KEMALARUÇi

Sojuzot na Drustvata na lstoricarite na SR fvfakedonija, XIII/2 [Skopje 19791. s. 137-160). s. "MakedonUa vo TI.ırskata Hronika Tadzu't-Tevarlh od Hodza Sadudin- Efen-di ( 1361-1520)" (Hoca Sil.deddin Efendi 'nin

· Tacü 't-Tevarrh adlı eserinde Makedonya) ( Glasnik na lnstitut za Nacionalna Istori-ja,XXIII/ 2- 3 [Skop je 19791. s. 203-233) 6. "Makedonija i Sosednite Oblasti vo Hro-nikata Bedaiu-1-Vekai' od Kodza Husein

( 1328- I 49 I)" (Koca Hüseyin'in Bedayiu 'l-vekai ' adlı eserinde Makedonya ve etra-fındaki bölgeler) (lstorija -Spisanie na So-juzot na Drustvata na Jstoricarite na SR fvfakedonija, XV/2 [Skopje 19781. s. 137-176).

Kemal Aruçi'nin Boşnak alimi Cozo Hü-seyin Efendi'nin yazılarındaki bazı görüşlere katılmadığını belirten, Türkçe kale-me aldığı üç makale(yazma nü s hal arının fotokopisi için bk. iSAM Dokümantasyon Servisi) Ahmet Davudoğlu tarafından kısmen neşredilmiştir (Dini Tamir Davasında Din Tahripçileri, s. 188-1 93). Aruçi'nin günümüze intikal eden eserleri arasında orUinal örnekleri Vrapçişte , Gostivar, Kal-kandelen. Struga gibi bölgelerdeki eski camilerde bulunan ve onun hat sanatındaki maharetini gösteren levhaları da zikretmek gerekir.

BİBLİYOGRAFYA :

Resenie na OVR pri SO Gostiuar: Gostiuar 05.03.1973, UP br. 13 -745 (be lge i SAM Dokü-ma ntasyon servisindedir); J. Trifunoski . Polog-Antropogeogra{ska Prouca uanja , Beograd 1976, s. 255-258; Ahmed Davudoğlu , Dini Ta-

. mir Dauasında Din Tahripçileri, istanbul 1989, s. 188-193; Muhammed Aruçi. Kemal Efendi Aruçi -Şiirlerim, Üsküp 1999, s. 25-70; a.mlf., "Fettah Efendi", DiA, XII, 484; a.mlf .. "Hüseyin Efendi, Cozo", a .e., XVIII, 543; A. Matkovski , "Kemal lljaz i AruCi", Glasnik na lnstitut za 1'/acionalna lstorüa, XXI/2-3, Skopje 1977 , s. 243-244; Kasim Dobraca, "Sjecanje na Kemal-ef. AruCija", Glasnik VIS, XL/6 ( 1977). s . 686-688; TAnz., sy. 4 ( 1978). s. 105, nr. 1175, s. 160, nr. 1872, s. 196, nr. 2404; "Shqiptaret Duhet t'i Kthehen Vlerave te Tyre Shpirterore", Di-turia /slame, X/61, Prishtine 1994, s. 12.

ı

L

Iii MUHAMMED ARUÇİ

KEMAL-i HUCENDİ ( IS~JLW')

(ö. 803/1401)

Mutasavvıf - şair. .J

Maveraünnehir bölgesinde bulunan Hucend'de doğdu. Ailesi ve öğrenim du-rumu hakkında bilgi yoktur. Tanınmış bir şeyh olmasına rağmen hangi tarikata

226

mensup olduğu dahi bilinmemektedir. Genç yaşta hacca gitti. Hac dönüşü uğradığı Tebriz'de yerleşmeye karar verdi. Za-

manla etrafında birçok mürid ve talebe toplandı. Sultan Toktamış Han Tebriz'e hakim olunca (787/ 1385 ) şehrin diğer

alimleriyle birlikte başşehir Saray'a götü-rülen Kemal-i Hucendl burada sOfi Ab-

dullah-ı Şaşl ile görüştü ve yeni müridier edindi. Dört yıl sonra tekrar Tebriz'e dön-dü. Celayirli sultanları ile iyi münasebet-ler içinde olmaya özen gösteren Kemal-i Hucendl'ye bu sülaleden Sultan Hüseyin b. Üveys bir tekke yaptırdı , giderlerini karşılamak üzere bir miktar vakıf tahsis etti. Hucendl, Timurtutar devrinde Ti-mur'un oğlu ve Azerbaycan Valisi Miran Şah Mirza'nın teveccühünü kazandı ve ihsanına nail oldu. 803 (1401) yılında ve-fat edince tekkesinin bulunduğu Ferah-bahş mahallesine defnedilen Kemal-i Hu-cendl'nin kabri zamanla bir ziyaretgah haline geldi. Onun 792 ( 1390) yılında öl-düğü şeklinde bir rivayet bulunmaktaysa da bu doğru değildir.

Gazel vadisinde Sa'dl-i Şlrazl ve Hü-mam-ı Tebrlzl'yi taklit eden Kemal-i Hu-cendl'nin çağdaşları Hatız-ı Şlrazl. Sira-ceddln-i Bisatl-i Semerkandl ve Molla Muhammed Mağribl ile dostluk kurdu~ ğu, Hafız'ın şiirlerini övdüğü, onun da Hu-cendl'nin şiirlerini beğendiği kaydedil-mektedir. Genellikle aşk ve tasawufa dair gazellerinde "Kemal" mahlasını kul-lanan Hucendl bu nazım şeklinde üstün başarı sağlamıştır. Bununla birlikte şiirlerinde tekellüfe yer verdiği de olmuştur. Gazelde emsalsiz olduğunu söylemesine rağmen Hafız. Sa' di ve Mevlana Celaled-din-i ROm! seviyesine çıkamamıştır. An-cak bu nazım şeklinde Irak üsiObunun Azerbaycan kolunu teşkil eden şairlerin başında gelir ve bu üs!Opla Hint üsiObu arasında köprü vazifesi gören şairler ara-sında yer alır.

Kemal-i Hucendl'nin yaklaşık sekiz bin beyit ihtiva eden divanı genellikle gazel.

. kıta ve ruballerinden oluşur. Divanının minyatürlerle süslü bir nüshası Viyana Milli Kütüphanesi'ndediL Eserin Türki-ye'de ve özellikle İstanbul kütüphanele-rinde de (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3962-3963) birçok nüshası bulunmakta-dır. Divan iki defa Tebriz'de (ı 332 h ş., 1337 h ş.). son olarak da Trec Gül-i Surhltarafından Tahran'da ( 1374 h ş. ) neşredilmiştir.

Letafet-name adlı Türkçe bir şiiri de Tourkhan Gandjei tarafından yayımlanmıştır (bk. bibl.).

BİBLİYOGRAFYA:

Cami. 1'/efet:ıat, s. 611 ; a.mlf .. Baharistan, Tahran 1311 hş., s . 118; Devletşah , Te?kire, s. 325-331; Handmir. fjabibü 's-siyer, Tahran 1333 hş., lll , 548-549; Lutf Ali Beg, Ateşkede, Bombay 1277/1 860, s. 346-347; Hidayet. Riya-zü'l-'ari{in, Tahran 1305hş ., s. 126-127; a.mlf., /11ecma'u ' 1-{uşaf:ı a', Tahran 1284-95 hş. , ll, 29; E the , Taril] -i Edebiyyat-ı Farsi (tre. Rızazade Şafak). Tahran 1337 h ş., s. 188; Nefisi. Taril]-i 1'/a;çm u 1'/eşr, ı , 210; Safa, Edebiyyat, 111/2 , s. · 1131-1137; Browne. LHP, lll , 320-330; Tourk-han Gandjei, "The Latafat-nama ofKhujandi", Anna/i, XXX/3, Napoli 1970, s. 345-368; L. Le-wisohn, "The Life a nd Times of Kamal Khujan-di", JTS, XVIII ( ı 984). s. 163-177; Muhammed Sadık Şi bii, "Şey\} Kemalljucendi", Daniş, sy. 46 , islam a ba d 1375 hş./1996, s. 55-64 ; cı. Huart, "Kemal Hucendi", iA, VI, 561.

ı

L

li] M. NAZİF ŞAHİNOGLU

KEMAL REİS (ö. 916/1510)

II. Bayezid döneminin Türk denizcisi.

_j

Aslen Geliboluludur (İbn Kemal, VIII, 145); bazı kaynaklarda Karaburunlu oldu-ğu ileri sürülür. Kitab-ı Bahriye müellifi Plrl Reis'in amcasıdır. İlk olarak 87 4'te (1470) Vezlriazam Mahmud Paşa ile bir-likte bir azap neferi olarak Eğriboz sefe-rine katıldığı. adanın fethinden sonra bu-raya yerleştiği ve azaplar reisliğine geti-rildiği, ardından donattığı bir kalyata ile Venedik gemilerine, Venedik'e ait kale ve sahillere karşı akınlarda bulunarak kor-sanlığa başladığı belirtilir. 879 (1475) ta-rihli Gelibolu Tahrir Defteri'nde yer alan Osmanlı donanma mevcudu na ait bir listede (İstanbul Belediyesi Atatürk Ki-taplığı, Muallim Cevdet, nr. O 75, s. 47) 8 akçe yevmiyeli bir kadırga reisi ola-rak adına rastlanan Reis Kemal ile aynı kişi olması ihtimali büyüktür.

İspanya'da katliama uğrayan Endülüs müslümanlarının yardım isteklerine kar-şılık olmak üzere Osmanlı Devleti hizme-

tine çağrılan Kemal Reis ve beraberinde-ki denizciler, ll. Bayezid'in hazırlattığı fılo ve mühimmatla birlikte 892'de (1487) Güneybatı İspanya'yı vurmakla görevlen-dirildL Kemal Reis, İspanya kıyılarına dü-zenlediği akınlar sırasında bir İspanyol donanmasını yenilgiye uğratarak Mala-ka'yı yağmaladı. Kuzey Afrika'daki Cerbe, Bicaye ve BOne'yi üs edindi ve Batı Akde-niz'de başarılı akınlarda bulundu. 897'de (1492) Fransa sahillerini ve Balear adala-rını vurduktan sonra Malta'ya düzenlediği

baskın sonunda aldığı ganimet ve esir-lerle Gelibolu'ya gelerek hediyelerini ka-pudan Sinan Bey vasıtasıyla padişaha sundu. Bunun üzerine kendisine ihsanda bulunuldu ve 50 akçe yevmiye ile maaşa bağlandı(Ail Mustafa Efendi, s. 855). Ke-mal Reis' in Akdeniz'deki akınları. Cem Sultan'ın vefatının ardından Venedik'e karşı esaslı bir şekilde hazırlık yapmak amacında olan ll. Bayezid'in onu Osmanlı donanmasını büyütmek amacıyla İstanbul'a davet ettiği 901 (1495) yılına kadar sürdü. Pek çok hediye ile İstanbul'a gelen Kemal Reis, ll. Bayezid tarafından ka-bul edilerek kendisine maaş bağlandı. Si-nop'ta Burak Reis ile birlikte o dönemin en büyük savaş gemisi tipi olan yeni bir gökenin inşası ile görevlendirildi (BA, MAD, nr. 23051, s. 4). 901 'de (1495) do-nanma ile birlikte denize açılarak her ta-rafa korku saldı(ibn Kemal. Vll l, 146-147) 903'te ( 1498) Anadolu'daki Haremeyn va-kıflarının gelirlerini karayolu güvenli ol-madığı için denizyolu ile İskenderiye'ye götürdü. Dönüş sırasında Osmanlı kay-naklarında Santurluoğlu adıyla anılan Ro-dos şövalyelerinden Nicolas Centurione ile giriştiği çatışmayı kazandığı gibi onu yakalayarak beş gemi ve yüzlerce esirle birlikte İstanbul'a getirip padişaha tak-dim etti (~.g.e . , Vlll , 169-170; Aşıkpaşazil.de. s. 250-251 ).

İnebahtı kuşatması sırasında (905/ 1499) Kemal Reis ile Burak Reis iki büyük gökenin kapudanı olarak zikredilir. Kemal Reis'in bu kuşatmadaki vazifesi, Anava-rin'e (Navarin) Venedik'in denizyolu ile ya-pacağı yardımı önlemek ve kaleyi kara-dan muhasara etmiş olan Rumeli beyler-beyi Mustafa Paşa'ya yardımcı almaktı. Sapienza (Bradona. sonraları Burak Reis) adası yakınında meydana gelen savaşta Venedikliler Kemal Reis'in gemisi sanarak Burak Reis'in gökesine saldırınca Burak Reis, kendi hayatını ve gemisini kaybet-me uğruna Venedik gemilerini ateşe ve-rerek ( 19 Zilhicce 904/28 Temmuz 1499) Kemal Reis'in deniz savaşını kazanmasını sağladı. Kemal Reis bundan bir ay sonra meydana gelen Holomiç, Çamlıca ve İnebahtı Bağazı'ndaki deniz savaşlarında da Venedikliler'e karşı zafer kazandı. 21 Mu-harrem 905'te (28 Ağustos 1499) İnebahtı'nın teslim olmasından sonra ertesi yıl Modon, Koron ve Anavarin'in fethinde de önemli rol oynadı. Ancak Venedik'in Ana-varin'i geri alması üzerine Kemal Reis, yirmi iki gemiden oluşan filosuyla 906'da

( 1501) başarılı bir harekat gerçekleştirip Anavarin'in yeniden fethine yardımcı ol-du (İbn Kemal. Vlll , 212-214) . Ganimet ola-rak sekiz Venedik gemisini zapteden Ke-mal Reis'in önce güz mevsimine kadar burada kalması düşünüldüyse de daha sonra maiyetindeki gemilerle Venedikli-ler'den ele geçirilen bir kadırgayı da ala-rak İstanbul'a gelmesi istendi (!/. Baye-zid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ah-kam Defteri, s. 39) Yararlıklarından ötü-rü kendisine Il. Bayezid tarafından 3000 akçe ve bir hi!' at verildi , maaşma 5 akçe ilave yapıldı (Pir! Reis. ll, 660) .

Kemal Reis, 1502'de Osmanlı-Venedik barışının sağlanmasındaki rolünden 151 O' da ölümüne kadar geçen sürede Ege'deki ticaretin güvenliğini sağlamak ve fevkalade elçi olarak Memlük Devleti'-ne gitmekgibi görevler üstlendi. Rodos'-ta esir iken Sultan Korkut'a bir mektup gönderen EbO Bekir Daranl, Kemal Reis'-ten çok korkan Rodos şövalyeleri üzerine beş kadırga ve beş silureden (küçük sa-vaş gemi si) oluşan bir filo gönderilerek adadaki müslüman esirlerin kurtarılmasını istemiş, 1504'te Kemal Reis Rodos'a gönderilmişse de bir sonuç elde edileme-miştir (Uzunçarş ılı, X.Vlll/7 1 ı 1954]. s. 352-353 ). 5 Zilkade 909'da (20 Nisan 1504) kendisine in'am olarak 5000 akçe ve bir hil'at ver ilmişti (Barkan. X III ı 1979]. s. 367) Trablusgarp emirinin yardım isteği üzerine 91 O' da (1505) Akdeniz' e açılan Kemal Reis, ertesi yıl da İspanya'ya karşı Kuzey Afrika'yı ve Endülüs müslümanla-rını korumaya çalıştı ve İspanya sahille-rine akınlar düzenledi.

Kızıldeniz 'de ve Hint Okyanusu'nda fa-aliyetlerini arttıran Portekizliler 'e karşı kullanılmak amacıyla Memlükler'e yardım için gönderilen asker, mühimmat ve top yüklü filoyu kumanda ederek Mısır'a gö-türen Kemal Reis aynı zamanda elçilik gö-revini de üstlendi. 1507'de Kahire'ye ge-lip beraberinde getirdiği elli top, Süveyş'te donanma inşa edecek ustaları ve top dökümü için gerekli olan bakın teslim etti. Burada büyük ilgi gördü ve sarayda onuruna verilen toplantıya katıldı. Bu gö-revini tamamlayıp İstanbul'a dönen Ke-mal Reis'e 6 Reblülewel 913'te (16 Tem-muz 1507) 10.000 akçe in'am verildi ve bir hil'at giydirildi (Ruznamçe Defteri, s. 224 ). Daha sonraki yıllarda da benzer şekilde in'amlarda bulunulduğu hazine rOz-namçe defterlerindeki kayıtlardan anla-şılmaktadır. Mesela 19 Ramazan 913'te (22 Ocak 1508). 1 3 Reblülahir 915'te (31

KEMAL REiS

Temmuz 1509) ve 29 Reblülahir 916'da (5 Ağustos 1510) 5000 akçe ve bir hil'at ve-rilmişti (a.g.e ., s. 250. 338, 394) .

916'da (1510) İstanbul'da bulunan M em lük elçisine refakat etmek ve aynı zamanda Memlükler'e yardım götürmek üzere ikinci büyük filan un da kumandası Kemal Reis'e verildi. İskenderiye'ye doğru yola çıkan yardım filosu sekizi kadırga olmak üzere yirmi beş- otuz beş gemi-den ibaretti. Kemal Reis, yol hazırlıkları yaparken 17 Cemaziyelahir 916'da (21 Eylü\1510) 10.000 akçe ve bir hil'at ile taltif edilmişti (a.g.e. , s. 400) ve bu sırada 1 00 akçe yevmiye almaktaydı. Fakat 916 Recebinde (Ekim 1510)yardım filosu bir fırtınaya yakalandı, diğer bazı gemi-lerle birlikte kendi gemisinin de batması sonucu hayatını kaybetti. Onun Osmanlı donanmasına getirdiği en önemli yenilik gemileri uzun m enzilli toplar la donatması olmuştur.

BİBLİYOGRAFYA :

BA, MAD, nr. 2305 ı, s. 4; Ruznamçe Defteri, İstanbul Belediyesi Atatürk K tp., nr. O. 7 ı, s . 224, 250, 338, 394, 400; Gelibolu Tahrir Defteri, İstanbul Belediyesi Atatürk Ktp., Muallim Cevdet, nr. O. 75, s. 47; Aşıkpaşazade, Tarih (Atsız) , s. 250-25 ı; Firdevsi, Kutb-name [nşr. İbrahim Ol-gun- İsmet Parmaksızoğlu), Ankara ı 980, s. 57 · 58, 68, 260, 264, 302; //. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkam Defteri (nşr. İlhan Şahin- Feridun Emecen), İstanbul ı994, s. 39; İbn Kemal, Teuarih-i Al-i Osman, VIII, ı44- ı47, 169-170, ıB2-ı85 , 2ı2-2ı4; Hadidi, Tevarih-i Al-i Osman (nşr. Necdet Öztürk). İ sta nbul 199ı, s. 348-349; Matrakçı Nasuh, Tarih-i Sultan Ba-yezid, TSMK, Revan Köşkü, nr. ı272 , vr. 2ı'-24 '; Piri Reis, Kitab-ı Bahriye[nşr. Ertuğrul Ze-kai Ökte vdğr.), İstanbul ı988, ll, 660; lll, 1332, 1346; Ali Mustafa Efendi. Kitabü 't-Tarih-i Kün-hü'l-Ahbar[nşr. Ahmet Uğur v.dğ r.) . Kayseri 1997, s. 855, 899; Mehmed Şükri, Es far-ı Bah-riyy e-i Osmaniyye, İstanbul 1306, s. 327-339; H. A. von Burski, Kemal Re is: E in Beitrag zur Geschichte des türkisehen Flotte, Bonn 1928; Selahattin Tansel, Sultan ll. Bayezit'in Siyasi Hayatı, İstanbul ı 966, s. ı ı 6, ı 86- ı 87, 192-ı94, 216 ; A. C. Hess, The Forgolten Frontier, Chicago ı978 , s. 60-6ı; P. Brummet, "Kemal Re ' is and Ottoman Gunpowder Diplomacy", Studies on Ottoman Diplamatic History [ed. Sinan Kuneralp). İstanbul ı990, V, ı- ı 5; N. Vatin, l'Ordre deSaint-Jean de-Jarusalem, l 'Empire attaman et la Mediterranee orientale en tre les deux sieges de Rhodes 1480-1522, Paris ı 994, s. 82, 84-86, 249; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Ro-dos Şövalyeleri Hakkında Antalya Valisi Sul-tan Korkud'a Gönderilmiş Bir Mektub", TTK Belleten, XVIII/7ı [ 1954), s. 347-355; Ömer Lüt-fi Barkan, "İstanbul Sarayianna Ait Muhasebe Defterleri", TTK Belgeler, XIII ( 1979), s. 367; is-met Parmaksızoğlu, "Kemal Reis", İA, VI, 566-569; Nejat Göyünç, "Kemal Re'is", Ef2 [İng . ), IV, 88ı-882 .

~ İDRis BosTAN

227