj s/ j'o ejkDhnK, gzBk 8H

13H r[owhs f;zx f;zrb, nZr/ d/ ;co, gzBk 13H

14H T[jh, gzBk 21H

15H T[jh, gzBk 45H

16H fizdo (;zgkH), fJepkbhnk fpnkB, gzBk 75H

17H T[jh, gzBk 80H

220

18H T[jh, gzB/ 89-90H

19H T[jh, gzBk 102H

20H T[jh, gzBk 106H

21H T[jh, gzBk 126H

22H vkH Ghw fJzdo f;zx (;zgkH), dfbs fuzsB wkoe;h gfog/y, gzBk 165H

23 oiBhµ pjkdo f;zx (;zgkH), e[Zsh ftjVk s/ j'o ejkDhnK, gzB/ 7-8H

24H fizdo (;zgkH), fJepkbhnk fpnkB, gzBk 159H

25H i;ftzdo f;zx, xo dk ihn, gzB/ 12-13H

26H fizdo (;zgkH), fJepkbhnk fpnkB, gzBk 143H

27H fizdo, i¥w, gzBk 111H

28H fizdo (;zgkH), fJepkbhnk fpnkB, gzBk 168H

29H T[jh, gzB/ 173-174H

30H i;tho G[Zbo (;zgkH), Bth_ o[Zs d/ i[rÌ, gzB/ 171-172H

31H T[jh, gzBk 163H

32H fizdo (;zgkH), fJepkbhnk fpnkB, gzBk 236H

33H vkH Ghw fJzdo f;zx (;zgkH), ftµtheoB, ftµb/µD ns/ ftt/uB, gzB/ 116-117H

34H vkH pbd/t f;zx Xkbhtkb, ftµtheoB s/ gzikph ejkDh, gzBk 59H

35H i;tho f;zx okDk, f;¥o d[gfjok, gzB/ 5-6H

36H fizdo, s[;h_ Bjh_ ;wM ;ed/, gzBk 54H

37H T[jh, gzBk 56H

38H T[jh, gzBk 49H

39H G'bk f;zx ;zx/Vk (;zgkH), Ybdh d[gfjo, gzBk 68H

40H T[jh, gzBk 68H

41H i;gkb wkBy/Vk, p;o/ dh bkw, gzBk 31H

42H pbd/t f;zx Xkbhtkb, nkgD/-nkgD/ ekofrb, gzBk 50H

43H pbtho gotkBk, X{znK, gzBk 46H

44H oiBhµ pjkdo f;zx (;zgkH), e[Zsh ftjVk s/ j'o ejkDhnK, gzBk 190H

45H T[jh, gzBk 193H

46H T[jh, gzBk 9H

47H i;ftzdo f;zx, y{j yks/, gzBk 25H