ii. program nauczania przyrodo, witaj! · mości dotyczące polski i własnego organizmu, a w...
TRANSCRIPT
II. PROGRAM NAUCZANIA
PRZYRODO, WITAJ!
14 Wstęp
14–15 1. Charakterystyka programu nauczania
15–18 2. Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania
19–26 3. Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj!
27–33 4. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia
33–41 5. Sposoby osiągania celów
42–43 6. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
14
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
WSTĘPIdeą Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest realizacja ogólnych założeń reformy systemu oświaty zapisanych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego:
„Kształcenie ogólne w szkole podstawowej tworzy fundament wykształcenia – szkoła łagodnie wpro-wadza uczniów w świat wiedzy, dbając o ich harmo-nijny rozwój intelektualny, etyczny, emocjonalny, społeczny i fizyczny (...)”
W Programie nauczania Przyrodo, witaj! autorzy uwzględ-nili także cele kształcenia ogólnego w szkole podstawo-wej, które brzmią następująco: 1. przyswojenie przez uczniów podstawowego zasobu
wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyki, dotyczących przede wszystkim tematów i zjawisk bli-skich doświadczeniom uczniów;
2. zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystywa-nia posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów;
3. kształtowanie u uczniów postaw warunkujących spraw- ne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie.
Program nauczania Przyrodo, witaj! jest zgodny z główną ideą Podstawy programowej kształcenia ogólnego oraz uwzględnia propozycje zawarte w Komentarzach do tejże podstawy (Tom 5. Edukacja przyrodnicza. Wyd. MEN), ponieważ na pierw-szym planie stawia działalność poznawczą ucznia, zachęca-jąc go do obserwowania, formułowania pytań, mierzenia, ważenia, wykonywania prostych doświadczeń. Dzięki temu uczeń może odbierać wrażenia z otaczającej go przyrody wszystkimi zmysłami. Wyzwalana w ten sposób aktywność ułatwia dziecku zrozumienie podstawowej zasady otaczające-go nas świata: zmienności obiektów w czasie. W związku z tym w niniejszym programie Autorzy szczególny nacisk po-łożyli na wymagania ogólne dla przedmiotu PRZYRODA:I. Zaciekawienie światem przyrody.II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów za-
chodzących w przyrodzie i ich weryfikacja.III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej.IV. Poszanowanie przyrody.V. Obserwacje, pomiary i doświadczeniaKoncepcja Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest zgodna z myślą przewodnią zapisaną w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, czyli zakłada, że w kształceniu przyrodniczym należy zacząć od tego, co uczniowi bliskie, i stopniowo przechodzić do rzeczy i pojęć coraz bardziej odległych. Program zapewnia realizację zapi-sów zawartych w Podstawie programowej kształcenia ogólne-go, dlatego w klasie czwartej rozpoczyna się od tego, co dziecku jest najlepiej znane, czyli od najbliższej okoli-
cy, następnie w klasie piątej rozszerza treści o wiado-mości dotyczące Polski i własnego organizmu, a w kla-sie szóstej o treści obejmujące świat i wszechświat. W programie Przyrodo, witaj! punktem odniesienia jest uczeń – w klasie czwartej w przyszłości będzie to dzie-więcioletnie dziecko o określonych możliwościach i za-interesowaniach. Główną zasadę kształcenia na tym etapie, przyjętą przez Autorów, stanowi zasada ele-mentarności wiedzy przyrodniczej opartej na do-świadczeniach zdobytych w klasach 1–3 edukacji wcze-snoszkolnej oraz ukształtowanych u ucznia przez naj-bliższe otoczenie.
1. Charakterystyka programu nauczania
Układ treści proponowany w Programie nauczania Przy-rodo, witaj! jest przyjazny i dostosowany do możliwości poznawczych przeciętnego ucznia w wieku 10–12 (a nie-bawem 9–11) lat. Nie zawiera zbędnych informacji typu encyklopedycznego. Uwzględnia ukształtowane umiejęt-ności i wiadomości zdobyte przez uczniów w pierwszych trzech latach szkoły podstawowej i na ich podstawie do-budowuje nowe. Elementy wiedzy cząstkowej z różnych dziedzin, przedstawione w postaci zagadnień, stanowią komponenty integralnej całości. Prezentowany program nauczania przyrody w szkole podstawowej jest zgodny z Podstawą programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych do przedmiotu przyroda, zawartą w rozpo-rządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (DzU z 2009 r. Nr 4, poz. 17).Program nauczania stanowi element cyklu edukacyjnego Przyrodo, witaj! składającego się z trzech pakietów. W skład każdego pakietu wchodzą: • podręcznik, • zeszyt ćwiczeń,• zajęcia warsztatowe – zeszyt zawierający propozycje
prostych obserwacji, doświadczeń i innych działań wyzwalających aktywność ucznia,
• poradnik nauczyciela (m.in. z programem nauczania, scenariuszami i sprawdzianami w wersji A, B i C),
• materiały multimedialne w wersji online: animacje, mo- dele 3D, filmy,
• multibook – podręcznik w wersji elektronicznej,• zestaw pomocy do obserwacji i doświadczeń dla ucznia
Badam, odkrywam. Przyroda wraz z kartami pracy,• diagnozy edukacyjne Edukompas.Cyklowi Przyrodo, witaj! towarzyszą również publikacje:
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
15
Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania
• Sprawdziany – w wersji A i B dla klas 4, 5 i 6,• Doświadczenia – zestaw 45 doświadczeń zalecanych
przez Podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej,
• Zajęcia z mapą – zestaw 16 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela,
• Zajęcia terenowe – zestaw 18 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela,
• wsparcie metodyczne na stronie www.wsip.pl w Klubie Nauczyciela.
2. Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania
OGÓLNE CELE EDUKACYJNE W ZAKRESIE KSZTAŁCENIA
Zgodnie z wymaganiami podstawy programowej kształ-cenia ogólnego dla szkoły podstawowej na II etapie edu-kacyjnym program Przyrodo, witaj! uwzględnia następu-jące cele kształcenia – wymagania ogólne:I. Zaciekawienie światem przyrodyUczeń stawia pytania dotyczące zjawisk zachodzących w przyrodzie, prezentuje postawę badawczą w poznawa-niu prawidłowości świata przyrody przez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: „dlaczego?”, „jak jest?”, „co się stanie, gdy?”.II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów
zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacjaUczeń przewiduje przebieg niektórych zjawisk i proce-sów przyrodniczych, wyjaśnia proste zależności między zjawiskami; przeprowadza obserwacje i doświadczenia według instrukcji, rejestruje ich wyniki w różnej formie oraz je objaśnia, używając prawidłowej terminologii.III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczejUczeń orientuje się w otaczającej go przestrzeni przy-rodniczej i kulturowej; rozpoznaje sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu oraz podejmuje działania zwiększające bezpieczeństwo własne i innych, świadomie działa na rzecz ochrony własnego zdrowia.IV. Poszanowanie przyrodyUczeń zachowuje się w środowisku zgodnie z obowiązu-jącymi zasadami; działa na rzecz ochrony przyrody i do-robku kulturowego społeczności.
V. Obserwacje, pomiary i doświadczeniaUczeń korzysta z różnych źródeł informacji (własnych obserwacji, badań, doświadczeń, tekstów, map, tabel, fo-tografii, filmów), wykonuje pomiary i korzysta z instruk-cji (słownej, tekstowej i graficznej); dokumentuje i pre-zentuje wyniki obserwacji i doświadczeń; stosuje techno-logie informacyjno-komunikacyjne.
OGÓLNE CELE EDUKACYJNE W ZAKRESIE WYCHOWANIA
Zarówno w programie, jak i w całym cyklu edukacyj-nym Przyrodo, witaj! jest silnie zaznaczony aspekt wy-chowawczy. Wyraża się on między innymi w podkre-ślaniu roli rodziny i pielęgnowaniu przyjaznych kontak-tów z innymi ludźmi, w propagowaniu „ekologicznego” stylu życia i przestrzegania zasad higieny, zachęcaniu do życia oszczędnego (praktyczne wskazówki są zawar-te w podręczniku), a także w akcentowaniu elementów wychowania patriotycznego w kontekście przynależno-ści Polski do Unii Europejskiej. Przyczynkiem do ucz- niowskiej refleksji nad ważnymi odkryciami w dziejach cywilizacji, oszczędnego gospodarowania nieodnawial-nymi źródłami energii, najnowszymi odkryciami w dzie-dzinie nauk przyrodniczych, a także losem ludzi będą-cych w trudnej sytuacji życiowej jest niewątpliwie koń-czący cykl dział Osiągnięcia człowieka. Cele w zakresie wychowania: • Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za środo-
wisko.• Wskazywanie zachowań sprzyjających bezpieczeń-
stwu ludzi i przyrody.• Ułatwienie nabywania umiejętności dbania o swoje
zdrowie.• Integrowanie wychowawczych działań szkoły i rodziny.• Wzmacnianie prawidłowych relacji dziecka z rodziną.• Przygotowanie uczniów do okresu dojrzewania, do
zaakceptowania jego przejawów fizycznych i psychicz-nych, we współpracy z rodzicami i rodziną.
• Wspieranie prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego, w tym koleżeństwa i przyjaźni.
• Kształtowanie postaw patriotycznych związanych z tożsamością kultury regionalnej.
• Kształtowanie więzi z krajem ojczystym i świadomości obywatelskiej.
• Rozwijanie szacunku dla dobra wspólnego i postaw prospołecznych.
• Kształtowanie szacunku dla własnego państwa.• Kształtowanie odpowiedzialności za skutki własnych
działań i decyzji.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
16
CELE ETAPOWE DLA POSZCZEGÓLNYCH KLAS I PROPONOWANY PRZYDZIAŁ GODZIN
Klasa 4W klasie 4. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: • prowadzenia prostych obserwacji i doświadczeń przy-
rodniczych z zachowaniem zasad bezpieczeństwa,• planowania i dokumentowania doświadczeń i obserwacji,• efektywnego uczenia się i prawidłowego urządzenia
miejsca do nauki,• wskazywania czynników pozytywnie i negatywnie
wpływających na samopoczucie i radzenie sobie z czynnikami oddziałującymi niekorzystnie,
• nawiązywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi, z uwzględnieniem kwestii koleżeństwa i przyjaźni,
• opiekowania się zwierzętami i roślinami w swoim domu i w pracowni szkolnej oraz brania za nie odpo-wiedzialności,
• przestrzegania zasad higieny podczas czynności związa-nych z opieką nad roślinami i zwierzętami domowymi,
• rozpoznawania roślin trujących lub szkodliwych dla człowieka,
• rozróżniania przemian odwracalnych i nieodwracal-nych zachodzących w domu,
• badania świata substancji,• określania właściwości różnych substancji i wskazywania
możliwości ich zastosowania w różnych przedmiotach,
• dostrzegania i opisywania zjawisk zachodzących w najbliższym otoczeniu związanych ze zmianami składników pogody i pór roku,
• rozróżniania składników pogody i porównywania cech pogody w różnych porach roku,
• wyznaczania kierunków w terenie, orientowania się w te-renie z podawaniem kierunków głównych i pośrednich,
• orientowania i czytania mapy topograficznej, a także posługiwania się nią,
• orientowania i czytania planu miasta, okolicy,• posługiwania się prostymi przyrządami pomiarowymi,• rozróżniania form ukształtowania terenu,• obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwie-
rząt żyjących w różnych siedliskach,• korzystania z atlasu przyrodniczego,• rozpoznawania pospolitych roślin i zwierząt w okolicy,• dostrzegania prostych zależności występujących w róż-
nych środowiskach, w tym w lesie, na polu, na łące,• dostrzegania i rozpoznawania potrzeb ochrony przy-
rody w najbliższej okolicy,• dostrzegania i opisywania miejsc w najbliższym otocze-
niu, w których zaszły korzystne i niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka,
• proponowania działań sprzyjających środowisku przy-rodniczemu,
• uświadomienia konieczności planowania budżetu do-mowego.
Klasa 5W klasie 5. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego:
Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji
w podręczniku
Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia
warsztatowe, zajęcia terenowe)
1. PRZYRODA I JA 8 11
2. JA, ROŚLINY I ZWIERZĘTA 7 10
3. KUCHNIA JAKO LABORATORIUM 9 12
4. PRZYRODA SIĘ ZMIENIA 7 10
5. POGODA JEST ZAWSZE 8 11
6. WYCIECZKI PO OKOLICY 9 14
7. OBSERWACJE ŻYCIA W OKOLICY 11 16
8. OCHRONA ŚRODOWISKA 8 13
Razem 67 97
Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów – klasa 4
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
17
Cele edukacyjne w zakresie kształcenia i wychowania
• obliczania rzeczywistej odległości w terenie z wykorzy-staniem podziałki liniowej,
• korzystania z różnych rodzajów map (poziomicowej, hipsometrycznej, politycznej, administracyjnej, krajo-brazowej, surowców mineralnych, samochodowej, tu-rystycznej),
• rysowania, czytania i posługiwania się prostymi szki-cami terenu,
• korzystania z atlasu przyrodniczego,• planowania wycieczek z wykorzystaniem map, orien-
towania się na mapie Polski,• odczuwania więzi z krajem ojczystym i szacunku dla
państwa polskiego,• szacunku dla wspólnego dobra i postawy prospo-łecznej,
• patriotyzmu związanego z tożsamością kultury regio-nalnej,
• porównywania krajobrazów na podstawie własnych doświadczeń, filmów, map i fotografii,
• dostrzegania i opisywania walorów krajobrazowych swojej okolicy i całej Polski,
• lokalizowania na mapie Europy Polski oraz państw z nią sąsiadujących,
• rozróżniania skał charakterystycznych dla miejsca za-mieszkania,
• opisywania składników gleby oraz organizmów ją za-mieszkujących,
• wskazywania znaczenia organizmów glebowych i warstwy próchnicznej gleby w odniesieniu do żyzno-ści gleby,
• charakteryzowania wybranych krajobrazów Polski,• wskazywania zależności pomiędzy cechami krajobra-
zu a formami działalności człowieka,• rozpoznawania form ochrony przyrody i przestrzega-
nia zasad, które ich dotyczą,• określania podstawowych prawidłowości w funkcjo-
nowaniu poszczególnych narządów i ich układów w organizmie,
• opisywania własności światła i dźwięku,• charakteryzowania etapów rozwoju człowieka,• wskazywania możliwości aktywnego spędzania wolne-
go czasu w bezpieczny sposób,• przestrzegania higieny na co dzień, w tym zasad odpo-
czynku, odżywiania się i aktywności ruchowej niezbęd-nych do prawidłowego funkcjonowania organizmu,
• przestrzegania zasad higieny na wszystkich etapach rozwoju (ze szczególnym podkreśleniem okresu doj-rzewania),
• wskazywania możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
• uzasadniania negatywnego wpływu nikotyny, alkoholu i narkotyków na zdrowie człowieka,
• przestrzegania zasad zdrowego stylu życia i uzasad-niania konieczności ich stosowania.
Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji
w podręczniku
Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia
warsztatowe, zajęcia terenowe)
1. PRZED WYPRAWĄ PO POLSCE 7 12
2. POLSKA I JEJ SĄSIEDZI 12 15
3. KRAJOBRAZY POLSKI 15 20
4. MÓJ ORGANIZM 8 11
5. ROZWIJAM SIĘ I POZNAJĘ OTOCZENIE 9 14
6. MOJE ZDROWIE 10 13
7. JAK ZACHOWAĆ ZDROWIE? 7 12
Razem 68 97
Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów – klasa 5
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
18
Klasa 6W klasie 6. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: • charakteryzowania czynników warunkujących życie
w wodzie i na lądzie,• obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwie-
rząt żyjących w różnych siedliskach,• wskazywania przystosowań w budowie zewnętrznej
roślin i zwierząt do środowiska życia,• dostrzegania i przedstawiania prostych zależności wy-
stępujących w różnych środowiskach,• opisywania sposobów odżywiania się, oddychania
i rozmnażania organizmów żyjących w różnych śro-dowiskach,
• określania następstw ruchu obrotowego i obiegowego Ziemi,
• określania położenia Ziemi we wszechświecie,• rozpoznawania różnorodnych krajobrazów świata,• wskazywania przystosowań organizmów do warun-
ków życia w różnych strefach klimatycznych,• pomiaru masy i gęstości ciał,• wskazywania możliwości wyznaczania drogi i czasu jej
przebiegu,• obliczania prędkości ciał,• określania sposobów bezpiecznego posługiwania się
urządzeniami elektrycznymi dostępnymi w gospodar-stwie domowym,
• budowania prostego kompasu,• charakteryzowania własności magnesów,• dostrzegania i określania zależności między rozwojem
nauki a osiągnięciami techniki,
• oceniania ważności problemów dotykających miesz-kańców Ziemi,
• uzasadniania konieczności prowadzenia zrównowa-żonego rozwoju, życia w zgodzie z naturą.
PROPOZYCJE WYKORZYSTANIA LEKCJI POZOSTAJĄCYCH DO DYSPOZYCJI NAUCZYCIELAPo każdym dziale w kolejnych klasach jest zaplanowana lekcja powtórzeniowa oraz sprawdzian. Lekcje te stano-wią integralną część programu nauczania i nie należy ich pomijać.Godziny pozostające do dyspozycji nauczyciela warto przeznaczyć na rozmowy z uczniami na temat prac ba-dawczych, wskazanie propozycji nowych badań i ob-serwacji oraz zajęcia terenowe i warsztatowe. Efektem tych rozmów powinny być wspólnie prowadzone do-świadczenia i obserwacje. Należy wykorzystać karty pracy zawarte w zeszytach do zajęć warsztatowych. Podczas takich lekcji uczniowie mogą sami się przeko-nać, że to, o czym była mowa w sali lekcyjnej ma od-zwierciedlenie w naturze i życiu codziennym. W terenie przyrodę można poznawać za pomocą wszystkich zmy-słów, oczywiście z zachowaniem należytej ostrożności podczas jej obserwowania. Dla uczniów 10–12, a nieba-wem 9–11-letnich ma to szczególne znaczenie, ponieważ daje im możliwość uczenia się przez przeżywanie. Jeżeli wystarczy czasu, nauczyciel może przeprowadzać do-datkowe doświadczenia, a także zachęcać uczniów do poszukiwania w różnych źródłach nowych informacji, ich gromadzenia i prezentowania.
Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji
w podręczniku
Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia
warsztatowe, zajęcia terenowe)
1. ŻYCIE W GLEBIE I W WODZIE 6 12
2. ORGANIZMY NAJBLIŻSZEJ OKOLICY 6 12
3. FUNKCJONOWANIE ORGANIZMÓW 8 11
4. PLANETA ZIEMIA 11 16
5. KRAJOBRAZY ZIEMI 11 14
6. PRAWA FIZYKI 11 16
7. POWTÓRZENIE WIADOMOŚCI Z PRZYRODY PRZED GIMNAZJUM 8 8
8. OSIĄGNIĘCIA CZŁOWIEKA 7 7
Razem 68 96
Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów – klasa 6
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
19
Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj!
3. P
odst
awa
prog
ram
owa
kszt
ałce
nia
ogól
nego
a
pro
gram
nau
czan
ia P
rzyr
odo,
wit
aj!
Zest
awie
nie
wym
agań
dla
ucz
nia
zaw
arty
ch w
Pod
staw
ie p
rogr
amow
ej i
tem
atów
lekc
ji cy
klu
Przy
rodo
, wita
j!
Pods
taw
a pr
ogra
mow
a ks
ztał
ceni
a og
ólne
go c
ele
szcz
egół
owe:
Kla
sa/T
emat
lekc
ji:1.1
) Wym
ienia
czyn
niki
pozy
tyw
nie
i neg
atyw
nie
wpł
ywają
ce n
a jeg
o sa
mop
oczu
cie w
szko
le o
raz w
dom
u i p
ropo
nuje
spos
oby e
limin
owan
ia cz
ynni
ków
neg
atyw
nych
;4.
10: Z
kim
spot
ykas
z się
w sz
kole
?5.
dzi
ał 6
: Moj
e zd
row
ie
1.2) w
yjaśn
ia zn
acze
nie
odpo
czyn
ku (w
tym
snu)
, odż
ywian
ia się
i akt
ywno
ści r
ucho
wej w
pra
wid
łow
ym fu
nkcjo
nowa
niu
orga
nizm
u;5.
dzi
ał 6
: Moj
e zd
row
ie
1.3) w
ymien
ia za
sady
pra
wid
łowe
go u
czen
ia się
i sto
suje
je w
życiu
;4.
9: Ja
k się
uczy
ć i p
o co
?
1.4) o
pisu
je pr
awid
łowo
urz
ądzo
ne m
iejsc
e do
nau
ki uc
znia
szko
ły po
dsta
wowe
j;4.
9: Ja
k się
ucz
yć i p
o co
?
1.5) u
zasa
dnia
potrz
ebę
plan
owan
ia za
jęć w
ciąg
u dn
ia i t
ygod
nia;
praw
idło
wo p
lanuj
e i r
ealiz
uje
swój
rozk
ład za
jęć
w ci
ągu
dnia;
5. d
ział
6: M
oje
zdro
wie
1.6) n
azyw
a zm
ysły
czło
wiek
a i w
yjaśn
ia ich
rolę
w p
ozna
wani
u pr
zyro
dy, s
tosu
je za
sady
bez
piec
zeńs
twa p
odcz
as
obse
rwac
ji prz
yrod
nicz
ych;
4.2:
Spos
oby p
ozna
wani
a prz
yrod
y5.
dzi
ał 5
: Roz
wija
m si
ę i p
ozna
ję ot
ocze
nie
1.7) p
odaje
prz
ykład
y prz
yrzą
dów
ułat
wiaj
ącyc
h ob
serw
ację
przy
rody
(lup
a, m
ikros
kop,
lorn
etka
), opi
suje
ich za
stos
owa-
nie,
posłu
guje
się n
imi p
odcz
as p
rowa
dzon
ych
obse
rwac
ji;4.
3: C
o jes
t pom
ocne
w p
ozna
wani
u pr
zyro
dy?
4.4:
Jak z
obac
zyć t
o, co
niew
idoc
zne
gołym
okie
m?
4.5:
Jak o
bser
wowa
ć pre
para
t pod
mikr
osko
pem
?4.
6: Ja
k plan
ować
, pro
wadz
ić i d
okum
ento
wać o
bser
wacje
?6.
dzi
ał 3
: Fun
kcjo
nowa
nie
orga
nizm
ów
1.8) p
odaje
prz
ykład
y roś
lin i z
wier
ząt h
odow
anyc
h pr
zez c
złow
ieka,
w ty
m w
pra
cow
ni p
rzyr
odni
czej,
i wym
ienia
pods
tawo
we za
sady
opi
eki n
ad n
imi;
4.11
: W sz
kole
opi
ekuj
esz s
ię ro
ślina
mi i
zwier
zęta
mi
4.12
: Zw
ierzę
ta w
nas
zych
dom
ach
4.14
: Roś
liny s
ą ozd
obą d
omu
1.9) r
ozpo
znaje
i naz
ywa n
iektó
re ro
śliny
(w ty
m d
onicz
kowe
) zaw
ierają
ce su
bsta
ncje
trując
e lu
b sz
kodl
iwe
dla c
złow
ieka
i pod
aje za
sady
pos
tępo
wani
a z n
imi.
4.11
: W sz
kole
opi
ekuj
esz s
ię ro
ślina
mi i
zwier
zęta
mi
4.14
: Roś
liny s
ą ozd
obą d
omu
4.58
: Poz
najes
z roś
liny n
ieuży
tków
i roś
liny t
rując
e
2.1) w
yzna
cza k
ierun
ki na
wid
nokr
ęgu
za p
omoc
ą kom
pasu
, gno
mon
u;4.
40: Ja
k wyz
nacz
yć ki
erun
ki ge
ogra
ficzn
e?
2.2) o
bser
wuj
e w
idom
ą węd
rów
kę Sł
ońca
w ci
ągu
doby
, miej
sca w
scho
du, g
órow
ania
i zac
hodu
Słoń
ca, w
zale
żnoś
ci od
por
y rok
u, ws
kazu
je za
leżn
ość m
iędzy
wys
okoś
cią Sł
ońca
a dł
ugoś
cią ci
enia;
4.25
: Obs
erw
ujes
z zm
iany p
ołoż
enia
Słońc
a na n
iebie
2.3)
orie
ntuj
e pl
an, m
apę
w te
reni
e, po
sługu
je się
lege
ndą;
4.42
: Jak c
zyta
ć map
ę to
pogr
aficz
ną?
4.44
: Jak w
yzna
czyć
tras
ę w
yciec
zki?
5. d
ział
1: P
rzed
wyp
rawą
po
Polsc
e5.
dzi
ał 2
: Pol
ska i
jej s
ąsie
dzi
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
20
Pods
taw
a pr
ogra
mow
a ks
ztał
ceni
a og
ólne
go c
ele
szcz
egół
owe:
Kla
sa/T
emat
lekc
ji:2.4
) ide
ntyf
ikuje
na p
lanie
i map
ie to
pogr
aficz
nej m
iejsc
e ob
serw
acji i
obi
ekty
w n
ajbliż
szym
oto
czen
iu, o
kreś
la w
zajem
ne p
ołoż
enie
obiek
tów
na p
lanie,
map
ie to
pogr
aficz
nej i
w te
reni
e;4.
42: Ja
k czy
tać m
apę
topo
graf
iczną
?4.
44: Ja
k wyz
nacz
yć tr
asę
wyc
ieczk
i?5.
dzi
ał 1:
Prz
ed w
ypra
wą p
o Po
lsce
5. d
ział
2: P
olsk
a i je
j sąs
iedz
i
2.5) p
osłu
guje
się p
odzia
łką lin
iową
do
okre
ślani
a odl
egło
ści, p
orów
nuje
odle
głość
na m
apie
z odl
egło
ścią
rzec
zyw
istą
w te
reni
e;4.
41: D
o cz
ego
służy
pod
ziałka
?4.
45: Ja
k wyk
onać
pom
iary w
tere
nie?
5.
dzi
ał 1:
Prz
ed w
ypra
wą p
o Po
lsce
5. d
ział
2: P
olsk
a i je
j sąs
iedz
i
2.6) w
ykon
uje
pom
iary n
p. ta
śmą m
ierni
czą,
szac
uje
odle
głośc
i i w
ysok
ości
w te
reni
e;4.
41: D
o cz
ego
służy
pod
ziałka
?4.
43: P
ozna
jesz f
orm
y uks
ztałt
owan
ia po
wier
zchn
i Ziem
i 4.
45: Ja
k wyk
onać
pom
iary w
tere
nie?
2.7) r
ozró
żnia
w te
reni
e i n
a mod
elu
form
y wyp
ukłe
i wklę
słe, w
skaz
uje
takie
form
y na m
apie
pozio
mico
wej.
4.43
: Poz
najes
z for
my u
kszt
ałtow
ania
pow
ierzc
hni Z
iemi
5. d
ział
1: P
rzed
wyp
rawą
po
Polsc
e
3.1) o
bser
wuj
e ws
zyst
kie fa
zy ro
zwoj
u ro
śliny
, dok
umen
tuje
obse
rwac
je;4.
6: Ja
k plan
ować
, pro
wadz
ić i d
okum
ento
wać o
bser
wacje
?4.
7: C
zym
jest
doś
wiad
czen
ie pr
zyro
dnicz
e?4.
13: Ja
k jes
t zbu
dowa
na ro
ślina
?6.
dzi
ał 2
: Org
anizm
y najb
liższ
ej ok
olicy
3.2) o
bser
wuj
e i n
azyw
a zjaw
iska a
tmos
fery
czne
zach
odzą
ce w
Polsc
e;4.
28: Ja
k wod
a krą
ży w
prz
yrod
zie?
4.36
: Co
jest p
rzyc
zyną
bur
zy?
3.3) o
bser
wuj
e i r
ozró
żnia
stan
y sku
pien
ia wo
dy, b
ada d
ośw
iadcz
alnie
zjaw
iska:
paro
wani
a, sk
rapl
ania,
topn
ienia
i zam
arza
nia (
krze
pnięc
ia) w
ody;
4.17
: Co
się d
zieje
podc
zas g
otow
ania
obiad
u?4.
21: Ja
k lód
zmien
ia się
w w
odę,
a wod
a w ló
d?4.
22: K
iedy w
oda p
aruj
e, a k
iedy s
ię sk
rapl
a?4.
28: Ja
k wod
a krą
ży w
prz
yrod
zie?
3.4) p
osłu
guje
się p
ojęc
iem d
robi
na ja
ko n
ajmni
ejszy
m e
lem
ente
m b
uduj
ącym
mat
erię,
pre
zent
uje
za p
omoc
ą mod
elu
drob
inow
ego
trzy s
tany
skup
ienia
ciał (
subs
tanc
ji);4.
16: Ś
wiat
jest
zbud
owan
y z su
bsta
ncji
4.21
: Jak l
ód zm
ienia
się w
wod
ę, a w
oda w
lód?
4.22
: Kied
y wod
a par
uje,
a kied
y się
skra
pla?
3.5) o
pisu
je sk
ład m
ater
ii jak
o zb
iór r
óżne
go ro
dzaju
dro
bin
twor
zący
ch ró
żne
subs
tanc
je i ic
h m
iesza
niny
;4.
18: C
zy w
oda m
iner
alna t
o ty
lko w
oda?
4.20
: Do
czeg
o słu
ży si
to?
4.21
: Jak l
ód zm
ienia
się w
wod
ę, a w
oda w
lód?
4.22
: Kied
y wod
a par
uje,
a kied
y się
skra
pla?
4.30
: Jakie
są w
łaściw
ości
pow
ietrz
a?
3.6) p
reze
ntuj
e na
mod
elu
drob
inow
ym w
łaściw
ości
ciał s
tałyc
h, cie
czy i
gazó
w (k
szta
łt i ś
ciśliw
ość);
4.16
: Św
iat je
st zb
udow
any z
subs
tanc
ji4.
21: Ja
k lód
zmien
ia się
w w
odę,
a wod
a w ló
d?4.
22: K
iedy w
oda p
aruj
e, a k
iedy s
ię sk
rapl
a?
3.7) p
odaje
prz
ykład
y ruc
hu d
robi
n w
gaza
ch i c
iecza
ch (d
yfuz
ja) o
raz p
rzed
staw
ia te
zjaw
iska n
a mod
elu
lub
sche
mat
yczn
ym ry
sunk
u;4.
18: C
zy w
oda m
iner
alna t
o ty
lko w
oda?
4.30
: Jakie
są w
łaściw
ości
pow
ietrz
a?
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
21
Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj!
3.8) o
bser
wuj
e pr
oste
doś
wiad
czen
ia w
ykaz
ując
e ro
zsze
rzaln
ość c
iepln
ą ciał
stały
ch o
raz p
rzep
rowa
dza,
na p
odst
awie
inst
rukc
ji, do
świad
czen
ia w
ykaz
ując
e ro
zsze
rzaln
ość c
iepln
ą gaz
ów i c
ieczy
;4.
27: D
lacze
go ko
ła po
ciągu
stuk
ają o
szyn
y?
3.9) p
odaje
prz
ykład
y wys
tępo
wani
a i w
ykor
zyst
ania
rozs
zerz
alnoś
ci cie
plne
j ciał
w ży
ciu co
dzien
nym
, wyja
śnia
zasa
dę
dział
ania
term
omet
ru ci
eczo
wego
;4.
27: D
lacze
go ko
ła po
ciągu
stuk
ają o
szyn
y?
3.10)
wyk
onuj
e i o
pisu
je pr
oste
doś
wiad
czen
ia w
ykaz
ując
e ist
nien
ie po
wiet
rza i
ciśn
ienia
atm
osfe
rycz
nego
; bud
uje
na
pods
taw
ie in
stru
kcji p
rost
y wiat
rom
ierz i
wyk
orzy
stuj
e go
w p
rowa
dzen
iu o
bser
wacji
;4.
30: Ja
kie są
właś
ciwoś
ci po
wie
trza?
4.32
: Jak z
mier
zyć t
empe
ratu
rę p
owiet
rza i
ciśn
ienie
atm
osfe
rycz
ne?
4.33
: Jak z
mier
zyć w
ilgot
ność
pow
ietrz
a i si
łę w
iatru
?
3.11)
wym
ienia
nazw
y skła
dnikó
w p
ogod
y (te
mpe
ratu
ra p
owiet
rza,
opad
y i ci
śnien
ie at
mos
fery
czne
, kier
unek
i siła
wiat
ru)
oraz
prz
yrzą
dów
służ
ącyc
h do
ich
pom
iaru,
poda
je jed
nost
ki po
miar
u te
mpe
ratu
ry i o
padó
w st
osow
ane
w m
eteo
rolo
gii;
4.32
: Jak z
mier
zyć t
empe
ratu
rę p
owiet
rza i
ciśn
ienie
atm
osfe
rycz
ne?
4.34
: Jak p
owst
ają o
pady
i osa
dy at
mos
fery
czne
?
3.12)
obs
erw
uje
pogo
dę, m
ierzy
tem
pera
turę
pow
ietrz
a ora
z okr
eśla
kieru
nek i
siłę
wiat
ru, r
odza
je op
adów
i osa
dów,
st
opień
zach
mur
zeni
a nieb
a, pr
owad
zi ka
lend
arz p
ogod
y;4.
34: Ja
k pow
stają
opa
dy i o
sady
atm
osfe
rycz
ne?
4.35
: Dlac
zego
tęcz
a jes
t kol
orow
a?4.
36: C
o jes
t prz
yczy
ną b
urzy
?4.
37: C
zy p
ogod
ę m
ożna
prz
ewid
zieć?
4.38
: Pro
wadz
isz ka
lend
arz p
ogod
y
3.13)
opi
suje
i por
ównu
je ce
chy p
ogod
y w ró
żnyc
h po
rach
roku
, dos
trzeg
a zale
żnoś
ć międ
zy w
ysok
ością
Słoń
ca, d
ługo
ścią
dnia
a tem
pera
turą
pow
ietrz
a w ci
ągu
roku
.4.
26: Ja
kie zm
iany p
rzyn
oszą
por
y rok
u?4.
25: O
bser
wuj
esz z
mian
y poł
ożen
ia Sło
ńca n
a nieb
ie4.
37: C
zy p
ogod
ę m
ożna
prz
ewid
zieć?
4.1) r
ozpo
znaje
w te
reni
e pr
zyro
dnicz
e (n
ieoży
wio
ne i o
żyw
ione
) ora
z ant
ropo
geni
czne
skład
niki
krajo
braz
u i w
skaz
uje
zale
żnoś
ci m
iędzy
nim
i;4.
1: Cz
ym b
ędzie
sz si
ę za
jmow
ać n
a lek
cjach
prz
yrod
y?
4.2)
wym
ienia
i cha
rakt
eryz
uje
czyn
niki
waru
nkuj
ące
życie
na l
ądzie
;6.
dzi
ał 1:
Życ
ie w
gleb
ie i w
wod
zie
4.3)
obs
erw
uje
i naz
ywa t
ypow
e or
gani
zmy l
asu,
łąki, p
ola u
praw
nego
;4.
49: Ja
kie ro
śliny
i zw
ierzę
ta ży
ją w
twoj
ej ok
olicy
?4.
50: W
yrus
zasz
na w
yciec
zkę
do la
su4.
51: R
oślin
y w le
sie tw
orzą
war
stw
y4.
52: O
rgan
izmy ż
yjące
w le
sie o
ddzia
łują
na si
ebie
4.53
: Jakie
org
anizm
y żyją
na ł
ące?
4.54
: Jakie
znac
zeni
e m
ają łą
ki?4.
55: C
o up
raw
ia się
na p
olac
h?4.
56: Ja
k się
wyk
orzy
stuj
e ro
śliny
uży
tkow
e?
4.4)
opi
suje
przy
stos
owan
ia bu
dow
y zew
nętrz
nej i
czyn
nośc
i życ
iow
ych
orga
nizm
ów lą
dow
ych
do śr
odow
iska ż
ycia,
na
prz
ykład
ach
obse
rwow
anyc
h or
gani
zmów
;4.
49: Ja
kie ro
śliny
i zw
ierzę
ta ży
ją tw
ojej
okol
icy?
4.51
: Roś
liny w
lesie
twor
zą w
arst
wy
4.52
: Org
anizm
y żyją
ce w
lesie
odd
ziału
ją na
sieb
ie 4.
57: Ja
k pow
stają
owo
ce?
5. d
ział
3: K
rajo
braz
y Pol
ski
6. d
ział
1: Ż
ycie
w gl
ebie
i w w
odzie
6. d
ział
2: O
rgan
izmy n
ajbliż
szej
okol
icy6.
dzi
ał 3
: Fun
kcjo
nowa
nie
orga
nizm
ów
4.5)
wsk
azuj
e or
gani
zmy s
amoż
ywne
i cud
zoży
wne
ora
z pod
aje p
odst
awow
e ró
żnice
w sp
osob
ie ich
odż
ywian
ia się
;6.
dzi
ał 3
: Fun
kcjo
nowa
nie
orga
nizm
ów
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
22
Pods
taw
a pr
ogra
mow
a ks
ztał
ceni
a og
ólne
go c
ele
szcz
egół
owe:
Kla
sa/T
emat
lekc
ji:4.
6) p
rzed
staw
ia pr
oste
zależ
nośc
i pok
arm
owe
zach
odzą
ce m
iędzy
org
anizm
ami lą
dowy
mi, p
osłu
gując
się
mod
elem
lu
b sc
hem
atem
;4.
52: O
rgan
izmy ż
yjące
w le
sie o
ddzia
łują
na si
ebie
4.7)
rozp
ozna
je i n
azyw
a war
stw
y las
u, ch
arak
tery
zuje
panu
jące
w n
ich w
arun
ki ab
ioty
czne
;4.
51: R
oślin
y w le
sie tw
orzą
war
stw
y
4.8)
obs
erw
uje
zjaw
iska z
acho
dząc
e w
ciek
u wo
dnym
, okr
eśla
kieru
nek i
szac
uje
pręd
kość
prz
epływ
u wo
dy, r
ozró
żnia
praw
y i le
wy b
rzeg
;4.
47. O
bser
wuj
esz r
zekę
w sw
ojej
okol
icy
4.9) r
ozró
żnia
i opi
suje
rodz
aje w
ód p
owier
zchn
iow
ych;
4.46
: Co
to są
wod
y pow
ierz
chni
owe?
4.10)
wym
ienia
i cha
rakt
eryz
uje
czyn
niki
waru
nkuj
ące
życie
w w
odzie
;5.
dzi
ał 3
: Kra
jobr
azy P
olsk
i6.
dzi
ał 1:
Życ
ie w
gleb
ie i w
wod
zie
4.11)
obse
rwuj
e i n
azyw
a typ
owe
rośli
ny i z
wier
zęta
żyjąc
e w
jezio
rze
lub
rzec
e, op
isuje
przy
stos
owan
ia ich
bud
owy
zew
nętrz
nej i
czyn
nośc
i życ
iow
ych
do śr
odow
iska ż
ycia;
5. d
ział
3: K
rajo
braz
y Pol
ski
6. d
ział
1: Ż
ycie
w gl
ebie
i w w
odzie
4.12)
prz
edst
awia
pros
te za
leżn
ości
poka
rmow
e w
ystę
pując
e w
środ
owisk
u wo
dnym
, pos
ługu
jąc si
ę m
odel
em
lub
sche
mat
em;
6. d
ział
1: Ż
ycie
w gl
ebie
i w w
odzie
6.
dzi
ał 4
: Plan
eta Z
iemia
4.13)
rozp
ozna
je i n
azyw
a ska
ły ty
powe
dla
miej
sca z
amies
zkan
ia: p
iasek
, glin
a i in
ne ch
arak
tery
styc
zne
dla o
kolic
y;5.
dzi
ał 3
: Kra
jobr
azy P
olsk
i
4.14)
opi
suje
glebę
, jako
zbió
r skła
dnikó
w n
ieoży
wio
nych
i oży
wio
nych
, wyja
śnia
znac
zeni
e or
gani
zmów
gleb
owyc
h i p
róch
nicy
w o
dnies
ieniu
do
żyzn
ości
gleby
.5.
dzi
ał 3
: Kra
jobr
azy P
olsk
i 6.
dzi
ał 1:
Życ
ie w
gleb
ie i w
wod
zie
5.1) p
rowa
dzi o
bser
wacje
i pro
ste
dośw
iadcz
enia
wyk
azuj
ące
zani
eczy
szcz
enie
najb
liższ
ego
otoc
zeni
a (po
wiet
rza,
wody
, gle
by);
4.30
: Jakie
są w
łaściw
ości
pow
ietrz
a?4.
47: O
bser
wuj
esz r
zekę
w sw
ojej
okol
icy4.
62: B
adas
z wpł
yw su
bsta
ncji n
a roś
liny
5. d
ział
3: K
rajo
braz
y Pol
ski
6. d
ział
1: Ż
ycie
w gl
ebie
i w w
odzie
5.2) w
yjaśn
ia w
pływ
codz
ienny
ch za
chow
ań w
dom
u, w
szko
le, w
miej
scu
zaba
wy n
a sta
n śro
dow
iska;
4.64
: Dom
owe
wyd
atki
moż
na o
gran
iczyć
4.65
: Dlac
zego
trze
ba sp
rząt
ać Z
iemię?
4.66
: Jak b
yć p
rzyja
znym
dla
środo
wisk
a?
5.3) p
ropo
nuje
dział
ania
sprz
yjając
e śro
dow
isku
przy
rodn
iczem
u;4.
63: C
o to
jest
roln
ictwo
eko
logic
zne?
4.65
: Dlac
zego
trze
ba sp
rząt
ać Z
iemię?
4.66
: Jak b
yć p
rzyja
znym
dla
środo
wisk
a?
5.4) p
odaje
prz
ykład
y miej
sc w
najb
liższ
ym o
tocz
eniu
, w kt
óryc
h za
szły
korz
ystn
e i n
iekor
zyst
ne zm
iany p
od w
pływ
em
dział
alnoś
ci cz
łow
ieka;
4.61
: Zan
ieczy
szcz
enia
środo
wisk
a zag
raża
ją or
gani
zmom
5.5) p
odaje
prz
ykład
y poz
ytyw
nego
i neg
atyw
nego
wpł
ywu
środo
wisk
a na z
drow
ie cz
łow
ieka.
4.61
: Zan
ieczy
szcz
enia
środo
wisk
a zag
raża
ją or
gani
zmom
4.66
: Jak b
yć p
rzyja
znym
dla
środo
wisk
a?4.
65: D
lacze
go tr
zeba
sprz
ątać
Zie
mię
?
6.1) w
ymien
ia zn
ane
właś
ciwoś
ci su
bsta
ncji (
woda
, cuk
ier, s
ól ku
chen
na) i
ich m
iesza
nin
(oce
t, so
k cyt
ryno
wy)
wys
tępu
ją-ce
w je
go o
tocz
eniu
;4.
18: C
zy w
oda m
iner
alna t
o ty
lko w
oda?
4.19
: Jak p
owst
ają kr
yszt
ały?
4.23
: Co
wies
z o go
towa
niu
jaj i p
iecze
niu
ciast
a?4.
29: D
lacze
go ló
d pł
ywa?
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
23
Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj!
6.2)
por
ównu
je m
asy c
iał o
tej s
amej
objęt
ości,
lecz
wyk
onan
ych
z róż
nych
subs
tanc
ji;4.
29: D
lacze
go ló
d pł
ywa?
6. d
ział
6: P
rawa
fizy
ki
6.3)
iden
tyfik
uje,
na p
odst
awie
dośw
iadcz
enia,
ciała
(sub
stan
cje) d
obrz
e i s
łabo
prze
wodz
ące
ciepł
o;4.
17: C
o się
dzie
je po
dcza
s got
owan
ia ob
iadu?
6. d
ział
6: P
rawa
fizy
ki
6.4)
pod
aje p
rzyk
łady p
rzed
mio
tów
wyk
onan
ych
z sub
stan
cji kr
uchy
ch, s
pręż
ysty
ch i p
lasty
czny
ch;
4.16
: Św
iat zb
udow
any j
est z
subs
tanc
ji6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
6.5)
pod
aje p
rzyk
łady z
asto
sowa
nia r
óżny
ch su
bsta
ncji w
prz
edm
iota
ch co
dzien
nego
uży
tku,
odwo
łując
się
do w
łaściw
ości
tych
subs
tanc
ji;4.
17: C
o się
dzie
je po
dcza
s got
owan
ia ob
iadu?
6.6)
bad
a wpł
yw cz
ynni
ków
takic
h jak
: wod
a, po
wiet
rze,
tem
pera
tura
, gle
ba n
a prz
edm
ioty
zbud
owan
e z r
óżny
ch
subs
tanc
ji;4.
29: D
lacze
go ló
d pł
ywa?
4.65
: Dlac
zego
trze
ba sp
rząt
ać Z
iem
ię?
6.7)
wyk
azuj
e do
świad
czaln
ie w
pływ
różn
ych
subs
tanc
ji i ic
h m
iesz
anin
(np.
soli k
uche
nnej
, oct
u, de
terg
entó
w)
na w
zros
t i ro
zwój
rośli
n, do
kum
entu
je i p
reze
ntuj
e w
yniki
doś
wiad
czen
ia;4.
62: B
adas
z wpł
yw su
bsta
ncji n
a roś
liny
6.8)
uza
sadn
ia po
trzeb
ę se
greg
acji o
dpad
ów, w
skaz
ując
na m
ożliw
ość i
ch p
onow
nego
prz
etwa
rzan
ia (p
owoł
ując
się
na w
łaściw
ości
subs
tanc
ji).4.
65: D
lacze
go tr
zeba
sprz
ątać
Zie
mię
?
7.1) r
ozpo
znaje
na m
apie
hips
omet
rycz
nej n
iziny
, wyż
yny i
góry
;5.
dzi
ał 1:
Prz
ed w
ypra
wą p
o Po
lsce
5. d
ział
2: P
olsk
a i je
j sąs
iedz
i5.
dzi
ał 3
: Kra
jobr
azy P
olsk
i
7.2) c
hara
kter
yzuj
e w
ybra
ne kr
ajobr
azy P
olsk
i: gór
wys
okich
, wyż
yny w
apien
nej, n
izinn
y, po
jezier
ny, n
adm
orsk
i, wiel
ko-
miej
ski, p
rzem
ysło
wy,
roln
iczy o
raz w
skaz
uje
je na
map
ie;5.
dzi
ał 2
: Pol
ska i
jej s
ąsie
dzi
5. d
ział
3: K
rajo
braz
y Pol
ski
7.3) p
odaje
prz
ykład
y zale
żnoś
ci m
iędzy
cech
ami k
rajo
braz
u a f
orm
ami d
ziałal
nośc
i czło
wiek
a;5.
dzi
ał 3
: Kra
jobr
azy P
olsk
i
7.4) w
ymien
ia fo
rmy o
chro
ny p
rzyr
ody s
toso
wane
w Po
lsce,
wska
zuje
na m
apie
park
i nar
odow
e, po
daje
przy
kłady
re
zerw
atów
prz
yrod
y, po
mni
ków
prz
yrod
y i ga
tunk
ów o
bjęt
ych
ochr
oną,
wys
tępu
jącyc
h w
najb
liższ
ej ok
olicy
;4.
60: Ja
k moż
esz c
hron
ić pr
zyro
dę w
twoj
ej ok
olicy
?5.
dzi
ał 3
: Kra
jobr
azy P
olsk
i
7.5) w
ymien
ia na
jważ
niejs
ze w
alory
tury
styc
zne
najw
iększ
ych
mias
t Pol
ski, z
e sz
czeg
ólny
m u
wzg
lędn
ieniem
War
szaw
y, Kr
akow
a, Gd
ańsk
a;5.
dzi
ał 2
: Pol
ska i
jej s
ąsie
dzi
7.6) l
okali
zuje
na m
apie
Euro
py: P
olsk
ę or
az p
ańst
wa są
siadu
jące
z Pol
ską i
ich
stol
ice;
5. d
ział
2: P
olsk
a i je
j sąs
iedz
i
7.7) o
pisu
je kr
ajobr
azy w
ybra
nych
obs
zaró
w Eu
ropy
(śró
dziem
nom
orsk
i, alp
ejski)
, roz
pozn
aje je
na i
lust
racji
ora
z lok
alizu
je na
map
ie.5.
dzi
ał 3
: Kra
jobr
azy P
olsk
i6.
dzi
ał 5
: Kra
jobr
azy Z
iem
i
8.1)
nazw
y ukła
dów
nar
ządó
w b
uduj
ącyc
h or
gani
zm cz
łow
ieka:
układ
kost
ny, o
ddec
how
y, po
karm
owy,
krw
iono
śny,
rozr
odcz
y, ws
kazu
je na
plan
szy g
łów
ne n
arzą
dy ty
ch u
kładó
w:
a) uk
ład ko
stny
– e
lem
enty
ukła
du: c
zasz
ka, k
ręgo
słup,
klat
ka p
iersio
wa, k
ończ
yny g
órne
, koń
czyn
y dol
ne,
b) u
kład
odde
chow
y – ja
ma n
osow
a, kr
tań,
tcha
wica
, osk
rzel
a, pł
uca,
c) uk
ład p
okar
mow
y – ja
ma u
stna
, prz
ełyk
, żoł
ądek
, jelit
o cie
nkie
, jelit
o gr
ube,
odby
tnica
,d)
ukła
d kr
wio
nośn
y – se
rce,
nacz
ynia
krw
iono
śne:
żyły
i tęt
nice
,e)
ukła
d ro
zrod
czy ż
eńsk
i – ja
jniki
, jajo
wody
, mac
ica, p
ochw
a i u
kład
rozr
odcz
y męs
ki –
jądra
, nas
ienio
wody
, prą
cie;
5. d
ział
4: M
ój o
rgan
izm
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
24
Pods
taw
a pr
ogra
mow
a ks
ztał
ceni
a og
ólne
go c
ele
szcz
egół
owe:
Kla
sa/T
emat
lekc
ji:8.
2) w
ymien
ia po
dsta
wowe
funk
cje p
ozna
nych
ukła
dów
czło
wiek
a;5.
dzi
ał 6
: Mój
org
anizm
5. d
ział
5: R
ozw
ijam
się
i poz
naję
otoc
zeni
e
8.3)
rozp
ozna
je i n
azyw
a, na
pod
staw
ie op
isu, f
otog
rafii
lub
rysu
nku,
etap
y roz
woju
czło
wiek
a (za
rodk
owy i
pło
dow
y, ok
res n
owor
odko
wy,
niem
owlę
cy, p
oniem
owlę
cy, p
rzed
szko
lny,
szko
lny,
wiek
u do
rosłe
go, s
taro
ści);
5. d
ział
5: R
ozw
ijam
się
i poz
naję
otoc
zeni
e
8.4)
opi
suje
zmian
y zac
hodz
ące
w o
rgan
izmac
h po
dcza
s doj
rzew
ania
płcio
wego
;5.
dzi
ał 5
: Roz
wija
m si
ę i p
ozna
ę ot
ocze
nie
8.5)
wyk
azuj
e do
świad
czaln
ie, że
czyn
nikie
m n
iezbę
dnym
do
spala
nia j
est t
len,
iden
tyfik
uje
prod
ukty
spala
nia
i odd
ycha
nia:
dwut
lene
k węg
la, p
ara w
odna
ora
z pod
aje ic
h na
zwy;
6. d
ział
3: F
unkc
jono
wani
e or
gani
zmów
8.6)
opi
suje
rolę
zmys
łów
w o
dbier
aniu
wra
żeń
ze śr
odow
iska z
ewnę
trzne
go;
5. d
ział
4: M
ój o
rgan
izm
5. d
ział
5: R
ozw
ijam
się
i poz
naję
otoc
zeni
e
8.7)
bad
a właś
ciwoś
ci og
nisk
ując
e lu
py, p
owst
awan
ie ob
razu
wid
ziane
go p
rzez
lupę
i pod
aje p
rzyk
łady z
asto
sowa
nia
lupy
;5.
dzi
ał 5
: Roz
wija
m si
ę i p
ozna
ję ot
ocze
nie
8.8) w
skaz
uje ro
dzaje
źród
eł dź
więk
u, ba
da do
świad
czaln
ie za
leżno
ść po
wsta
jąceg
o dź
więk
u od n
p. na
pręż
enia
i dług
ości
strun
y;5.
dzi
ał 5
: Roz
wija
m si
ę i p
ozna
ję ot
ocze
nie
8.9)
bad
a roz
chod
zeni
e się
dźw
ięków
w p
owiet
rzu
i ciał
ach
stały
ch;
5. d
ział
5: R
ozw
ijam
się
i poz
naję
otoc
zeni
e
8.10
) por
ównu
je pr
ędko
ści r
ozch
odze
nia s
ię dź
więk
u i ś
wiat
ła na
pod
staw
ie ob
serw
acji z
jawisk
prz
yrod
nicz
ych,
dośw
iadcz
eń lu
b po
kazó
w.4.
36: C
o jes
t prz
yczy
ną b
urzy
?5.
dzi
ał 5
: Roz
wija
m si
ę i p
ozna
ję ot
ocze
nie
9.1) p
odaje
prz
ykład
y neg
atyw
nego
wpł
ywu
wyb
rany
ch ga
tunk
ów zw
ierzą
t, ro
ślin,
grzy
bów,
bak
terii
i wiru
sów
na z
drow
ie cz
łow
ieka,
wym
ienia
zach
owan
ia za
pobi
egają
ce ch
orob
om p
rzen
oszo
nym
i wyw
oływ
anym
prz
ez n
ie;
4.51
: Roś
liny w
lesie
twor
zą w
arst
wy
5. d
ział
6: M
oje
zdro
wie
5. d
ział
7: Ja
k zac
howa
ć zdr
owie
?
9.2) w
ymien
ia za
sady
pos
tępo
wani
a z p
rodu
ktam
i spo
żywc
zym
i od
mom
entu
zaku
pu d
o sp
ożyc
ia (te
rmin
prz
ydat
nośc
i, pr
zech
owyw
anie,
prz
ygot
owyw
anie
posił
ków)
;5.
dzi
ał 6
: Moj
e zd
row
ie
9.3) w
ymien
ia za
sady
pra
wid
łowe
go o
dżyw
iania
się i s
tosu
je je;
5. d
ział
6: M
oje
zdro
wie
5. d
ział
7: Ja
k zac
howa
ć zdr
owie?
9.4) p
odaje
i sto
suje
zasa
dy d
bało
ści o
włas
ne ci
ało (h
igien
a skó
ry, w
łosó
w, zę
bów,
paz
nokc
i ora
z odz
ieży)
;5.
dzi
ał 6
: Moj
e zd
row
ie
9.5) c
hara
kter
yzuj
e po
dsta
wowe
zasa
dy o
chro
ny n
arzą
dów
wzr
oku
i słu
chu;
5. d
ział
5: R
ozw
ijam
się
i poz
naję
otoc
zeni
e5.
dzi
ał 7
: Jak
zach
ować
zdro
wie?
9.6) w
yjaśn
ia zn
acze
nie
ruch
u i ć
wicz
eń fi
zycz
nych
w u
trzym
aniu
zdro
wia;
5. d
ział
6: M
oje
zdro
wie
9.7) p
odaje
prz
ykład
y właś
ciweg
o sp
ędza
nia w
olne
go cz
asu,
z uw
zglę
dnien
iem za
sad
bezp
iecze
ństw
a w cz
asie
gier
i zab
aw ru
chow
ych
oraz
por
usza
nia s
ię po
dro
dze;
5. d
ział
6: M
oje
zdro
wie
5. d
ział
7: J
ak za
chow
ać zd
row
ie?
9.8) o
pisu
je za
sady
udz
ielan
ia pi
erws
zej p
omoc
y w n
iektó
rych
ura
zach
(stłu
czen
ia, zw
ichni
ęcia,
skale
czen
ia, zł
aman
ia,
ukąs
zeni
a, uż
ądle
nia),
pot
rafi
wezw
ać p
omoc
w ró
żnyc
h sy
tuac
jach;
5. d
ział
6: M
oje
zdro
wie
5. d
ział
7: J
ak za
chow
ać zd
row
ie?
9.9) p
odaje
prz
ykład
y zac
howa
ń i s
ytua
cji, k
tóre
mog
ą zag
raża
ć zdr
owiu
i życ
iu cz
łow
ieka
(np.
niew
ybuc
hy i n
iewyp
ały, p
ożar
, wyp
adek
dro
gow
y, jaz
da n
a łyż
wach
lub
kąpi
el w
nied
ozwo
lony
ch m
iejsc
ach)
;5.
dzi
ał 7
: Jak z
acho
wać z
drow
ie?
9.10)
wyja
śnia
znac
zeni
e sy
mbo
li um
ieszc
zony
ch n
p. n
a opa
kowa
niac
h śro
dków
czys
tośc
i i ko
rzys
ta z
prod
uktó
w zg
odni
e z i
ch p
rzez
nacz
eniem
;5.
dzi
ał 6
: Moj
e zd
row
ie
5. d
ział
7: Ja
k zac
howa
ć zdr
owie?
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
25
Podstawa programowa kształcenia ogólnego a program nauczania Przyrodo, witaj!
9.11)
wym
ienia
pods
tawo
we za
sady
bez
piec
zneg
o za
chow
ania
się w
dom
u, w
tym
pos
ługiw
ania
się u
rząd
zeni
ami
elek
trycz
nym
i, kor
zyst
ania
z gaz
u, wo
dy;
5. d
ział
7: Ja
k zac
howa
ć zdr
owie
? 6.
dzi
ał 6
Pra
wa fi
zyki
9.12)
wyja
śnia
nega
tyw
ny w
pływ
alko
holu
, niko
tyny
i sub
stan
cji p
sych
oakt
ywny
ch n
a zdr
owie
czło
wiek
a, po
daje
prop
ozyc
je as
erty
wny
ch za
chow
ań w
prz
ypad
ku p
resji
oto
czen
ia;5.
dzi
ał 7
: Jak z
acho
wać z
drow
ie?
9.13)
wym
ieni
a zas
ady z
drow
ego
stylu
życia
i uza
sadn
ia ko
niec
znoś
ć ich
stos
owan
ia.5.
dzi
ał 7
: Jak z
acho
wać z
drow
ie?
10.1)
pod
aje p
rzyk
łady z
jawisk
ele
ktry
czny
ch w
prz
yrod
zie (n
p. w
yłado
wani
a atm
osfe
rycz
ne, e
lekt
ryzo
wani
e się
wło
sów
po
dcza
s cze
sani
a);4.
36 C
o jes
t prz
yczy
ną b
urzy
?6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
10.2)
dem
onst
ruje
elek
tryzo
wani
e się
ciał
i ich
oddz
iaływ
ania
na p
rzed
mio
ty w
ykon
ane
z róż
nych
subs
tanc
ji;6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
10.3)
wym
ienia
źród
ła pr
ądu
elek
trycz
nego
i dob
iera j
e do
odb
iorn
ików,
uw
zglę
dniaj
ąc n
apięc
ie el
ektry
czne
;6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
10.4
) opi
suje
skut
ki pr
zepł
ywu
prąd
u w
dom
owyc
h ur
ządz
eniac
h el
ektry
czny
ch, o
pisu
je i s
tosu
je za
sady
bez
piec
zneg
o ob
chod
zeni
a się
z urz
ądze
niam
i ele
ktry
czny
mi;
6. d
ział
6: P
rawa
fizy
ki
10.5)
bud
uje
pros
ty o
bwód
ele
ktry
czny
i wyk
orzy
stuj
e go
do
spra
wdza
nia p
rzew
odze
nia p
rądu
ele
ktry
czne
go p
rzez
różn
e cia
ła (su
bsta
ncje)
;6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
10.6
) uza
sadn
ia po
trzeb
ę i p
odaje
spos
oby o
szcz
ędza
nia e
nerg
ii ele
ktry
czne
j;6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
5. d
ział
8: O
chro
na śr
odow
iska
10.7)
bad
a i o
pisu
je w
łaściw
ości
mag
nesó
w o
raz i
ch w
zajem
ne o
ddzia
ływan
ie, a
takż
e od
dział
ywan
ie na
różn
e su
bsta
ncje;
6. d
ział
6: P
rawa
fizy
ki
10.8
) bud
uje
pros
ty ko
mpa
s i w
yjaśn
ia za
sadę
jego
dzia
łania,
wym
ienia
czyn
niki
zakłó
cając
e pr
awid
łowe
dzia
łanie
kom
pasu
.6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
11.1)
opisu
je ks
ztałt
Ziem
i z w
ykor
zyst
aniem
jej m
odel
u –
globu
sa;
6. d
ział
4: P
lanet
a Zie
mia
11.2)
wym
ienia
nazw
y plan
et U
kładu
Słon
eczn
ego
i por
ządk
uje
je we
dług
odl
egło
ści o
d Sło
ńca;
6. d
ział
4: P
lanet
a Zie
mia
11.3)
wyja
śnia
zało
żeni
a teo
rii h
elio
cent
rycz
nej M
ikołaj
a Kop
erni
ka;
6. d
ział
5: P
lanet
a Zie
mia
11.4)
bad
a doś
wiad
czaln
ie pr
osto
linio
we ro
zcho
dzen
ie się
świat
ła i je
go ko
nsek
wenc
je, n
p. c
amer
a ob
scur
a, cie
ń;5.
dzi
ał 5
: Roz
wija
m si
ę i p
ozna
je ot
ocze
nie
11.5)
bad
a zjaw
isko
odbi
cia św
iatła:
od
zwier
ciade
ł, pow
ierzc
hni r
ozpr
asza
jącyc
h, el
emen
tów
odb
lasko
wyc
h; po
daje
przy
kłady
stos
owan
ia el
emen
tów
odb
lasko
wyc
h dl
a bez
piec
zeńs
twa;
5. d
ział
5: R
ozw
ijam
się
i poz
naje
otoc
zeni
e
11.6)
pre
zent
uje
za p
omoc
ą mod
elu
ruch
obi
egow
y i o
brot
owy Z
iemi;
6. d
ział
4: P
lanet
a Ziem
ia
11.7)
odn
ajduj
e za
leżn
ość m
iędzy
ruch
em o
brot
owym
Ziem
i a zm
ianą d
nia i
noc
y;6.
dzi
ał 4
: Plan
eta Z
iemia
11.8)
wyk
azuj
e za
leżn
ość m
iędzy
ruch
em o
bieg
owym
Ziem
i a zm
ianam
i pór
roku
.6.
dzi
ał 4
: Plan
eta Z
iemia
12.1)
wsk
azuj
e na
glob
usie:
bieg
uny,
rów
nik,
połu
dnik
zero
wy i
180°,
pół
kule
, kier
unki
głów
ne o
raz l
okali
zuje
kont
ynen
ty,
ocea
ny i o
kreś
la ich
poł
ożen
ie w
zglę
dem
rów
nika
i poł
udni
ka ze
rowe
go;
6. d
ział
4: P
lanet
a Ziem
ia
12.2)
wsk
azuj
e na
map
ie św
iata:
kont
ynen
ty, o
cean
y, ró
wni
k, po
łudn
ik ze
row
y i 18
0°, b
iegun
y;6.
dzi
ał 4
: Plan
eta Z
iemia
12.3)
char
akte
ryzu
je w
ybra
ne o
rgan
izmy
ocea
nu, o
pisu
jąc ic
h pr
zyst
osow
ania
w b
udow
ie ze
wnę
trzne
j do
życia
na
różn
ej g
łębo
kośc
i;6.
dzi
ał 4
: Plan
eta Z
iemia
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
26
Pods
taw
a pr
ogra
mow
a ks
ztał
ceni
a og
ólne
go c
ele
szcz
egół
owe:
Kla
sa/T
emat
lekc
ji:12
.4) o
pisu
je pr
zebi
eg n
ajwięk
szyc
h w
ypra
w o
dkry
wczy
ch, w
szcz
egól
nośc
i Krz
yszt
ofa K
olum
ba i F
erdy
nand
a Mag
ellan
a.6.
dzi
ał 4
: Plan
eta Z
iemia
13.1)
char
akte
ryzu
je wa
runk
i klim
atyc
zne
i prz
ysto
sowa
nia d
o ni
ch w
ybra
nych
org
anizm
ów w
nas
tępu
jącyc
h kr
ajobr
azac
h st
refo
wyc
h: las
u ró
wni
kowe
go w
ilgot
nego
, saw
anny
, pus
tyni
gorą
cej, s
tepu
, tajg
i, tun
dry,
pust
yni lo
dowe
j;6.
dzi
ał 5
: Kra
jobr
azy Z
iemi
13.2)
opi
suje
krajo
braz
y św
iata,
w sz
czeg
ólno
ści: l
asu
rów
niko
wego
wilg
otne
go, s
awan
ny, p
usty
ni go
rące
j, ste
pu, t
ajgi,
tund
ry, p
usty
ni lo
dowe
j, roz
pozn
aje je
na i
lust
racji
ora
z lok
alizu
je na
map
ie;6.
dzi
ał 5
: Kra
jobr
azy Z
iemi
13.3)
rozp
ozna
je i n
azyw
a org
anizm
y roś
linne
i zw
ierzę
ce ty
powe
dla
pozn
anyc
h kr
ajobr
azów
;6.
dzi
ał 5
: Kra
jobr
azy Z
iemi
13.4
) pod
aje p
rzyk
łady w
spół
zale
żnoś
ci m
iędzy
skład
nika
mi k
rajo
braz
u, zw
łaszc
za m
iędzy
klim
atem
(tem
pera
tura
po
wiet
rza,
opad
y atm
osfe
rycz
ne) a
rozm
ieszc
zeni
em ro
ślin
i zw
ierzą
t.6.
dzi
ał 5
: Kra
jobr
azy Z
iemi
14.1)
pod
aje p
rzyk
łady p
rzem
ian o
dwra
caln
ych:
topn
ienie,
krze
pnięc
ie i n
ieodw
raca
lnyc
h: śc
inan
ie bi
ałka,
koro
zja;
4.21
: Jak l
ód zm
ienia
się w
wod
ę, a w
oda w
lód?
4.22
: Kied
y wod
a par
uje,
a kied
y się
skra
pla?
4.23
: Co
wies
z o go
towa
niu
jaj i p
iecze
niu
ciast
a?4.
29: D
lacze
go ló
d pł
ywa?
14.2)
odr
óżni
a poj
ęcia:
rozp
uszc
zani
e i t
opni
enie,
pod
aje p
rzyk
łady t
ych
zjaw
isk z
życia
codz
ienne
go;
4.21
: Jak l
ód zm
ienia
się w
wod
ę, a w
oda w
lód?
14.3)
bad
a doś
wiad
czaln
ie cz
ynni
ki w
pływ
ające
na r
ozpu
szcz
anie
subs
tanc
ji: te
mpe
ratu
ra, m
iesza
nie;
4.18
: Czy
wod
a min
eraln
a to
tylko
wod
a?
14.4
) pod
aje i b
ada d
ośw
iadcz
alnie
czyn
niki
wyw
ołuj
ące
topn
ienie
i krz
epni
ęcie
(tem
pera
tura
) ora
z par
owan
ie i s
krap
lanie
(tem
pera
tura
, ruc
h po
wiet
rza,
rodz
aj cie
czy,
wiel
kość
pow
ierzc
hni);
4.17
: Co
się d
zieje
podc
zas g
otow
ania
obiad
u?4.
21: Ja
k lód
zmien
ia się
w w
odę,
a wod
a w ló
d?4.
22: K
iedy w
oda p
aruj
e, a k
iedy s
ię sk
rapl
a?
14.5)
odr
óżni
a mies
zani
ny je
dnor
odne
od
nieje
dnor
odny
ch, p
odaje
prz
ykład
y tak
ich m
iesza
nin
z życ
ia co
dzien
nego
;4.
18: C
zy w
oda m
iner
alna t
o ty
lko w
oda?
4.19
: Jak p
osta
ją kr
yszt
ały?
4.20
: Do
czeg
o słu
ży si
to?
14.6
) pro
ponu
je sp
osob
y roz
dziel
ania
mies
zani
n jed
noro
dnyc
h i n
iejed
noro
dnyc
h (fi
ltrow
anie,
odp
arow
anie,
prz
esiew
anie)
.4.
19: Ja
k pow
stają
krys
ztały
?4.
20: D
o cz
ego
służy
sito
?
15.1)
opi
suje
różn
e ro
dzaje
ruch
u;6.
dzi
ał 6
: Pra
wa fi
zyki
15.2)
inte
rpre
tuje
pręd
kość
jako
dro
gę p
rzeb
ytą w
jedn
ostc
e cz
asu,
wyz
nacz
a doś
wiad
czaln
ie pr
ędko
ść sw
ojeg
o ru
chu,
np. m
arsz
u lu
b bi
egu;
6. d
ział
6: P
rawa
fizy
ki
15.3)
bad
a doś
wiad
czaln
ie sił
ę ta
rcia
i opo
ru p
owiet
rza o
raz w
ody,
okre
śla cz
ynni
ki, o
d kt
óryc
h te
siły
zale
żą, p
odaje
pr
zykła
dy zm
niejs
zani
a i zw
iększ
ania
siły t
arcia
i opo
ru w
prz
yrod
zie i p
rzez
czło
wiek
a ora
z ich
wyk
orzy
stan
ie w
życiu
co
dzien
nym
.
6. d
ział
6: P
rawa
fizy
ki
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
27
Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia
4. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia
KLASA CZWARTA
Dział 1. Przyroda i jaZakres treści programowych: Przyroda żywa (ożywio-na) i nieożywiona. Obserwacje przyrodnicze. Rola zmy-słów. Planowanie, prowadzenie i dokumentowanie obser-wacji przyrodniczych. Doświadczenia przyrodnicze.Osiągnięcia ucznia:• wskazuje elementy przyrody ożywionej i nieożywionej,• uzasadnia, że człowiek jest elementem przyrody,• określa znaczenie zmysłów człowieka w poznawaniu
przyrody, • wymienia przykłady urządzeń ułatwiających obserwację,• podaje zasady obserwacji mikroskopowych,• wskazuje źródła wiedzy o przyrodzie,• planuje i dokumentuje obserwacje przyrodnicze,• właściwie planuje proste doświadczenia przyrodnicze.
Dział 2. Ja, rośliny i zwierzętaZakres treści programowych: Znaczenie i zasady ucze-nia się. Czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na samopoczucie ucznia. Kontakty z rówieśnikami i osobami dorosłymi. Uczniowie niepełnosprawni w klasie. Wyposa-żenie pracowni przyrodniczej. Zwierzęta i rośliny domowe – zasady opieki. Budowa i życie roślin. Wymagania życio-we organizmów.Osiągnięcia ucznia:• wymienia zasady efektywnego uczenia się,• podaje przykłady czynników pozytywnie i negatywnie
wpływających na samopoczucie,• wskazuje możliwości eliminowania czynników nega-
tywnie wpływających na samopoczucie,• wskazuje podstawowe zasady obowiązujące w kontak-
tach z rówieśnikami i nauczycielami,• podaje przykłady zwierząt i roślin hodowanych w pra-
cowni przyrodniczej i w domu oraz wskazuje zasady opieki nad nimi,
• uzasadnia, dlaczego trzymanie zwierząt w domu to nie tylko przyjemność, ale także odpowiedzialność,
• wyjaśnia, dlaczego zwierzęta mają prawo do godnego życia,
• wskazuje przykłady roślin doniczkowych trujących lub szkodliwych dla zdrowia człowieka,
• rozpoznaje organy roślinne i przedstawia ich rolę w życiu rośliny.
Dział 3. Kuchnia jako laboratorium Zakres treści programowych: Substancje wokół nas. Przemiany nieodwracalne i odwracalne w życiu codzien-nym. Mieszaniny jednorodne i niejednorodne, roztwory w kuchni. Rozdzielanie mieszanin. Trzy stany skupienia substancji na przykładzie wody. Dyfuzja w cieczach.Osiągnięcia ucznia:• rozpoznaje na modelu trzy stany skupienia substancji,• dokonuje podziału ciał stałych,• podaje przykłady różnych substancji, określa ich stan
skupienia, • omawia znaczenie przewodnictwa cieplnego ciał sta-łych w życiu codziennym,
• odróżnia przemiany nieodwracalne (np. ścinanie biał-ka, smażenie, korozję) od przemian odwracalnych (np. topnienie, krzepnięcie, parowanie, skraplanie),
• wskazuje warunki, w jakich zachodzą zmiany stanów skupienia substancji,
• odróżnia mieszaniny jednorodne od niejednorodnych,• proponuje metody rozdzielania mieszanin (np. odpa-
rowanie, filtrowanie, przesiewanie),• omawia zjawisko dyfuzji w cieczach na przykładzie lub
modelu.
Dział 4. Przyroda się zmieniaZakres treści programowych: Pozorna wędrówka Słoń-ca. Pory roku. Rozszerzalność temperaturowa ciał sta-łych, cieczy i gazów. Krążenie wody w przyrodzie. Właści-wości fizyczne powietrza. Ciśnienie atmosferyczne. Dyfu-zja w gazach. Osiągnięcia ucznia:• prowadzi obserwacje pozornego ruchu Słońca po niebie,• prowadzi obserwacje zmiany długości cienia w zależ-
ności od wysokości Słońca nad widnokręgiem,• podaje cechy pór roku występujących w Polsce, • dostrzega zmiany w krajobrazie w poszczególnych po-
rach roku i podaje ich nazwy, • określa prawidłowy sposób ubierania się w zależności
od pogody,• wymienia dobre przewodniki cieplne i izolatory oraz
podaje możliwości ich zastosowania,• podaje przykłady z najbliższego otoczenia dotyczące
rozszerzalności temperaturowej ciał stałych, cieczy i gazów,
• omawia schemat krążenia wody w przyrodzie,• opisuje skutki zamarzania wody, • wymienia cechy fizyczne powietrza,• opisuje proste doświadczenie wykazujące istnienie po-
wietrza,• wykonuje proste doświadczenie wykazujące istnienie
ciśnienia atmosferycznego,• opisuje wyniki dyfuzji substancji w powietrzu.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
28
Dział 5. Pogoda jest zawszeZakres treści programowych: Proste obserwacje pogo-dy. Prognoza pogody i jej znaczenie dla ludzi. Wpływ po-gody na życie ludzi. Pochłanianie energii słonecznej przez powierzchnie o różnych barwach. Zjawiska atmosferycz-ne występujące w ciągu roku w Polsce. Powstawanie wia-tru, chmur i deszczu. Powstawanie osadów atmosferycz-nych. Elektryzowanie się ciał. Wyładowania atmosferycz-ne w czasie burzy i zabezpieczanie się przed ich skutkami. Rozszczepienie światła białego na przykładzie tęczy. Osiągnięcia ucznia:• wymienia składniki pogody,• dokonuje pomiaru temperatury, ciśnienia atmosfe-
rycznego i wilgotności powietrza i podaje wyniki po-miaru w odpowiednich jednostkach,
• prowadzi proste obserwacje pogody,• buduje prosty wiatromierz,• rozróżnia opady i osady atmosferyczne,• określa zależność między pogodą a sposobem ubiera-
nia się ludzi,• podaje przykłady elektryzowania ciała,• określa piorun jako duże wyładowanie elektryczne,• podaje zasady zachowania się podczas wyładowań at-
mosferycznych,• porównuje prędkość rozchodzenia się dźwięku i światła,• opisuje warunki niezbędne do zachodzenia zjawiska
rozszczepienia światła białego,• podaje przykłady symboli pogody i określa ich zna-
czenie,• czyta mapę pogody,• prowadzi kalendarz pogody.
Dział 6. Wycieczki po okolicyZakres treści programowych: Metody wyznaczania kie-runków na widnokręgu. Plany i mapy, orientacja na planie i mapie. Legenda mapy, znaki topograficzne, podziałka liniowa. Formy ukształtowania powierzchni Ziemi. Wy-znaczanie i planowanie trasy wycieczki. Wykonuje pomia-ry w terenie (odległości i wysokości obiektów). Obserwa-cja wód powierzchniowych. Osiągnięcia ucznia:• wyznacza kierunki geograficzne w terenie,• posługuje się skrótami literowymi oznaczającymi kie-
runki geograficzne,• czyta plan miasta z wykorzystaniem legendy,• wskazuje różnice między planem a mapą,• rozpoznaje w terenie elementy przedstawione na ma-
pie topograficznej,• posługuje się podziałką liniową,• rozpoznaje w terenie i podaje nazwy formy wklęsłe
i wypukłe,• wyznacza na mapie trasę wycieczki, • wykonuje pomiary w terenie,
• podaje nazwy rodzajów wód powierzchniowych w naj-bliższej okolicy i rozpoznaje je na mapie,
• określa kierunek nurtu rzeki,• rozróżnia prawy i lewy brzeg rzeki,• prowadzi proste obserwacje czystości wód.
Dział 7. Obserwacja życia w okolicyZakres treści programowych: Drzewa, krzewy i rośliny zielne w najbliższej okolicy. Struktura lasu. Rodzaje la-sów – iglaste, liściaste i mieszane. Organizmy żyjące w lesie i powiązania między nimi. Zasady zachowania w lesie. Proste zależności pokarmowe występujące w le-sie. Łąki – organizmy żyjące na łąkach. Znaczenie go-spodarcze łąk. Pole uprawne i rośliny uprawniane przez człowieka. Rośliny występujące w sadach. Zwierzęta ży-jące na polach i w sadach. Rośliny nieużytków i rośliny trujące.Osiągnięcia ucznia:• podaje przykłady pospolitych drzew, krzewów i roślin
zielnych,• wskazuje warstwy lasu i podaje przykłady organi-
zmów, które w nich występują,• podaje przykłady powiązań między organizmami w le-
sie (np. powiązania pokarmowe, dziuple wykorzysty-wane przez ptaki),
• rozróżnia lasy iglaste, liściaste i mieszane,• rozpoznaje najważniejsze gatunki drzew liściastych
i iglastych występujących w Polsce,• przedstawia znaczenie lasów,• określa, czym jest łąka, a czym pole uprawne,• wymienia korzyści, jakie człowiek czerpie z łąk,• rozpoznaje najważniejsze gatunki roślin uprawnych
i podaje ich zastosowania,• wymienia zwierzęta żyjące na łąkach, polach i w sa-
dach,• podaje przykłady roślin nieużytków i roślin trujących,• określa zasady postępowania z roślinami trującymi.
Dział 8. Ochrona środowiskaZakres treści programowych: Formy ochrony przyro-dy stosowane w Polsce. Skażenie wód, gleby i powietrza. Skutki skażenia dla organizmów. Wpływ codziennych zachowań na środowisko. Rolnictwo intensywne i ekolo-giczne. Działania proekologiczne. Rezultaty działań pro-ekologicznych. Osiągnięcia ucznia:• opisuje formy ochrony przyrody stosowane w Polsce,• podaje przyczyny zanieczyszczenia atmosfery, zanie-
czyszczenia wód, zaśmiecenia Ziemi,• wymienia substancje zanieczyszczające powietrze,
wodę i glebę,• wskazuje skutki działania zanieczyszczeń na rozwój
roślin,
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
29
Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia
• uzasadnia konieczność ograniczania emisji zanie-czyszczeń do środowiska,
• wymienia sposoby ograniczania zanieczyszczeń (np. segregacja odpadów),
• wyjaśnia znaczenie określenia recykling,• wyjaśnia pojęcie budżetu domowego, • określa sposoby ograniczenia wydatków domowych,• wskazuje różnice między rolnictwem intensywnym
a ekologicznym,• wprowadza w życie podstawowe działania proekolo-
giczne,• podaje sposoby racjonalnego korzystania z gazu,
wody i prądu oraz wykazuje zalety wynikające z takich zachowań.
KLASA PIĄTA
Dział 1. Przed wyprawą po PolsceZakres treści programowych: Orientacja w terenie. Plan. Mapa. Skala planu i mapy. Rodzaje map. Odległość rzeczywista i odległość w skali. Poziomice. Wysokość względna i wysokość bezwzględna. Mapa hipsometryczna Polski. Osiągnięcia ucznia: • posługuje się mapą podczas zajęć terenowych,• odczytuje formy ukształtowania terenu na podstawie
rysunku poziomicowego,• rysuje plany w dobranej, w zależności od potrzeb, skali,• rozpoznaje różne rodzaje map,• określa przydatność w terenie określonej mapy,• przelicza odległości w skali na rzeczywiste odległości
w terenie,• posługuje się mapą poziomicową: odczytuje wysoko-ści bezwzględne,
• odczytuje ukształtowanie powierzchni na podstawie mapy hipsometrycznej,
• porównuje mapę hipsometryczną z innymi mapami tematycznymi, wyciąga proste wnioski z tej analizy.
Dział 2. Polska i jej sąsiedziZakres treści programowych: Położenie Polski w Euro-pie i na świecie. Podział administracyjny Polski. Najstarsze miasta Polski. Największe miasta Polski, w tym Gdańsk i Kraków. Warszawa – stolica Polski. Zabytki kulturowe i przyrodnicze Polski. Państwa sąsiadujące z Polską.Osiągnięcia ucznia: • określa położenie Polski w Europie,• charakteryzuje symbole narodowe Polski – godło, fla-
gę, hymn,• określa podstawowe zasady zachowania wobec sym-
boli narodowych,
• wskazuje na mapie administracyjnej Polski wojewódz-two, w którym mieszka, oraz województwa sąsiadujące,
• wyjaśnia znaczenie słowa zabytek,• wymienia najstarsze miasta Polski i podaje charakte-
rystyczne dla nich zabytki,• charakteryzuje Warszawę jako stolicę Polski, z podkre-śleniem jej funkcji,
• wskazuje zabytki i ciekawe pod względem turystycz-nym miejsca we własnym mieście i okolicy,
• planuje wycieczkę na podstawie map samochodowej i turystycznej Polski,
• wskazuje państwa na mapie Europy, określając ich po-łożenie względem granic Polski,
• charakteryzuje, na podstawie map tematycznych, wa-runki naturalne państw sąsiadujących z Polską,
• krótko opisuje historię UE i wskazuje na mapie Euro-py państwa należące do wspólnoty.
Dział 3. Krajobrazy PolskiZakres treści programowych: Skały i minerały, rodzaje skał. Surowce mineralne. Budowa gleby, rodzaje gleb, profil glebowy. Pasowy układ krain geograficznych Pol-ski. Zróżnicowanie naturalnych krajobrazów krain geo-graficznych. Morze Bałtyckie. Pobrzeża Południowobał-tyckie. Pojezierza. Pas wyżyn. Łańcuchy górskie – Kar-paty. Formy ochrony przyrody stosowane w Polsce.Osiągnięcia ucznia:• rozpoznaje skały występujące w najbliższej okolicy,• wymienia surowce mineralne w najbliższej okolicy,• opisuje budowę gleby,• wyjaśnia, co to jest profil glebowy,• wskazuje na mapie niziny, wyżyny i góry oraz rzeki i je-
ziora, • podaje nazwy wybrane krainy należące do poszczegól-
nych pasów i wskazuje na mapie Polski: – Pobrzeża Południowobałtyckie, – Pojezierze Pomorskie, Pojezierze Mazurskie i Poje-zierze Wielkopolskie,
– Nizinę Śląską, Nizinę Wielkopolską, Nizinę Mazo-wiecką,
– Wyżynę Śląską, Wyżynę Krakowsko-Częstochow-ską, Wyżynę Kielecko-Sandomierską z Górami Świętokrzyskimi, Wyżynę Lubelską i Roztocze, Ko-tlinę Sandomierską,
– Karpaty (w tym Tatry),• opisuje dowolną krainę geograficzną na podstawie
map w atlasie,• wymienia charakterystyczne cechy krajobrazów wy-
branych krain geograficznych Polski,• opisuje piętra roślinności w górach,• ocenia walory turystyczno-krajoznawcze wybranych
krain Polski,
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
30
• wymienia formy ochrony przyrody: parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, gatunkową ochronę organizmów,
• wskazuje na mapie Polski wybrane parki narodowe – utworzone nad morzem, na nizinach, wyżynach i w górach,
• podaje przykłady grzybów, roślin i zwierząt chronionych.
Dział 4. Mój organizmZakres treści programowych: Człowiek jako organizm. Budowa ciała człowieka. Tkanki, narządy, układy narzą-dów. Układ pokarmowy i odżywianie się. Układ oddecho-wy i oddychanie. Serce. Krążenie krwi. Układ nerwowy. Osiągnięcia ucznia:• rozróżnia tkanki, narządy i układy narządów,• przedstawia budowę i znaczenie skóry dla życia czło-
wieka,• określa, w jaki sposób człowiek się porusza,• wskazuje na rysunku i modelu części szkieletu człowieka,• wskazuje na rysunku i podaje nazwy narządów układu
pokarmowego, • określa rolę układu pokarmowego, • wyjaśnia, na czym polega trawienie pokarmów,• wyjaśnia, na czym polega odżywanie się,• wskazuje na rysunku i podaje nazwy narządów układu
oddechowego,• określa rolę układu oddechowego,• wyjaśnia, na czym polega oddychanie,• podaje różnice między oddychaniem a wymianą gazową,• wskazuje położenie i rolę serca,• wymienia podstawowe zadania krwi, wykazując po-
wiązania układu krwionośnego z innymi układami,• określa, w jaki sposób człowiek odbiera wrażenia sma-
kowe i zapachowe,• wskazuje położenie mózgu i rdzenia kręgowego w or-
ganizmie człowieka,• określa zadania mózgu.
Dział 5. Rozwijam się i poznaję otoczenieZakres treści programowych: Właściwości światła. Budowa i funkcje oka. Właściwości dźwięku. Budowa i funkcje ucha. Układ rozrodczy. Dojrzewanie biologicz-ne. Rozmnażanie się człowieka. Rozwój płodu. Etapy rozwoju człowieka od narodzin do śmierci. Osiągnięcia ucznia:• określa właściwości światła,• opisuje zjawisko odbicia i załamania światła, na przy-
kładach z najbliższego otoczenia,• opisuje ogólny schemat budowy oka i wskazuje na
planszy elementy jego budowy,
• wymienia podstawowe zasady ochrony narządów wzroku,
• określa właściwości dźwięku,• wskazuje źródła dźwięku,• bada rozchodzenie się dźwięku w różnych substancjach,• porównuje szybkość rozchodzenia się dźwięku w po-
wietrzu i ciałach stałych,• opisuje ogólny schemat budowy ucha i wskazuje na
planszy elementy jego budowy,• opisuje powstawanie wrażenia słyszenia,• wyjaśnia, jak należy dbać o słuch,• opisuje budowę układu rozrodczego mężczyzny i ko-
biety,• wyjaśnia, na czym polega zapłodnienie,• przedstawia etapy rozwoju zarodkowego i płodowego
człowieka,• charakteryzuje zmiany zachodzące w organizmie czło-
wieka podczas dojrzewania,• uzasadnia, że dojrzewanie jest naturalnym etapem
rozwoju każdego człowieka.
Dział 6. Moje zdrowieZakres treści programowych: Pojęcie zdrowia i choro-by. Negatywny wpływ zwierząt, roślin, grzybów i bakterii oraz wirusów na zdrowie człowieka. Zasady dbałości o zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne. Składniki od-żywcze zawarte w pokarmach i ich znaczenie dla organi-zmu człowieka. Higiena odżywiania się i żywności. Zna-czenie detergentów. Rytm dobowy człowieka, znaczenie snu. Właściwy plan dnia, aktywny i bierny wypoczynek. Bezpieczeństwo podczas gier i zabaw. Zasady udzielania pierwszej pomocy. Przygnębienie i apatia oraz sposoby radzenia sobie ze stresem. Osiągnięcia ucznia:• wyróżnia trzy aspekty zdrowia: fizyczny, psychiczny
i społeczny,• wyjaśnia, kiedy człowieka można nazwać zdrowym,
a kiedy chorym,• wykazuje rolę ruchu i ćwiczeń fizycznych w utrzyma-
niu zdrowia,• podaje podstawowe zasady dbałości o zdrowie,• opisuje znaczenie poszczególnych składników odżyw-
czych dla organizmu człowieka,• podaje przykłady pokarmów korzystnie i niekorzystnie
wpływających na zdrowie,• podaje zasady higieny przyrządzania i spożywania po-
siłków,• wskazuje sposoby utrzymywania domu w czystości
oraz właściwego przechowywania i przygotowywania pożywienia,
• podaje przykłady sytuacji będących przyczyną przy-gnębienia i apatii oraz stresu,
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
31
Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia
• wskazuje możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych,
• określa rolę snu w zachowaniu pełnego zdrowia,• opisuje zasady udzielania pierwszej pomocy,• wyjaśnia znaczenie symboli na opakowaniach środ-
ków czystości.
Dział 7. Jak zachować zdrowie?Zakres treści programowych: Gaz, woda, prąd elek-tryczny w domu – znaczenie i zasady korzystania. Sytu-acje niebezpieczne dla zdrowia – niewybuchy, niewypały, pożar, wypadek drogowy, jazda na łyżwach, kąpiel w wo-dzie. Czynniki zakaźne wywołujące chorobę. Walka z chorobami. Zgubny wpływ papierosów, alkoholu, nar-kotyków. Zachowania asertywne. Zdrowy styl życia.Osiągnięcia ucznia:• wskazuje zasady bezpiecznego korzystania z gazu,
wody i prądu elektrycznego,• podaje przykłady właściwych zachowań w sytuacjach
zagrażających zdrowiu,• wskazuje sytuacje niebezpieczne dla zdrowia – niewybu-
chy, niewypały, pożar, wypadek drogowy, lub potencjal-nie niebezpieczne – jazda na łyżwach, kąpiel w wodzie,
• opisuje właściwe zachowania w sytuacjach niebez-piecznych,
• podaje przykłady czynników wywołujących choroby zakaźne,
• wskazuje możliwości zapobiegania chorobom zakaźnym,• wyjaśnia negatywny wpływ nikotyny, alkoholu i narko-
tyków na zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne,• podaje przykłady zachowań asertywnych jako odpo-
wiedź na presję ze strony otoczenia,• wymienia zasady zdrowego stylu życia.
KLASA SZÓSTA
Dział 1. Życie w glebie i w wodzieZakres treści programowych: Gleba jako środowisko życia organizmów. Organizmy glebowe. Życie w wodzie. Bezkręgowce, ryby i płazy. Przystosowania organizmów do środowiska życia. Pospolite organizmy wodne w naj-bliższej okolicy.Osiągnięcia ucznia:• wymienia organizmy żyjące w glebie,• opisuje rolę organizmów glebowych w powstawaniu
gleby,• uzasadnia pożyteczną rolę dżdżownic w glebie,• charakteryzuje warunki życia w wodzie,• określa bezkręgowce jako organizmy niemające szkie-
letu wewnętrznego,• podaje przykłady pospolitych bezkręgowców lądo-
wych i wodnych,
• podaje przykłady pospolitych ryb,• wskazuje przystosowania ryby do życia w wodzie,• opisuje proste zależności pokarmowe występujące
między organizmami żyjącymi w wodzie,• rozpoznaje i podaje nazwy pospolitych organizmów
wodnych występujących w najbliższej okolicy.
Dział 2. Organizmy najbliższej okolicyZakres treści programowych: Rośliny i zwierzęta naj-bliższej okolicy, w tym rośliny trujące. Rośliny nasienne, mchy i paprocie. Gady, ptaki i ssaki. Gatunkowa ochro-na roślin, zwierząt i grzybów.Osiągnięcia ucznia:• rozpoznaje pospolite rośliny i zwierzęta występujące
w najbliższej okolicy i podaje ich nazwy,• podaje przykłady roślin trujących występujących w naj-
bliższym otoczeniu, • rozpoznaje wybrane gatunki roślin trujących i określa
niebezpieczeństwa wynikające ze spożycia takich roślin,• odróżnia rośliny nasienne od mchów i paproci, podaje
przykłady roślin nasiennych, mchów i paproci,• wskazuje różnice między roślinami nasiennymi, mcha-
mi i paprociami,• wymienia przykłady gadów, ptaków i ssaków występu-
jących w Polsce,• wskazuje charakterystyczne cechy gadów, ptaków i ssa-
ków,• podaje przykłady roślin, zwierząt i grzybów objętych
prawną ochroną gatunkową w Polsce,• wskazuje zachowania przyczyniające się do ochrony
przyrody.
Dział 3. Funkcjonowanie organizmówZakres treści programowych: Czynności życiowe or-ganizmów. Odżywianie się – samożywność i cudzożyw-ność. Przykłady przystosowań zwierząt do zdobywania pożywienia. Oddychanie jako proces wyzwalający ener-gię. Sposoby rozmnażania się organizmów. Budowa komórki. Jedność świata żywego.Osiągnięcia ucznia:• wymienia podstawowe czynności życiowe organi-
zmów,• określa, na czym polega odżywianie się, oddychanie
i rozmnażanie się organizmów,• podaje przykłady różnych sposobów realizowania
czynności życiowych przez różne organizmy,• krótko przedstawia istotę procesu fotosyntezy,• uzasadnia znaczenie procesu fotosyntezy w utrzyma-
niu życia na Ziemi,
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
32
• na wybranych przykładach omawia przystosowania zwierząt roślinożernych i drapieżnych do zdobywania pokarmu,
• na wybranych przykładach przedstawia przystosowa-nia zwierząt żyjących w różnych środowiskach do od-dychania,
• udowadnia jedność świata żywego, posługując się ar-gumentacją obejmującą: budowę komórkową organi-zmów, realizowanie tych samych czynności życiowych, reagowanie na bodźce środowiska.
Dział 4. Planeta ZiemiaZakres treści programowych: Poglądy na budowę wszechświata. Ziemia w Układzie Słonecznym. Globus – model przestrzenny Ziemi. Ruchy obrotowy i obiegowy Ziemi oraz ich następstwa. Lądy i oceany na Ziemi. Życie w morzach i oceanach. Wyprawy i odkrycia geograficzne.Osiągnięcia ucznia: • opisuje historyczne poglądy na budowę wszechświata,• wymienia planety Układu Słonecznego,• określa uwarunkowania związane z istnieniem życia
na Ziemi,• podaje przyczyny występowania pór roku,• opisuje globus jako model przestrzenny Ziemi,• wskazuje na globusie: bieguny, równik, południk zero-
wy i 180°, półkule, kierunki główne,• charakteryzuje ruch obrotowy i obiegowy Ziemi,• określa skutki wynikające z ruchu obrotowego i obie-
gowego Ziemi,• podaje nazwy i wskazuje na mapie świata kontynenty
i oceany,• charakteryzuje życie w morzach i oceanach,• opisuje wielkie wyprawy i odkrycia geograficzne,
w szczególności Krzysztofa Kolumba oraz Ferdynan-da Magellana.
Dział 5. Krajobrazy ZiemiZakres treści programowych: Strefy klimatyczne na Ziemi. Krajobrazy Ziemi: wilgotnego lasu równikowego, sawanny, stepu, pustyni gorącej, tajgi, tundry i pustyni lo-dowej. Krajobraz śródziemnomorski, krajobraz alpejski.Osiągnięcia ucznia:• wymienia strefy klimatyczne na Ziemi,• określa wpływ klimatu na życie ludzi, roślin i zwierząt,• charakteryzuje krajobrazy Ziemi:
– wilgotny las równikowy, – pustynię gorącą, – sawannę, – step, – tajgę, – tundrę, – pustynię lodową, – krajobraz śródziemnomorski i alpejski,
• wskazuje na mapie rejony występowania poszczegól-nych stref klimatycznych,
• wyjaśnia przyczyny występowania różnych krajobra-zów na Ziemi.
Dział 6. Prawa fizykiZakres treści programowych: Właściwości substancji. Gęstość, masa i objętość. Ruch i prędkość. Tarcie i opór. Elektryczność i magnetyzm. Prąd elektryczny w życiu codziennym. Bezpieczeństwo użytkowania urządzeń elektrycznych. Alternatywne źródła energii.Osiągnięcia ucznia:• porównuje masy różnych ciał o tej samej objętości,• opisuje różne rodzaje ruchu,• wyjaśnia pojęcie prędkość,• określa czynniki, od których zależą siły oporu i tarcia,• podaje przykłady zjawisk elektrycznych w przyrodzie,• wymienia źródła prądu elektrycznego,• opisuje skutki przepływu prądu w domowych urządze-
niach elektrycznych,• uzasadnia potrzebę korzystania z alternatywnych źró-
deł energii,• opisuje właściwości magnesów,• wyjaśnia zasadę działania kompasu.
Dział 7. Powtórzenie wiadomości z przyrody przed gimnazjumDział ten jest działem szczególnym, gdyż zakres jego treści odnosi się do zdobytych przez ucznia wiadomości i kształtowanych umiejętności w ciągu trzech lat nauki przyrody. Zakres treści programowych: Obserwacje i doświad-czenia jako źródła wiedzy biologicznej. Zasady prowa-dzenia obserwacji i wykonywania doświadczeń. Właści-wości substancji. Przemiany odwracalne i nieodwracalne. Składniki pogody. Odczytywanie mapy pogody. Graficzne symbole pogody. Rośliny i zwierzęta różnych środowisk. Układy narządów budujące organizm człowieka. Podsta-wowe funkcje poznanych układów narządów człowieka. Zasady zdrowego stylu życia. Położenie Polski w Europie. Pasy krajobrazowe i krainy geograficzne. Gospodarka w po-szczególnych regionach Polski. Budowa Ziemi. Ziemia w Układzie Słonecznym. Ruchy Ziemi (obrotowy i obie-gowy) i ich konsekwencje. Kontynenty i oceany na Ziemi. Prawa fizyki w świecie przyrody.
Dział 8. Osiągnięcia człowiekaZakres treści programowych: Rozwój naszej cywiliza-cji. Obraz nieba nad Polską. Gwiazdozbiory. Osiągnięcia techniki XX wieku. Wkład Polaków w rozwój nauki. Roz-wój zrównoważony. Rozwój medycyny.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
33
Sposoby osiągania celów
Osiągnięcia ucznia:• rozróżnia fazy Księżyca,• wskazuje i podaje nazwy podstawowych gwiazdo-
zbiorów na niebie,• podaje przykłady osiągnięć techniki,• wskazuje zależność między rozwojem nauki a osią-
gnięciami techniki,• opisuje sylwetki wybitnych Polaków, którzy przyczynili
się do rozwoju nauki,• wymienia najważniejsze osiągnięcia medycyny,• wyjaśnia potrzebę zrównoważonego rozwoju cywili-
zacji.
5. Sposoby osiągania celów
WSKAZÓWKI METODYCZNE DO TREŚCI ZAWARTYCH W KLASIE CZWARTEJ
Wskazówki do działu 1. Przyroda i jaCelem treści zawartych w początkowej fazie nauczania przyrody jest określenie, czym jest przyroda i wskazanie możliwości jej poznawania. Podczas lekcji należy umożliwiać uczniom samodzielne wypowiedzi, stwa-rzać okazje do nieformalnych dyskusji z przestrzega-niem zasady wzajemnego słuchania. Można zapropo-nować ustalenie reguł wzajemnych relacji: uczeń – uczeń, nauczyciel – uczeń. Podczas lekcji zwraca się uwagę, że obserwacje przyrodnicze można prowadzić zawsze i w każdym miejscu, należy tylko pamiętać o za-sadach bezpieczeństwa podczas obserwacji. Można również rozwijać umiejętność planowania własnej pra-cy oraz rozbudzić chęć prowadzenia obserwacji i wyko-nywania prostych eksperymentów.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• ustalenie reguł współpracy na lekcjach przyrody,• wskazywanie obszarów, którymi będziemy się zajmo-
wać na lekcjach przyrody,• wypróbowanie prostych narzędzi i sprzętu pomoc-
nych w poznawaniu przyrody,• przeprowadzenie próbnych planów i dokumentacji
obserwacji przyrodniczych,• przeprowadzenie prostych obserwacji przyrodniczych
z wykorzystaniem zmysłów i urządzeń,• wymienianie cech dobrego przyrodnika,• wykonywanie prostych przykładowych doświadczeń.
Wskazówki do działu 2. Ja, rośliny i zwierzętaPodczas lekcji zawartych w tym dziale nauczyciel uświa-damia uczniom, jakie czynniki wpływają na wyniki w na-uce, na czym polega prawidłowe uczenie się i jak należy urządzić miejsce do nauki w domu. Zwraca też uwagę na to, jak ważne są jasno określone zasady postępowania we własnym domu i w szkole. Zadaniem nauczyciela podczas lekcji jest uświadomienie uczniom, że w szkole zdobywają wiedzę i nowe umiejętności niezbędne w codziennym ży-ciu i dalszej nauce. Na kolejnych lekcjach w tym dziale należy poruszyć zagadnienia ukazujące prawidłowe rela-cje uczniów z rówieśnikami, w tym z rówieśnikami niepeł-nosprawnymi. Są to ważne problemy i nie można ich po-mijać. Uczniowie wskazują podstawowe zasady obowią-zujące w kontaktach z rówieśnikami i nauczycielami, podają przykłady pomocy osobom niepełnosprawnym, a także uzasadniają potrzebę tworzenia klas integracyj-nych. Określają zadania szkoły w ich życiu i wskazują ce-chy dobrego ucznia. Omawiając tematykę tego działu, należy również zwrócić uwagę na rolę roślin i zwierząt w domu i obowiązki dzieci w stosunku do nich.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela: • demonstrowanie prawidłowo urządzonego miejsca do
nauki,• zastanowienie się i określenie cech dobrego ucznia
oraz sposobów pokonywania trudności w nauce,• dyskutowanie na temat roli szkoły w życiu każdego
człowieka, dawniej i dzisiaj,• analizowanie różnych źródeł informacji na temat za-
sad pielęgnowania zwierząt i roślin w pracowni przy-rodniczej i w domu,
• dyskutowanie, z wykorzystaniem artykułów z prasy i fil-mów, na temat różnych aspektów zdrowia, prowadząca do wyjaśnienia pojęcia niepełnosprawność oraz uzasad-nienie potrzeby tworzenia klas integracyjnych,
• omówienie bezpiecznego zachowania się w czasie wy-cieczki szkolnej,
• zorganizowanie wycieczki po najbliższej okolicy w celu zaobserwowania barier dla osób mających problemy z poruszaniem się,
• analizowanie zachowań dzieci i rodziców na podsta-wie z góry założonych ról odgrywanych przez uczniów w klasie (np. reżyserowana dyskusja na temat „Chcę mieć w domu psa!”),
• zorganizowanie dnia w szkole poświęconego zwierzę-tom domowym – wystawa naszych ulubieńców.
Wskazówki do działu 3. Kuchnia jako laboratorium W tym dziale uczeń poznaje model budowy substancji, bada właściwości przedmiotów wykonanych z różnych
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
34
substancji. Podaje przykłady ruchu drobin w cieczach oraz przedstawia te zjawiska na modelu. W dalszej czę-ści działu poznaje mieszaniny jednorodne i niejednorod-ne na przykładzie produktów używanych w domu oraz różne procesy występujące wokół nas. Bada doświad-czalnie zjawisko topnienia, zamarzania, rozpuszczania, parowania i skraplania.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wykonanie prostych doświadczeń chemicznych ze
składników dostępnych w gospodarstwie domowym, takich jak: ocet, soda oczyszczona, drożdże piekarnicze,
• identyfikowanie, na podstawie doświadczeń, ciał (sub-stancji) dobrze i słabo przewodzących ciepło,
• podawanie przykładów zastosowania substancji w wy-twarzaniu przedmiotów codziennego użytku,
• odwoływanie się do właściwości tych substancji,• podawanie przykładów przemian odwracalnych i nie-
odwracalnych,• podawanie przykładów ruchu drobin w cieczach,• proponowanie sposobów rozdzielania mieszanin jed-
norodnych i niejednorodnych,• wykonywanie doświadczeń dotyczących badania czyn-
ników wpływających na rozpuszczanie substancji,• wykonanie doświadczenia ilustrującego trzy stany
skupienia wody.
Wskazówki do działu 4. Przyroda się zmieniaNawiązaniem do treści tego działu są lekcje prowadzo-ne w terenie. Uczniowie obserwują pozorny ruch Słoń-ca po niebie, podają cechy pór roku występujących w Pol-sce. Istotą takich działań jest wykształcenie w uczniach cech wnikliwych obserwatorów otaczającej nas rzeczy-wistości. Dobrą metodą aktywizującą, możliwą do za-stosowania w tym dziale, jest metoda projektu. Rów-nież w tym dziale proponuje się przeprowadzenie do-świadczeń np. dotyczących właściwości powietrza i wody.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• obserwowanie pozornego ruchu Słońca po niebie, • obserwowanie długości cienia w różnych porach dnia,• określenie cech pór roku występujących w Polsce, • wykonywanie doświadczeń pozwalających na zbada-
nie właściwości powietrza,• zorganizowanie wycieczki na wiadukt lub most, przyj-
rzenie się szynom kolejowym lub tramwajowym i liniom wysokiego napięcia pod kątem rozszerzalności tempe-raturowej,
Wskazówki do działu 5. Pogoda jest zawszeUczniowie samodzielnie opracowują plan obserwacji meteorologicznych, które później prowadzą. Nauczyciel
powinien przedstawić uczniom przyczyny i skutki wystę-powania poszczególnych zjawisk atmosferycznych. Ważne jest uświadomienie uczniom zasad zachowania podczas występowania niektórych zjawisk atmosferycz-nych, np. burzy.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wykonywanie doświadczeń demonstrujących: unoszenie
się powietrza ciepłego i opadanie zimnego, powstawanie tęczy oraz krążenie wody w przyrodzie,
• urządzenie wycieczki do najbliższego miejsca pomia-rów meteorologicznych, zapoznanie się z występują-cymi w nim urządzeniami,
• posługiwanie się przyrządami określającymi różne skład-niki pogody, odczytywanie wskazań termometrów i in.,
• prowadzenie obserwacji elementów pogody, prowa-dzenie kalendarza pogody (przez jeden tydzień w każ-dej porze roku),
• odgrywanie scenek ukazujących prezentację prognozy pogody w czterech porach roku,
• budowanie prostego wiatromierza.
Wskazówki do działu 6. Wycieczki po okolicyPodczas realizacji zadań wynikających z treści zawar-tych w tym dziale poleca się wiele działań praktycznych, dzięki którym uczeń nabywa umiejętności korzystania z różnych źródeł informacji.Aby w pełni osiągnąć wszystkie zamierzone w tym roz-dziale cele, należy przeprowadzić kilka lekcji w klasie, któ-re będą przygotowaniem do pracy w terenie. Lekcje prze-prowadzone w terenie pozwolą nauczycielowi sprawdzić czy uczniowie potrafią wiedzę zdobytą na lekcjach zasto-sować w praktyce. Przewiduje się wycieczki z mapą topo-graficzną oraz wykonywanie prostych pomiarów i obser-wacji terenowych. Poniżej przedstawione są propozycje czynności ucznia i nauczyciela, z których można wybrać te, które odpowiadają specyfice pracy szkoły i upodoba-niom nauczyciela. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• określanie kierunków świata za pomocą kompasu,
gnomonu i zegarka – ćwiczenia na boisku szkolnym,• obserwacja momentu górowania Słońca w różnych
porach roku,• rysowanie róży kierunków, określanie symboli pol-
skich i międzynarodowych,• czytanie planów miasta w różnych skalach i porówny-
wanie dokładności, zawartości treści i innych elemen-tów planu,
• przeprowadzenie doświadczenia uświadamiającego co oznacza skala 1:1 (ustawienie na parapecie szkol-nym kilku przedmiotów i posypanie ich talkiem lub mąką, a następnie sprawdzenie, jaki ślad zostawił podniesiony przedmiot),
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
35
Sposoby osiągania celów
• posługiwanie się podziałką liniową przy obliczaniu rzeczywistych odległości między obiektami,
• pomiary taśmą mierniczą, np. sali lekcyjnej, boiska szkolnego i rysowanie tych obiektów w różnych ska-lach,
• szacowanie długości różnych obiektów i sprawdzanie długości rzeczywistych za pomocą taśmy mierniczej,
• podawanie przykładów konkretnych sytuacji, kiedy są nam potrzebne plany miast, a kiedy plany budynków (zwrócenie uwagi na skalę różnych planów),
• ćwiczenia z planami miast i mapami topograficznymi, praca w grupach, opisywanie tras wycieczek, itp.,
• porównywanie mapy topograficznej z innymi mapami (skali, szczegółowości, obszaru, jaki przedstawia),
• przypomnienie zasad bezpiecznego zachowania się w czasie wycieczki szkolnej,
• ćwiczenia w posługiwaniu się mapą topograficzną, np. podczas wycieczki szkolnej,
• ćwiczenia w rozpoznawaniu form terenu (wklęsłych, wypukłych),
• obserwowanie rzeki podczas wycieczki: obserwacja nurtu i brzegów rzeki, ustalanie kierunku przepływu i prędkości wody w rzece,
• sprawdzenie czystości wód w najbliższej okolicy (ze-branie próbki wody do prostych badań w klasie).
Wskazówki do działu 7. Obserwacja życia w okolicyZasadniczym celem lekcji zawartych w tym dziale jest zapoznanie ucznia z różnorodnością zespołów przyrod-niczych – zarówno naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka – w najbliższym otoczeniu. Ponieważ dział wypada pod koniec roku szkolnego, z pewnością będzie można zorganizować wycieczki do lasu, na łąkę i pole uprawne, ewentualnie do sadu (jeśli jest w pobliżu). Istotne jest, aby uczniowie byli odpowiednio przygoto-wani do wycieczki. Bardzo ważny jest jasny przydział pracy dla każdego ucznia bądź utworzonych zespołów. Szczegółowe scenariusze takich zajęć i niektóre karty pracy znajdą się w Klubie Nauczyciela. Należy położyć nacisk na rozpoznawanie wybranych ga-tunków roślin, zwłaszcza drzew (na podstawie pokroju drzewa, kształtu liści, ewentualnie budowy owoców). Dobrze byłoby przy tej okazji zachęcić uczniów do wy-szukiwania gatunków w atlasach do oznaczania roślin. Bardzo silny nacisk należy położyć na absolutny zakaz zrywania (uszkadzania) roślin chronionych, np. konwalii czy widłaków. Jeśli chodzi o rośliny użytkowe, wskazane jest przyniesienie na lekcję różnych warzyw, owoców i zbóż. Na podstawie okazów można wyjaśnić, jakie części ro-ślin są wykorzystywane i w jakich celach, ewentualnie można także wprowadzić informacje o wartościach od-żywczych prezentowanych roślin.
Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• rozpoznawanie pospolitych drzew, krzewów i roślin
zielnych w najbliższej okolicy,• analizowanie schematu ukazującego warstwową bu-
dowę lasu,• wskazywanie organizmów występujących w różnych
warstwach lasu,• oglądanie filmów ukazujących życie w lesie, na łące,
na polu i w sadzie,• przeglądanie i rozpoznawanie rysunków i okazów ziel-
nikowych (całych roślin lub ich organów) występują-cych w lesie, na łące, na polu i w sadzie,
• wymienianie przykładów zwierząt występujących w lesie,• analizowanie schematów powiązań pokarmowych
między organizmami żyjącymi w lesie, na łące, na polu i w sadzie,
• pogadanka na temat zasad zachowania się w lesie,• przeprowadzenie zajęć terenowych w lesie, na łące, na
polu lub w sadzie,• omawianie wykorzystania lasów i łąk przez człowieka,• porównywanie działalności człowieka na łące i polu
uprawnym,• prezentowanie najważniejszych roślin uprawnych,
w tym ich jadalnych organów,• rozpoznawanie roślin nieużytków i roślin trujących
w najbliższej okolicy,• wskazywanie zasad postępowania z roślinami trującymi.
Wskazówki do działu 8. Ochrona środowiskaPodczas realizacji tego działu wskazane jest prowa-dzenie obserwacji i prostych doświadczeń określają-cych zanieczyszczenie najbliższego środowiska. Ucz- niowie przez obserwacje niekorzystnych zmian zacho-dzących w otoczeniu oraz skutki działalności człowieka powinni zastanowić się, jak należy postępować, aby zmniejszyć zagrożenie. Dobrze byłoby zastanowić się wraz z uczniami, co każdy z nas może zrobić, aby zmia-ny środowiska były możliwie najmniej dotkliwe, a rów-nocześnie, jak można zmniejszyć koszty utrzymania domu.Drugim, istotnym wątkiem realizowanego działu są tre-ści ekologiczne. Tematy dotyczące rolnictwa ekologicz-nego na pewno łatwiej będzie omówić w środowisku wiejskim. Podczas tych lekcji trzeba ukazać cechy cha-rakterystyczne dla rolnictwa intensywnego i ekologiczne-go. Nie należy negatywnie oceniać rolnictwa ekologicz-nego, a raczej podkreślić szanse i korzyści wynikające z wprowadzania elementów takiego gospodarowania. Temat ten można powiązać z pojęciem rozwoju zrówno-ważonego.Na zakończenie tego działu warto zapoznać uczniów z wpływem różnych czynników na powierzchnię Ziemi.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
36
Dobrą metodą na tym etapie kształcenia może być za-proponowanie uczniom wykonania rysunków przedsta-wiających różnego rodzaju uszkodzenia powierzchni Zie-mi oraz prowadzone przez ludzi działania naprawcze.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przedstawianie scenek wskazujących zachowania po-
zytywne i negatywne związane z zanieczyszczeniami środowiska,
• wskazywanie działań umożliwiających mniejsze zuży-cie gazu, wody i energii elektrycznej, a co za tym idzie, kosztów utrzymania domu,
• ustalenie zasad zachowania człowieka przyjaznego środowisku,
• opracowanie przez uczniów krótkich referatów na te-mat rolnictwa ekologicznego,
• przedstawianie na rysunkach przykładów niszczenia powierzchni Ziemi przez czynniki przyrodnicze i jako skutek działalności człowieka,
• przygotowanie uczniów do udziału w akcji „Sprząta-nie świata” oraz „Dzień Ziemi”.
WSKAZÓWKI METODYCZNE DO TREŚCI ZAWARTYCH W KLASIE PIĄTEJ
Wskazówki do działu 1. Przed wyprawą po PolsceGłównym celem tego działu jest omówienie, jak należy przygotować się do zajęć terenowych, jakie zabrać mate-riały: plany, mapy itp. Podczas lekcji uczeń poznaje nowe pojęcia: poziomica, wysokość względna i wysokość bez-względna, mapa hipsometryczna. Nauczyciel powinien zapewnić uczniom wystarczająco dużo czasu na pozna-nie mapy hipsometrycznej i na pracę z nią. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wyznaczanie kierunków geograficznych za pomocą
Słońca – ćwiczenia z kompasem na boisku szkolnym,• wskazywanie na planszach ułożenia gwiazd Wielkiego
Wozu i Małego Wozu oraz wyznaczanie kierunków świata nocą w terenie,
• podawanie przykładów sytuacji życiowych, w których potrzebna jest umiejętność wyznaczania kierunków świata,
• porównywanie skal map i planów,• wykonywanie ćwiczeń z planami większych miast Pol-
ski – wyszukiwanie np. kin, teatrów, określanie trasy przejazdów itp.,
• praca z atlasem przyrodniczym, omawianie poszcze-gólnych map i ich analiza,
• wykonywanie ćwiczeń w obliczaniu rzeczywistej odległości między miastami na podstawie mapy w określonej skali,
• ćwiczenia w odczytywaniu form terenu na podstawie rysunku poziomicowego, tworzenie przez uczniów ry-sunków poziomicowych,
• przedstawianie prostych form terenu za pomocą ry-sunku poziomicowego,
• praca z mapą topograficzną, hipsometryczną, ćwicze-nia w określaniu wysokości względnej i wysokości bez-względnej,
• pomiar wysokości względnej w terenie,• rysowanie poziomic będących odzwierciedleniem ukształ-
towania powierzchni,• praca z mapą hipsometryczną Polski, • wskazywanie na mapie hipsometrycznej Polski obsza-
rów nizinnych, wyżynnych i górskich,• oglądanie różnych rodzajów map, porównywanie ich
treści i ocena ich przydatności na co dzień.
Wskazówki do działu 2. Polska i jej sąsiedziPodczas lekcji zawartych w tym dziale uczniowie okre-ślają położenie Polski w Europie i na świecie, charaktery-zują symbole narodowe Polski – godło, flagę, hymn. Wskazują na mapie administracyjnej Polski wojewódz-two, w którym mieszkają, oraz województwa sąsiadują-ce. Na kolejnych lekcjach wyjaśniają znaczenie słowa zabytek oraz wymieniają najstarsze miasta Polski, w tym Kraków i Gdańsk, i wskazują charakterystyczne dla nich zabytki. Na kolejnych lekcjach charakteryzują Warszawę jako stolicę Polski, a także wskazują zabytki i ciekawe pod względem turystycznym miejsca we wła-snym mieście i okolicy. Uczniowie, korzystając z mapy samochodowej i turystycznej Polski, planują dłuższą wy-cieczkę, np. autokarową. Na zakończenie tego działu po-znają naszych sąsiadów, ich kraje, tradycje i kulturę.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie mapy politycznej i hipsometrycznej Eu-
ropy i świata, ćwiczenia w określaniu położenia Polski w Europie i na świecie,
• analizowanie informacji uzyskanych z różnych źródeł na temat historii symboli narodowych Polski, wskaza-nie podstawowych zasad zachowania się w ich obec-ności,
• dyskutowanie na temat postawy szacunku wobec sym-boli narodowych,
• analizowanie mapy administracyjnej Polski, podawa-nie nazw poszczególnych województw oraz woje-wództwa, w którym leży rodzinna miejscowość,
• analizowanie przewodników i map turystycznych uka-zujących zabytki najstarszych miast Polski,
• przeprowadzenie dyskusji dotyczącej roli stolicy w państwie i roli Warszawy jako stolicy Polski,
• wskazywanie na mapie najbliższej okolicy miejsc za-bytkowych i ciekawych pod względem turystycznym,
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
37
Sposoby osiągania celów
• zaplanowanie wycieczki do wybranego miejsca w Pol-sce na podstawie mapy samochodowej i turystycznej Polski,
• planowanie wycieczek do krajów sąsiednich, w tym analizowanie map tematycznych tych krajów,
• wskazywanie ciekawych miejsc w najbliższej okolicy, ich dokumentowanie, opisywanie oraz popularyzowanie przez np. tworzenie plakatów, ulotek czy prezentacji,
• wskazywanie podobieństw i różnic w zwyczajach mieszkańców państw sąsiadujących z Polską.
Wskazówki do działu 3. Krajobrazy PolskiPodczas lekcji zawartych w tym dziale uczniowie szukają informacji o Polsce zamieszczonych na różnych rodza-jach map. Udają się na wycieczkę, aby rozpoznać skały występujące w najbliższej okolicy. Oglądają skały przez lupę. Omawiają krajobrazy typowe dla danego regionu oraz występujące w nim rośliny i zwierzęta. Porównują kra-jobrazy rolnicze i przemysłowo–miejskie. Odnajdują skład-niki krajobrazu naturalnego i przekształconego przez czło-wieka. W ten sposób poznają urodę i turystyczne walory licznych rejonów Polski, a także zagrożenia, jakie niesie dla przyrody rozwój gospodarczy. Poznają celowość działań podejmowanych na rzecz ochrony przyrody. Do realizacji tego działu są potrzebne mapy ścienne Polski, mapy w atla-sie, albumy, pocztówki, przezrocza, fotografie, krótkie filmy charakteryzujące daną krainę, czasopisma, np.: Poznaj swój kraj, Przyroda Polska, Parki Narodowe.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• rozpoznawanie skał podczas zajęć w terenie, wskazy-
wanie skał sypkich, zwięzłych i litych,• obserwowanie podczas zajęć w terenie gleby i jej
mieszkańców,• wyjaśnianie, co to jest profil glebowy,• przypomnienie, czym jest mapa i co oznaczają kolory
na mapie,• porównywanie mapy hipsometrycznej z innymi mapa-
mi, np. krajobrazową i demograficzną,• wskazywanie na mapie Polski morza, nizin, wyżyn i gór;
zwrócenie uwagi na ich pasowy układ,• omawianie krain obejmujące: przypisywanie danej krainy
do odpowiedniego pasa, wskazywanie i podawanie nazw krain sąsiadujących, omawianie jej charakteru geogra-ficzno-fizycznego, prezentowanie krajobrazu danej kra-iny, podawanie czynników kształtujących krajobraz w przeszłości (ruchy górotwórcze, zlodowacenia) i obec-nie (fale, prądy morskie, wiatr, deszcz, zmiany tempera-tury, działalność człowieka),
• analizowanie filmów, ilustracji, fotografii i rysunków przedstawiających krajobraz i przyrodę danej krainy,
• wskazywanie przystosowań roślin i zwierząt do życia w danym środowisku,
• wskazywanie na mapie parków narodowych oraz po-dawanie ich symboli,
• charakteryzowanie form ochrony przyrody występują-cych w okolicy,
• przygotowanie przez uczniów wycieczki po okolicy, połączonej z rozpoznawaniem pospolitych roślin, grzybów i zwierząt, a także wyszukiwaniem pomników przyrody,
• analizowanie wpływu industrializacji na środowisko przyrodnicze i życie ludzi na przykładzie aglomeracji górnośląskiej,
• wskazywanie na mapie rejonów atrakcyjnych tury-stycznie i uzasadnianie swojego stanowiska,
• wykonanie przez ucznia lub grupę uczniów projektu kil-kudniowej wycieczki krajoznawczo-turystycznej. Pro-jekt powinien zawierać mapę terenu z naniesioną trasą wycieczki oraz krótki, ilustrowany fotografiami lub ry-sunkami opis miejsc, które warto zwiedzić. Wskazane jest podanie:
– liczby uczestników, – środków transportu, – planowanych noclegów, – punktów gastronomicznych, – kosztów przypadających na jednego uczestnika,
• charakteryzowanie krajobrazów rolniczych i przemy-słowo-miejskich,
• próba oceny stopnia przekształcenia krajobrazu przez człowieka na podstawie map krajobrazowych i prze-mysłowych (przemysł wydobywczy i przetwórczy),
• pogadanki na temat zakłóceń w przyrodzie i zagrożeń zdrowia ludzi żyjących w krajobrazach silnie prze-kształconych.
Wskazówki do działu 4. Mój organizmZasadniczym celem tego działu jest zapoznanie uczniów z budową i funkcjonowaniem organizmu człowieka, w szczególności wybranych układów wewnętrznych. Zagadnienia związane z higieną zostały wyodrębnione w oddzielnym dziale.Podczas wprowadzania informacji dotyczących funkcjo-nowania organizmu człowieka, powinniśmy się często odwoływać do osobistych doświadczeń uczniów. Warto, by uczniowie podczas lekcji przeprowadzali proste ob-serwacje i doświadczenia na własnych organizmach. Po-nieważ jest to szkoła podstawowa, należy skupić uwagę na istocie i celach działania poszczególnych układów, a nie na szczegółach wiedzy anatomicznej. Nie ma po-trzeby wprowadzania szczegółowych informacji o wszyst-kich rodzajach tkanek, narządach i układach narządów. Istotne jest, aby uczniowie rozróżniali te pojęcia, potra-fili poprzeć je przykładami i prawidłowo przedstawiali ich hierarchię.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
38
Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie budowy organizmu człowieka na pod-
stawie tablic anatomicznych w podręczniku, innych źródeł książkowych, plansz poglądowych i modeli,
• oglądanie filmów prezentujących podstawowe wiado-mości na temat funkcjonowania organizmu człowieka,
• podawanie przykładów tkanek, narządów i układów na-rządów w organizmie człowieka oraz określanie ich roli,
• wskazywanie na modelach wybranych elementów szkie-letu, narządów układu pokarmowego, oddechowego, krwionośnego i rozrodczego,
• badanie zagęszczenia receptorów dotyku w skórze w różnych częściach ciała,
• prowadzenie obserwacji mikroskopowych preparatów pęcherzyków płucnych i kosmków jelitowych oraz wy-branych tkanek.
Wskazówki do działu 5. Rozwijam się i poznaję otoczenieBardzo istotne jest płynne połączenie treści fizycznych (odnoszących się np. do ruchu i narządów zmysłów) z treściami biologicznymi. W przypadku podstawowych czynności życiowych – odżywiania się i oddychania – na-leży dojść do prawidłowej definicji tych procesów, ukazu-jąc zarazem różnice między pobieraniem pokarmu a od-żywianiem się i wymianą gazową a oddychaniem. Dobrze byłoby odwołać się do sposobów realizacji tych czynności przez wybrane inne organizmy, w tym rośliny. Należy ko-rzystać z tablic anatomicznych i rysunków, co pozwoli uniknąć czysto pamięciowego opanowywania przez uczniów wiedzy dotyczącej układów wewnętrznych.Szczególny takt i delikatność należy zachować przy wpro-wadzaniu treści związanych z płcią i rozmnażaniem czło-wieka. W szkołach są realizowane dodatkowe zajęcia do-tyczące wiedzy o życiu seksualnym człowieka, dlatego też podczas lekcji przyrody wprowadzamy tylko wybrane za-gadnienia. Szczególnie tematy budowy i funkcjonowania układów rozrodczych należy wprowadzić w sposób natu-ralny, jako kolejny układ narządów służący realizacji jesz-cze jednej czynności życiowej – rozmnażania się. Jeśli chodzi o okres dojrzewania, powinniśmy podkreślić natu-ralny charakter tego procesu, a także istnienie dużych róż-nic w czasie rozpoczęcia dojrzewania – zarówno między dziewczętami a chłopcami, jak i osobniczych. Warto pod-powiedzieć uczniom, do kogo mogą się zwrócić, gdy mają związane z tym okresem różnego typu problemy. Nieza-leżnie od tego, czy są to problemy natury medycznej (np. dermatologiczne) czy psychologiczne, należy przekony-wać ich, że w przeżywaniu problemów nie są osamotnieni i mogą liczyć na pomoc dorosłych.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie budowy oka i porównywanie jego elemen-
tów do części w aparacie fotograficznym,
• budowanie camera obscura,• analizowanie budowy ucha i wskazywanie przystoso-
wania tego narządu do reakcji na fale dźwiękowe,• ukazywanie powiązań budowy narządów z pełnionymi
funkcjami,• praca z tekstem podręcznika na temat etapów rozwoju
człowieka – tworzenie tabeli i rysunków przedstawiają-cych zmiany wielkości ciała od zygoty w życiu płodo-wym do nastolatka,
• porównywanie budowy układu rozrodczego kobiety i układu rozrodczego mężczyzny w powiązaniu ze zróżnicowaniem ról biologicznych,
• przeprowadzenie pogadanki na temat zmian zacho-dzących w organizmie w okresie dojrzewania i proble-mów związanych z tym okresem (w miarę możliwości w grupach według płci).
Wskazówki do działu 6. Moje zdrowiePodstawowym celem tego działu jest uświadomienie uczniom, co to jest zdrowie i jak jest ono ważne w życiu każdego człowieka, bez względu na wiek. Uczniowie – na podstawie własnych obserwacji – wyjaśniają, kiedy czło-wieka można nazwać zdrowym, a kiedy chorym. Na-uczyciel powinien kierować przebiegiem dyskusji tak, aby powstała pełna definicja zdrowia, wyróżniająca trzy jego aspekty: fizyczny, psychiczny i społeczny. Na kolej-nych lekcjach uczniowie podają podstawowe zasady dbałości o zdrowie, wykazują rolę ruchu i ćwiczeń fizycz-nych w utrzymaniu zdrowia. Podają przykłady sytuacji będących przyczyną przygnębienia i apatii oraz stresu, a także wskazują możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Podczas tych lekcji warto podkreślić rolę snu w zachowaniu pełnego zdrowia. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przeprowadzenie wywiadu wśród uczniów i pracowni-
ków szkoły na temat: „Co to jest zdrowie”,• zanalizowanie definicji zdrowia według WHO (stan do-
brego samopoczucia fizycznego, psychicznego i spo-łecznego, a nie tylko stan braku choroby, kalectwa czy niepełnosprawności) i wyróżnienie trzech aspektów zdrowia,
• sformułowanie zasad zdrowego stylu życia, z uwzględ-nieniem znaczenia higieny, ruchu, prawidłowego od-żywiania się i kontaktów międzyludzkich,
• analizowanie składników produktów spożywczych za-pisanych na opakowaniach,
• dyskusja na temat pokarmów zagrażających zdro-wiu, których spożywanie prowadzi do nadwagi i oty-łości,
• dyskusja na temat sytuacji będących przyczyną przy-gnębienia i apatii oraz stresu i wskazanie możliwości radzenia sobie w trudnych sytuacjach,
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
39
Sposoby osiągania celów
• przygotowanie różnych informacji na temat roli snu w utrzymaniu pełnego zdrowia,
• omówienie zasad postępowania w przypadku urazów ciała.
Wskazówki do działu 7. Jak zachować zdrowie?W kolejnym dziale uczniowie poznają czynniki wywołu-jące choroby zakaźne i wskazują możliwości zapobiega-nia im. Ważną kwestią jest umiejętność zachowania się w niebezpiecznych sytuacjach. Szczególne znaczenie mają lekcje, podczas których są poruszane zagadnienia związane z negatywnym wpływem nikotyny, alkoholu i narkotyków zarówno na zdrowie fizyczne, psychiczne, jak i społeczne. Duże znaczenie mają ćwiczenia zacho-wań asertywnych, będących odpowiedzią na presję ze strony otoczenia. Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• analizowanie filmów, artykułów z prasy dotyczących czyn-
ników zakaźnych i ukazujących sposoby zapobiegania chorobom zakaźnym,
• wymienianie niebezpiecznych sytuacji związanych z nikotyną, alkoholem i narkotykami, które mogą nam się przydarzyć i omówienie, jak należy się w nich za-chować,
• przedyskutowanie problemu walki z chorobami zakaź-nymi,
• analizowanie filmów, artykułów z prasy na temat wpływu nikotyny, alkoholu i narkotyków na poszczególne aspekty zdrowia człowieka: fizyczny, psychiczny i społeczny,
• ćwiczenia zachowań asertywnych będących odpowie-dzią na presję ze strony otoczenia.
WSKAZÓWKI METODYCZNE DO TREŚCI ZAWARTYCH W KLASIE SZÓSTEJ
Wskazówki do działu 1. Życie w glebie i w wodzie Realizacja tego działu wymaga przeprowadzenia zajęć te-renowych, wskazane jest prowadzenie prostych obserwa-cji w najbliższej okolicy. Powinny one dotyczyć przede wszystkim czynników warunkujących życie na lądzie, w wo-dzie oraz ich wpływu na przystosowanie organizmów do danego środowiska. Należy uwrażliwić uczniów na pro-blem ochrony przyrody w najbliższej okolicy.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• obserwowanie życia w wodzie (w akwarium, w rzece,
w jeziorze),• porównywanie warunków życia w wodzie i na lądzie,
• obserwowanie gleb w najbliższej okolicy przez wykopa-nie odkrywek glebowych, rysowanie profili glebowych,
• dyskusja mająca na celu ustalenie czynników, które wpływają na rodzaj gleby i jej żyzność,
• pobieranie próbek glebowych i oglądanie ich pod ką-tem organizmów żyjących w glebie,
• prowadzenie obserwacji bezkręgowców, ryb i płazów w ich naturalnym środowisku.
Wskazówki do działu 2. Organizmy najbliższej okolicyRealizacja tego działu wymaga również przeprowadzenia zajęć terenowych. Wskazane jest prowadzenie prostych ob-serwacji w najbliższej okolicy pod kątem rozpoznawania pospolitych roślin i zwierząt. Uczniowie uczą się odróżniać rośliny nasienne od mchów i paproci, a także poznają bo-gactwo fauny występującej w najbliższej okolicy.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przypominanie drzew i krzewów rosnących w najbliż-
szej okolicy,• obserwowanie zwierząt żyjących w najbliższej okolicy,• przypominanie pospolitych zwierząt występujących
w najbliższej okolicy,• obserwowanie i rozpoznawanie roślin nieużytków
oraz roślin trujących,• przypominanie o zagrożeniach związanych ze spoży-
wania nieznanych owoców i innych organów roślin, a także grzybów,
• poznawanie na przykładach różnych form ochrony przyrody,
• wskazywanie obiektów ochrony przyrody w najbliższej okolicy.
Wskazówki do działu 3. Funkcjonowanie organizmówTen dział stanowi kolejny etap podsumowań i jest przy-czynkiem do refleksji nad jednością świata ożywionego, a zarazem punktem wyjścia do nauki w gimnazjum. W wypadku odżywiania się i oddychania można odwo-łać się najpierw do wiedzy zdobytej już przez uczniów podczas omawiania funkcjonowania organizmu czło-wieka. Następnie można zadać pytania: Czy wszyst-kie organizmy odżywiają się (oddychają) tak samo jak człowiek? Które organizmy odżywiają się (oddychają) podobnie, a które inaczej? Proponujemy nie odwoływać się do pojęcia związków organicznych, można natomiast wykorzystać wcześniej omawiane przykłady związków odżywczych zawartych w pokarmach. Prezentując róż-ne sposoby wykonywania czynności życiowych, nawią-zujemy do już poznanej przez uczniów różnorodności organizmów.Najistotniejsze jest jednak ustalenie i podanie cech świadczących o jedności świata żywego.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
40
Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wymienianie czynności życiowych organizmów,• wskazywanie różnic między sposobami realizowania
czynności życiowych przez różne organizmy (w szcze-gólności przez człowieka i innego kręgowca, bezkrę-gowca i roślinę),
• analizowanie prostego schematu przedstawiającego proces fotosyntezy,
• przeprowadzenie dyskusji na temat znaczenia foto-syntezy dla całego globu,
• przygotowanie przez uczniów krótkich referatów na temat przystosowań wybranych gatunków zwierząt do pobierania pokarmu,
• prowadzenie obserwacji mikroskopowych potwierdza-jących komórkową budowę różnych organizmów,
• prowadzenie obserwacji organizmów hodowanych w pracowni przyrodniczej, wskazywanie różnic w prze-biegu ich czynności życiowych.
Wskazówki do działu 4. Planeta ZiemiaW tym dziale ważną rolą nauczyciela jest uświadomienie uczniom, jak duże znaczenie mają modele odzwierciedla-jące rzeczywistość, jako przykład możemy tu wymienić globus. Zwracamy również uwagę na społeczne i gospo-darcze następstwa wielkich odkryć geograficznych. Pod-czas omawiania tego działu można stosować np. technikę mapy pojęciowej w połączeniu z techniką tekstu przewod-niego. Uczniowie opracowują dany problem w grupach, gromadzą materiały i przedstawiają temat w postaci wy-stąpienia na forum klasy lub w postaci plakatu.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• demonstracja Układu Słonecznego na modelu,• wykazanie znaczenia Słońca dla istnienia życia na Ziemi,• zorganizowanie wycieczki do planetarium lub obser-
watorium astronomicznego,• prowadzenie prac z globusem jako modelem prze-
strzennym Ziemi,• demonstrowanie na globusie ruchu obrotowego i obie-
gowego Ziemi i omawianie ich następstw,• analizowanie fragmentów filmów ukazujących zjawiska
wpływające na kształtowanie się powierzchni Ziemi,• praca z mapą fizyczną świata, poznawanie lądów
i oceanów oraz ich położenia względem siebie,• wyszukiwanie ciekawostek na temat kontynentów,
mórz i oceanów na Ziemi,• analizowanie filmów i plansz ukazujących życie w mo-
rzach i oceanach,• przygotowywanie przez uczniów referatów o wielkich
odkryciach geograficznych,• dyskusja na temat zmian społecznych i gospodarczych
wynikających z wielkich odkryć geograficznych.
Wskazówki do działu 5. Krajobrazy ZiemiDział ten wskazuje zależność rozmieszczenia roślinności oraz świata zwierzęcego od klimatu. Uczniowie poznają układ stref klimatycznych symetrycznie rozmieszczo-nych od równika i ich charakterystyczne krajobrazy. Uczniowie, porównując mapy tematyczne różnych re-gionów świata, wyciągają wnioski dotyczące ukształto-wania terenu, roślinności i występowania zwierząt oraz warunków życia w danej strefie klimatycznej. oprócz pakietu edukacyjnego, do realizacji tego działu są potrzebne mapy hipsometryczne ścienne, mapy krajo-brazowe, a także atlasy przyrodnicze. Zalecane są także krótkie (5–10-minutowe) filmy charakteryzujące krajo-brazy poszczególnych stref klimatycznych. Uczniowie powinni korzystać z różnorodnych albumów, zdjęć, a także zapoznawać się z prostymi artykułami zamiesz-czanymi w miesięcznikach o tematyce geograficznej.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• wymienienie i omówienie czynników, od których zale-ży klimat danego obszaru, wskazywanie przykładów na mapach klimatycznych,
• wykonanie doświadczeń pokazujących zależność ilo-ści ciepła docierającego do powierzchni Ziemi od po-łożenia danego obszaru na kuli ziemskiej,
• opisywanie stref krajobrazowych na Ziemi na przykła-dach konkretnych krajobrazów w poszczególnych stre-fach (praca z mapami tematycznymi),
• określanie cech krajobrazów astrefowych, wskazywa-nie przykładów takich krajobrazów,
• omawianie warunków życia i charakterystycznych cech różnych roślin i zwierząt typowych dla różnych krajobrazów, oglądanie ich na planszach lub filmach edukacyjnych,
• przeprowadzenie dyskusji na temat wpływu warunków naturalnych na życie ludzi w różnych strefach krajo-brazowych, z uwzględnieniem rolnictwa, chorób za-kaźnych występujących strefowo, klęsk żywiołowych i ekologicznych,
• oglądanie filmów, albumów ukazujących różne regio-ny, słuchanie charakterystycznej dla tych regionów muzyki, poznawanie ich kultury i tradycji kulinarnych.
Wskazówki do działu 6. Prawa fizykiDział zawiera typowe tematy z zakresu fizyki. Jest to wprowadzenie uczniów klasy VI do trzech działów fizy-ki: mechaniki, prądu stałego (elektryczności) i magnety-zmu. W kolejnym roku szkolnym uczniowie będą uczyć się fizyki w gimnazjum, koniecznym jest więc wprowa-dzenie na przyrodzie podstawowych wiadomości z tej dziedziny wiedzy. Większość lekcji powinna być prowa-dzona z wykorzystaniem eksperymentu fizycznego.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
41
Sposoby osiągania celów
Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przeprowadzanie doświadczeń wykazujących gęstość
ciał zbudowanych z różnych substancji,• porównywanie za pomocą doświadczeń masy ciał o tej
samej objętości, rozróżnianie własności ciał w zależ-ności od ich cech fizycznych,
• analizowanie różnych rodzajów ruchu w najbliższym otoczeniu, interpretowanie prędkości jako ilorazu dro-gi do czasu,
• badanie siły tarcia i oporu ruchu,• opisywanie korzyści związanych z występowaniem sił
oporu ruchu,• doświadczalne wykazywanie możliwości zmniejszania
lub zwiększania siły oporu i siły tarcia,• wskazywanie przykładów elektryzowania się ciał w ota-
czającej przyrodzie,• budowanie prostych obwodów elektrycznych z wyko-
rzystaniem odpowiedniego źródła prądu elektryczne-go i odbiorników,
• wskazywanie i utrwalanie zasad bezpiecznego posłu-giwania się urządzeniami elektrycznymi,
• doświadczalne wskazywanie własności magnesów trwałych,
• budowanie prostego kompasu i określanie pola ma-gnetycznego Ziemi.
Wskazówki do działu 7. Powtórzenie wiadomości z przyrody przed gimnazjumDział ten jest efektem wieloletnich konsultacji z nauczy-cielami uczącymi przyrody, dla których czas przeznaczo-ny na swobodne powtórzenie, przypomnienie i utrwale-nie wiadomości i umiejętności uczniów stanowi ukoro-nowanie trzyletniego procesu nauczania – uczenia się.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:Przypomnienie i utrwalenie następujących zagadnień:• Obserwacje i doświadczenia jako źródła wiedzy biolo-
gicznej. Zasady prowadzenia obserwacji i wykonywa-nia doświadczeń.
• Właściwości substancji. Przemiany odwracalne i nie-odwracalne.
• Składniki pogody. Odczytywanie mapy pogody. Gra-ficzne symbole pogody.
• Rośliny i zwierzęta różnych środowisk.• Układy narządów budujące organizm człowieka. Pod-
stawowe funkcje poznanych układów człowieka.• Zasady zdrowego stylu życia.• Położenie Polski w Europie. Pasy krajobrazowe i kra-
iny geograficzne. Gospodarka w poszczególnych re-gionach Polski.
• Budowa Ziemi. Ziemia w Układzie Słonecznym. Ob-rotowy i obiegowy ruch Ziemi i ich konsekwencje. Kontynenty i oceany na Ziemi.
• Prawa fizyki. Gęstość ciał. Rodzaje ruchu. Ładunek elektryczny. Własności magnesów.
Wskazówki do działu 8. Osiągnięcia człowiekaDział jest poświęcony historycznemu przeglądowi do-konań ludzi w różnych dziedzinach życia. Pozwoli nam ocenić, w jakim stopniu życie codzienne stało się łatwiejsze, jak daleko odeszliśmy od ręcznie wykony-wanych prac, w jaki sposób wynalazki zmieniły nasze życie.Potrzebne pomoce dydaktyczne to: mapy ścienne, mapy w atlasie, albumy, pocztówki, przezrocza, fotografie, krótkie filmy przedstawiające rozwój naszej cywilizacji, miesięczniki popularnonaukowe.Analizujemy zbieżność rozwoju żeglugi oceanicznej, związanej z udoskonaleniem busoli i skonstruowaniem karaweli, z dokonaniem licznych odkryć geograficz-nych. Dokładniej omawiamy zdobycze techniki XX wieku i ich wpływ na życie ludzi. Zaznaczamy istotną rolę nieodna-wialnych i odnawialnych źródeł energii w rozwoju prze-mysłu i komforcie życia. Zapoznajemy z osiągnięciami współczesnej medycyny i efektami użycia najnowszych technologii w badaniu kosmosu. Zastanawiamy się, co jeszcze można odkryć. Omawiamy wkład Polaków w rozwój nauki.Zalecane czynności ucznia i nauczyciela:• przybliżenie uczniom planet tworzących Układ Sło-
neczny oraz innych obiektów astronomicznych wi-docznych na niebie,
• wskazanie najważniejszych odkryć w dziejach cywilizacji,• dokonanie przeglądu osiągnięć nauki ze szczegól-
nym uwzględnieniem zdobyczy XX wieku (na pod-stawie krótkich filmów, fotografii, albumów, pocz-tówek): – udogodnienia techniczne w życiu codziennym, – środki przekazu informacji, – osiągnięcia medycyny, – eksploracja kosmosu,
• przeprowadzenie dyskusji na temat wpływu postępu technicznego na życie ludzi,
• przeprowadzenie dyskusji na temat odnawialnych i nieodnawialnych źródeł energii (film, przezrocza, fo-tografie, artykuły prasowe),
• omówienie wkładu Polaków w rozwój nauki.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Program nauczania | Przyrodo, witaj!
42
6. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów
CELE SPRAWDZANIA I OCENIANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓW
Systematyczne sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów jest integralną częścią procesu nauczania i warunkiem efektywności kształcenia. Procedury sprawdzania i oce-niania osiągnięć nie należy traktować jako czynności wy-stawienia oceny szkolnej. Celem sprawdzania i ocenia-nia jest:dla ucznia• poinformowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć
edukacyjnych i postępach w tym zakresie,• pomoc uczniowi w samodzielnym planowaniu swoje-
go rozwoju,• motywowanie ucznia do dalszej pracy,dla nauczyciela• ocena jakości jego pracy na podstawie wyników osią-
ganych przez jego uczniów, • skuteczność wybranych metod nauczania,• doskonalenie organizacji i metod pracy dydaktyczno-
-wychowawczej,• ocena poziomu uzyskanych osiągnięć ucznia w sto-
sunku do wymagań programowych zawartych w Pod-stawie programowej kształcenia ogólnego,
dla rodziców, wychowawców, dyrektora szkoły i nad-zoru pedagogicznego ocena:• efektywności procesu nauczania i uczenia się, • wkładu uczniów w pracę nad własnym rozwojem,• postępu edukacyjnego uczniów.
RODZAJE DZIAŁAŃ SPRAWDZAJĄCYCH POZIOM WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI UCZNIÓWZe względu na funkcje dydaktyczne wyróżniamy trzy ro-dzaje sprawdzania poziomu wiedzy i zdobytych umiejęt-ności: • sprawdzanie diagnostyczne – przeprowadzone na
początku roku szkolnego lub na początku innego okre-su nauczania; jego celem jest rozpoznanie wcześniej-szych osiągnięć, uzdolnień i zainteresowań uczniów; powinno stanowić podstawę do ustalenia takich form pracy z uczniami, które pozwalałyby na udzielanie po-mocy najsłabszym i usamodzielnianie najlepszych;
• sprawdzanie kształtujące – prowadzone w toku re-alizacji wybranych treści nauczania; jest ważnym spo-
sobem stałego zbierania informacji o osiągnięciach uczniów, pozwala systematycznie rozpoznawać sukce-sy i trudności uczniów w uczeniu się, a także umożli-wia szybkie usuwanie braków i luk w ich wiedzy;
• sprawdzanie sumujące – dokonywane na ogół po zrealizowaniu większej jednostki dydaktycznej, np. jednego działu; pozwala ustalić poziom osiągnięć uczniów, a także określić efektywność kształcenia i dalsze planowanie procesu dydaktycznego.
PLAN WYNIKOWY I JEGO ROLAPrzed rozpoczęciem zajęć dydaktycznych nauczyciel po-winien poinformować uczniów, co będzie przedmiotem sprawdzania i oceniania, kiedy i w jaki sposób uczniowie będą oceniani. Konieczne staje się opracowanie planu wynikowego, w którym znajdą się wymagania na po-szczególne oceny szkolne. Wymagania te mogą być umieszczone w widocznym miejscu w pracowni, tak aby były one w każdej chwili dostępne dla zainteresowanych osób. Dzięki takiemu działaniu sprawdziany będą ce-chowały się dużą trafnością.Przedmiotem sprawdzania powinny być:• wiadomości ucznia,• umiejętności przedmiotowe i ponadprzedmiotowe,• postawy i wartości kształtowane w procesie dydak-
tycznym.W procesie nauczania/uczenia się uczeń podejmuje różne działania i jest aktywny w wielu obszarach, które powinny podlegać sprawdzaniu i ocenianiu według wcześniej poda-nych kryteriów. Do obszarów aktywności ucznia, podlega-jących sprawdzaniu i ocenianiu, zalicza się:• rodzaj wykonywanej pracy – prace pisemne, wypowie-
dzi ustne, prace praktyczne,• organizację pracy ucznia – praca w zespole, praca in-
dywidualna w klasie i w domu,• rodzaj wykonywanych zadań: zadania praktyczne, za-
dania ćwiczeniowe lub zadania problemowe.
WIELOASPEKTOWOŚĆ SPRAWDZANIA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓWW przedstawionym programie nauczania zakłada się, że nauczyciel będzie korzystał z różnych form sprawdzania osiągnięć: odpowiedzi ustnej ucznia, prac klasowych, ar-kuszy obserwacji ucznia, arkuszy samooceny, kart oceny umiejętności ponadprzedmiotowych. Nie wszystkie wy-mienione w programie cele podlegają pomiarowi dydak-tycznemu. Niektóre z nich możemy oceniać na podsta-wie obserwacji zachowań i postępów ucznia. Umiejętno-ści praktyczne sprawdzamy przede wszystkim podczas
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012
Kontrola i ocena osiągnięć uczniów
lekcji poświęconych wykonywaniu doświadczeń uczniow-skich. Wówczas ocena najczęściej odnosi się do pracy ca-łego zespołu, co może być czynnikiem motywującym dla słabszych uczniów. W ocenie umiejętności praktycznych uwzględniamy: przygotowanie teoretyczne, sprawność wykonywania poleceń, poprawność wniosków oraz estety-kę opracowania karty ćwiczeń.Po zakończeniu analizy działu programowego lub więk-szej partii materiału przeprowadzamy pisemny spraw-dzian sumujący. Podstawą do przygotowania spraw-dzianów są opracowane wymagania programowe na poszczególne oceny szkolne. Wymagania można podzie-lić na dwa poziomy:• wymagania podstawowe, obejmujące te treści na-
uczania, które są niezbędne do dalszego uczenia się przedmiotu, a więc są najprostsze, najbardziej uniwer-salne i najbardziej przystępne dla uczniów. W rozwa-żaniach teoretycznych i zaawansowanych pomiarach dydaktycznych w wymaganiach podstawowych wy-różnia się wymagania konieczne na ocenę dopusz-czającą i wymagania podstawowe na ocenę dosta-teczną. Spełnienie wymagań podstawowych pozwala uczniowi uzyskać ocenę dostateczną lub dopuszczają-cą, w zależności od sprawności posługiwania się wie-dzą i umiejętności stosowania jej w prostych i typo-wych sytuacjach, ćwiczonych w klasie w czasie lekcji. Trudno określić wagę procentową poszczególnych umiejętności w przełożeniu na ocenę szkolną. Waga ta zależy od specyfiki szkoły czy wręcz zespołu klasowe-go. Nie da się jej jednoznacznie określić przed prze-prowadzeniem sprawdzianów diagnostycznych.
• wymagania ponadpodstawowe, które obejmują treści o umiarkowanym i wysokim stopniu trudności, złożone i mniej typowe, stanowiące poszerzenie wymagań pod-stawowych. Spełnienie wymagań podstawowych i w usta-lonym stopniu wymagań ponadpodstawowych pozwa-la uczniowi uzyskać ocenę dobrą lub bardzo dobrą w zależności od stopnia spełnienia wymagań. Na przy-kład uzyskanie 60–70% punktów za zadania dotyczące wymagań ponadpodstawowych kwalifikuje ucznia do
otrzymania oceny dobrej, natomiast za uzyskanie 80––90% punktów za zadania ponadpodstawowe uczeń otrzymuje ocenę bardzo dobrą. W rozważaniach teore-tycznych i zaawansowanych pomiarach dydaktycz-nych w wymaganiach ponadpodstawowych wyróżnia się wymagania rozszerzające na ocenę dobrą i wy-magania dopełniające na ocenę bardzo dobrą. De-cyzja, co do podziału i praktycznego stosowania po-ziomów wymagań, należy do nauczyciela. Jest także często ustalana w szkolnych zespołach przedmioto-wych i uwzględniana w do dziś funkcjonujących WSO (wewnątrzszkolnych systemach oceniania).
W testach sprawdzających wielostopniowych możemy stosować zadania:• otwarte, typu rozszerzonej odpowiedzi, krótkiej od-
powiedzi lub zadania z luką;• zamknięte, typu wielokrotnego wyboru, prawda –
fałsz lub na dobieranie.Jeżeli posługujemy się testem wielokrotnego wyboru lub krótkiej odpowiedzi, to stosownie do poziomu wymagań przygotowujemy zestaw zadań podstawowych (ich liczba w sprawdzianie powinna stanowić około 50% wszystkich zadań) i zestaw zadań sprawdzających wymagania po-nadpodstawowe (rozszerzające – około 30% i dopełniają-ce – około 20%). Liczba zadań w sprawdzianie zależy od ich rodzaju i stopnia trudności. Jeżeli stosujemy zadania rozszerzonej odpowiedzi, to udziały procentowe odnosi-my do liczby sprawdzanych umiejętności, a nie do nie-wielkiej w takich sprawdzianach liczby zadań. Takie usta-wienie planu testu jest spójne z zasadami budowy arkusza na sprawdzian po szkole podstawowej i dobrze przygoto-wuje uczniów do tej formy kontroli umiejętności. Nie należy zapomnieć, że ocenie powinny podlegać:• zarówno wiadomości, jak i umiejętności nabyte przez
ucznia, • zaangażowanie w proces uczenia się,• pilność,• systematyczność i rzetelność w pracy,• umiejętność dokumentowania wyników pracy,• umiejętność dokonywania samokontroli i samooceny.
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o., Warszawa 2012