١

"تاریخ اسالم"خالصه کتاب ینیحس دیس محمد دیس: خالصه کننده

٢

فصل اول

جزیره العرب موقعیت جغرافیایی اجتماعی و تمدنی

.است قرارگرفتهجهان در جنوب غربی آسیا رهیجز شبه نیتر بزرگعربستان رهیجز شبه

:باشد یمجغرافیایی به سه بخش اصلی ازلحاظجزیره العرب يبند میتقس

بخش اول که در مرکز آن است صحراي عرب بخش دوم که شمال آن است حجاز

و بخش سوم که جنوب آن است به یمن معروف است

مناسب و پوشش گیاهی يوهوا آبداراي شود یمیمن نامیده کهبخش جنوبی جزیره العرب ه حجاز کد ولی بخش شمال نباش کشاورزي مشغول میموماً مردم آن به ع .باشد یممطلوب

و تجارت خشک و بیابانی است و مردم آن بیشتر به بازرگانی يوهوا آبباشد داراي می .پردازند یم

بود که تاریخ بأرِي به نام صد مبود سد شده ساختهن به دست بشر بناهایی که در یم ازجملهکه در اثر افول تمدن زنند یمسال پیش از اسالم تخمین 500الی 400نویسان قدمت آن را

.جنوب این سد مرمت نشد و موجب شکسته شدن آن و ویرانی فراوان گردید

کشاورزي رونق چندانی نداشت و منطقه خشک و ازلحاظ العرب رةیجزدر آن زمان شمال کردند و ردم آن خوراك و پوشاك خود را عمدتاً از شتر تهیه میفاقد باران منظم بود م

شرایط سختی و تمدن بود دونشمال عربستان ب ،و چادرنشین بودند برخالف جنوب گرد ابانیب .براي زندگی وجود داشت

جریان هواي تمیز رسیدن مانع یساختمان ؛آزاد بود و صحرایی بیکران دهعرب بادیه فرزند و زازراعت او را .و همچون محیط خود آزاد بود شد یمتلقی صحرافرزند رو نیازا شد ینمبه او

ی شهر در کار بود شلوغو نه ساخت ینمو نه صنعتی او را به خود مشغول کرد ینممحدود و و مراسم و شعائر آن یپرست بتکیش يدوبندهایقیکی :کرد را محدود میاو ها دو چیز تن .کرد و وظایفی که وابستگی به قبیله براي او ایجاد می بیلگیق ومورس آدابها و گري سنتدی

٣

داد یمل اساس اجتماعی عرب را قبیله و نظام سیاسی و اجتماعی آنان را نظام قبیلگی تشکی نماینده .وحدت نژاد و نسب بود ،پیوند نژادي در میان عرب مفهوم داشت پیوند خویشاوندي

د قبیله بود ریاست قبیله فر نیتر سال کهنشیخ معموالً شد یمو رئیس قبیله شیخ نامیده گاهی در اثر و یا تجربه و پختگی و یا شجاعت در دفاع از قبیله ،بزرگی شخصیت جهیدرنت

آیین اسالم با نظام قبیلگی مبارزه کرد و آن را از بین برد و به نژاد .مدآ ثروت زیاد به دست میندارد و جامعه نوبنیاد اسالمی را بر اساس وحدت عقیده و نسب که اساس این نظام بود بهایی

و ایمان که نیرومندترین پیوند اجتماعی است استوار ساخت و بدین ترتیب ایمان مشترك را نظامجامعه عرب از .را باهم برادر معرفی کرد مؤمنانجایگزین خون مشترك ساخت و همه

اگر .بود فرما حکمدستگاه دادرسی يجا بهقبیلگی يها ییجو انتقامو کرد یمقبیلگی بیداد اقوام بود و اگر مقتول از قبیله دیگر بود نیتر کینزدشد خونخواهی وظیفه فردي کشته می

در معرض این خطر بود که جان خود را یک از افراد قبیله شد و هر رسم انتقام اجرا می دیشو ینمخون را جز خون گفت یممقتول از دست بدهد زیرا سنت حاکم بر صحرا عوض به

.جز گرفتن انتقام پذیرفته نبود یبهای خون گفتند قحطانی می عرببه عرب شمال عرب عدنانی و به عرب جنوب

بود یشناس نسبمحدود آن روز که ارزش و جایگاه خاصی داشت علم يها دانش ازجمله

ه یادگار حضرت دیرین سنتمحرم و رجب بود ،حجه يذ ،قعده يذحرام در عرب يها ماهمیان اعراب برقرار بس آتشها این ماه پاس بهبود و ها آنابراهیم و اسماعیل و از بقایاي تعالیم داد به و زیارت کعبه و اگر جنگی رخ می دوفروشیخربود تا فرصتی باشد براي تجارت و

.است آلود گناهمعروف بود که جنگ ناروا و "حرب الفجار"

ارزش آن روزیکی از بارزترین مظاهر جهل و خرافات دیدگاه آنان درباره زن بود در جامعه معتقد بودند تنها ها آنحقوق اجتماعی و استقالل در زندگی محروم بود از انسانی نداشت و هستند يبر ارثکنند الیق دفاع می هو از قبیل زنند یمکسانی که شمشیر

٤

کردند یم گور به زندهو دختران را شد یمنگ محسوب عه عرب ندنیا آوردن دختر در جام به بود "بنی تمیم"که این رسم غلط را بنا نهاد قبیله يا لهیقبنخستین

فصل دوم صفات و روحیات عرب

خوبی از قبیل يها خصلتو خشونت و غارتگري يگر یوحشخوي باوجودعرب بدوي عهد و پیمان پایبند بود که به ژهیو بهشجاعت و ،جوانمردي ،ينواز مهمان ،کرم و بخشندگی

ترین صفات او به شمار ماند و این از برجسته گاهی تا پاي جان به پیمان خود وفادار میعربستان که صحرانشین بود بسیار رونق ژهیو بهجهل و خرافات در میان اعراب .رفت می

یل کنند و ارتباط بین علت و معلول را منطقی تحل دیبادها را پدیده توانستند ینم ها آنداشت عرب از علم و هنر هیچ خورد یمول به چشم غاعتقاد به وجود ها آنکامالً بفهمند در میان

نفر در 11و ) مدینه( ثربینفر در قریش و 17نبرده است در هنگام ظهور اسالم تنها يا بهره .نوشتن داشتنداین میان دو قبیله بزرگ اوس خزرج توانایی خواندن و

یرپذیري عرب تأثدر عصر جاهلیت تنها امتیاز بزرگ اعراب مهارت آنان در شعر و خطابه بود يها امارت) 2 تجارت) 1 :ممکن بود راه سههاي مجاور تنها از ها و فرهنگ از تمدن

توانیم نتیجه می )یهود و مسیحیان(کتاب اهل) 3 )حیره و غسان(روم ایران و ي نشانده دست .بگیریم روابط عرب با کشورهاي همسایه تنها در زندگی مادي و ادبی آنان تأثیر گذاشته بود

فصل سوم عربستان و اطراف آن رهیجز شبهادیان و مذاهب در

ها نیامانوي و مذهب صابعی و امثال ،فتیحن ،یهودیت ،مختلفی همچون مسیحیت يها نییآ .وجود داشت

پندار برخی برخالفبودند حنیفیان کتاپرستیبیشتر مردم برخالفکسانی بودند که حنیفیان .توحید نقشی نداشتند يسو بهدر هدایت و تحول جامعه عرب

٥

در بعضی از نقاط عربستان پیروانی داشت مسیحیت در یمن از قرن چهارم نفوذ پیدا مسیحیتی که مسیحیت در مرکز مسیحیت در یمن شهر نجران بود یکی دیگر از مناطق نیتر مهمکرد

حیره در شرق عربستان بود که از طریق اسیران رومی مسیحیت به آنجا آنجا نفوذ داشت شهرنفوذ کرده بود جریان مباهله پیامبر اسالم نیز که در تاریخ اسالم معروف است با کشیشان

.نجران بوده است

برخی مناطق چند قرن پیش از ظهور اسالم در عربستان نفوذ یافته بود و یهوددین تر یثرب بود که بعدها مدینه نامیده شد پدید آمده بود که از همه معروف نینش يهودی

رفت یمنجران تا بعثت پیامبر همچنان مرکز مهمی براي مسیحیت به شمار

زرتشتی و مزدکی در ایران بود ولی در عربستان نیز تنها کیش مانوي مانیخاستگاه کیش اما به عقیده رود یمنفوذ کرده بود کلمه زندیق به معناي ملحد و منکر خدا به کار

مانی یشک میدان یماز پیروان کیش مانی بوده است يا فرقهدر اصل به معناي نظران صاحب .است ترکیبی از مسیحیت و مجوسی گري

.شهر حران بوده است نیصابئمرکز . دندیپرست یمخورشید و ماه را نیابئصاست نخستین کسانی که جن را پرستیدند گروهی از مردم یمن و سپس قبیله بنی شده گفته

بهدر میان عرب گسترش یافت پیدایش شهر مکه جیتدر به ها آنحنیفه بودند و پس از و ماجراي چشمه زمزم و ساختن کعبه به کمک حضرت اسماعیل السالم هیعلحضرت ابراهیم

گردد برمی

در میان عرب یپرست بتآغاز پیدایش

رئیس قبیله خزاعه که در زمان خود در مکه قدرت و نفوذ "لُحی عمرو بن"نام شخصی به سفري به شام کرد و در آنجا گروهی از عمالقه را دید که بت ،بود کعبهبسیار داشت و متولی

و ما کنند یمبراي ما باران نازل ها نیاپرسید گفتند ها آناز علت پرستش که یوقت دندیپرست یمرا به مکه بت هبل را به وي دادند و او آن ها آنو از آنان تقاضاي بتی کرد و دهند یمرا یاري

د و مردم را به پرستش آن دعوت نمود عالوه بر این بت اساف و آورد و در کعبه نصب کر

٦

را یپرست بتواداشت و بدین ترتیب ها آنو مردم را به پرستش قراردادناعله را نیز کنار کعبه .کرد يگذار هیپا

به شمار ها آناهللا را قبول داشتند اما دو اشتباه بزرگ داشتند که ریشه گمراهی پرستان بت :رفت یم شناخت غلط نسبت به اهللا و صفات او )1 را ها آنکردند و پرستش را خدایان کوچک و واسط بین خود و اهللا معرفی می ها بت )2

پرستش مخصوص که یدرحال پنداشتند یمموجب نزدیکی به درگاه خداوند و رضایت او خداست

:توسعه شهر مکه دو علت داشت

کعبه وجود )2موقعیت بازرگانی )1

کعبه را از دست قبیله خزاعه يدداریکل) جد چهارم حضرت محمد(صی ش از زمان قُیقر .خارج کرده بود

توانست از اي مثال قریش میبرکعبه قدرت و نفوذ بیشتري یافت يدداریکلقریش پس از يها بدعتکه داد یمدختر ها آنبه شرطی دختر بگیرد ولی با این شرط چیه یبقبایل دیگر

از مسافرانی که وارد مکه ها آندر مراسم حج و طواف را بپذیرند ژهیو بهخاص دینی قریش واف را از طکه لباس کرد یمچنین قریش غیر اهل مکه را ملزم هم گرفتند یممالیات شدند یم

توانستند ینماز غذاي همراه خود ها آنکردند همچنین گرنه باید برهنه طواف میبخرند و ها آن .خریدند فاده کنند و باید از اهل مکه غذا میاست

در سال نهم هجرت که پیامبر حضرت علی را براي اعالم برائت از مشرکان به مکه فرستاد که حضرت علی در مراسم عمومی حج اعالم کرد ممنوعیت طواف يا قطعنامهیکی از مفاد

.برهنه بود

بخش دوم

٧

از تولد تا بعثت الهعلیه و اهللا یصلمحمد ،هاشم ،عبدالمطلب ،عبداهللا :از اند عبارتبیستم آنان تا نفر اهللا یصلنیاکان حضرت محمد

،مدرکه ،خزیمه ،کنانه ،نضر ،مالک ،فهر ،غالب ،لوي ،کعب ،رهم ،البک ،صیقُ ،منافعبد .د و عدنانعزار من ،رضَم ،الیاس

شدند که قبیله قحطانی و عدنانی تقسیم می گروهدو عرب به قبایلکه گفته شد طور همان رود یمقریش به خاطر انتصاب به عدنان جد بیستم پیامبر از عرب عدنانی به شمار

بنی ،هیام یبن ،بنی زهره ،متعددي بود مانند بنی مخزوم يها شاخهو ها رهیتقبیله قریش داراي .است هاشم یبنکه حضرت محمد از تیره هاشم یبن و اسد

شخصیت عبدالمطلب

آن حضرت جداولاز میان نیاکان حضرت محمد بیشترین اطالعات را درباره عبدالمطلب خردمند و بخشنده ،عصر اسالم نزدیک بوده است عبدالمطلب شخصیتی محبوب به رایزداریم

عمر طوالنی داشت اما رنگ جامعه آلوده مکه را به باآنکهفراتر از جامعه خویش بود و ؛ بود .بوده است خود نگرفت عبدالمطلب حجت خدا و ابوطالب وصی او

خاندان حضرت محمد خاندان توحید بود بنا به اعتقاد عموم علماي امامیه پدر و اجداد پیامبر .داشتوجود ن ركاسالم از عبداهللا تا آدم همه یکتاپرست بودند و در میان آنان مش

کودکی و نوجوانی حضرت محمد

از حوادث مهم محلی مانند يا حادثهثابت و منظمی نداشت بلکه تاریخِ أعرب جاهلی مبد دندا مرگ شخصیت بزرگ و مشهور یا جنگی خونین بین دو قبیله را مدتی مبدأ تاریخ قرار می

یب کعبه به مکه حمله سپاه فیل به فرماندهی ابرهه فرمانرواي حبشی که براي تخر که یهنگامو آن قرارداد الشعاع تحتاین رویداد حوادث آن روزگار را العاده خارق صورت به ؛کرده بود

مبدأ تاریخ قرار گرفت حضرت محمد در همان سال در مکه لیالف عام عنوان به ها مدتسال .متولد شد

دوران کودکی و شیرخوارگی

٨

یثرببود که پدرش عبداهللا در بازگشت از سفر بازرگانی شام در شهر دوماههحضرت محمد نوزاد آمنه پس از نخستین روزهاي تولد که از .به خاك سپرده شد جا هماندرگذشت و در

ابولهب او را شیر داد آنگاه طبق آزادشدهیبه کنیز وشیر مادر استفاده کرد مدت کوتاهی به ثُ .کرد یمه نام حلیمه از قبیله بنی سعد سپردند که در بادیه زندگی عادت عرب او را به دایه اي ب

يا قافلهام ایمن کنیز عبداهللا او را با .بود که مادرش را از دست داد ساله ششحضرت محمد .به مکه آورد و به عبدالمطلب تحویل داد

عموي بود که عبدالمطلب نیز درگذشت و کفالت او را به ابوطالب ساله هشتحضرت محمد بود مند عالقهمحمد و به بود دست تنگو مند عائلهحضرت محمد سپردند ابوطالب مردي

.داشت یماو را بیش از فرزندان خویش دوست که يطور به

یا ترشتی بین دو کتف او بوده که خال نبودبدنی حضرت محمد خال يها نشانهاز بارزترین .آن را پیشگویی کرده بود بحیراشد که پیشگویی به نام مهر نبوت نامیده می

جوانی حضرت محمد

افرادي را براي بازرگانی .و ثروتمند بود باشرافت ،د که زنی تجارت پیشهیلوخدیجه دختر خُسالگی 25وقتی محمد به .داد را براي تجارت در اختیارشان قرار می يا هیسرماو گماشت یم

زگار سخت شده است اکنون کاروانی از دست شدم و روهیرسید ابوطالب به او گفت من تفرستد شود کاش تو هم نزد خدیجه که مردانی را براي تجارت می قریش رهسپار شام می

امانت و ییگو راستگرفت از سوي دیگر خدیجه از و کار تجارت او را به عهده می یرفت یمشوي دار عهدهاخالق پسندیده محمد آگاهی یافت و در پی او فرستاد که اگر کار تجارت مرا

و محمد این فرستم یم ات ياریدستغالم خویش را براي و پردازم یمبیش از دیگران به تو .پیشنهاد را پذیرفت

پیش از ازدواج حضرت خدیجه با حضرت محمد حضرت خدیجه خواستگارانی داشت که از باهمموافقت نکرده بود از سوي دیگر حضرت خدیجه و حضرت محمد ها آنازدواج با .دندیرس یمصی به هم بودند و هر دو در جلد سوم پیامبر به نام قُخویشاوند

٩

سال داشت 25سال و محمد قول مشهور در این هنگام خدیجه چهل بنا بر

قحطی بزرگی در ،چندي پس از تجدید بناي کعبه و چند سال پیش از بعثت حضرت محمدو عموي دیگر خود عباس که از اهللا یصلمحمد .بودهیدست ابوطالب عموي پیامبر ت .مکه افتاد

بود پیشنهاد کرد که هر یک از ما یکی از فرزندان ابوطالب را به هاشم یبنثروتمندترین افراد خانه خود ببریم تا فشار مالی ابوطالب کم شود و عباس موافقت کرد درنتیجه عباس جعفر را

قراردادرا تحت تربیت و کفالت خود السالم هیعل یمحمدعلبه نزد خود برد و

بخش سوم

از بعثت تا هجرت

در کوه حرا به سر ،رسیده بود باز به روش چندین ساله یسالگ چهلز حضرت محمد که به مرفرود آمد و نخستین آیات قرآن را از درگاه خداي بزرگ در گوش وحی برد که پیک می

.دجانش فراخوان

لکه این نق شده نازلدر خواب به پیامبر حیکه اولین و شده تیروادر برخی منابع نادرست بعثت که میدانیم عایشه در سال چهارم و پنجم طور هماناست توسط عایشه صورت گرفته

این ماجرا نبوده است و این متن از اعتبار کمی برخوردار است و شاهد عینی متولدشده .باشد یم

:بوده است راه سهارتباط پیامبران با عالم غیب از یکی از این

اي مستقیم و دریافت پیام الهی بدون هیچ واسطه ارتباط) 1

صدا صاحبطریق شنیدن صدا بدون مشاهده از) 2

فرشته وحی توسط) 3

پیامبر به مدت سه سال به دعوت پنهانی پرداخت بر اساس نقل خدیجه نخستین زنی بود که نخستین فردي بود که به پیامبر ایمان آورد السالم هیعلمسلمان شد و از میان مردان نیز علی

١٠

علی بن ابیطالب و آسیه ،آل یاسین مؤمن :نددزینور کفرنفر هرگز 3در حدیث آمده است که همسر فرعون

حضرت محمد روز دوشنبه به نبوت مبعوث شد و علی فرداي آن کنند یممورخان بزرگ نقل روز با او نماز خواند

در دعوت پنهانی پیامبر جوانان و ستمدیدگان پیشگامان پذیرش اسالم بودند حضرت محمد پنهانی به دعوت آشکار پرداخت بعد از سه سال دعوت

آشکارا انجام دهد روزي در صورت بهپیامبر اسالم با دریافت این فرمان که باید دعوت را به شماراو بود به پا ایستاد و گفت من فرستاده خدا هستم امن یدر نزدیک يا درهکه "ابطح"

نه روزي ،نندیآفر یم ه زیانیو ن رساند یمکه نه سودي ییها بت پرستش خداي یگانه ترك کنم یمرانند دعوت می میه و ن کنند یمنه زنده ، دهند یم

تنها ابولهب در صف دشمنان قرار گرفت هاشم یبناز میان

یک عنوان بهنظام اجتماعی آنان مخالف بودند نه دگریتهد عنوان بهقریش ابتدا با دعوت محمد آیین جدید

اقدامات آنان آزار و شکنجه مسلمانان بود که منجر به یکی از پیامدهاي مخالفت قریش و مسیحی بودند و در خداپرستی با مسلمانان حبشه مردم . هجرت مسلمانان به حبشه گردید

مسیحیان هم که از فرقه یعقوبی بودند و این فرقه خدا را شود یماشتراك عقیده داشتند گفته به توحید اسالمی ها آنند و از این نظر عقیده دانستند و اعتقاد به تثلیث نداشت تک ماهیتی می

نزدیک بود

فرزند پیامبر از همسرش نیتر کوچکحضرت فاطمه در سال پنجم بعثت در مکه متولد شد او ازدواج کرد السالم هیعلخدیجه بود و بعد از هجرت در مدینه با علی

ندیگو یمعرش را معراج طی االرض را اسراء و سفر به صورت به المقدس تیبسفر پیامبر به در سفر معراج واجب گردید يروز شبانه گانه پنجنمازهاي

١١

کرد تحریم اقتصادي و اجتماعی آنان وارد می هاشم یبنیکی از فشارهایی که قریش بر قبیله گیرند و به ن نز هاشم یبناز ستیبا یمبسته شد که بر اساس آن يا نامه مانیپبود و بین آنان

نفروشند و چیزي از آنان نخرند ها آنآنان زن ندهند و چیزي به

جز بهچه مسلمان و چه کافر هاشم یبنبه دنبال امضاي این پیمان به پیشنهاد ابوطالب همه افراد و در مدت سه سال دوره تحریم در آنجا به سر بردند اند گردآمدهابولهب در شعب ابیطالب

خدیجه و به فاصله اندکی نخست از شعب، هاشم یبناندکی پس از خروج در سال دهم بعثت .درگذشتابوطالب

پیامبر اسالم تا حضرت خدیجه زنده بود با هیچ زن دیگري ازدواج نکرد پس از درگذشت او حضرت با چند زن دیگر ازدواج کرد که غیر از عایشه همه بیوه بودند

ت پس از حضرت خدیجه سرآمد همسران رسول فضیلت و معنوی ،پارسایی ازنظرام سلمه خدا بود

بخش چهارم

از هجرت تا دعوت جهانی

بود که پس از هجرت پیامبر مدینه قرارگرفته یثربکیلومتري شمال مکه شهر قدیمی 500در الرسول و سپس به مدینه تغییر نام یافت

کردند یمدر یثرب زندگی ها يهودیدو قبیله اوس و خزرج در کنار بقیه

با رسول خدا بیعت ) عقبه منی(نفر از یثربیان در موسم حج در پاي 12در سال دوازدهم بعثت نفر خزرجی و دو نفر اوسی بودند 10کردند از این گروه

تفاوت تبلیغ در مکه و مدینه در این بود که در شهر مکه بزرگان شهر و قبایل مخالف رسول اسالم در مدینه تر عیسرکه این موضوع باعث گسترش خدا بودند ولی در مدینه برعکس بود

شد

١٢

ین پیامبر و یثربیان بسته شد این بود که اگر پیامبر به یثرب برود از او پیمانه دیگري که ب جنگند یمو با مخالفان پیامبر کنند یمحمایت

که )مدینه( ثربیمسلمانان و» مهاجران « کردندسفر مدینهاریخ اسالم آنان که از مکه به در ت شوند نامیده می» انصار«پیامبر را یاري کردند

قبیله قریش که یوقتاست ذکرشدهکه در کتب و منابع مختلف طور همان :توطئه ترور پیامبرپیامبر پایگاه امنی براي خود و مسلمانان ایجاد کرده است تصمیم به ترور در یثرب دیدند

کرد پیامبر اسالم از طریق أمورنفر را براي این کار مپیامبر گرفتند و هر کس از قبیله خود یک آگاه شد و از طرف خداوند دستور یافت که از مکه خارج شود رسول ها آنوحی از توطئه

اطالع داد و فرمود امشب در بستر من بخواب علی السالم هیعلخود را به علی تیمأمورخدا مبر آن شب همراه ابوبکر رهسپار غار ثور در را پذیرفت پیا تیمأموراین درنگ یب السالم هیعل

شد و سه روز در غار ماند تا پس از یافتن او ناامید یثربجنوب مکه در جهت مخالف راه گردد و بتوانند به هجرت خود به یثرب ادامه دهند امن ها راهشوند و

ورود پیامبر به قبا

و در این مدت ماند السالم هیعلدر نزدیکی یثرب بود پیامبر در آنجا منتظر حضرت علی قبا مسجدي در آنجا احداث نمود

پیامبر وارد یثرب شد مردم به استقبال پیامبر آمدند و هر یک پیامبر را به خانه خود نکهیبعدازارسول خدا تدبیري کرد که افتخار میزبانی نصیب هیچ فرد یا قبیله خاصی نشود نددعوت نمود

زمین دو یتیم (نجار سرانجام شتر را در محله بنی .در آینده مشکلی براي آنان پیش نیایدو که این هنگام که انبوه مردم در اطراف پیامبر در دیخوابان )ی در آنجا ساخته شدمسجدالنب بعداًکه

بار سفر حضرت را به خانه برد و ایوبخواستار میزبانی حضرت بودند ابو رکدامه گردآمدهبراي سکونت پیامبر يا حجرهو در کنار آن یمسجدالنبپیامبر به خانه او رفت تا زمانی که

د حضرت در خانه ایوب اقامت داشتساخته ش

آغاز تاریخ هجري

١٣

تاریخ اسالم و مسلمانان قرار گرفت مبدأهجرت

روزه ماه رمضان یک ماه پس از تغییر قبله در هجدهمین ماه از دیگو یمخدري ابوسعید هجرت واجب شد

اقدامات اساسی پیامبر اسالم در مدینه نخستین اقدام اجتماعی پس از هجرت به یثرب بناي مسجد بود

محروم بودند سایبانی در انتهاي مسجد ازهرجهتو غریبه و تهیدستاصحاب صفه گروهی و فاقد مسکن ساخته شد ندگونه مسلمانان مستم براي اسکان موقت این

در آن ایام نخستین قانون اساسی در اسالم نوشته شد

روند و یهودیان امت واحد به شمار می مسلمانان) 1 و یهودیان در پیروي از دین خود آزادند مسلمانان) 2

اگر فردي از اند یباق بها خونسابق خویش قبل از اسالم در پرداخت رسم به قریش سران) 3بین عرفبهاي او را طبق عدالت و د باید به کمک هم خونکرکسی را کشت یا اسیر ها آن

بپردازند و اسیر خود را با پرداخت فدیه آزاد کنند مؤمنان

بدون اجازه او پناهندگی را فرزند یا دیگر اعضاي خانواده کسی ،حق ندارد غالم کس چیه) 4 دهد

این پیمان دفاع مشترك از مدینه را به عهده خواهند داشت امضاکنندگان) 5

شهر مقدسی است و هر نوع خونریزي در آن حرام خواهد بود نهیمد) 6

این پیمان حضرت محمد امضاکنندگانرفع اختالف و اختالفات احتمالی در میان مرجع) 7 خواهد بود

یهود يها یکارشکنو ها توطئه

ن یهود و مشرکان را آبودند قر جو بهانهلجوج و ،حریص ،اصوالً یهودیان مردمانی سودجوبا کند زیرا این دو گروه اهل منطق و استدالل نبوده و دشمنان مسلمانان معرفی می نیتر دشمن

١٤

یهود با مخالفت يها زهیانگکردند علل و از هر کارشکنی و مخالفت کوتاهی نمی يتوز نهیک :در چند موضوع خالصه کرد توان یماسالم را

تفکر نژادپرستانه یهود ـ

موقعیت اقتصادي اجتماعی باالـ

اعتبار باالي علماي یهود در بین مردم عامهـ

آورد یمدشمنی با جبرئیل که پیام الهی را براي پیامبر اسالم ـ

ها برنامهمخالفت با بسیاري از احکام و ـ

نماز جمعه اسالم در مسجد القبلتین در قبیله بنی سلمه بوداولین

بر به او بر ضد پیام یپاش سمتبلیغ و با ماه پس از هجرت پیامبر از مکه به مدینه یهودیان 17 رو نیازا یخوان یمقبله ما نماز يسو بهو گفتند که تو در آیین خود استقالل نداري می

خوانده بود و فقط دو رکعت از آن المقدس تیبمت پیامبر نماز ظهر را به س که یهنگاممکه يسو بهبود جبرئیل پیام وحی را به او نازل کرد و پیامبر دو رکعت بعدي را مانده یباق

نماز خواند این واقعه استقالل مسلمانان را حفظ نمود و یهودیان از این حادثه ناراحت بودند

بر ابالغ رسالت دینی و رهبري مذهبی باید رهبري عالوه یثرباستقرار در پیامبر اسالم پس از تنظیم و ،گرفت عقد پیمان برادري میان دو گروه از مسلمانان سیاسی مسلمانان نیز بر عهده می

از این اقدامات يا نمونهنامه عمومی و نیز امضاي پیمان عدم تجاوز با یهود تصویب پیمان کرد يزیر یپاز اواخر سال اول هجرت هسته اولیه ارتش اسالمی را و پیشگیرانه بود

جنگ بدر

رمضان انجام شد 18در در تاریخ صبح روز برپرستی ابوسفیان در محلی به نام جنگ بدر با سو با کمترین تن 313نفر بیشتر نبودند پیامبر اسالم براي ضبط کاروان با 313که سپاه پیامبر

حرکت کرد جنگ بدر نخستین جنگی بود که خداوند در آن اسالم را درب يسو بهامکانات عزیز و شرك را خوار ساخت

١٥

ن نامدار عمرو بن عبدود قهرما که یوقتدر جنگ خندق که سه سال بعد از جنگ بدر رخ داد به جنگ او رفت او به علی گفت ابوطالب السالم هیعلطلبید و علی عرب در کنار خندق مبارز

د دوست ندارم به دست من کشته شويدوست من بو

بعد از جنگ بدر بود اهللا سالمازدواج حضرت علی با حضرت فاطمه

بود در کوهی به نام خورده شکستجنگ احد براي انتقام ابوسفیان از پیامبر که در جنگ بدر ه احد در سمت کونفر بودند 700هزار نفر و سپاه پیامبر 3شکل گرفت سپاه مشترکان احد

توانست از آن سمت دشمن نمی ،شمال مدینه قرار دارد به علت موانع طبیعی در سمت جنوبوارد مدینه شود و ناگزیر بود شهر را دور زده و از سمت شمال حمله کند در جنگ احد در

کردند و ینینش عقب خورده شکستمرحله اول مسلمانان خیلی زود پیروز شدند و مشرکان ا در مرحله دوم جنگ که شایعه کشته شدن پیامبر اسالم مطرح شد تلفات زیادي دادند ام

و از طرفی مسلمانان لباس نظامی خاصی نداشتند تا از قبیله قریش شناخته نددوباره حمله کرداد جنگ را براي مسلمانان دشوار ساخت در این میان بشوند و از طرف دیگر با تغییر جهت پرداختند و دشمن از غنائم کردن جمعز شده بودند به مسلمانان که در مرحله اول جنگ پیرو

پشت از پشت کوه احد دوباره حمله کرد و جنگ را به نفع خود تمام کرد

جنگ خندق

جنگ خندق به فرماندهی ابوسفیان با ده هزار نفر نیرو انجام شد در آن هنگام سپاه پیامبر فقط شد که مانع حفراطراف شهر خندقی نفر بودند در جنگ خندق به پیشنهاد سلمان در 3000

دنفوذ دشمن ش

باشد یمنام دیگر جنگ خندق جنگ احزاب نیز

باشد یمعوامل ناکامی سپاه احزاب سه مورد

ایجاد اختالف درونی توسط نعیم بن مسعودـ

امداد غیبیـ

کشته شدن عمر بن عبدود توسط حضرت علیـ

١٦

جنگ حالت تهاجمی به نیبعدازاداشتند ولی تا قبل از جنگ خندق مسلمانان حالت تدافعی اند گرفتهخود

جنگ بنی قریظه

25آنان را تا يها قلعهقبایل دوران خود بود مسلمانان نیتر يقوقبیله بنی قریظه یکی از سرانجام با پیروزي قراردادندداور عنوان بهو سعد بن معاذ را درآوردندمحاصره روزبه

مسلمانان به اتمام رسید

سفر عمره پیامبر

پیامبر در سرزمین . مکه شد روانهنفر 1800همراه قعده يذشم ماه پیامبر اسالم در سال شقریش از حرکت پیامبر آگاه شدند و تصمیم به جلوگیري از ورود که چونحدیبیه متوقف شد

آنان به مکه کردند

پیمان صلح حدیبیه

نماینده براي زیارت حج نزد عنوان بهان که مسلمانان به نزدیک مکه رسیدند عثم بعدازآننزد پیامبر آمد و با هیل بن عمرو نماینده از طرف قریشنتیجه ماند سپس س قریش رفت اما بی

را وگو گفتاز هرگونه شرط شیپبود که يا گونه بهآن حضرت به مذاکره پرداخت مذاکره ترتیب پیمان صلحی به نام صلح انصراف مسلمانان از عمره در آن سال را اعالم کردند و بدین

حدیبیه برقرار شد

:باشد یمذیل به شرحمفاد صلح حدیبیه سال و امنیت مردم و خودداري آنان از تعرض به 10متارکه جنگ بین طرفین به مدت ـ 1

یکدیگر

محمد و مسلمانان در آن سال وارد مکه نشوند اما در سال آینده قریش از مکه بیرون ـ 2و مسلمانان به مدت سه روز وارد مکه شده و عمره انجام دهند مشروط بر اینکه روند یم

سالحی جز سالح مسافر یعنی شمشیر همراه نداشته باشند

١٧

اگر کسی از قریش بدون اجازه ولی خود نزد محمد برود باید او را به مکه برگرداند و اگر ـ 3 رداندگ ینم براو را همراهان محمد نزد قریش برود کسی از

طرفین به یکدیگر خیانت ؛قریش مانیپ هممحمد باشد یا مانیپ همهر قبیله آزاد است که ـ 4 نخواهند کرد و با دشمن طرف مقابل همکاري نخواهند نمود و اظهار دشمنی نخواهند کرد

به خاطر پیروي از دین خاصی مورد کس چیهپیروي از اسالم در مکه آزاد خواهد بود و ـ 5 آزار و نکوهش قرار نخواهد گرفت

هرکس از اصحاب محمد براي حج و عمره یا تجارت به مکه برود جان و مالش در امان ـ 6سفر به مصر یا شام از مدینه عبور کند جان و مالش در درراهخواهد بود و هرکس از قریش

امان خواهد بود

بند چهارم را زیر پا گذاشتند و به قبیله ها آنکه گونه نیاشد یریش نفسرانجام پیمان توسط ق رسول خدا بود حمله کردند مانیپ همخزاعه که

آمد یمپیروزي بزرگی براي مسلمانان به شمار ،این پیمان با توجه به آثار و نتایج درخشان مدینه بر پیامبر نازل شد و خداوند این صلح را درراهچنانکه سوره فتح در بازگشت از حدیبیه

فتح آشکار اعالم کرد

بخش پنجم از دعوت جهانی تا رحلت پیامبر اسالم

فصل اول

دعوت جهانی

عمومیت دعوت پیامبر اسالم از همان دوران تبلیغ در مکه مطرح بوده است

بزرگ آن روز جهان پیامبر در یک روز شش نامه توسط شش تن از یاران خود به زمامدارانمقوقس ،پادشاه ایران زیخسروپرو قیصر روم؛ ،فرستاد که عبارت بودند از نجاشی پادشاه حبشه

یمامه هوذه بن علی پادشاه ،حارث بن ابی شمر غسانی حاکم شام ،پادشاه مصر

جنگ خیبر

١٨

خیبر مجموعه چند قلعه بود که مردم آن به کشاورزي و دامداري اشتغال داشتند خیبریان وضع نیز مقاوم و استوار بود و تعداد ها قلعهاقتصادي خوبی داشتند ساختمان و استحکامات نظامی

یهودیان خیبر از هر فرصتی براي ضربه زدن بر شد یمهزار نفر 10 بر بالغ ها آنمردان جنگی و خیبر به کانون دائمی فتنه و توطئه بر ضد اسالم کردند یممت نوبنیاد اسالمی استفاده حکو

بود در سال ششم هجرت سالم بن ابی الحقیق از سران بنی نضیر بود و ریاست شده لیتبدآورده بود با گردآوري قبایل مشترك نیروي بزرگی را براي جنگ با به دستیهود خیبر را

ایل به دست اسیر بن زارم قباخت که توسط مسلمانان کشته شد و ریاست مسلمانان فراهم سگذشته يها خصومتو ها یدشمنرسید او نیز با مسلمانان دشمن بود پیامبر اسالم براي رفع

جلب درصددپیشگام شد و گروهی را به سرپرستی عبداهللا بن رواحه نزد وحی فرستاد و موافقت او برآمد

را محاصره کردند جنگ ها قلعهماند و مسلمانان شبانه جهینت یبهاي پیامبر سرانجام کوششمحکم سنگر گرفته بودند و از يدژهامسلمانان با خیبریان جنگی نابرابر بود زیرا آنان پشت

یکی پس از ها فراوان قلعه يها يدشوارو ها یسختسرانجام با زدند یمباال به مسلمانان ضربه ن مرحب؛ قهرمان سلحشور و آدیگري سقوط کرد اما آخرین قلعه به نام قموص که فرمانده

کرد و رزمندگان اسالم از تسخیر آن ناتوان بودند مشهور یهودي بود همچنان مقاومت می

روزي پیامبر اسالم پرچم را به دست ابوبکر و روز بعد به عمر داد و یک ستون نظامی در زگشتند رسول خدا با پیروز شوند به اردوگاه با که نیابدون ها آن يهردو قرارداد ها نآاختیار

را به رفرمود فردا این پرچم را به دست کسی خواهم داد که خداوند این د ضعمشاهده این وو رسولش نیز او را دوست دارد یمکسی که خدا و رسول خدا را دوست دیگشا یمدست او

ننده نیستاو فرار ک دارد یم

جنگ را به پیروزي رساند السالم هیعلفرداي آن روز علی

چشمگیر بود و ز ويپیامبر ا لیلو تج ها جنگدر السالم هیعلعلی يها يدالورفداکاري و و در سینه مانده یباقنسل آن روز يها خاطرهها بعد در زبانزد مسلمانان شده بود و تا سال

١٩

بود چنانکه معاویه در دوران قدرت و حکومت که ناسزاگویی شده ثبت هتاریخ معاصر آن دوراو پاسخ دیگو ینمسعد وقاص گفت چرا به علی ناسزا ، را رواج داده بود السالم هیعلبه علی

:یاد دارم که پیامبر درباره او سه فضیلت بیان کرد به رایزگویم داد من هرگز به او ناسزا نمیاو به قراردادبوك بود پیامبر او را در مدینه جانشین خود که جنگ ت ها جنگاز یکیدر ـ 1

پیامبر فرمود آیا دوست نداري نسبت به گذاشتی تنها پیامبر گفت مرا با زنان و کودکان در شهر من همچون هارون نسبت به موسی باشی با این تفاوت که پس از من پیامبري نخواهد آمد

در جنگ خیبر فرمود پرچم را به دست شخصی خواهم سپرد که خدا و پیامبر را دوست ـ 2 نائلدارد خدا و پیامبر نیز او را دوست دارند آن روز همه ما آرزو کردیم که به چنین مقامی

گرفتار درد چشم بود پیامبر از آب که یدرحالشویم پیامبر فرمود علی را بیاورید او را آوردند علی خوب شد و حضرت پرچم را به او داد و قلعه به دست به چشم مالید چشمدهان خود او فتح شد

نازل شد يا هیآقرار شد پیامبر اسالم و پیشوایان مسیحی نجران مباهله کند که یهنگام ـ 3 ندیها نیاو گفت خدایا خاندان من فراخواندو حسین را حسن ،فاطمه ،پیامبر علی

فصل دوم

گسترش اسالم

جنگ موته

فرستاد )شام(بصره نزد پادشاه يا نامهدر سال هشتم هجرت پیامبر حارث بن عمیرعضدي با بازجویی فرمانرواي محلی شام از طرف قیصر روم پیک رسول خدا را بازداشت کرد و پس از

در دهکده موته به قتل رساند این حادثه براي پیامبر سخت گران را وي تیمأمورو آگاهی از آمد

اي یک جنگ باشد اما قتل سفیر پیامبر تواند مقدمه یک نفر نمی کشته شدن معموالًاگرچه با لشکر ه موتهسرانجام سپاه اسالم در کنار قری .بودناصول اخالقی و عرفی رایج برخالف

٢٠

روم درگیر شد هر سه فرمانده به ترتیب پرچم را گرفتند و جنگیدند و به يصدهزارنفر کردند ینینش عقباه سربازان اسالم شهادت رسیدند آنگ

فتح مکه

به سمت مکه يهزارنفر 10بعد از شکستن پیمان صلح حدیبیه توسط قریش پیامبر با نیروي ارتش مجهز و انبوه اسالم مرعوب شد رسول خدا او را ي مشاهدهحرکت کرد ابوسفیان با

و به درخواست عباس عموي پیامبر فرمود هرکس به مسجدالحرام پناهنده قراردادمورد عفو مکه هرحال بهشود یا در خانه خود بنشیند و یا به منزل ابوسفیان پناه برد در امان خواهد بود

بدون خونریزي تسلیم شد رسول خدا پس از ورود به مکه سوار بر شتر گرد خانه خدا طواف را که در اطراف کعبه محکم ها بته عصایی که در دست داشت اشارکرد و در همان حال با

حق آمد و باطل نابود شد آري باطل همواره نابود شدنی فرمود یمو کرد یمشده بود واژگون ستا

برخی از افراد از افراد نامدار که بعدها نیز به شهرت و یا مقام رسیدند در فتح مکه اظهار اسالم فیان و پسرش معاویه بودندکردند که از آن جمله ابوس

جنگ حنین ف به فاصله سه شب که از مکهئبود در نزدیکی طا يا درهحنین

در سرازیري براي مسلمانان حنیندر آغاز جنگ ابتدا مسلمانان شکست خوردند زیرا ارتش عموي پیامبر و حضرت علی ازجملهنفر از یاران پیامبر 9کمین کرده بودند در آن موقع فقط

کرده بودند بعد از دیدن رسول خدا توسط سپاهیان ینینش عقبو بقیه دندیجنگ یمبا پیامبر آنان برگشتند و جنگ به نفع مسلمانان تمام شد

جنگ تبوك

جنگ تبوك به علت ناراحتی روم از شکست شام در جنگ حنین بود

کردند به پیامبر می وآمد رفتمدینه و شام در سال نهم هجرت توسط بازرگانانی که بین گزارش رسید که هرقل امپراتور روم آماده حمله به مدینه است

٢١

ها توسط سربازان گرم بود و هنگام برداشت میوه بود و ترك خانه شدت بهدر آن موقع هوا کرد ینمهاي جنگی را اعالم سالم به شیوه همیشگی که مقصد سفرپیامبر ا ؛برایشان سخت بود

است تا مردم خود را براي دوري راه و مشکالت و تبوكبار به همه اعالم کرد که مقصد این سفر آماده کنند يها رنج

بود و چنانکه دیدیم ارتش اسالم عازم محل بسیار دوري بود حساس در آن روز وضع مدینه به ندچی نموداز همراهی رسول خدا سرپی تظاهر به اسالم باوجودو از طرف دیگر منافقان

قراردادرا جانشین خود در مدینه السالم هیعلهمین دلیل پیامبر علی

نبود آن دار جنگی بود که حضرت علی پرچم این تنها

از این موضوع ناراحت بود و به همین ترتیب حدیث منزلت توسط پیامبر السالم هیعلعلی که نسبت به من يشو ینمآن پیامبر به حضرت علی فرمود آیا راضی بر اساسگفته شد

همچون هارون باشی نسبت به موسی جز اینکه پس از من پیامبري نیست این حدیث از دالیل است السالم هیعلروشن و واضح امامت و جانشینی علی

مشکالت و زحمات و متحملها از مدینه حرکت کرد همه دشواري باوجودارتش اسالم را خود "جیش العسره"و "غزوه العسره"نام جنگ تبوك در تاریخ اسالم رو نیازافراوانی شد

گرفت

پس از طی مسافت طوالنی به سرزمین تبوك رسیدند اما خبري از ارتش روم نبود و گزارش اشتباه به پیامبر داده بودند

عالم بعد از جنگ تبوك آیات سوره برائت نازل شد و پیامبر اسالم دستور یافت از مشترکان ا در این که رد و نیز چند دستورالعمل دیگر بگذا ها معاهدهبیزاري نماید و نقطه پایانی براي این

.آیات آمده بود را اجرا کند

متن اعالم برائت و اخطاریه پیامبر

٢٢

در ابتدا قرار بود ابوبکر این آیات را در مراسم حج در روز عید قربان به گوش حاجیان برساند حی نازل شد که باید این پیام را یا خود او یا کسی که از اوست به مردم ابالغ اما به پیامبر و

کارکردمور این أرا م السالم هیعلکند با دریافت این پیام رسول خدا علی

:این پیام عبارت است از

خدا و پیامبر اسالم از مشرکان بیزارند ـ 1

از سال آینده هیچ مشترکی حق گزاردن حج ندارد ـ 2

با بدن برهنه پیرامون کعبه را ندارد طوافحق کس چیه ـ 3

سرزمین خود بازگردند و پس از سپري مأمن وتا به دارند مهلتماه 4مشرکان از امروز ـ 4 ماه براي هیچ مشرکی عهد و پیمانی نخواهد بود 4شدن

شود ینمهیچ کافري در بهشت وارد ـ 5

فصل سوم

اسالمرحلت پیامبر و الوداع حجه

حجۀ الوداع

حضرت ابراهیم ،آن گذار انیبنسیاسی در اسالم است و ـ برنامه عبادي نیتر مهمحج بوده است السالم هیعل

حادثه غدیر معرفی پیشواي آینده

در سرزمین غدیر خم که آخرین مسیر حجه يذدر بازگشت از حج الوداع در روز هجدهم حجاج يهزارنفر 100بر پیامبر نازل شد و دستور توقف کاروان يا هیآمشترك کاروانیان بود

داد وعلف آب یبرا در آن سرزمین

ایراد نمود و طی يا خطبهاي بلند قرار گرفت و پس از اقامه نماز جماعت ظهر پیامبر در نقطه آن نخست از نزدیک شدن پایان عمر خویش خبر داد و آنگاه نظر مسلمانان را در مورد دعوت

او را تأیید يها تیهداو ارشادهاابالغ دعوت و ،و رسالت خویش خواستار شد که همگیکه مسلمانان به آن نمود دیتأکو ارتش ثقلین توصیه و پیامبر اسالم سپس درباره کتاب .کردند

٢٣

دو چنگ زنند تا گمراه نشوند و افزود خداوند به او خبر داده است که این دو تا روز قیامت از .گیرند و از آن دو عقب نمانندنپیشین دو سبقت وپس مردم بر آن س شوند ینما هم جد

را باال گرفت و او را به پیشوایی آینده مسلمانان معرفی السالم هیعلدر این هنگام دست علی ترم و سزاوارشان از خود ها آنهستم و بر مؤمناني کرد و فرمود خداوند موالي من و من موال

دوست بدار کسی پروردگارا .من موالي او هستم علی موالي اوستو هر کس که دارم تیاولورا که علی را دوست بدارد و دشمن بدار کسی که علی را دشمن بدارد خدایا یاران علی را

یاري کن و دشمنان او را خوار و ذلیل نما پروردگارا علی را محور حق قرار بده

سپاه اسامه

ران و روم که همواره مایه نگرانی پیامبر اسالم بود و او پیوسته در با توجه به سوابق جنگ ایحضرت پس از بازگشت از حج الوداع و ورود به رو نیازااندیشه رویارویی با رومیان بود

حارثه ترتیب داد و از وي خواست تا سرزمین بن دیزسپاهی به فرماندهی اسامه پسر مدینه در این میان سران سپاه را از بزرگان و گدرومیان به جنش پیشروي کند و با محل شهادت پدر

دستور تشکیل سپاه اسامه را داد هیچ مشکلی نداشت ولی که یهنگامپیامبر تا . قراردادانصار به رحلت آن حضرت منجر گردید پیامبر در بستر بیماري تیدرنهاایجاد شد که تب ازآن پس

باحالتکنند پیامبر سپس اي به علت جوانی اسامه از وي پیروي نمی بود که گزارش رسید عده دیتأککسالت به مسجد آمد و مردم را تشویق به تشکیل سپاه اسامه و تقویت آن کرد با همه

گروهی سپاه يها يریگ بهانهطول کشید با روزي که بیماري آن حضرت 14پیامبر در تمام اسامه حرکت نکرد و پیامبر اسالم رحلت نمود

که نانوشته ماند يا نامه تیوصدر بستر بیماري بود فرمود قلم و که یدرحال ،چهار روز پیش از رحلت پیامبر شنبه پنجدر روز

گمراه نشوید یکی از حاضران گفت درد بر او غلبه بعدازآنکاغذ بیاورید تا چیزي بنویسم که براي ما کافی است میان حاضران اختالف شد و و قرآن نزد ماست دیگو یمکرده و هذیان

سال دعوت و مجاهدت و ابالغ پیام الهی و پس از 23بلند شد پیامبر اسالم پس از سروصدا

٢٤

سرانجام در روز دوشنبه بیست و انجام رسالت بزرگ خویش درراهفراوان يها بینشفراز و روز بیماري و کسالت به عالم بقا رحلت کرد و 14هشتم ماه صفر سال یازدهم هجرت پس از

.کرده بود به خاك سپرده شد سیتأسي که حجره مسکونی خویش در جوار مسجد در