ﯽﻣﻼﺳا هﺎﮔﺪﯾد زا دﺮﺧ دﺎﺼﺘﻗا شزﻮﻣآ · ﯽﻣﻼﺳا...

آموزش اقتصاد خرد از دیدگاه اسالمی مقدمه ای بر نحوه توسعه نظام آموزشی اقتصاد اسالمی

1دکتر محمد مهدی عسگری 2یحسین میسم

)20/4/88 تاریخ تصویب -25/1/88تاریخ دریافت (

چکیده

ماعی پذیرفته شده، به فعالیت نظام آموزش علوم انسانی در هر کشوری در چارچوب هنجارهای اجت از طرفی این یک حقیقت است که . مشـغول اسـت و نـباید نسـبت بـه ایـن سـاختارها بی تفاوت باشد

کشور ما کشوری اسالمی است و در چارچوب فقه جعفری اداره می شود؛ قانون اساسی نیز بر همین علم انسانی در ایران باید با از ایـن رو نظام آموزشی در هر یک از حوزه های . مبـنا تهـیه شـده اسـت

آموزش علم اقتصاد نیز از این قاعده کلی مستثنی . توجـه به ساختار اجتماعی کشور تهیه و اجرا شود . بدین معنی که نظام آموزش اقتصاد در ایران نیز نباید نسبت به تعالیم اسالمی بی تفاوت باشد . نیست

ته که اسالم جهان بینی خاصی در مورد جهان و انسان با در نظر گرفتن این مطلب و با توجه به این نک مطـرح مـی کـند، سـؤالی که مطرح می شود آن است که جایگاه این تعالیم در آموزش دروس رشته اقتصـاد در کجاسـت؟ آیـا مباحثـی مـثل تعـریف انسان در اسالم، اهداف و انگیزه های اقتصادی فرد

که در متون دینی مطرح شده اند، هیچ تأثیری در مسـلمان، اهـداف اجتماعـی جامعـه اسالمی و غیره تعالـیم اقتصـاد ندارنـد؟ چـرا دروس اقتصـاد مـتعارف بـدون هـیچ تغییری و با ترجمه کتب متعارف

....اقتصاد، تدریس می شوند؟ و

ضمن بررسی وضعیت فعلی آموزش . ایـن مقالـه در راسـتای پاسـخ بـه ایـن سؤاالت حرکت می کند

__________________________________________________________ [email protected] ).علیه السالم(یئت علمی و مدیر گروه اقتصاد اسالمی، دانشکده معارف اسالمی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق عضو ه- 1

[email protected] انشجوی کارشناسی ارشد رشته معارف اسالمی و اقتصاد،د - 2

88 تابستان 18 شماره

74

، الگویـی جایگزیـن برای آموزش این درس در چارچوب اسالمی ) نمونـه بـه عـنوان (اقتصـاد خـرد الزم بـه ذکر است که هدف این الگو بررسی تفصیلی و جامع تمامی موضوعات . پیشـنهاد مـی دهـد

اقتصـاد خرد به صورت جزیی نیست؛ بلکه هدف ارائه برخی از نکاتی است که می تواند در تدریس الگوی پیشنهادی اثبات می کند که ضرورتی برای محدود کردن . ایـن درس مـورد توجـه قرار گیرد

آمـوزش رشـته اقتصاد اسالمی به چند واحد درسی خاص وجود ندارد، بلکه امکان توسعه این رشته . به نحوی که اکثر دروس اصلی رشته اقتصاد را در بربگیرد، وجود دارد

آموزش اقتصاد، آموزش اقتصاد اقتصاد اسالمی، علم اقتصاد، اقتصاد خرد، :واژگان کلیدی اسالمی

مقدمهارزیابی نظام آموزش علم اقتصاد در دوره اخیر نشان می دهد که پس از انقالب اسالمی و به ویژه پس از انقالب فرهنگی، دیدگاه های متفاوتی در رابطه با نحوه تعامل با علوم متعارف از جمله

به دالیل . کشور اسالمی ما باشد، مطرح شد اقتصاد، به نحوی که بتواند جوابگوی نیازهای این رویکرد که هنوز . مختلف نهایتا رویکردی خاص در تدریس اقتصاد متعارف اتخاذ گردید

هم با تغییرات مختصری ادامه دارد، بدین صورت است که دروس اقتصاد متعارف بدون هیچ درس داده ) روپایی و آمریکا مشابه کشورهای ا (تغییر اساسی و با ترجمه کتب متعارف اقتصاد

شود و دروس دیگری که به اقتصاد اسالمی مرتبط هستند به صورت کامال مستقل از دروس البته کاربرد این دیدگاه در عمل تنها به . متعارف به واحدهای درسی دانشجویان اضافه گردد

دهه اخیر در بررسی تجربه سه . اضافه شدن چند درس به دروس اقتصاد متعارف محدود گردید حوزه آموزش اقتصاد در ایران نشان می دهد که این رویکرد در حوزه آموزش اقتصاد با

1.مشکالتی جدی مواجه شده است

حال این سؤال مطرح می شود که علت این مشکالت چیست؟ چرا نظام آموزشی علم اقتصاد در علت بیگانگی آموزش ساله اخیر نتوانسته است به جایگاه مطلوب خود دست یابد؟ 30دوره

) به عنوان یک کشور اسالمی و در حال توسعه (اقتصاد از تعالیم اسالمی و شرایط خاص ایران

__________________________________________________________ ؛ 25-27: 1383پوریزدان پرست، (ه کرد به منظور بررسی دقیق تر این مشکالت می توان به منابع مرتبط مراجع - 1

).3-12: 1383؛ نتاج امیری، 2-6: 1383؛ کریمی، 1-5: 1384دادگر،

آموزش اقتصاد خرد از دیدگاه اسالمی

75

چیست؟ چرا توانایی برخی از دانشجویان و اساتید اقتصاد در تحلیل شرایط اقتصادی آمریکا و المی و حتی کشورهای اروپایی بیش از توانایی آنان در تحلیل شرایط اقتصادی کشورهای اس

ایران است؟

به نظر می رسد می توان به این سؤاالت پاسخ های متعددی داد؛ اما مسلما یکی از پاسخ های اصلی، این . رویکرد خاصی است که در دوره اخیر در رابطه با تدریس اقتصاد متعارف غالب بوده است

ن دروس اقتصاد اسالمی به رویکرد، که هنوز هم با تغییرات مختصری ادامه دارد، بر محدود شد 1.چند درس خاص تأکید دارد

__________________________________________________________ ایـن دیدگـاه تفکیکـی بـیان مـی دارد کـه اقتصـاد اسالمی با آموزه های علم اقتصاد متعارف، که در جهت شناخت . 1

ه و تفاوت ماهوی قلمرو اقتصاد اسالمی با واقعیـت هـای جـبری اقتصـادی تـالش مـی کنند، تعارض بسیار بنیانی نداشت قلمـرو اقتصـاد متعارف در حوزه اختیار و تصمیم گیری های عوامل اقتصادی است و نه شناخت واقعیت های اقتصادی

در واقع آنچه علم اقتصاد متعارف ارائه می کند مربوط به قوانین ثابت اقتصادی است و از این جهت ). قوانیـن جـبری (نتیجه طبیعی این دیدگاه آن است که . مـیان دو قلمـرو اقتصاد اسالمی و اقتصاد متعارف وجود ندارد تفـاوت چندانـی

دروس اقتصـاد اسـالمی چندان تفاوت اساسی و بنیانی با اغلب آموزه های علم اقتصاد متعارف که ناظر بر رفتار واقعی : 1382عیوضلو،(صادی هستند، وجود ندارد کارگزاران اقتصادی و نیز در جست وجوی کشف قوانین و سنن ثابت اقت

آن است که ) در نتیجه نحوه تدریس اقتصاد (از ایـن رو حالـت بهیـنه رابطـه اقتصـاد اسـالمی و اقتصـاد متعارف ). 10لذا باید به طور . دروس اقتصـاد مـتعارف بـه صـورت کـامال مـنفک و جدای از دروس اقتصاد اسالمی تدریس شوند

الزم است توجه شود . ریس کرد و در کنار آن دروس اقتصاد اسالمی را نیز تقویت کرد دقـیق دروس مـتعارف را تد ) اتخاذ روش تفکیکی در آموزش اقتصاد (کـه دیدگـاه مکتبـی برخـی از محققین به اقتصاد اسالمی به فرآیند مذکور

: یان می کند که مـثال شهید مرتضی مطهری ضمن تقسیم اقتصاد به دو نوع توصیفی و دستوری ب . کمـک کـرده اسـت ؛ این قوانین شبیه قوانین یکی روابطی که ناشی از ارتباطات علی و معلولی بین امور است . روابـط اقتصـادی دو دسته اند «

این قوانین مختص ...و دیگری اعتباری و دستوری است ...حـاکم بـر طبیعت است که علوم طبیعی از آن بحث می کند ارزشمند یا بی ارزش پیدا می کند و نه درست ، انسانی و غیر انسانی، جنبه خوب و بد حالتـی است که احکام اقتصادی

علـم اقتصاد از نوع دوم است و اال در نوع اول اقتصاد هم علمی است از علوم و مـنظور از اقتصـاد اسـالمی ...یـا غلـط یشان، اقتصاد اسالمی تنها به اقتصاد یعنی از دیدگاه ا ). 29-39: 1360، مطهری(»تجربـی منتها در صحنه علوم اجتماعی

ایشان با بیان این مطلب که اقتصاد اسالمی . مشابه این بحث را شهید صدر مطرح کرده اند . دسـتوری محـدود مـی شود مقصود ما از وجود اقتصاد در اسالم «: بلکه مکتب است، عنوان می کنند که ) االقتصاد االسالمی لیس علما (علم نیست

اسـت نه علم اقتصاد؛ زیرا اسالم به عنوان یک آیین مسئولیت ندارد که سخنی از علم اقتصاد یا علم مکتـب اقتصـادی پذیرش چنین تعریفی از اقتصاد اسالمی در نظام آموزش اقتصاد ). 65-80: 1958 ، صـدر (»بگویـد ...هیئـت و ریاضـیات

د شدن آموزش اقتصاد اسالمی به چند اسـالمی اثـر مـی گذارد و می توان یکی از دالیل اتخاذ روش تفکیکی و محدو


76

زیرا در آن دوره هنوز ادبیات . البته اتخاذ این رویکرد در اوایل انقالب کار درست و معقولی بود ، پژوهش های کافی در مناسبی در حوزه های مختلف اقتصاد اسالمی به وجود نیامده بود

ه بود، اساتید زیادی در حوزه اقتصاد اسالمی به حوزه های مختلف اقتصاد اسالمی انجام نشد . ؛ اما امروزه وضعیت تا حدود زیادی متفاوت است...مطالعه نمی پرداختند و

کنکاشی در ادبیات اقتصاد اسالمی در ایران و در سایر کشورها به وضوح نشان می دهد که در و کاربردی اقتصاد اسالمی و به دوره سی ساله اخیر، تحقیقات متعددی در هر دو حوزه مفهومی

انجام شده است ) فارسی، انگلیسی و عربی (طور خاص بانکداری اسالمی و به زبان های مختلف مثال در . که الزم است در آموزش دروس مختلف رشته اقتصاد، از این پژوهش ها نیز استفاده شود

ظات اسالمی در مورد ربا و حوزه اقتصاد کالن برخی مطالعات نشان می دهند که توجه به مالح ).4-10: 1969احمد، (بهره می تواند به سامان دهی مطلوب اشتغال در جامعه اسالمی بیانجامد

مطالعات دیگری ثابت می کند اجرای آموزه های اسالمی در مورد اعتبارات مالی، از نوسانات ت در صورت التزام و همچنین ریسک مبادال ) 14-18، 1989اختر،(ناکارآمد اقتصادی می کاهد

مطالعات دیگری شکوفایی ). 7: 1990بشیر،(به آموزه های اقتصاد دینی، کاهش پیدا می کند ). 13-16: 1993دارات،(سرمایه گذاری در چارچوب آموزه اسالمی را به اثبات رسانده است

ورد برخی دیگر از تحقیقات نیز مزیت های نظام بانکداری اسالمی در برابر نظام متعارف را م : 1379توتونچیان، ؛ 40-82 :1387؛ صدیقی، 2-18: 1388عیوضلو و میسمی، (توجه قرار می دهند

).4-8: 1381؛ موسویان،569-546

: 2002صدیقی،( این مزیت ها توسط سایر اقتصاددانان مسلمان نیز مورد بررسی قرار گرفته است ساختار آموزش اقتصاد در با این حال ). 2-19: 1981؛ الجرحی، 12-24 :2007؛ چپرا، 19-12

ایران به گونه ای است که هیچ اشاره ای به هیچ یک از این تحقیقات نداشته و استفاده خاصی از نسبت به دروس اقتصاد کالسیک نیز به گونه ای عمل می کند که این ساختار حتی . آن ها نمی کند

ی دانشجویان رشته اقتصاد نیز با استانداردهای بین المللی تطابق نداشته و حتی با انتظار عاد

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاما به نظر می رسد این دیدگاه به دالیل مختلف با اشکال . درس خـاص را تعـریف مکتبـی از اقتصـاد اسـالمی دانست

.نقد مختصر این دیدگاه در پی نوشت آخر مقاله بیان شده است. همراه است


77

).12: 1382عزتی،(سازگاری ندارد؛ چرا که حتی از آموزه های اقتصاد متعارف نیز عقب است

از این رو الزم است که تالش ها در جهت ایجاد رابطه میان نظام پژوهش و آموزش اقتصاد و پژوهش اقتصاد همان طور که در غرب چنین رابطه ای بین نظام آموزش . اسالمی متمرکز شود

در این رابطه می توان عنوان کرد که مطالعات انجام شده ). 6-12: 1384دادگر، (برقرار است نشان می دهد که دانشگاه های معتبر خارجی از پژوهش هایی که انجام می شود، استفاده بهینه ای

چهار سال، حدود به همین دلیل است که در این مراکز تحقیقاتی و در زمانی کمتر از . می کننداز این رو در ). 12 :2002پولیام،( واحد جدید به دروس رسمی اقتصاد افزوده شده است 30

کشورهای پیشرفته، پیچیدگی، دشواری و زمان ارائه برنامه درسی اقتصاد به خاطر گنجاندن ).17: 2003اسپرینگ، (مباحث جدید، بیشتر شده است

تکنیکی در برنامه ریزی آموزشی کشورهای پیشرفته، جالب توجه است که با وجود تفاوت های یکی از این خصوصیات وجود رابطه قوی . تقریبا همه آن ها از خصوصیات مشترکی برخوردارند

برخی مطالعات به ذکر شباهت های ساختار آموزشی در . بین نظام آموزش و نظام پژوهش است عناصر مشترک آن ها را چشمگیر بیان پرداخته اند و 1990آمریکا، آلمان و ژاپن در دهه

).16-18: 1998هوفر،(کرده اند

به عنوان یکی از (در دنباله این مقاله به چگونگی اصالح و تعدیل آموزش درس اقتصاد خرد در واقع تالش می کنیم تا . با توجه به مبانی اسالمی اشاره می کنیم ) دروس اصلی رشته اقتصاد

اسالمی، آموزش مباحث مختلفی که در درس اقتصاد خرد مطرح نشان دهیم که با پذیرش مبانی الزم به ذکر است که هدف این الگو، بررسی تفصیلی و . است، با چه تغییراتی مواجه می شوند

چرا که انجام این کار نیاز به . جامع تمامی موضوعات اقتصاد خرد به صورت جزیی نیست بلکه هدف ارائه فهرست وار . تنهایی خارج است تحقیقات متعدد دارد و از عهده این مقاله به

اساتید اقتصاد . برخی از نکاتی است که می تواند در تدریس این درس مورد توجه قرار گیرد می توانند از این الگو به عنوان نمونه ای کاربردی از نحوه آموزش دروس مختلف اقتصاد در

توسعه رشته اقتصاد اسالمی را فراهم چارچوبی اسالمی استفاده کرده و از این طریق موجبات . آورند

انسان در تفکر اسالمی-1مـثال . به لحاظ فلسفی هـر علمی تـحت تأثیر مـبادی ای است که در فـلسفه اولی بـحث مـی شود


78

گر چه برخی این سخنان را کلی گویی و . مـوضوع هر علمی باید در فلسفه اولی اثبات شود اما حقیقت آن است که بسیاری از نزاع ها درباره علم دینی در کل و اقتصاد بی خاصیت می دانند،

انسان «مثال موضوع علوم انسانی، یعنی . اسالمی به طور خاص، از همین جا شروع می شود ، چه نوع موجودی است؟ این ها دو سؤال فلسفی »آنچه به عنوان انسان وجود دارد «و » چیست

وقتی هدف و ایده اصلی . شاخه های این علوم ریشه دوانیده است است که ناخودآگاه در تمامی علم اقتصاد، تأمین نفع شخصی، به حداکثر رساندن مطلوبیت مصرف کننده و حداکثرسازی سود

، این کامال بر تفسیر ماتریالیستی از انسان )2-12: 1377احمدی،(ودتولید کننده، تعریف می ش قدرت و روابط خاص بین انسان ها تعریف وقتی موضوع علم سیاست، . مبتنی است

، معلوم است که در تعریف انسان بر چه مؤلفه هایی تأکید و کدام ها )9: 1387سوزنچی،(می شود . نادیده گرفته شده است

. نه فقط مبادی تصوری علوم، بلکه بحث از مبادی تصدیقی علوم نیز بر عهده فلسفی اولی است ذات گرایی، ترکیب انسان از نفس و بدن، اصل فطرت، و مباحثی مانند ضرورت غایتمندی،

چگونگی جمع علیت و اختیار، همگی از مبادی فلسفی ای می باشند که پذیرفتن یا نپذیرفتن آن، علم اقتصاد نیز از این . سرنوشت علومی را رقم می زند که به نحوی به موضوع انسان پرداخته اند

علم، بررسی و مطالعه روابط اقتصادی در میان قاعده مستثنی نیست؛ چرا که هدف این انسان هاست و عالم اقتصادی سعی می کند این روابط را شناسایی کرده، علل وقوع پدیده های

البته بررسی تفصیلی این موضوع از عهده این مقاله ). 6: 1382عیوضلو،(اقتصادی را شرح دهد ؛ 1372آملی، ؛ جوادی 1387زنچی،سو(خارج است و می توان به منابع مرتبط مراجعه کرد

و 1379؛ ملکیان، 1384؛ بستان و همکاران، 1382؛ باقری، 1381 و 1379؛ نصر، 1372طباطبایی،1385 .(

با توجه به آنچه مطرح شد می توان گفت اولین و مهمترین موضوع در علم اقتصاد از دیدگاه ا توجه به دغدغه اصلی او که اسالم آن است که به انسان به عنوان یک کل، یک تمامیت و ب

هدف انسان اقتصادی در دیدگاه اسالمی . زندگی در چارچوب تعالیم اسالم است، توجه شود طلب رضایت خدا از طریق تسلیم شدن به مشیت او و تعقیب کردن هدف ها و ارزش های مورد

آن طور (ردی این هدف ها و ارزش ها، افقی بسیار فراتر از منفعت های شخصی و ف . رضای اوست در واقع اقـتصاد خرد از . برای انسان مطرح می کند ) که در اقتصاد خرد متعارف بیان می شود


79

دیـدگاه اسـالمـی در بـرگیرنده گـستره عـظیمی از فـعالیت های اقتصادی است که همگی از رشد ینی، دستیابی کمک به دیگر مسلمانان به عنوان برادران د . و توسعه ارزش مدار سرچشمه می گیرند

به توازن زیست محیطی، عدالت توزیعی و پیشرفت معنوی و آگاهانه، وجوه مهم یک رفاه .اقتصادی مطلوب به شمار می روند

اساتید اقتصاد می توانند مقایسه مختصر و دقیقی بین مفهوم انسان و اهداف او در دیدگاه اسالمی داریم که در دیدگاه متعارف، هدف انسان و در دیدگاه متعارف نئوکالسیک داشته باشند؛ توجه

تنها پیگیری منافع شخصی و فردی اش می باشد؛ که هدفی کامال مادی و مبتنی بر پیش فرض های 1.فکری اقتصاد نئوکالسیک است

نیازهای انسانی-2بحث مهم دیگری که به عنوان یکی از موضوعات مهم در اقتصاد خرد الزم است مورد توجه

یکی . مـی توان مـیان دو گـروه از نـیازها تمایز قائل شد . ود، بحث نیازهای انسانی است واقع ش نیازهای مادی مواردی اند که از طریق مصرف کاالها و . نیازهای مادی و دیگری نیازهای معنوی

اما نیازهای معنوی فاقد کمیت پذیری و . خدمات کمیت پذیر و قابل عرضه در بازار تأمین می شود توجه به خواست ها . رضه در بازار است؛ مانند نیاز به پرستش، محبت، اجتماعی بودن و مانند آن ع

و نیازهای انسان اقتصادی و ارضاء آن ها امری ضروری است؛ زیرا هم فـعالیـت های اقتصادی __________________________________________________________

بـا انضمام نتایج به دست آمده از نظریات » اسـتنتاج انضـمام و «آدام اسـمیت بـه عـنوان پـدر علـم اقتصـاد بـا روش . 1مـتفکران قـبل از خـود و بـا ارائـه مـنظم و منسـجم این نتایج در قالب های مشخص، به بنیان گذاری نظریه های منسجم

برگرفته از فرهنگ » فرد«: آدام اسـمیت توانسـت بـا ایجـاد پـیوند بیـن سـه مبـنا و مفهـوم اساسی . اقتصـادی پرداخـت عیوضلو، (بود» قوانین طبیعی«که خود بیانی از نقش » ساز و کار بازار «برگرفته از تفکر نامینالیسم و » آزادی«م؛ اومانیسآزادی افراد در جست و جوی نفع شخصی در شرایط «: ، ایده اصلی اقتصاد را به شرح زیر ارائه نماید )14-12: 1382این گزاره قضیه ). 23-25: 1376غنی نژاد،(»کل جامعه می شودمـنجر بـه نفـع تمـام افـراد و ) سـاز و کـار بـازار (معیـن

(و دبرو ) Arrow(اساسـی علـم اقتصـاد اسـت و نظـریه تعـادل عمومـی والـراس و در دو دهـه اخـیر تحقـیقات ارو Debreu ( در اثبات این نکته بوده است که چنانچه واحدهای اقتصادی تحت شرایط مفروض نظیر اطالعات کامل

باله روی از مـنافع شخصی به هرج و مرج منتهی نمی شود، بلکه حاصل این تصمیمات خودخواهانه و عمـل کنـند، دنـ حاکمیت قیمت های تعادلی و نظم اقتصادی در جامعه خواهد – اعـم از مصـرف کنـنده و تولیدکنـنده -مسـتقل افـراد

ن حداکثر کردن منفعت شخصی از ایـن رو تمامـی کارگران اقتصادی باید تنها هدفشا ). 18-20: 1382عیوضـلو، (بـود .باشد و از این طریق منافع کل جامعه تأمین خواهد شد


80

فردی و هم فعالیت های اجتماعی در حوزه اقتصاد، همگی از ضرورت ارضاء خواسته ها ناشی و به طور (این واقعیت که دروس متداول اقتصاد خرد به ندرت به بحث نیازهای انسان . می شود

از . توجه می کنند، ضرورت توجه به این مباحث را دو چندان می کند ) خاص نیازهای غیر مادی این رو الزم است اساتید اقتصاد از تعالیم اسالمی در حوزه نیازهای انسان و همچنین از آثار متأخر

زمینه اخالق و اقتصاد، اقتصاد انسانیت گرا، اقتصاد اجتماعی و غیره به نحو شایسته استفاده در ). 28: 1384صدیقی،(کنند

عقالنیت در دیدگاه اسالمی-3این بحث به عنوان یکی از پیش . یکی از مفاهیم کلیدی در اقتصاد خرد بحث عقالنیت است

در این زمینه الزم است اساتید اقتصاد با . د توجه است فرض ها در تمامی تحلیل های خردی مور ارائه نقد مختصری از مفهوم عقالنیت اقتصادی در کتاب های درسی متعارف، نشان دهند که یک

را رد کند و با وجود این، فرض عقالنیت و یا رفتار عقالنی » انسان اقتصادی «نفر می تواند مفهوم ر رفتار عقالنی الزاما به معنای به حداکثر رساندن نبوده و به عبارت دیگ . را همچنان حفظ کند

. از این رو باید این پیش فرض اقتصاد خرد، شفاف شده و مورد نقد قرار گیرد . داللتی بر آن ندارد باید نشان داده شود که متون متعارف اقتصاد خرد، عقالنیت را به مفهوم حداکثرسازی سود

1مبانی و پیش فرض های خاص مکتب نئوکالسیک نتیجه می شود شخصی گره می زنند؛ که این از __________________________________________________________

نظرات خود در ) 2-16: 1378حسینی، (آدم اسـمیت بـا الهـام از قانون طبیعی که فیزیوکرات ها کشف کرده بودند . 1و نفع شخصی را قاعده عام و اسمیت، انگیزه خودخواهی . رابطه با تبعیت رفتار انسان ها از نفع شخصی را بیان می کند

فرد همواره در جستجوی نفع شخصی . جهـان شمولی معرفی می کند که بر تمام رفتارهای اقتصادی انسان حاکم است وی با تأکید . خویش بوده و تمایل او به زندگی مادی بهتر، انگیزه نیرومندی است که از گهواره تا گور همراه اوست

خویشتن پرستی و تعقیب منافع فردی، درصدد بر می آید تا تمامی انگیزه های نوع دوستی مبالغه آمیز بر انگیزه شخصی، و همـدردی بـا دیگـران و حتی مسئله نجات جان دیگر انسان ها را هم ناشی از حس خود خواهی و نفع پرستی فردی

طر می اندازد، نه به خاطر کسی که برای نجات جان دیگری از خطر غرق شدن خود را در همان خ «: به گفته او . بدانـد آن است که در ذهن او دفاع از جان دیگران اصل اخالقی مطلق است، بلکه مثال بدین دلیل است که می ترسد در غیر

شاید هم گمان می کند از این راه سود مستقیمی عاید او . ایـن صورت به بزدلی یا عدم همدردی با همنوع متهم گردد در خطـر غـرق شـدن اسـت در فرصـت دیگری خدمتی مشابه برای او انجام خواهد یـا آن کـه فـردی کـه . مـی شـود

اسمیت در جای دیگری نیز کار کردن به خاطر منفعت عامه را یک پندار ظاهری و خالی از ). 490: 1362وت،(»شـد در . ندیده اممن هرگز از کسانی که بخاطر منافع عامه تجارت می کنند، چندان چیزی ... «: واقعیـت می داند و می گوید


81

). 4-10: 1383؛ پوریزدان پرست، 12: 1378دادگر، (

اهداف یک اقتصاد اسالمی-4پر واضح است که . از جمله دیگر مباحث مهم در اقتصاد خرد، بحث اهداف اقتصادی است

بلکه الزم است در کنار . تصادی باشد هدف یک اقتصاد اسالمی نمی تواند تنها دستیابی به رفاه اق بر اساس جهان بینی . این هدف، اهداف معنوی، اخالقی و اجتماعی را نیز مورد توجه قرار داد

اسالمی، جامعه ای می تواند به عنوان یک جامعه اسالمی در نظر گرفته شود که در آن همه بدین سبب جامعه سعادتمند . دزمینه های حرکت به سوی خدا برای تمامی افراد وجود داشته باش

از دیدگاه اسالم، در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ویژگی های خاص و این ویژگی ها در حقیقت همان اهداف خرده ). 12-18 :1378میرمعزی،(متمایزکننده ای دارد

راجعه به کلمات نظام های نظام اسالمی است و کوتاه ترین راه برای دستیابی به این اهداف نیز م با مراجعه به آیات و ). 22-46 :1378؛ انصاری، 40-48: 1384میرمعزی، (است) ع(معصومین

هدف زیر را به عنوان اهداف اصلی یک اقتصاد اسالمی در نظر 4روایات، در کل می توان .گرفت

تأمین نیازهای اساسی از قبیل غذا، پوشاک، مسکن، بهداشت و درمان و آموزش و .1 .برای تمامی افرادپرورش

تضمین ارائه فرصت ها به صورتی عادالنه برای همگان؛ و به عبارت دیگر تضمین این .2مطلب که هر کس در زمینه سهم بری از ثروت ها و درآمدهای جامعه به حق خود

.دست یابد و بی دلیل حقی از کسی ضایع نشود

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــواقـع چنین نیتی در بیین بازرگانان معمول نیست و در مواردی هم که چنین باشد، با چند کلمه می توان آنان را از این

نظـریات دیگـر متفکران نظام متعارف نیز در این زمینه با نظرات اسمیت ). 11: 1358رابینسـون، (»نیـت منصـرف کـرد معتقد ،سرمایه داری را تشکیل می دهد -ظرات اخالقی او مبنای مکتب لیبرال مـثال جرجـی بنـتام که ن . هماهنگـی دارد

مـا فقـط یـک وظیفه داریم و آن جستجوی باالترین لذت ممکن است و مسئله رفتار انسان، فقط مسئله تعیین «: اسـت د در اقتصاد نتیجه این عقای ) 176: 1378کاتوزیان،(»ایـن اسـت کـه چـه چیزهایـی بیشـترین لذت را به انسان می بخشد

تعقیب «در نظریه رفتار مصرف کننده و » تعقیب حداکثر مطلوبیت «مـتعارف آن شـده است که فروض اصلی این نظام ).2-12: 1377احمدی، (در نظریه رفتار تولید کننده می باشد» حداکثر سود


82

اقتصادی و کاهش جلوگیری از تمرکز ثروت و تالش در جهت دستیابی به توازن .3این موارد در صورتی تأمین می شود که اوال . نابرابری های موجود در توزیع درآمد

اختالف درآمدها و ثروت ها ناشی از ستم، تبعیض، ظلم و امتیازهای ناروای حکومتی نباشد و در عوض در نتیجه اختالف استعداد، تالش و پشتکار انسان ها باشد؛ و ثانیا

د را موظف به پرداخت حقوقی که در اموالشان نسبت به فقرا وجود ثروتمندان خو این حقوق شامل حق نیازمندان و فقرا و همچنین حق امام و رهبر جامعه . دارد، بدانند

.می شود

تأمین ثبات، رشد و امنیت اقتصادی الزم برای تحقق بخشیدن به اهداف اسالمی در .4 . حوزه اقتصاد

دی تحلیل های خرد فرض ها و چارچوب نها-5تحلیل متعارف اقتصاد خرد در تمامی مباحث خود، یکسری پیش فرض ها و چارچوب های نهادی

اما معموال این فرض ها و نهادها، سازگار با جوامع غربی و غیراسالمی 1.خاصی را در نظر می گیرد نظر ). نظر می رسد گر چه برخی از این فرضیات حتی در مورد جوامع غربی نیز غیرواقعی به (است

به اینکه هدف ما طراحی چارچوب نظری برای مباحث اقتصاد خرد در یک جامعه اسالمی با ندارد که همچنان از فرضیات متعارف مطرح در کتب اقتصاد تیمردمی مسلمان است، لذا ضرور

ا به خرد به طور کامل استفاده کنیم؛ بلکه باید سعی کنیم فرضیات و چارچوب نهادی متعارف ر دقت مورد بررسی قرار داده و سعی کنیم که آن را متناسب با تعالیم اسالمی و شرایط خود،

در واقع به نظر می رسد که اگر نهادهای اسالمی را نیز مورد بررسی و . اصالح و تعدیل کنیم ی توجه قرار دهیم، تحلیل هایمان واقعی تر می گردد و می تواند به میزان بیشتری با واقعیت ها

به منظور انجام این کار الزم است نهادها و . موجود در کشورهای اسالمی تطابق داشته باشد پیش فرض هایی که پایه و اساس تمامی تجزیه و . پیش فرض های اسالمی خاصی را مطرح کنیم

به طور خالصه، چارچوب نهادی یک جامعه اسالمی . تحلیل های بعدی ما را تشکیل می دهند : برگیرنده موارد زیر باشدمی تواند در

__________________________________________________________ ، خاص نظام )نیز خواهیم گفت همان طور که در بخش های بعد (این نهاد . نهاد بهره، نمونه ای از این نهادهاست -1

.سرمایه داری است و در نظام اسالمی جایی ندارد


83

، اسالم )132، 4ج: 1370طباطبایی،(هر چند مالکیت مطلق از آن خداوند متعال است .1ملک . حقوق مالکیت را برای فرد و نیز برای جامعه محترم شمرده و محفوظ می دارد

از این رو . خصوصی، امانتی است که مسئولیت هایی را در قبال دیگران به همراه دارد کتساب، استفاده و واگذاری مالکیت در دیدگاه اسالمی مشروط به قیود و نحوه ا

دولت (ملک عمومی نیز یک امانت است و امانت دار آن . محدودیت هایی می شود . ، هم در قبال مردم و هم در قبال خداوند متعال مسؤول است)اسالمی

مشروط به آزادی در کسب و کار از جمله در عقد قرارداد محترم شناخته شده و .2بنابراین، . قیودی است که در جهت تأمین منافع سایر افراد جامعه، تنظیم شده است

در واقع رقابت . رقابت امری مجاز است مشروط به اینکه ضرری به دیگران نرساند .سالم از دیدگاه اسالمی مورد تأیید است

مستقیما در تنها کسانی در فعالیت های اقتصادی مستحق دریافت بازده هستند که .3از این رو پرداخت یک بازده تضمین شده به . فعالیت مذکور مشارکت داشته اند

به سرمایه پولی با گذشت زمان بازده ای تعلق . عرضه کننده سرمایه پولی، اشکال دارد بنابراین در تدریس اقتصاد خرد با رویکرد اسالمی، نهاد بهره حذف شده و . نمی گیرد

در واقع نرخ سود 1.ارکتی و مبادله ای جایگزین آن می شود نرخ سود در عقود مش

__________________________________________________________ مطـابق فصـل سـوم قانون عملیات بانکداری بدون ربا، بانک ها می توانند از طریق در رابطـه بـا تخصـیص مـنابع و -1

این عقود عبارت اند . کنند مورد نیاز بنگاه های اقتصادی را تأمین مالی هقـراردادهای مشارکتی، کل یا بخشی از سرمای همچنین طبق قانون بانکداری ).333 : 1381هدایتـی و همکاران، (مضـاربه و مشـارکت حقوقـی ، مشـارکت مدنـی :از

با استفاده از منابع خود تقاضای مشتریان را پاسخ واز طریق قراردادهای مبادله ای ذیل مـی توانند بـانک هـا بـدون ربـا، توجه داریم که در . خرید دین ، سلف، جعاله، اجاره به شرط تملیک ، فروش اقساطی : از ایـن عقـود عبارت اند . دهـند

در طرف تجهیز منابع نیز بانک ها می توانند از عقد وکالت ).10: 1384موسویان،( سـود عقـد معیـن اسـت ایـن عقـود، بوده و می تواند با بازده ثابت یا این عقد در فقه شیعه و قانون عملیات بانکداری بدون ربا، عقدی موسع . اسـتفاده کنند

افراد با مراجعه به بانک، بـه عـنوان نمونه، فعالیت با بازده ثابت بدین صورت خواهد بود که . بـازده متغـیر اجـرا شـود کنند و به بانک وکالت می گذاری بخشـی از وجـوه مـازاد بـر نـیاز خـود را بـه صـورت عقـد وکالت در بانک سپرده

از طریق عقود با بازده ) به صورت مشاع (انداز ن را به همراه دیگر وجوه حاصل از سپرده پس دهـند تـا وجـوه آنـا مـی به جریان انداخته، سود مشخص را برای آنان به ) فـروش اقسـاطی، اجـاره به شرط تملیک، جعاله و خرید دین (معیـن

).7: 1383 موسویان،(به منظور بررسی جزیی تر به منابع مرتبط مراجعه شود .دست آورد


84

برابر با نقش بهره نیست؛ انتظاری در این تحلیل نقش مشابهی ایفا می کند، گرچه دقیقا 1.بلکه به دالیل مختلف با بهره تفاوت جدی دارد

امـوری که منافع افراد زیادی تحت تأثیر قرار (تـصمـیم گیری در امـور جمـعی .4، باید بر مبنای مشورت های متقابل و چند جانبه و به منظور تقویت حکومت )هدمی د

نیاز به این گونه مشورت ها در مورد تصمیم های مربوط به . اسالمی صورت پذیرد ) در سطح خرد (اما در مورد مـالکان خـصوصی . امالک و اموال عمومی واضح است

نکه اجـباری در کار باشد به رعایت نـیز باید گفت که الزم است این افراد بـدون آ این . تشویق شوند ) نظیر کارگران و مـشتریان (مـشورت و هم فکری با طرف های دیگر

امر به خصوص در شرایطی که تصمیمات مالکان خصوصی بر منافع دیگر مسلمانان اثر در کل می توان گفت یکی از مهمترین مسائل اجتماعی در . می گذارد، اهمیت می یابد

در صورت داشتن آثار (؛ البته مسلما اجرای این اصل است »شورى «اصلاسالم همان باید تحت نظر و والیت امام معصوم و یا جانشین وی صورت ) اجتماعی و اقتصادی

2.پذیرد و نمی تواند به صورت مستقل انجام شود

ای قدرت دولت نیز دار . مسلمانان به یکدیگر و نیز به فقرای جامعه کمک می کنند .5 .کافی به منظور تالش در جهت تحقق اهداف اسالمی است

اساتید اقتصاد می توانند تفاوت های عمده میان چارچوب نهادی فوق و الگوی نهادی مفروض در می توان حداقل به چهار نکته . کتاب های درسی متعارف اقتصاد خرد را به روشنی تبیین کنند

همراه بودن حقوق فردی و اجتماعی با مسئولیت های : از این چهار مورد عبارتند . اشاره کرد متناظر، مقید بودن آزادی های فردی، تأکید بر مشورت متقابل و تعاون و نهایتا نقش دولت در

. تحقق اهداف اسالمی

توجه شود که علیرغم وجود تفاوت های قابل مالحظه میان فرض های مورد نظر ما و فرض های

__________________________________________________________ یـک تفـاوت نـرخ سـود بـا بهـره در آن اسـت کـه نـرخ سود حتما با بخش واقعی اقتصاد در رابطه است؛ اما بهره -1

).4-12، 1388عیوضلو و میسمی، (می تواند هیچ رابطه ای با بخش واقعی نداشته و تنها معامله پول با پول باشد

: والیت در کل و والیت فقیه به طور خاص به منبع زیر مراجعه شود به منظور دستیابی به مباحث دقیق تر در مورد -2 .، والیت فقیه)ره(امام خمینی


85

در واقع . اقتصاد خرد، تحلیل اقتصادی متعارف، همچنان سودمند است متعارف و متداول در زیرا . اصالح چارچوب نهادی تحلیل خرد، هرگز به معنای رد کامل اقتصاد خرد متعارف نیست

فرض های اصلی آن در زمینه مالکیت خصوصی، آزادی تجارت و کسب و کار و رقابت، هیچ ر چارچوبی که در این قسمت مطرح شد، این دسته از به عبارت دیگ . کدام به طور کامل رد نشد

فروض متعارف را رد نمی کند؛ بلکه آن ها را در ساختاری مناسب قرار داده و از این طریق اثرات .و نتایج منفی آن ها را حداقل می کند

تعیین محدودیت ها و حوزه فعالیت بازار -6ندی که در آن عرضه و تقاضا به تعیین قیمت ها در یک نظام اقتصاد اسالمی، عملکرد بازار و فرآی

می انجامند، مورد تأیید است؛ اما دیگر نمی توان انتظار داشت که بازار تمامی مشکالت را حل که آزادی ها را محدود کرده و برای دولت نیز نقش قابل (در واقع چارچوب نهادی اسالمی . کند

ح شد، خود به خود وجود ساختارهایی در کنار و اهدافی که در باال مطر ) توجهی قائل می شود چرا که عملکرد آزاد بازار نه قادر به تأمین نیازهای اساسی همه افراد . بازار را ضروری می سازد

بنابراین انجام . است و نه قادر به برآورده ساختن دیگر تمامی اهدافی که در باال ذکرشان رفت ر ضروری است و نمی توان همه چیز را از بازار یک سری فعالیت های مکمل در خارج از بازا

. طلب کرد

بازار زمانی خوب کار می کند که کارگزاران اقتصادی رفتاری اسالمی و عادالنه داشته باشند و از تنها در این صورت است که هر چه بر . این طریق امکان ایجاد امنیت و اعتماد را فراهم آورند

اما . ی درگیر در بازار افزوده شود کارایی بازار بیشتر می شود حجم اطالعات مورد نیاز طرف ها اگر طرف های مختلف درگیر در بازار به دور از اصول اخالقی و به منظور به چنگ آوردن امتیازات و منافع شخصی به اعمال نفوذ و قدرت اقتصادی متوسل شوند، در این صورت عملکرد

ناکافی بودن اطالعات و رفتار ناصحیح . ی گذاردبازار دچار تزلزل شده و رو به تباهی م اسالم از طریق تقویت عالیق . کارگزاران نیز منجر به شکست بازار و سوء استفاده از آن می شود

معنوی کارگزاران اقتصادی و نیز از طریق دخالت مؤثر مقامات اجتماعی مسؤول، با مشکل .شکست بازار مقابله می کند

تصادی ابزارهای تحلیل اق-7اقتصاددانان در تجزیه و تحلیل خود از ابزارهای معینی استفاده می کنند که شناخت آن ها برای


86

اساتید اقتصاد در آموزش این درس با رویکردی ). 37: 1384صدیقی، (دانشجویان ضروری است ز این ابزارها اسالمی می توانند از تمامی این ابزارها استفاده کنند، اما باید نسبت به نحوه استفاده ا

با توجه به اهمیت این ابزارها در . در تجزیه و تحلیل های اقتصادی از دیدگاه اسالمی دقیق باشند تحلیل های خرد و با توجه به این مطلب که این ابزارها در بخش قابل توجهی از مباحث خرد،

را در اینجا معرفی مورد استفاده مستقیم و غیر مستقیم واقع می شوند؛ الزم است بعضی از آن ها .کنیم

ثابت بودن سایر «یکی از ابزارهای مهمی که در تحلیل های اقتصادی استفاده می شود، فرض این فرض در واقع روش مناسبی برای بررسی تأثیرات ناشی از تغییر یکی از عوامل . است» عوامل

صرف کننده را در مثال اگر بخواهیم عکس العمل م . موثر در تغییر یک وضعیت خاص می باشد قبال افزایش قیمت کاال بررسی کنیم، فرض می کنیم سلیقه، درآمد و قیمت کاالهای مرتبط با آن

حال اگر فکر می کنیم بعضی از این دیگر . ثابت باشد ) مثال کاالهای مکمل و یا جانشین (کاال ولیه خودمان در عوامل نیز تغییر کرده باشند، در این صورت الزم است پس از انجام بررسی ا

. مورد قیمت کاال، به بررسی تغییر سایر عوامل نیز بپردازیم

در استفاده از این روش باید به یک نکته توجه کرد و آن اینکه الزم است دقیقا بدانیم چه عواملی از جمله عواملی که در تحلیل های خردی متعارف نادیده گرفته می شود، نیاز . ثابت فرض شده اند

مثال در مثال فوق نیاز دیگر افراد جامعه به کاالی مورد بحث، نادیده . فراد به کاالهاست دیگر ا در توضیح بیشتر می توان این طور فرض کرد که جامعه ای داریم که در آن افراد . گرفته می شود

در این صورت مقامات مسؤول پس از انجام اقدامات . فقیر، دسترسی به کاالیی خاص ندارند رای رساندن این کاال به افراد محروم، تصمیم می گیرند قیمت آن را با پرداخت یارانه الزم ب

در چنین شرایطی یک مصرف کننده مسلمان، میزان مصرف خود از آن کاال را به . کاهش دهند زیرا این امر به معنی خنثی کردن دخالت دولت در . دلیل کاهش قیمت، افزایش نخواهد داد

به همین ترتیب، در شرایطی که جامعه با بیکاری باال مواجه است، . ی فقراست تأمین آن کاال برا اگر قیمت سرمایه کم شود، این امر نباید تولیدکنندگان آگاه و باوجدان را بر آن دارد که در کوتاه مدت سرمایه ارزان را جانشین نیروی کار گران تر کنند؛ زیرا این امر به تشدید بحران

.می توان مثال های مشابه دیگری نیز مطرح کرد. دبیکاری می انجام

در کل می توان گفت روابط علت و معلولی در اقتصاد، پایه و اساس تجزیه و تحلیل اقتصادی را


87

وقتی . است» ثابت بودن سایر عوامل «اما این روابط همواره مبتنی بر فرض . تشکیل می دهد قیمت آن است و یا در یک اقتصاد، میزان می گوییم مقدار تقاضا شده از یک کاال تابعی از

مالیات تابعی از سطح درآمد است، در حقیقت فرض کرده ایم که سایر عوامل مؤثر بر تقاضا و یا حتی زمانی که بیش از یک متغیر مستقل در رابطه وجود دارد، هنوز تعداد . بر مالیات ثابت هستند

نادیده گرفته شده است و نمی توان تمامی دیگری عوامل مؤثر وجود دارد که ثابت فرض شده و این بحث به خصوص در جایی که رفتار انسان . عوامل را در یک رابطه علی و معلولی گنجاند

مورد بررسی باشد، صحیح است و این بدان معنی است که در یک رابطه علی نمی توان تمامی .را شناسایی کرد) متغیرهای مستقل(عوامل مؤثر

صاد باید توجه کنند که روابط علت و معلولی جایگاه و نقش مهمی در تجزیه و تحلیل اساتید اقت به خصوص در شرایطی که بتوان مقدار یک تابع را با استفاده از آمار تجربی . اقتصادی دارند

روابط مذکور، متفکر اقتصادی را قادر می سازد تا بخشی خاص از واقعیت را جدا . محاسبه کرد اما باید به این نکته توجه کرد که توابعی که رفتار انسان در زمینه . بررسی قرار دهد کرده و مورد

را به متغیرهای خاصی مرتبط می کنند، در ... پس انداز، سرمایه گذاری، مصرف، ساعات کار و مثال در اکثر روابط علی . بطن خود دسته ای از مبانی فلسفی، پیش فرض ها و نهادها را پذیرفته اند

مطرح در اقتصاد خرد متعارف، نهادهای مربوط به اهداف فرد، نرخ بهره، نوع رقابت، چگونگی مالکیت خصوصی و غیره، به عنوان یک پیش فرض وجود دارد؛ گرچه شاید مستقیما به آن ها

حال اگر در این مبانی و ترتیبات نهادی تغییری حاصل شود، روابط علی و معلولی . اشاره ای نشود 1384صدیقی،(اقتصاددانان در این زمینه کشف و ارائه کرده اند، با تغییراتی مواجه خواهند شد که

:40-30.(

از طرفی مقادیر و ارزش هایی که در عمل برای توابع اقتصادی محاسبه می شود، تابع زمان و مکان خصوص در مواردی این مسأله به . بوده و بنابراین قابل تعمیم به همه زمان ها و مکان ها نیست

مصداق پیدا می کند که رابطه رفتاری مورد مـطالعه، تـابع عوامـل فـرهنگی باشد و از این رو به عنوان مثال فرض کنید ما این قضیه را . دیگر قابل استفاده در مورد سایر فرهنگ ها نخواهد بود

ربی در مورد کشور الف که به موجب آن، پس انداز تابعی از بهره بوده و بر اساس بررسی های تج که کشوری (در این صورت همین قضیه علمی در مورد کشور ب . به دست آمده است، بپذیریم

زیرا در آن بخش عظیمی از جامعه نسبت به بهره تنفر داشته و . مصداق ندارد ) اسالمی است و عقود مبادله ای (بلکه در عوض از طرق دیگری . عملیات بانکی ربوی در آن جایی ندارد


88

.بازده سرمایه پولی تعیین و تعریف شده است) مشارکتی

با توجه به آنچه مطرح شد، می توان این نتیجه را گرفت که دیگر نمی توان ادعا کرد که وظیفه علم اقتصاد، کشف روابط اقتصادی کلی و جهان شمول است و لذا روابط اقتصادی در دیدگاه

حتی ) در بعضی از موارد (چرا که نظام متعارف . نمی کند اسالمی با دیدگاه متعارف لیبرال تفاوتی .در شناخت واقعیات اقتصادی نیز در چارچوب نهادی خاص خود نظریه پردازی می کند

می توان بحث را در سطحی باالتر نیز مطرح کرد؛ و آن اینکه تأثیرپذیری علم در کل و علوم پذیرش این . و ایدئولوژیک بسیار زیاد است انسانی مانند اقتصاد به طور خاص، از مبانی فلسفی

. پیش فرض ها در هر نظام فکری و معرفتی، نگرش خاص و گزینش خاصی را در علم رقم می زند به نحوی که باید گفت این پیش فرض ها، در گزینش مسأله، در انتخاب مفاهیم و الگوی فهم

هدات نیز، تأثیرات خود را مسأله، در طرح پژوهشی برای حل مسأله و حتی در انجام مشا ). 36-44: 1382؛ باقری،377-419: 1381نصر،(می گذارند

الزم به ذکر است که بررسی تاریخی این مطلب، به قدر کافی در آثار برخی فیلسوفان علم متأخر آن ها به خوبی نشان . انجام شده است ) 1375فایرابند، (و فایرابند ) 1383کوهن، (نظیر کوهن

از . لم به منزله پدیده ای انسانی و فرهنگی، مملو از ارزش ها و پیش فرض های نظری است داده اند ع این رو نمی توان ادعا داشت که علمی مانند اقتصاد، به طور بی طرفانه به شناخت واقعیات پرداخته

نتیجه ای که از مباحث این بخش حاصل می شود آن است که اقتصاد 1.و لذا جهان شمول است گر چه اساتید اقتصاد می توانند از این . متعارف از ابزارهای تحلیلی خاصی بهره می برد خرد

ابزارها بهره ببرند، اما باید به چارچوب های نهاد ی که این ابزارها در آن ها مورد استفاده قرار .می گیرند نیز، توجه کنند

نظام انگیزشی کارگزاران اقتصادی-8 در رابطه با بازار و محدودیت هایش مطرح شد، در مورد نظام مطلبی که در بخش های قبل

بدین معنی که در اینجا هم تعیین اهداف، قبول . انگیزشی عامالن اقتصادی نیز صحیح است مسئولیت ها و تحدید حقوق مالکیت و آزادی کسب و کار، تأثیرات بسیار مهمی بر فرض هایی

.مطرح می شود، دارد... ه، کارگر و که در مورد انگیزه مصرف کننده، تولیدکنند

__________________________________________________________ .برای دستیابی به مباحث تفصیلی تر به پی نوشت مراجعه شود. 1


89

نـمـی تواند در یـک اقـتـصاد » انـسان اقـتـصـادی «همان طور که قبال نیز ذکرش رفت، مفهوم اسالمی هدفدار که در آن کارگزاران اقتصادی با مـحدودیـت ها و مسئولیت های مشخصی

حلیلی، تعقیب خودسرانه زیرا در این فضای فکری و چارچوب ت . مواجهند، همچنان مطرح باشد ، که توجه بشر را نسبت به »تـوحـیـد«منفعت شخصی بـه مـبارزه بـر عـلیه مفهوم اساسی و اسالمی

چنین انگیزشی در چارچوب ). 44: 1384صدیقی، (همنوع خود الزامی می کند، منجر می شود . زش تلقی می شودنهادی مطرح شده، نگنجیده و در ارتباط با اهداف اقتصاد اسالمی یک ضد ار

با توجه به این مطلب دیگر نمی توان ادعا نمود که در خصوص اصول تعقیب نفع شخصی و رفتار چرا که . عقالیی بین یک جامعه اسالمی و یک جامعه غیراسالمی، اشتراک و وحدت وجود دارد

ای اسالمی نیز و حتی با واقعیت اقتصادی کشوره 1این ادعا با اصول پایه ای اسالم در تعارض بوده 2.سازگاری زیادی ندارد

__________________________________________________________ مـروری اجمالـی بر آیات و روایات اسالمی و به طور خاص احادیثی که در رابطه با گذشتن از حق خود و کمک . 1

از دو اصل ) چه تولیدکننده و چه مصرف کننده (رد شـده، به وضوح نشان می دهد که یک فرد مسلمان بـه دیگـران وا آن طور که در دیدگاه خاص نئوکالسیک » عقالنیت در جستجوی منافع «و » تعقیب خودسرانه نفع شخصی «موضوعه

ابل مهاجرین را مورد تقدیر مثال قرآن کریم کمک و گذشت انصار در ق . سـرمایه داری مطـرح است، پیروی نمی کند صدورهم حاجۀ و الذین تبوؤا الدار و الإیمان من قبلهم یحبون من هاجر إلیهم و الیجدون فی «: قـرار داده و می فرماید

این است که انصار، به طور خالصهمعناى آیه). 59/9حشر، (»صۀ أنفسهم و لو کان بهم خصا ممـا أوتوا و یؤثرون على از . )357، 19ج: 1370طباطبایی، (دارند، هر چند که خود مبتال به فقر و حاجت باشند مهاجریـن را بـر خـود مقـدم مى

رى انسان را به رستگا،)و توجه به منافع دیگران( فردیشود که ترک بخل و حرص آیـه فـوق بـه خوبـى اسـتفاده مـى 516، 23ج: 1372مکارم،(سازد رساند، در حالى که آلودگى به این صفت مذموم کاخ سعادت انسان را ویران مى مـى

ایـن در حالی است که با در نظر گرفتن فروض متعارف اقتصاد خرد که از مبانی غیر اسالمی تغذیه می شوند، انسان ). از هم دلیلی برای کمک به دیگران ندارد؛ تا چه رسد به حتـی در زمانـی کـه در شـرایط مالـی خوبـی به سر می برد، ب در واقع این اقدام انصار که در عین فقر و نیاز، باز هم به . اینکه خود در فقر باشد، اما باز هم به منافع دیگران بیاندیشد

. می شوددر نظر گرفته) البته به تعبیر خاص سرمایه داری(فکر منافع مهاجرین بوده اند، فعلی غیر عقالیی

در واقع . اگر نگاهی به واقعیت های اقتصادی موجود در کشور ایران داشته باشیم باز هم به نتیجه مشابهی می رسیم -2وجـود صـندوق هـای قرض الحسنه رسمی و غیر رسمی متعدد در تمامی شهرها، وجود سازمان های خیریه مانند کمیته

مردمی در جشن های نیکوکاری، عاطفه ها و گل ریزان، حجم عظیم ، حجـم عظیم کمک های )ره(امـداد امـام خمینـی کـالس هـا، مسـاجد، بیمارسـتان هـا و دیگر مکان های ساخته شده توسط خیرین، حجم عظیم نذورات در ماه محرم و افطـاری ها در ماه رمضان، در کنار حجم عظیم صدقات، خمس، زکات، وقف، فطریه و صدها مورد دیگر، همگی به


90

به نظر . بنابرایـن مـا بـه فـرض متفاوتی برای تجزیه و تحلیل رفتار انسان از دیدگاه اسالمی نیاز داریم مـی رسـد یـک فرضیه مطلوب و نزدیک به دیدگاه اسالمی آن است که این طور در نظر بگیریم که

در عین حال فرض های دیگری وجود دارد که افـراد منفعـت شخصـی خـود را پیگیری می کنند، اما در آنچه در پی می آید و در بحث تولیدکننده . ایـن فـرض تعقیب منفعت شخصی را تعدیل می کنند

.و مصرف کننده به این فروض تعدیل کننده نفع شخصی اشاره خوهیم کرد

مصرف و نظام انگیزشی مصرف کننده -9سؤال اساسی در این بحث آن است که با . مصرف است یکی از موضوعات مهم در اقتصاد، بحث

فرض مشخص بودن میزان قدرت خرید و در دسترس بودن بازار کاالها و خدمات با قیمت معین، چگونه یک مصرف کننده تصمیم می گیرد که چه کاالیی را و به چه میزان خریداری کند؟

) خوراک، پوشاک و غیره : شامل(ش مسلما مصرف کننده سعی می کند ابتدا نیازهای اساسی خود هر مصرف کننده ای سعی می کند نیازهای مذکور را برای خودش و برای افراد . را تأمین کند

کمیت و کیفیت این خریدها در طی یک دوره زمانی توسط عادات . تحت تکفلش تأمین کند درآمد فرد و نیز مصرفی و سطح متعارف زندگی تعیین می شود؛ این امر به نوبه خود تابع سطح

عوامل مذکور نسبت به تغییرات اندک قیمت ها حساسیت چندانی . تابع هنجارهای اجتماعی است . ندارد

. پس از تأمین اقالم مصرفی اساسی، مصرف کننده به طرف نیازهای با ضرورت کمتر میل می کند ع و مقدار کاالها و در مورد این گونه نیاز ها، عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر در انتخاب نو

تغییرات قیمت نیز در تصمیم های مصرف کننده تأثیر . خدمات، اهمیت بیشتری پیدا می کند کاالها و خدماتی که در . می گذارد؛ ولی میزان و جهت این تأثیرگذاری همیشه مشخص نیست

وان به عن . این مرحله مصرف می شود به طور کلی ممکن است بیش از یک نیاز را بر طرف کند . مثال لباسی که فرد می پوشد، هم یک نماد شخصیتی است و هم یک وسلیه برای حفظ بدن

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــواقعیـت هـای اقتصـادی خدشـه ناپذیـر در اقتصـاد ایران، به عنوان یک کشور اسالمی، وجود دارند که مفهوم عـنوان

آن طــور کــه در دیدگـاه خــاص نئوکالســیک » عقالنیــت در جســتجوی مـنافع «و » تعقیـب خودســرانه نفــع شخصـی « ). 6-12: 1383پوریزدان پرست،(سرمایه داری مطرح است، را به شدت زیر سؤال می برد


91

افزایش در قیمت نوع خاصی از لباس ممکن است مطلوبیت آن را به عنوان یک نماد شخصیتی افزایش دهد در حالی که اکنون، دیگر جایگزین های موجود برای این لباس خاص، ارزان تر

.شده اند

چه نیازهای اساسی (اه اسالمی، گر چه مصرف کنندگان به تأمین نیازمندی های خودشان در دیدگ . تمایل زیادی دارند، اما به رفاه دیگر افراد جامعه نیز عالقه دارند ) و چه غیر اساسی

مصرف کنندگان به خصوص نگران وضعیت فقرا، مساکین و افرادی هستند که نیازهای آن ها همچنین بر حسب اطالعاتی که در اختیار دارند، . مین نمی شود اساسی شان به طور کامل تأ

توجه می کنند؛ مثال به مواردی چون حفظ محیط ) به عنوان یک واحد کل (به منافع جامعه . زیست، صرفه جویی در استفاده از منابع کمیاب، ایجاد اشتغال، کارآفرینی و غیره توجه دارند

تواند بر انتخاب مصرف کنندگان در مورد کاالها و خدمات همان تـوجه بـه ایـن گونه مسایل می ).6-33: 1384صدیقی،(تأثیری را داشته باشد که تغییرات قیمت بازار بر انتخاب ایشان دارد

در بعضی از شرایط اقتصادی، عوامل دیگری غیر از تغییر قیمت ها، انتخاب مصرف کنندگان را نظیر تصمیم گیری در مورد مصرف کاالهای اساسی که دچار تحت تأثیر قرار می دهد؛ مواردی

کمبود عرضه می باشند و یا اقالم مصرفی وارداتی در شرایطی که دولت به دالیلی مردم را به صرفه جویی در مورد آن ها دعوت کرده است و یا کاالها و خدماتی که مصرف آن ها به دلیل

نکته ای که باید مورد توجه اساتید . ز این قبیل زیست محیطی تشویق شده است و موارد دیگری ا اقتصاد قرار گیرد آن است که تقاضای فردی برای کاالها و خدمات می تواند در اثر توجه به

گونه تغییری نکرده همین ابعاد اجتماعی و انسانی افزایش و یا کاهش یابد؛ حتی اگر قیمت هیچ الحظات اجتماعی در میان باشد، نمی توان صرفا بنابراین در شرایطی که پای این گونه م . باشد

. براساس تغییرات قیمت و درآمد به بررسی و تحلیل تقاضای مصرف کننده پرداخت

تولید و نظام انگیزشی تولید کننده -10. تولید در یک اقتصاد سرمایه داری و مبتنی بر بازار، با هدف کسب منفعت انجام می شود

خدمات عوامل تولیدی و مدیریت فرآیند تولید، امید به فروش تولیدکنندگان با استخدام که همان منفعت حاصله -محصول در قیمتی باالتر از هزینه تولید را داشته و تفاوت این رقم

، تنها انگیزه تولیدکننده اما در اینجا هم این فرض متعارف که منفعت . درآمدشان می باشد -استزیرا فرض . ، قابل قبول نیست )2 :1377احمدی،(اندن آن است بوده و سعی وی در به حداکثر رس


92

مذکور عناصر مهمی را در این زمینه نادیده می گیرد و آن اینکه تولید کنندگان انسان هستند و آن ها به 1.بـنابراین تـحت تأثیر اهـداف، ارزش ها و گرایش های گـوناگون دیـگری هم قرار دارند

بر توجه به درآمد شخصی شان، به منافع دیگر انسان ها و اهداف عنوان اعضاء یک جامعه عالوه این بحث حتی در مورد جوامع غیراسالمی . جامعه ای که در آن زندگی می کنند، اهمیت می دهند

در واقع در یک جامعه اسالمی فرض برآنست که . هم صادق است؛ تا چه رسد به جامعه اسالمی اما تمایل . منفعت، تنها یکی از انگیزه ها است . ر قرار می دهد هر فردی منفعت دیگران را نیز مدنظ

به خدمت به جامعه از طریق تولید کاال و یا خدمتی که مورد نیاز است و یا کاال و خدمتی که چه از نظر مادی و چه از نظر معنوی و اخالقی به بهبود وضع جامعه کمک می کند نیز از جمله دیگر

). 25: 1383پوریزدان پرست،( به شمار می رودانگیزه های تولیدکنندگان

مثال در شرایط خاص، تولید کاالها و خدمات ضروری و یا کاالها و خدماتی که برای دفاع ملی در شرایط وجود . و امنیت جامعه مورد نیاز است، از نظر آن ها یک وظیفه شرعی تلقی می شود

عالوه بر . تولیدکنندگان محسوب می شود بیکاری گسترده، ایجاد اشتغال، انگیزه دیگری برای انگیزه های مربوط به منافع اجتماعی، بعضی از افراد ممکن است تحت تأثیر انگیزه کسب قدرت

به منظور دستیابی به قدرت و شهرت ) درست یا غلط (و عنوان باشند؛ بدین معنی که این افراد ته می شود آن است که در تعیین اهداف یک نتیجه ای که از این مثال ها گرف . تولید انجام می دهند

دسته از انسان ها به نام تولیدکنندگان، ضرورتا باید وجود چند هدف را پذیرفت و نمی توان تنها ).45: 1384صدیقی،(یک هدف را مورد توجه قرار دارد

که با (لی آنچه درباره انگیزه های تولیدکنندگان گفته شد، در مورد انگیزه های صاحبان سرمایه پو مسلما صاحبان . نیز صدق می کند ) به کار انداختن پس انداز خود در جست و جوی درآمد هستند

سرمایه پولی در پی کسب بازده برای سرمایه خودشان هستند؛ اما اینکه بگوییم کسب منفعت تنها به لحاظ انگیزه آن ها است و یا اینکه هدف همیشگی آن ها به حداکثر رساندن منفعت است، هم

زیرا . مطابق نبودن با واقعیت اقتصادی و هم به لحاظ تعارض با تعالیم دینی، غیر قابل قبول است __________________________________________________________

مثال یک دلیل این است که انسان عقل محض . بـه لحـاظ فلسفی می توان ادله متعددی برای این بحث مطرح کرد -1النفس فی وحدتها کل «: نیسـت؛ بلکه مجموعه ای از عقل و گرایش هاست که البته این مجموعه واحد است نه مرکب

شامل (صـادر می شود، از تمامی وجود فرد » فـرد «از ایـن رو هـر عملـی کـه از ). 59 :1386حسـن زاده آملـی، (»القـوی .تولیدکننده هم به عنوان یک انسان از این قاعده مستثنی نیست). 9: 1387سوزنچی،(نشأت می گیرد) گرایش هایش


93

بوده و ) دیگر برادران دینی شان (صاحبان سرمایه پولی نیز به فکر رفاه سایر انسان های هم نوع خود همچنین نرخ منفعت بنابراین نرخ بازده سرمایه پولی و . خواستار خدمتگزاری به جامعه هستند

مورد قبول صاحبان وجوه سرمایه گذاری و تولیدکنندگان، تابعی از یک مجموعه از اهداف ممکن است برای یک عرضه کننده سرمایه پولی و یا یک تولیدکننده به خصوص، . مختلف است

یک نرخ سود انتظاری پایین ولی توأم با یک هدف اجتماعی نظیر کمک به تولید کاالها و دمات اساسی و یا اشتغال زایی برای بیکاران، بهتر از نرخ سودی باال ولی بدون توجه به اهداف خ

از این رو زمانی که یک تولیدکننده، سرمایه پولی مورد نیاز خود را بدست آورد، . مذکور باشد سعی می کند فرآیند تولیدش را به گونه ای مدیریت کند که عالوه بر تأمین نرخ منفعت مورد

چنین رفتاری در شرایطی که تولید کننده . انتظارش، دیگر اهداف مورد نظرش نیز تحقق یابند . خودش صاحب سرمایه پولی مورد استفاده باشد نیز، صادق است

نتیجه گیری-11در این مقاله تالش شد تا به طور مختصر به بعضی از مواردی که اساتید اقتصاد خرد می توانند در

در کل می توان گفت که . با رویکرد اسالمی مورد توجه قرار دهند، اشاره شود تدریس این درس مدرسین اقتصاد باید تالش کنند تا مبانی و پیش فرض های ایدئولوژیک و فلسفی غیراسالمی ای را که در بطن بسیاری از مباحث اقتصاد خرد وجود دارد، شفاف کرده و شرایطی را فراهم کنند تا

همان (این کار نه تنها امری ممکن است . یدی باز به مطالعه این درس بپردازند دانشجویان با د ، بلکه ضروری نیز )طور که این مقاله این کار را تا حدودی و در مواردی به عنوان نمونه انجام داد

چرا که باید پذیرفت که بسیاری از تعالیم اقتصاد خرد از پیش فرض هایی غیر اسالمی . می باشد . ی شوند که اساتید اقتصاد نمی توانند از کنار آن به سادگی عبور کنندتغذیه م

عالوه بر این باید تالش کنند تا در تمامی تجزیه و تحلیل ها، به مواردی که اقتصاد خرد متعارف باید نشان دهند که مبانی اقتصاد خرد، حتی با واقعیت کشورهای . نادیده می گیرد، توجه کنند

در . کاملی ندارد تا چه رسد به واقعیت های موجود در کشورهای اسالمی و ایران غربی نیز تطابق مورد کارگزاران اقتصادی شامل مصرف کنندگان، تولیدکنندگان، کارگران و سایر آن ها باید این فرض صحیح در نظر گرفته شود که این افراد در عین اینکه سعی دارند با کسب هر چه بیشتر

مین نیازمندی های خویش بپردازند، به تأمین رفاه دیگر افراد جامعه و تحقق درآمد مشروع به تأ انتظار می رود هر فردی نسبت به اهداف اقتصادی . منافع اجتماعی نیز توجه کافی مبذول می دارند


94

این . جامعه خود، آگاه و هشیار بوده و به ترتیبات و ساختارهای نهادی این جامعه احترام بگذارد چنین رفتار مطلوبی بسیار نزدیک تر . ری است که از یک جامعه اسالمی انتظار می رود همان رفتا

است تا به تصوری که در نظام متعارف ) از جمله ایران (به واقعیت موجود در کشورهای اسالمی بدین معنی که فرض می شود افراد منافع خویش را به صورت جدی پیگیری . اقتصاد وجود دارد

انتظار می رود . ن به منافع دیگر افراد و اهداف اقتصادی جامعه توجهی نمی کنند می کنند و در آ ارائه چنین تحلیلی در اقتصاد خرد، برای درک و شناخت بهتر زندگی اقتصادی آنطور که هست

. و هم چنین به منظور تطبیق با آموزه های اسالمی بسیار مؤثرتر و موفق تر باشد

مبانی اسالمی در موضوعات مختلف اقتصاد خرد اثر دارد که الزم است می توان نشان داد پذیرش اساتید به تمامی این موارد در حد امکان توجه داشته و سعی کنند در ذهن دانشجو سؤال ایجاد

اما مسلما با دقت بیشتر در تعالیم . در این مقاله ما به مواردی از این تأثیرات اشاره کردیم . کنندتوان موارد متعدد دیگری از تأثیر مبانی اسالمی در آموزه های خردی مطرح اقتصاد خرد، می

.کرد

باید پذیرفت که جهان بینی خاص اسالمی و همچنین دستورات اقتصادی متعددی که در دین : از جمله . اسالم مطرح شده است، منجر به شکل گیری دیدگاه و روابط خاص اقتصادی می گردد

قتصادی، نیازها، منابع تولیدی و کمبود نسبی آن ها، فرض ها، عقالنیت تعریف از انسان، اهداف ا مالکیت، . و اثبات این مطلب که رفتار عقالیی در اقتصاد الزاما به معنی حداکثرسازی سود نیست

انگیزه های مصرف کننده و تولیدکننده، بحث دقیق در مورد ثبات سایر عوامل و اینکه چه اقتصاد خرد نادیده گرفته می شود، بازار و محدودیت هایش، عرضه، مواردی در تحلیل متعارف

تقاضا و قیمت تعادلی، توزیع، نحوه جانشینی نرخ سود در عقود مبادله ای و مشارکتی به جای نرخ بهره، کمک های بالعوض و ضروری بودن تأمین حداقل زندگی برای تمامی افراد جامعه

مصرف و سلسله مراتب نیازهای انسانی، رفتار مصرف کننده اسالمی، نحوه تعادل بنگاه و صنعت، می توان در تدریس هر یک از موارد مذکور از تحقیقات مختلفی . و خصلت نوع دوستی و غیره

).20-43: 1384صدیقی،(که در رابطه با هر یک از این تحقیقات انجام شده، بهره برد

قتصاد خرد، گر چه ایده آل نیست؛ اما نسبت نهایتا باید گفت اتخاذ چنین رویکردی در آموزش ا به وضع موجود دارای برتری است؛ زیرا هم با مبانی اسالمی بیشتر تطابق دارد و هم با واقعیت

.موجود در اقتصاد ایران و در دیگر کشورهای اسالمی


95

ه اساتید اقتصاد می توانند از رویکرد پیشنهادی در این مقاله در تدریس دروس مختلف استفاد کمبود اطالعات، فقدان منابع، ضعف های مقررات (اگر مدرسین اقتصاد به هر دلیل . کنند

مایل به استفاده کامل از الگوی پیشنهادی نیستند، حداقل کاری که می توانند ) آموزشی و غیره انجام دهند آن است که طوری برنامه ریزی کنند که بتوانند عالوه بر تدریس مقرری در نظر

، بخشی از وقت را )از کتب اقتصاد خرد متعارف و یا هر منبع دیگری (ده برای هر جلسه گرفته ش در پایان جلسه به بیان دیدگاه های اسالمی مطرح در رابطه با همان موضوع تخصیص دهند و

در واقع در این وقت در نظر گرفته شده . دیدگاه های منتقد را نیز به طور مختصر مطرح کنند نابع مختلفی که در رابطه با موضوع درس وجود دارد، به دانشجویان ارائه می شود دیدگاه ها و م

در غیر این صورت . تا حداقل دانشجویان عالقمند بتوانند موضوعات را دقیق تر پیگیری کنند نهضت ترجمه که تا االن در آموزش اقتصاد خرد در ایران جریان داشته، ادامه خواهد یافت و ما

نقد کتب ترجمه ای نیز نخواهیم رسید؛ تا چه رسد به بومی سازی این علوم در هرگز به مرحله .چارچوب تعالیم اسالم و مشکالت اقتصادی ایران

نهایتا می توان گفت شفاف سازی مبانی و پیش فرض های فکری ای که نظریات اقتصاد متعارف در ، به دانشجو )د پیشنهادی در این مقاله به عنوان یکی از نتایج اتخاذ رویکر (فضایشان بسط یافته اند

مجال می دهد که چارچوب فکری این نظریات را به خوبی درک کند و میزان انطباق پذیری این وضعیت قطعا به وی فرصت . آن ها را در نظام اقتصاد اسالمی مورد بررسی و توجه قرار دهد

در سلسله تکاملی نظریه بشناسد می دهد که فقط مصرف کننده نظریه ها نباشد؛ بلکه جایگاهش را .و در بسط نظری مباحث، تعدیل و یا رد آن نقش ایفا کند

پی نوشت دیدگاه مذکور که در دوره اخیر در رابطه با نحوه تعامل اسالم و اقتصاد متعارف مطرح شده

دا لذا الزم است ابت . است، در سطحی باالتر به تعامل علم و دین و ارزش و دانش باز می گردد کاربردی ،بحث را در حالت کلی مطرح کرده و سپس این بحث کلی را در آموزش اقتصاد

البته آنچه مطرح می شود تا حدی است که به بحث ما مربوط می شود و می توان جزئیات . کنیم؛ جوادی آملی، 1387سوزنچی،(بیشتر و دیدگاه های گوناگون را در منابع مرتبط پیگیری کرد

؛ ملکیان، 1384؛ بستان و همکاران، 1382؛ باقری، 1381 و 1379؛ نصر، 1372، ؛ طباطبایی 1372بر (در کل می توان ادعا کرد که پذیرش هر نوع مبنای فلسفی و ایدئولوژیک ). 1385 و 1379


96

این بحث در مورد . در شناخت واقعیات اثر دارد ) خالف آنچه در رویکرد فعلی مطرح است . دی، که به رفتار انسانی وابسته اند، به طور خاص صحیح است واقیعت های اجتماعی و اقتصا

مباحثی مانند ضرورت غایتمندی، ذات گرایی، ترکیب انسان از نفس و بدن، اصل فطرت، و چگونگی جمع علیت و اختیار، همگی از مبادی فلسفی ای می باشند که پذیرفتن یا نپذیرفتن آن،

علم اقتصاد نیز از این . به موضوع انسان پرداخته اند سرنوشت علومی را رقم می زند که به نحوی قاعده مستثنی نیست؛ چرا که هدف این علم بررسی و مطالعه روابط اقتصادی در میان انسان هاست و عالم اقتصادی سعی می کند این روابط را شناسایی کرده، علل وقوع پدیده های

). 6: 1382عیوضلو،(اقتصادی را شرح دهدین، پذیرش پیش فرض های فلسفی در هر نظام فکری و معرفتی، نگرش خاص و عالوه بر ا

به نحوی که بایدگفت این پیش فرض ها، در گزینش . گزینش خاصی را در علم رقم می زنند مسأله، در انتخاب مفاهیم و الگوی فهم مسأله، در طرح پژوهشی برای حل مسأله و حتی در انجام

). 36-44 :1382؛ باقری،377-419: 1381نصر،( می گذارندمشاهدات نیز، تأثیرات خود را

عالوه بر پیش فرض های فلسفی، عوامل غیر معرفتی ای نیز وجود دارند که در تکوین علم نقش . ایفا می کنند؛ این مطلب را هم با بررسی تاریخی می توان نشان داد و هم با ادله فلسفی

و ) 1383(ثار برخی فیلسوفان علم متأخر نظیر کوهن بررسی تاریخی این مطلب، به قدر کافی در آ آن ها به خوبی نشان داده اند علم به منزله پدیده ای انسانی و . انجام شده است ) 1375(فایرابند

از این رو نمی توان ادعا داشت که علمی مانند اقتصاد، به طور . فرهنگی، مملو از ارزش است . لذا جهانشمول استبی طرفانه به شناخت واقعیات پرداخته و

یک دلیل این است که انسان، عقل محض . اما به لحاظ فلسفی ادله متعددی می توان ارائه کرد از 1.نیست؛ بلکه مجموعه ای از عقل و گرایش هاست که البته این مجموعه واحد است نه مرکب

رقی نمی کند کـه صادر شود، از تمامی وجود من نشأت می گیرد و فـ » من«این رو هر عملی که از در نتیجه، پژوهش هایی که انجام می دهم . ایـن عمـل، یـک عـمل یدی باشد یا عمل پژوهشی

این بحث یکی از بحث های جذاب در فلسفه اخالق . خالی از گرایش های وجودی من نیست ف، است و جالب است که دانشمندان نشان داده اند میزان تأثیرپذیری معرفت انسان در علوم مختل

__________________________________________________________ ).59: 1386حسن زاده آملی، (النفس فی وحدتها کل القوی -1


97

متفاوت است؛ یعنی مطلبی که محقق می خواهد بداند، هر چه بیشتر به منافع و مضار وجودی او ).4-18 :1378وستفال،(مرتبط باشد، شناختش بیشتر تحت تأثیر گرایش هایش واقع خواهد شد

این جاست که هر جهت گیری ارزشی در وجودمان باشد در مقام علم و شناخت واقعیات نیز د گذاشت و انسان را از نوعی بی طرفی علمی که اقتضای جستجو و پذیرش حقیقت تأثیر خواه

از این . در واقع انسان می کوشد از مطلبی دفاع کند که مطلوب وی نیز هست . است، دور می کند چرا که این علوم، اساسا با . در معرض خطر بیشتری قرار دارند ) مانند اقتصاد (جهت، علوم انسانی

سان سروکار دارند و پیش از رسیدن به نتیجه، تمایل جدی به رسیدن به نتیجه مطلوب های ان . خاصی در محقق وجود دارد

. انسان، فعل ارادی بدون غایت را نمی تواند انجام دهد . دلیل دیگر، توجه به غایت مندی علم است وهش را پژوهش نیز یک فعل ارادی است و لذا اینکه غایت هر علم را چه چیزی بدانیم، پژ

این بحث به پژوهشگر . فوق العاده تحت تأثیر قرار می دهد و جهت پژوهش ها را تعیین می کند می گوید که اصال به چه اموری بیاندیشد، درباره چه اموری فکر نکند، چه واقعیت هایی را در

وم می شود اینجاست که معل ... تحقیق خود لحاظ کند و از کنار کدام واقعیت ها بی اعتنا بگذرد و مثال اینکه غایت علم اقتصاد را تحقق رفاه حداکثری بدانیم یا تحقق عدالت حداکثری، چقدر به

حقیقت آن است که . ی که حاصل می شود، مؤثر است »علم اقتصاد «لحاظ فلسفی در ماهیت غایت علم اقتصاد متعارف تحقق رفاه حداکثری و حداکثر کردن سود و نفع شخصی است؛ که

.ا در ماهیت آموزه ها و دروس مختلف علم اقتصاد متعارف اثر قابل توجهی می گذاردطبیعت

با توجه به آنچه که مطرح شد، می توان نتیجه گرفت که دیدگاه موجود در زمینه رابطه علم و دین در کل، و اسالم و اقتصاد متعارف که تعریفی مکتبی از اقتصاد اسالمی ارائه کرده و در نتیجه

یدگاه آموزش اقتصاد اسالمی به چند درس خاص محدود می شود، به لحاظ نظری و فلسفی این د در واقع اینکه بگوییم وظیفه علم اقتصاد شناخت واقعیت است و این واقعیت ها، . قابل نقد است

. جبری، همه جایی و کلی هستند به روش های گوناگون رد می شود


98

منابعانتشارات : مـنوچهر بزرگ مهر، تهران : تـرجمه ، زبـان، حقیقـت و مـنطق ،)1377(آیـر، آلفـرد -

.دانشگاه صنعتی شریف، چاپ اول

، مجموعه مسایل و مشکالت تدریس دروس اقتصاد اسالمی ، )1382(لقاسماثنـی عشری، ابوا - .مقاالت تدریس اقتصاد اسالمی، دانشگاه تربیت مدرس

، ارزیابی دروس اقتصاد اسالمی با تکیه بر دیدگاه مدرسان ، )1382(احمـدی، علی محمد -ه اقتصاد، مجموعـه مقالـه های اولین نشست تخصصی مدرسان درس های اقتصاد اسالمی، پژوهشکد

. دانشگاه تربیت مدرس

.11، شماره کتاب نقد، مسئله توزیع در نظام سرمایه داری، )1378(احمدی، مصطفی -

حسین میسمی، مسلم : ترجمه، چـالش های پیش روی بانکدای اسالمی ، )1387(اقـبال، مـنور - .، چاپ اول)ع(انتشارات دانشگاه امام صادق: بمانپور، تهران

سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و : ، تهران ویـت علـم دینی ه ،)1382(باقـری، خسـرو - .ارشاد اسالمی

پژوهشگاه حوزه و : قم ،)1(مـی بـه سـوی علـم دینی گا، )1384(بسـتان، حسـین و همکـاران - .دانشگاه

مجموعــه ، لــزوم تحــول در آمــوزه هــای علــم اقتصــاد، )1383(پوریــزدان پرســت، محمــد هاشــم -، مرکـز تحقیقات و پژوهش علم اقتصاد در ایران مقالـه هـای دومیـن همایش آموزش

. اقتصاد ایران

.سسه تحقیقات پولی و بانکداریوم: ، تهراناقتصاد پولی و بانکداری، )1375(توتونچیان، ایرج -

. نشر فرهنگی رجاء: قم،شریعت در آیینه معرفت ،)1372(جوادی آملی، عبداهللا -

. مؤسسه آل البیت: قم،6، جیعهوسائل الش، .)ق.ه1409(حر عاملی، محمد بن حسن -

مجموعه ، دانشـگاه اسـالمی به مثابه راهبرد جمهوری اسالمی، )1387(خواجـه سـروی، غالمرضـا - انتشارات دانشگاه امام :، تهـران مقدمـه ای بـر دانشـگاه اسالمی : مقـاالت ارزش و دانـش

ت و فن بـا همکـاری پژوهشـکده مطالعـات فرهنگـی و اجتماعـی وزارت علـوم تحقـیقا ) ع(صـادق


99

.آوری

، اصالح ابعادی از آموزش اقتصاد ایران به مثابه نزدیک شدن به اقتصاد بومی )1384(دادگـر، یـداهللا -، دانشگاه تربیت مجموعـه مقـاالت چهارمیـن همایش دو ساالنه اقتصاد اسالمی و دینـی، .مدرس

. ، انتشارات سمتمبانی اقتصاد اسالمی، )1371(دفتر همکاری حوزه و دانشگاه -

مجموعه مقاالت درآمـدی بـر علـوم انسـانی اسـالمی، : ، ارزش و علـم )1387(زنچی، حسـین وسـ -با ) ع(، تهـران، انتشارات دانشگاه امام صادق مقدمـه ای بر دانشگاه اسالمی : ارزش و دانـش

.همکاری پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم تحقیقات و فن آوری

مجموعه اقتصاد اسالمی در رشته اقتصاد در دانشگاه ها، ، عملکـرد آمـوزش )1382(صـدر، کـاظم -، پژوهشکده مقالـه هـای اولیـن نشسـت تخصصـی مدرسان درس های اقتصاد اسالمی

.اقتصاد، دانشگاه تربیت مدرس

محمدرضا ، آمـوزش علـم اقتصـاد از دیدگاه اسالمی ، )1384(صـدیقی، محمـد نجـات اهللا - . ، چاپ اول)ع(ادقانتشارات دانشگاه امام ص: ، تهرانشاهرودی

.صدرا، چاپ هفتم: تهران،روش رئالیسم اصول فلسفه و،)1372(طباطبایی، سید محمدحسین -

، ترجمه محمد باقر موسوی فی تفسیر القرآن المیزان ، )1370(ی، عالمـه محمد حسین یـ طباطبا - .دفتر انتشارات اسالمی همدانی،

مجموعه ی از دیدگاه دانشجویان اقتصاد، ، ارزیابی درس های اقتصاد اسالم )1382(عزتـی، مرتضی - . ، دانشگاه تربیت مدرسمقاالت تدریس اقتصاد اسالمی

ثبات و کارایی در نظام بانکداری اسالمی در مقایسه با ، )1388(، حسین، حسـین و میسـمی عیوضـلو - .31، شفصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسالمینظام بانکداری متعارف،

سـی نگـرش اسـاتید مـدرس دروس اقتصـاد اسـالمی بـه این دروس، ، برر )1382(ینعیوضـلو، حسـ - .، دانشگاه تربیت مدرسمجموعه مقاالت تدریس اقتصاد اسالمی

.فکر روز: مهدی قوام صفری، تهران: ترجمه ،بر ضد روش ،)1375(فایرابند، پاول -

ــان نامــه هــای کارشناســی ارشــد اقتصــاد، )1383(کریمــی، زهــرا - ــردی پای ــه ، ارزش کارب مجموع، مرکـز تحقیقات قالـه هـای دومیـن همایش آموزش و پژوهش علم اقتصاد در ایران م


100

.اقتصاد ایران

.نشر قصه: عباس طاهری، تهران: ترجمه ،های علمی ساختار انقالب ،)1383(کوهن، تامس -

، گفتگوتحریر محل نزاع، : ، موانع پژوهش های اقتصاد سیاسی در ایران امروز )1379(مالجو، محمد - . 156، ص28شماره

.72ج، مؤسسه آل البیت:قم ، بحار االنوار، ).ق.ه1409(مجلسی، محمد باقر -

.دفتر انتشارات اسالمی: ، قممباحث اقتصادی، )1360(مطهری، مرتضی -

. صدرا، چاپ هشتم: تهران،ده گفتار ،)1372(مطهری،مرتضی -

.دارالکتب االسالمیه: تهران، تفسیر نمونه، )1372(مکارم شیرازی و دیگران -

.22 ش،لنامه حوزه و دانشگاهفص ،امکان و چگونگی علم دینی، )1379(ملکیان، مصطفی -

فصلنامه اقتصاد طراحی سپرده های جدید در بانکداری بدون ربا، ،)1381(وسـویان، سـید عباس م - .7، شاسالمی

انتشارات : رانتهـ ، ربـا، بهره بانکی و حکمت تحریم آن در اسالم ، )1387(میسـمی، حسـین - . ، چاپ اول)ع(دانشگاه امام صادق

، دانشگاه امام مجموعه مقاالت اقتصادی، از علم اقتصاد چه انتظار داریم، )1372(ناظمان، حمید - . 1، شماره)ع(صادق

.سهروردی: انشاءاهللا رحمتی، تهران:، ترجمه معنویتمعرفت و ،)1381(نصر، سید حسن -

مجموعه ، ضرورت تجدید نظر در کیفیت آموزش اقتصاد اسالمی، )1382(نظـر پـور، محمـد نقی -، پژوهشکده مقالـه هـای اولیـن نشسـت تخصصـی مدرسان درس های اقتصاد اسالمی

.اقتصاد، دانشگاه تربیت مدرس

موسسه انتشارات : علی رامین، تهران :، ترجمه اندیشـه سیاسی خداونـدان ، )1362(وت، جونـز - . امیرکبیر

:گناه به منزله مقوله معرفت شناختی، ترجمه : پولس قدیس را جدی بگیرم ، )1378(وسـتنفال، مرالد - . ، پاییز1ش: فصلنامه اندیشه دینیمصطفی ملکیان،

ین همایش بانکداری مجموعـه مقاالت هفتم ،)1375(هدایتـی، سـیدعلی اصـغر و همکـاران - . مؤسسه عالی بانکداری: تهران،اسالمی


101

- ---------- (1983), "A Monetary and Financial Structure for an Interest-Free Economy: Institutions, Mechanism and Policy," in Ziauddin Ahmed et al [editors], Money and Banking in Islam, Islamabad, Institute of Policy Studies, pp. 69-87.

- ---------- (2002a), "A Comparison of Transactions in Conventional and Islamic Economies," in Proceedings of the Fourth Harvard University Forum on Islamic Finance, Cambridge, Massachusetts: Harvard University, pp. 27-33.

- ---------- (2002a), "Comparative Advantages of Islamic Banking & Finance," Paper presented at Harvard University Forum on Islamic Finance, Boston, Massachusetts.

- ---------- (2002b), "The Wisdom of Prohibition of Interest," Los Angeles, California. Paper presented at La Riba Annual Meet, Boston, Massachusetts.

- ---------- (2002b), Islamic Finance: An Efficient and Equitable Option, Jeddah, Islamic Research and Training Institute, Islamic Development Bank, Mimio.

- Ahmad, S.,M., "Interest and Unemployment," Islamic Studies, March 1969, 9-46.

- Akhtar.M, (1993), “Causes of Credit Slowdown”, New York, Quarterly Review, vol. 4, pp.25-75.

- Ali, Nazim (2004), A Roadmap for Making Islamic Finance Sources More Accessible: The Role of Secondary Services in the Dissemination of Research, Cambridge University Press.

- Al-Jarhi, Mabid Ali, (1981), "The Relative Efficiency of Interest-Free Monetary Economies: The Fiat Money Case," in Studies in Islamic Economics, Leicester, The Islamic Foundation.

- Ashwill, M. (1998), The education System in Germany, Cambridge University Press.

- Bashirc, M, (1990), “PLS and Moral Hazard," Journal of Islamic Social Science, 7(3), 327-84.

- Chapra, M. Umer (2007), "The Case Against Riba: Is It Compelling?", Paper presented at The International Conference on Islamic Economics, Organized by University Brunei Darussalam and IRTI, Brunei, August 9-12.

- Coase, Ronald H. (1994), Essays on Economics and Economists, Chicago, University of Chicago Press.


102

- Darrat,A,F, et al, (1993), “PLS and Investment,” Journal of Business, vol. 20, pp.20-40.

- Dewey, J, (1951), Experience and Education, NY, Macmillan. - Ford, G., (1964), The Structure of Knowledge and Curriculum,

Chicago, Rand and McNally. - Freeland, R, (1992), Academia Golden Age, New York, Oxford

University Press. - Fulton, O., and Enders, J., (2002), Higher Education in Globalized

World, NY, Springer. - Hofer, B., (1998), The Education System in USA, National Center for

Education. - Kleibard, H., (1987), The Struggle for the Curriculum, University of

California. - Kneller, G,F, (1971), Philosophy of Education, Los Angeles,

University of California. - LIoyd, D.I, (1976), Philosophy and the Teachers, Rutledge, London. - Lucas, C., (1996), American Higher Education, New York

University Press. - Miles, p. and pressly, J., (1999), Islamic Finance, London,

Macmillan. - Mirakhor, Abbas, (2007), A Note on Islamic Economics, IRTI, IDB. - North, D.(1990), Institutions, Institutional Changes, and Economic

Performance, Cambridge, Cambridge University Press. - Obaidullah, Mohammed, (2006), Teaching Corporate Finance from

an Islamic Perspective, Islamic Economics Research Centre, King Abdul Aziz University, Jeddah, Kingdom of Saudi Arabia.

- Pulliam, J., et al, (2002), History of Education, New York, Prentice hall.

- Siddiqi, M. N. (1983a), Banking Without Interest, Leicester: The Islamic Foundation.

- Sprig, J., (2003), The Intersection of Culture, New York, McGraw-Hill.

ﯽﻣﻼﺳا هﺎﮔﺪﯾد زا دﺮﺧ دﺎﺼﺘﻗا شزﻮﻣآ · ﯽﻣﻼﺳا...

Documents