رﺎﻛﺰﻴﻫﺮﭘ ﺮﺒﻛا ﺮﺘﻛد...

31 1387 زمستان، 20م، شماره پنج پژوهشي، سال –فصلنامه جغرافيايي سرزمين، علمي

*بابل افت مكاني شهرررسي تعامل كنش انسان و طبيعت بر بب

رضا لحميان دانش آموخته دكتري رشته جغرافيا و برنامه ريزي شهري دانشگاه آزاد اسالمي واحد علوم و تحقيقات

[email protected]

دكتر منصور بدري فر استاد موسسه آموزش عالي غير انتفاعي طبرستان

هيزكاردكتر اكبر پر دانشيار دانشگاه تربيت مدرس

:چكيده داشته و در نهايت با كيفيـت مختلـف باعـث توليـد يتوسعه شهري داراي فرايندي است كه اين فرايند عناصر مؤثر مختلف

بافت مكاني نه تنها شهرهاي گذشته و حال را تحت تأثير خود داشته و رشد و نمو آن را از سوي ديگر، .گردد بافت شهري مي نمونه مورد مطالعه جهت بررسي رابطه بافـت . تحت كنترل خود درآورده، بلكه آرمانشهرهاي آينده را نيز متأثر خواهد ساخت

با وجـود و ؛ قرن ها سابقه حضور در دوره هاي زماني مختلف با اين شهر .شهر بابل مي باشد طبيعي و انساني عواملمكاني با مي توان دوره هاي رشد كالبدي مشخـصي تزايدي را تجربه كرده و از حيث كالبدي نيز نوساناتي، روند جمعيت پذيري رو به

تحقيقات نشان مي دهد در طي دوران مختلف كه رشد جمعيتي با گسترش كالبدي همراه بوده، جهت .را براي آن ترسيم نمود وديتها و امكانـات محـيط طبيعـي و ناشـي از محـد اً كه عمـدت ،گيري خاص و ويژه اي در گسترش كالبد آن مشاهده مي شود

در اين تحقيق دو فرضيه مورد بررسي قرار گرفته، فرضيه اول اينكه بافت مكاني در روند توسـعه كالبـدي شـهر .انساني است بر اساس نتايج ايـن .مؤثر مي باشد و فرضيه دوم اينكه برنامه هاي عمراني دولت در توسعه بافت مكاني شهر نقش موثردارد

ق هم فرضيه اول و هم فرضيه دوم با استناد به اطالعات، آمار و نقشه هاي موجود مـورد ارزيـابي و تأييـد قـرار گرفتـه تحقي .است

توسعه شهري، شهر بابلكنش انسان و طبيعت،بافت مكاني، :واژه هاي كليدي

مقدمه ان وسيله اي اجتماعي، بلكه به عنـوان امروزه شهرها نه به عنوان دستگاهي كه واجد حركتي منظم باشد، نه به عنو

عليرغم تمـامي پيـشرفت هـاي . اثري هنرمندانه، توانسته است اميدهاي بسياري را كه تمدن جديد وعده داده، برآورد

. تهيه شده استمنصور بدري فرمايي دكتر ناين مقاله از رساله دكترا استخراج شده است كه به راه*

32 و همكارانرضا لحميان /… بابل افت مكاني شهرررسي تعامل كنش انسان و طبيعت بر بب

شـهر در گذشـته بـه هـر طريقـي كـه آدميـان آن را . كالبدي و فيزيكي شهرهاي امروزي فاقد وحدت بصري هستند

بود كه با فرم هايي كه به تـدريج پيچيـدگي بيـشتري مـي يافـت، شـيرازه زنـدگي مي ساختند واجد وحدتي بصري يا به عبارت ديگر، سيما و فرم، بافت شهر خودگوياي آن خصوصياتي از زندگي . اجتماعي جوامع را بوجود مي آورد

. گرفتـه اسـت امروزه، نظم خشك مقيدي جاي تنوع اجتماعي گذشته را . بود كه دلپذير، جذاب و قابل تحسين است رديف بي انتهاي خانه ها و ساختمان ها، در حاليكه جسم شهر را وسعت مي دهد، محتوي و معنـي زنـدگي را از آن

تمايل ضد و نقيض عصر ما اين است كه در آن با همه سـرعتي كـه شهرنـشيني دارد، شـهر خـود ناپديـد . مي گيرد

فتاده قرن نوزدهم هستند، توسعه توقف ناپذير جسم شهر را، اذهاني كه هنوز تحت تأثير ايدئولوژي از كار ا . مي شود ضروري است كه به مسأله بافت مكاني شـهرها توجـه بيـشتر داشـته باشـيم و از خـود . نشاني از پيشرفت مي گيرند

بپرسيم چه تغييراتي مي تواند صورت پذيرد تا شهر دوباره از نظر معماري، سيمايي جذاب و از نظر اقتـصادي سـالم د؟ باش

بطور كلي بافت مكاني و تأثير آن بر رشـد . در اين راستا بافت شهر نقش مهمي در خصوصايت فضايي شهر دارد و توسعه شهري از ديرباز تاكنون همواره مورد توجه جغرافيدانان، معماران، شهرسـازان و بعـضاً مـسئوالن امنيتـي و

وضوعاتي چون امنيـت شـهري در برابـر حـوادث طبيعـي، در اين زمينه م . ساير برنامه ريزان شهري قرار داشته است امنيت اجتماعي شهر و يا گروههاي خاص شهر، خدمات رساني بويژه در حـوزه تأسيـسات و ارتباطـات بـه لحـاظ

. محيطي طبيعي و مكان و بويژه بافت مكاني امري اجتناب ناپذير بوده و هستي برنامه ريزان بـراي توسـعه شـهر بيـشتر تـابع شـرايط در گذشته هاي دور به دليل ضعف تكنولوژي، تأثيرپذير

. محيطي بوده، اين امر امروزه نيز عليرغم توسعه فناوري همچنان بر توسعه بافت شهر تأثيرگذار بوده استدر اين پژوهش سعي برآن است كه با شناخت بافت شهر بابل، قابليت ها و تنگناهاي كالبدي و فيزيكـي شـهر و

. نحوه توسعه شهر ارزيابي شود و نهايتاً به ارائه الگوي ساماندهي بهينه شهر نائل آئيمتأثيرپذيري آن بر : در تحليل بافت شهر، معيارهاي ذيل مورد بررسي قرار مي گيرد

. ـ شناخت سير تكويني شهر و موقعيت جغرافيايي شهر، ساختار اصلي و عناصر آن1 . شهرـ شناخت مورفولوژي شهر و تأثير آن بر بافت2 .ـ شناخت فرم و بافت شهر3

طرح مسأله

عامل تعيين كننده نوع، ميزان . اثرگذاري انسان بر محيط طبيعي و مكان، در همه زمان ها و مكان ها يكسان نيست و كيفيت اثرگذاري به فرهنگ مادي و معنوي انسان ها بستگي دارد و به سبب اينكه فرهنگ مادي و معنوي انسان ها

بـه . ان دستخوش تغيير و تحول مي گردد، هويت مكاني و ساخت مكاني نيز دچار تغيير و تحول مي شود در طي زم همين دليل است كه فرآيند رشد و توسعه يك شهر به عنوان مركز ثقل اثرگذاري انـسان بـر محـيط خـود در مكـان

كـه خـود زائيـده تـأثير بافت مكـاني شـهرها . خاص و مشخص، در سير تاريخي خود متفاوت و قابل تفكيك است فرهنگ مادي و معنوي انسان ها بر محيط شهري است، از قاعده فوق مستثني نبوده و لذا هـر مكـاني كـه بـه عنـوان


بستر شهري توسط انسان ها انتخاب مي شود، در تعامل با فرهنـگ مـادي و معنـوي مـردم در بـستر زمـان، اشـكال ت ها و قابليـت هـاي مكـاني را بـه خـوبي درك كـرده آنـرا سـامان متفاوت گرفته و انسان ها در هر زمان محدودي

در اين بين تاكنون انسان هيچگـاه . مي دهند و بافت شهري مورد نياز و متناسب با زندگي و عصر خود را مي سازند بلكـه همـواره سـعي داشـته حـضور و . نخواسته و يا نتوانسته بطور كامل اثـرات موقعيـت مكـاني را حـذف نمايـد

براين اساس است كـه همچنـان و بـا وجـود اوج پيـشرفت . ليت هاي خود را بر قابليت هاي مكاني استوار سازد فعافرهنگ مادي و معنوي، گسترش كالبد شهري متأثر از بافت مكاني بوده و اين بافت نيز خود متأثر از شرايط طبيعي و

يده گرفت كه مسايل شهر تنها به سيما و بافت شـهر ولي از طرف ديگر نبايد اين مسأله را ناد . مورفولوژي بوده است بستگي نداشته، بلكه عملكرد نامناسب نظام اجتماعي و اقتصادي در بـافتي نامناسـب منجـر بـه ايجـاد اشـكاالتي در زندگي شهر مي شود، كه به نظر مي رسد ضمن تغيير در نظام اجتماعي و اقتصادي شهر، اصالح و تعويض ساختار و

. منجر به مطلوبيت بيشتري در حيات شهر گرددبافت فيزيكيباتوجه به مطالب فوق، شهر بابل نيز در چند دهه اخير با توسعه فيزيكـي خـود بـه صـورت كالبـدي ثانويـه بـر

در واقـع بافـت . دوركالبد و بافت اوليه خود كه متأثر از شرايط محيطي منطقه بوده ساختار ويژه اي پيدا كرده اسـت هسته اوليه شهر براسـاس نيازهـاي مختلـف منطقـه اي و محلـي چـون . خت دوگانه اي مواجه است شهر بابل با سا

كاركردهاي اداري، مذهبي و اقتصادي و خصوصاً تجاري بر مكان هايي شكل گرفته است كه محيط اجازه توسـعه و ر شهر شـروع بـه رشـد پيشروي به آن ها را داده است، با افزايش جمعيت و توسعه شهرنشيني، هسته هاي ديگري د

آنچه كـه متخصـصين . نمودند، كه متأثر از سياست هاي دولت و عملكرد سازمان هاي اقتصادي و اجتماعي مي باشد امر مي گويند و شواهد نشان مي دهد بافت شهري بابل دچار ابهام و ريختگي شده است كه نمـي توانـد جوابگـوي

بي برنامه رشد و تغيير سريع، عدم ثبات منجر به عدم توازن بافت و توسعه . زندگي شايسته اي براي ساكنين آن باشد از جمله اين بي ثباتي ها عدم سهولت در دسترسي ها، استقرار نـامتوازن تأسيـسات شـهري، . ساختار شهر شده است

كـه بافـت مي باشد ... تفرقِ مردم بر حسب موقعيت اجتماعي آنان، بي ثباتي در نحوه پراكندگي و تراكم فعاليت ها و بنابراين پژوهش حاضر سعي در شناخت اثر بافت مكاني در توسعه يكپارچـه و همـه . شهر را مغشوش ساخته است

جانبه شهر داشته و در اين قالب با يك تحليل تجربي بر مبناي واقعيت هاي شهري ايران و بويژه شهر بابل سـعي در . و توسعه شهر داردكشف روابط علت و معلولي بين بافت مكاني و شكل گيري

: سواالتي كه در اين مقاله سعي در پي جوابي براي آن هستيم عبارتند از ـ آيا بافت مكاني شهر بابل متأثر از شرايط طبيعي و محيطي مي باشد ؟ 1 ـ آيا بافت مكاني جديد شهر بابل متأثر از سياست ها و برنامه ريزي هاي شهري جديد مي باشد ؟2

فرضيات تحقيق : در اين پژوهش دو فرضيه مورد بررسي قرار گرفته است

. اينكه بافت مكاني و طبيعي در روند توسعه كالبدي شهر بابل مؤثر مي باشد: ـ فرضيه اول . اينكه برنامه هاي عمراني دولت در توسعه بافت مكاني شهر نقش موثر دارد: ـ فرضيه دوم


اهداف و ضرورت تحقيق است كه تأثير بافت مكاني را در توسعه كالبدي شهر بابل و همچنين نقـش برنامـه هـاي تحقيق حاضر در پي آن

عمراني دولت را در توسعه بافت مكاني مورد بررسي قرار دهد و تنگناها و نارسائي هاي بافت مكاني را در رابطه بـا . توزيع فضايي شناسايي نمايد

ني شهر بابل است كه در واقـع چـارچوب تـشكل يـا يكي از اهداف اين پژوهش شناخت مورفولوژي بافت مكا اين مسأله مي تواند به عنوان يكـي از مهمتـرين ابزارهـاي طراحـي شـهري تلقـي . دخالت در بافت را تعيين مي كند

. گردد

روش تحقيقدر مرحله اول از . است» توصيفي ـ تحليلي «و روش بررسي آن » نظري ـ كاربردي «اين پژوهش از نوع تحقيقات

ريق بررسي متون، منابع و اسناد، منابع اينترنتي و كتابخانه اي، آرشـيو ادارات و سـازمان هـاي دخيـل در مـديريت طسپس مبادرت به تدوين چارچوب نظري و بررسي برنامه ريزي بافت شهري . شهري، اطالعات الزمه اخذ شده است

. مختلف شهر اطالعات ميداني اخذ شده استدر مرحله بعد از طريق كار ميداني و مراجعه به مناطق . شده است

تعاريف و مفاهيم به معناي در هم تنيده شدن و نحوه استقرار ساختمان ها و تركيـب آن هـا Texture , (fabric ( :الف ـ بافت

اد همانطور كه از عنوان اين مبحث برمي آيد، مر . با يكديگر در ارتباط با شبكه راه ها و براساس شرايط محيطي است در اين مـورد بايـد بـه بررسـي . از اين مطالعه بررسي كيفيت استقرار شبكه ها و معابر و ساختمان هاي شهري است

. ســاخت و بافــت شــهر پرداخــت و نقــش عومــل مختلــف را در شــكل هــا و فــضاهاي شــهري مــشخص نمــود

) 77 :1386شيعه، ( شهر و چگونگي شكل گيـري آن را در طـول بافت هر شهري كميتي پويا و در حال تغيير است كه وضع كالبدي

بافت هر شهر نخست دانه بندي فضاي كالبدي شهر يعني فضاهاي خالي و پر و مقـدار آن هـا . زمان نمايان مي سازد دوم شـبكه ارتباطـات و نحـوه . را نسبت به يكديگر و چگونگي رابطه و حد نزديكي بين آن ها را مشخص مي كنـد

سـوم چگـونگي و نحـوه توزيـع فـضايي . راه ها و كوچه هـا را آشـكار مـي نمايـد دسترسي ها و خصوصيات كلي

فعاليت ها را بيان مي دارد، چهارم بافت هر شهر نحوه شكل گيري و مراحل رشد و توسـعه شـهر را در طـي تـاريخ )25:1376توفيقي. (منعكس مي كند

ه شهر سيستم پويايي است كه همـواره مطالعه مباني تئوريك توسعه شهرها نشان مي دهد ك:ب ـ توسعه شهري خود را با تحوالت جهاني بيروني و نيز تغييرات درونـي منطبـق مـي كنـد و بـستري در خـود بـراي فعاليـت هـاي

تحوالت كالبدي شهر تحت تأثير سطح درآمد، نرخ رشد طبيعي جمعيـت شـهر، جريـان . شهرنشينان فراهم مي آورد ر داخل شهر، تحوالت شيوه زندگي، سطح سرمايه گذاري هـا و تحـوالت جابجايي گروه هاي اجتماعي د مهاجرت،

.فن آوري قرار مي گيرد


توسعه شهري داراي فرآيندي است كه اين فرآيند عناصر موثر مختلفي داشته و در نهايت با كيفيت مختلف باعث باشـد كـه كـاربري هـا در توسعه شهري بايستي به گونـه اي ). 199 :1379مدني پور، . (توليد بافت شهري مي گردد

تمامي سطوح مناسب بوده، تمامي ساكنين شهر از تأمين نيازهاي اساسـي شـان از جملـه تـأمين مـسكن، ارتباطـات، اوقات فراغت و غذا رضايت داشته و شهر از نظر طبيعي در تمامي زمان ها مكاني باشد با هواي پاك، آب بهداشـتي،

زميني حفاظت شده و همچنين از نظر اقتصادي، اقتـصاد شـهر بايـستي خاك بدون تخريب و آلودگي، آب هاي زير قادر به سازش دادن تكنولوژي و تغييرات صنعتي در حمايت از شغل افراد بوده، براي افـراد مـسكن مناسـب فـراهم

ربردي از نظـر اجتمـاعي الگوهـاي كـا . كرده و درآمد سرانه مشخصي همراه با ميزان معيني از ماليات را ايجاد نمايـد اراضي بايستي باعث افزايش قدرت انتخاب اجتماعي در نواحي مختلف شهر براي سـاكنين شـود، بـه گونـه اي كـه

)Mukoko ،1996 : 266(. ساكنين در سلسله مراتب شهري احساس رضايت داشته باشنداي ي بـه گونـه توسعه شهري بايـست «: در تعريف شهر پايدار معتقد است*سامباموكوكو :توسعه پايدارشهريج ـ

باشد كه كاربريها در تمامي سطوح مناسب بوده، تمامي ساكنين شهر از تأمين نيازهاي اساسـي شـان از جملـه تـأمين مسكن، ارتباطات، اوقات فراغت و غذا رضايت داشته و شهر از نظر طبيعي در تمامي زمانها مكـاني باشـد بـا هـواي

و همچنـين از نظـر اقتـصادي، ... آبهاي زيرزميني حفاظت شده و پاك، آب بهداشتي، خاك بدون تخريب و آلودگي، اقتصاد شهر بايستي قادر به سازش دادن تكنولوژي و تغييرات صنعتي در حمايت از شـغل افـراد بـوده، بـراي افـراد

اعي از نظـر اجتمـ . مسكن مناسب فراهم كرده و درآمد سرانه مشخصي همراه با ميزان معيني از ماليات را ايجاد نمايد الگوهاي كاربردي اراضي بايستي باعث افزايش قدرت انتخاب اجتماعي در نواحي مختلف شهر براي ساكنين شـود،

يك شهر پايدار تنهـا يـك شـهر تميـز . اي كه ساكنين در سلسله مراتب شهري احساس رضايت داشته باشند به گونه اسب، دسترسي راحت به سوخت، و حـق رأي آن بايستي همچنين براي ساكنانش درآمد مشخص، پناهگاه من . نيست

.(Mukoko,1996 :266) ».مساوي فراهم كرده و تمامي آنها را در همه زمانها حفاظت نمايد

وقعيت جغرافيايي شهر بابل ثانيـه 15 دقيقـه و 34 درجه و 36اين شهر بين . شهر بابل مركز شهرستان بابل در استان مازندران واقع شده است

بابل به شـهر . ثانيه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته است 20 دقيقه و 44 درجه و 52عرض شمالي و اين شـهر از دوران . دانشگاهي مشهور است و تعدد وجود مراكز آموزشي عالي در آن بيشتر از ساير شهرها مي باشد

در قـرن دهـم هنگاميكـه محمـد . بوده است ) مسكن پيروان ميترا (نام آن در قديم مامطير . اسالمي وجود داشته است ق مازيار بن قـارن . هـ160در سال . خالد حاكم آن بود بازار و عمارتي در آن بنا كرد كه به بار فروش ده معروف شد

بار فروش به عنـوان مركـز . مسجد جامع آنرا بنا نهاد كه شامل مساجد، عمارت، مدارس، دكاكين، سراها بيوتات بود شاه عباس اول فرمـان داد بـاغ ارم . ر دوره صفوي از رونق، آبادي، وسعت و گستردگي برخوردار شد تجاري بويژه د

قبل از انقـالب . بابل در زمان فتحعلي شاه قاجار نيز اهميت قابل توجهي پيدا كرد . را در قسمت جنوبي شهر بنا كنند تباط تجـاري داشـت و بـه يكـي از مراكـز مهـم با كشور روسيه ار ) بابلسر(اكتبر روسيه، بابل از طريق بند مشهد سر اين شهر به بابل تغيير نـام داد، زيـرا رود بابـل در غـرب آن 1311در سال . بازرگاني استان مازندران تبديل شده بود

* - Samba Mukoko


شهر بابل باتوجه به موقعيت جغرافيايي، نزديكي به دريا و شرايط طبيعي مناسب در سال هاي اخيـر بـه . جريان دارد ) 82 :1379نصيري، . (ه يافته استسرعت توسع

عوامل موثر بر شكل گيري كالبدي بافت شهر بابل بررسي سير تاريخي ـ جغرافيايي شهر بابل حاكي از آنست كه برخي عوامل بافت شهري، مستقل از دگرگوني ها

ند، اين عوامل پايـدار بـه در طول زمان تغيير كمي يافته و حتي ثابت بوده اند كه به عوامل پايدار بافت شهري موسوم به لحاظ انساني شامل امامزاده قاسم، مسجد جامع كـه ) 1نقشه شماره . (بابلرود، ارتفاعات البرز : لحاظ طبيعي شامل

عوامل ناپايـدار طبيعـي نيـز شـامل جنگـل هـا، مراتـع، . نسبت به عوامل پايدار طبيعي از قدمت كمتري برخوردارند

اين عوامل نقش موثري در شكل . مي باشد ... نساني شامل مساكن، خيابان ها، كشتزارها و مسيل ها و عوامل ناپايدار ا . گيري بافت مكاني شهر بابل دارند

عوامل پايدار انساني و طبيعي استقرار و توسعه فضايي شهر بابل در درجه نخست تابع شرايط محيطي و جغرافيايي آن است و فضاهاي مجاور

امل گوناگون محيط طبيعي از جمله شكل ناهمواري و همجواري آن بـا عـوارض طبيعـي ماننـد شهر در ارتباط با عو ارتفاعات البرز، رود بابل، تپه هاي شني و نيز شرايط اقليمي حاكم بر آن در سيما و بافت شهر بابل نقش تعيين كننده

ر اراضي حاصلخير دامنه شمالي البرز شهر با بستري همگن و با شيبي ماليم د ) 1(باتوجه به نقشه شماره .داشته است رودخانه مأندري بابلرود با جهتي جنوبي ـ شمالي به عنوان يك عامل . به تدريج به نوار ساحلي خزر منتهي مي گردد

پيداست تمركز فضاي 3 و 2همانگونه كه از نقشه شماره هاي . پايدار طبيعي در بافت شهر بابل تأثيرگذار بوده است سعه آن در سمت شرق رودخانه صورت گرفته است و تنها بخش هايي از سمت غـرب رودخانـه كـه شهر بابل و تو

بنابراين رودخانه بابلرود بـه عنـوان . توسط پل موزيرج ارتباط سهولت مي يابد، شاهد شكل گيري محالتي مي باشيم در امتـداد رودخانـه شـده يك عامل بازدارنده توسعه شرقي ـ غربي شهر باعث توسعه خطي و شمالي ـ جنوبي شهر

عواملي چون ارتفاعات البرز در جنوب شهر و نيز سيالبي بودن رودخانه در اين منطقه تراكم پراكنده جمعيـت . است .را باعث شده است

موقعيت شهر بابل و عوامل مؤثر بافت مكاني آن-)1(نقشه شماره

k.m ٢٠ ٣٠ ٤٠ ٥٠ km 10 0 10

http://maps.google.com: ماخذ


ليكن در بخش هاي شمال شرقي رودخانه بابل و يا به عبارتي بخـش هـاي غربـي و شـمال غربـي شـهر شـاهد ل نزديكي به رودخانه بابلرود و پايين بـودن اين بخش از شهر به دلي. ساخت و سازگسترده طبقه پردرآمد شهر هستيم

سطح آب هاي زيرزميني، رودخانه به صورت زهكـشي طبيعـي عمـل كـرده و مـانع از بـاال آمـدن سـطح آب هـاي بازار اصلي و قديمي شـهر بـه . از ديگر عوامل پايدار مي توان به عوامل پايدار انساني اشاره كرد . زيرزميني مي گردد

مسجد جـامع شـهر در . اد شهر باعث شكل گيري بافت شهري در امتداد راسته بازار شده است عنوان قلب تپنده اقص تمركـز . هجري قمري بنا شده، همين عامل در شكل گيري بافت قديمي و اوليه شهر بسيار موثر بوده است 160سال

از . آن زمـان رقـم زده اسـت بافت مكاني شهر بابل را متناسب بـا نيازهـاي روز ... مساكن، مدارس، دكاكين، سراها و ديگر عوامل پايدار انساني بايستي به مكان مذهبي امامزاده قاسم اشاره كرد كه نقش بـسزايي در شـكل گيـري بافـت

.مكاني شهر داشت

عوامل ناپايدار انساني و طبيعي تشكل از هسته فشرده بافت مركزي شهر م. عوامل ناپايدار در طي زمان دستخوش تغيير و تحول مي باشندبافت قديمي شهر بابل . تشكيل شده است... مجموعه بازار، قسمت هاي تجاري، مسكوني، مراكز بنيادي، مدارس و

فضاهاي ساخته . به مانند ساير شهرهاي ايران برآيند فضاي عملكردي تجاري، مذهبي و اداري سياسي بوده استشهر بابل با وجود اينكه بين دو شهر و . يافته استشده ديگر شهر بافت جديد آن است كه در سال هاي اخير نظام

در مسير جاده اصلي قرار دارد و مطابق معمول توسعه و گسترش كالبدي شهرهاي ايران كه حول محورهاي اصلي توسعه گسترش دارند و در واقع رشد و توسعه طولي را تجربه مي كنند،اين شهر برخالف اين روند، ميل به توسعه و

كالبد شهري بابل و محدوده بافت قديم–) 2(ه نقشه شمار

k.m 5 4 3 2 m 1000 0 1

سازمان مسكن و شهرسازي مازندران: ماخذ


الزم بـه ذكـر اسـت كـه تنهـا . اساس شكل گرفته اسـت شمالي ـ جنوبي را تجربه كرده و شبكه دروني نيز بر اين توسعه شهر در بخش شرقي در حول محور اصلي به سوي آمل و در حاشيه جاده اصلي كـه امكـان حمـل و نقـل و

. گذر از رودخانه بابل رود بوسيله پل موزيرج ميسر بوده، صورت گرفته استخي قسمت ها در چند دهه اخيـر بـا ناپايـداري مواجـه وجود جنگل ها و مراتع جنگلي پايكوهي البرز نيز در بر

بوده، به نحويي كه با قطع درختان، ساخت و سازهايي در اين مناطق صورت گرفته است، همچنين وجود شـاليزارها در حاشيه شهر به عنوان عاملي ناپايدار مانعي در توسعه شهر بوده و با وجود قانون منع تغيير كاربري اراضي زراعـي

بنابراين مجموع اين عوامل در شكل گيـري بافـت مكـاني . توسعه شهر الاقل در كوتاه مدت متصور نمي باشد امكان .شهر بابل تأثيرگذار بوده و هست

انواع بافت در شهر بابل

).364 :1382، طرح جامع( در شهر بابل، شش نوع بافت به شرح زير مشاهده مي شود ل از كوچه هاي پيچ در پيچ و باريك بوده و در محلـه هـاي قـديم اطـراف اين بافت متشك :بافت ارگانيك ) اول

در بافت ارگانيك مورفولوژي قطعات تفكيكي به طور نامنظم وتابع عوارض طبيعـي زمـين و .بازار شكل گرفته است ينيه اي هر محله مركزي دارد كه اكثراً تكيه، مسجد يا حس . فرم ساخت و ساز بسيار متنوع است . حد مالكيت ها است

ميادين مذكور با يك محور اصلي سراسري به هـم متـصل شـده . به همان نام در كنار ميدان مركزي مشاهده مي شود كوچه هاي متعددي از اين محور منشعب گرديده و دسترسي واحدهاي مسكوني واقع در هسته بافـت را تـأمين . اند

هاي كاظم بيك، سرحمام، مرادبيك و پنجـشنبه بـازار را محور مالنصيرا و مركز محله ) 4 و 3( نقشه هاي . مي كند .نشان مي دهد كه بافت ارگانيك شهر حول آن شكل گرفته است

هاي بارز بافت شهر بابل را مي توان متأثر از دو عامل زيربنايي مـذهب و فرهنـگ حـاكم بـر آن يويژگبطور كلي محالت شهر، در ابتدا بـه . ي مردم را تشكيل مي دهد مذهب شيعه به طور كلي مبنا و محور مناسبات اجتماع . دانست

گونه اي مكان يابي شدند كه تكيه يا مسجد و يا امامزاده اي در ميانه محله قرار گرفته و معابر ارتباطي به سـوي ايـن . همجوار اين اماكن مذهبي، مغازه هايي جهت عرضه مايحتاج عمومي احداث شده است . مركز همگرايي داشته باشد

فرهنـگ .محالت قديمي و مركزي شهر در كنار مسجد، يك تكيه معمـوالً هـم نـام بـا همـان محلـه وجـود دارد در مردم بابل عالقه فراواني بـه گذرانـدن . گردهمايي و گفتگو بين مردم يكي از سنتهاي ديرين منطقه محسوب مي شود

گاهي در مركز محالت امكان ايـن تجمـع را پيدايش ميدان . مدتي از روز با يكديگر و انجام گفتگوهاي مختلف دارند در صورتيكه محله مراكز مذهبي داشت، محل تجمع عمومي مردم براي ايفـاي نقـش گفتمـان در . فراهم مي ساخت

در اين . نوع ديگر تبادل افكار مردم را مي توان در وجود بازارهاي روز مشاهده كرد . مقابل آن مراكز شكل مي گرفت . بر خريد احتياجات خود، فرصتي مي يافتند تا در مورد مسايل مختلف به گفتگو بپردازندنوع بازار مردم عالوه

اين بافت محصول نظم گيري تدريجي بافت ارگانيك است و در واقع حلقه اي واسط :بافت نيمه ارگانيك ) دوم .بين ساخت ارگانيك و شطرنجي محسوب مي شود


بتاً مساوي هم عرض تشكيل شده و شامل خيابانهاي موازي هـم اين بافت از بلوكهاي نس : بافت شطرنجي ) سومدر قطعـات شـمالي . و عمود بر محور اصلي است كه قطعات تفكيكي مساوي در دو طرف كوچه استقرار يافته است

معبر قرار گرفته ، ولـي هنـوز تمايـل بـه ايجـاد حيـاط كنار كوچه و در قطعات جنوبي، ساختمان در در جوار حياط . احداث چند فضا در جنوب زمين به صورت باريكه سازي مشاهده مي شودمركزي با در بافت مزبور بلوكهاي منظم با ضوابط خاصـي در كنـار هـم قـرار :بافت منظم طرحهاي آماده سازي ) چهارم

ساختمانها، منظم در رديـف و تـا حـد . گرفته و در حد فاصل چند بلوك يك فضاي جمعي در نظر گرفته شده است . يك شكل است و باريكه سازي در واحدها به ندرت ديده مي شودزيادي

در غرب بابلرود مجتمعهاي سكونتگاهي مشاهده مي شود كه تعداد زيادي از آنها روسـتا :بافت روستايي ) پنجمقطعات بسيار نامنظم، زمينهاي بزرگ براي اسـتقرار . بوده كه در حال حاضر در درون فضاي شهري قرار گرفته است

ساختمان ها مانند دانـه هـايي بـر . تا حد زيادي متنوع و غير يكسان از مشخصه هاي اين بافت مي باشد و اختمان س .ندسطح زمين پاشيده شده ا

ابعـاد زمـين تـابعي از . اين نوع بافت معموالً در خارج از محدوده شهر شكل مي گيرد :بافت حاشيه اي ) ششمكوچـه هـاي كـج و معـوج، . بطه عمده و تعيين كننده قطعات نيز همين است ميزان امكانات مالي خريدار است و ضا

در بافت ذكر شده عدول از . آشفتگي فضايي، بي ضابطگي و هرج و مرج از مشخصه هاي اين بافت به شمار مي آيد الگوهاي مشخص به فراواني ديده مي شود و اين تخلف در اغلب موارد به حدي مـي رسـد كـه تـشخيص الگـوي

. ي دشوار و نقش شبكه هاي دسترسي احساس مي شودشطرنج

نقش عوامل طبيعي در شكل گيري بافت شهر بابل بافت هر شهري تركيبي پويا و زنده از عناصر و فضاهاي موجود در شهر و نحوه قرارگيري آنها نسبت به يكديگر

نقشه . اراي تنوع منطبق بر محيط مي باشدبوده و به سبب تأثيرپذيري آنها از عوامل گوناگون به ويژه عوامل محيطي د هر شهري بيانگر بافت آن بوده و تركيب انسجام يافته اي از فضاها و مساكن مي باشد، كه به تبع شرايط جغرافيايي و

بافت هر شهري كميتي پوياست كـه چگـونگي . محيطي بطور متراكم يا گسسته سيماي جغرافيايي شهر را مي سازند در طول زمان نمايان مي سازد و در حقيقت همـان دانـه بنـدي فـضايي كالبـدي شـهر بـوده كـه شكل پذيري آن را

در شكل پذيري بافت هاي شهر عوامل طبيعـي از عمـده تـرين عوامـل . چگونگي روابط ميان فضاها را بيان مي كند ن بـويژه آب و هـوا و اثرگذار مي باشد، به گونه اي كه در گذشته بافت هر شهري بيانگر وضعيت طبيعي و محيطي آ

عناصر طبيعي موثر در بافت شهر بابـل، از ) 184:1379اصغري مقدم، (دسترسي به عنصر حيات يعني آب بوده است وجـود رودخانـه بـابلرود بـه عنـوان . نقطه نظراهميت نقش آنها در خوانايي شهر از عناصر مصنوع متمايز مي شـوند

از . عنصر فضايي ـ طبيعي موجب تفكيك محالتي از شهر به ويژه در سمت جنوبغربي و شرقي رودخانه شده اسـت سوي ديگر، راه ها و گذرگاه هاي ارتباطي بافـت مركـزي شـهر كـه بـه طـور ارگانيـك و تـابع تقـسيمات زمـين و

بخش هاي عمومي و لبه مهم شهر عرصه هاي مالكيت در محله هاي قديمي شهر تنيده شده اند همچون نخ تسبيحي و اين ويژگي در بسياري از بافت هاي شهرهاي شـمال كـشور مـشاهده . را به ساير مناطق مسكوني متصل مي سازد


نكته حائز اهميت نقش سلسله مراتبي ارگانيكي خاصي است كـه بطـور طبيعـي و خـود جـوش، در نظـام . مي شود عالوه بر حضور زيبايي بخش رودخانه بابلرود در ساختار كالبدي . استگذربندي بافت با اندك كاستي هايي مشهود

در . ـ فضايي شهر بابل، بايستي از نظام بافت پر و خالي حاكم بر محدوده شهري به ويژه بافت مركزي شهر ياد كـرد ثير مـستقيم و يك ارزيابي سريع از اين نظم، به وجود يك قانونمندي در بافت شهر بابل پي مي بريم كـه يـادآور تـأ

بالفصل شرايط محيطي و اقليمي معتدل و مرطوب باراني بر نظام اشغال زمين و فضاي باز، اعمال شده بر بافت شهر كه به تبعيـت از قطعـه بنـدي ) پر و خالي (فارغ از بي شكلي عمومي و غير هندسي بودن فضاهاي باز و بسته . است

در نظام ابنيه و كالبد فضاهاي اصلي خانه ها، جهت گيري آن هـا در نكته قابل توجه . نامنظم زمين حاصل شده است امتداد قبله است، كه عالوه بر حضور روحيه مذهبي در شكل گيري نظام كالبدي ياد شـده بـه تـأثير اقلـيم و جهـت

بـه در اينجا بايستي به ويژگي برونگرايـي در معمـاري و بافـت باتوجـه . وزش باد و تابش خورشيد نيز مرتبط است . نحوه اشغال زمين نيز اشاره كرد كه بافت شهر بابل را از بافت شهرهاي مركزي ايران متمايز مي دارد

نقش عوامل انساني در شكل گيري بافت شهر بابل

عوامل انساني نيز همانند عوامل طبيعي بر بافت شهر بابل تأثيرگذار بوده اند، وليكن در طي زمان اين تأثيرگذاري براي شناخت بهتر نقش عوامـل انـساني، . تكنولوژي و تبعيت از معماري مدرن و غربي بيشتر شده استبا پيشرفت

: تحوالت بافت مكاني شهر بابل را به سه دوره تقسيم كرده ايم كه عبارتند از ش. هـ 1300قبل از سال ) اوليه( بافت تاريخي و قديمي -الف 1300 ـ 1340 بافت مياني -ب 1340 ـ1378 بافت جديد -ج

بررسي اين دوره ها نشان مي دهد كه تكوين بافت تاريخي صدها سال طول كشيده است، عمر بافت قديمي نيـز سال مي گـذرد و بافـت هـاي در حـال 40در حدود نزديك به يك قرن اخير مي باشد، از عمر بافت جديد بيش از

يـاد در مـسير ادغـام در بافـت شـهري، اراضـي اين بافت هاي نـو بن . احداث به سرعت در حال شكل گرفتن هستند ليكن ارتفاعات البرز و بابلرود همچنان پايـدار . كشاورزي، باغات، زمين هاي باير روستاهاي زيادي را دربرگرفته اند

در اين مبحث مي خواهيم به پر رنـگ شـدن .مانده وگسترش و دگرگوني بافت هاي جديد شهر را مشروط كرده اند .دوره هاي تاريخي بافت شهر بابل بپردازيم، نقشي كه متأثر از ايدئولوژي انسان مي باشدنقش انسان در طي

: ش . هـ1300 بافت تاريخي و قديمي، سال هاي قبل از -الفمهمتـرين . ش است. هـ1300بافتي كه به دور هسته اوليه يا بافت تاريخي تنيده شده، مربوط به سال هاي پيش از

بخش مركزي شهر به طور طبيعي . اين بافت به اواخر دوره صفويه، زنديه و قاجار مي رسدمرحله زماني شكل گيريدر ايـن مقطـع زمـاني ) 21 :1365شـكويي، . (در طول خطي كه حداقل مانع را دارد، توسعه و گسترش يافتـه اسـت

رود و عـدم پـل هـاي بـه علـت مأنـدر . بابلرود بيشترين تاثير را در شكل گيري بافت مكاني شهر بابل داشته اسـت و در امتداد آن به صورت شمالي ـ جنـوبي گـسترش ) شرق رود(دسترسي، شهر به صورت خطي در يك سوي رود


)3 و 2نقـشه شـماره . (يافته و تنها بخش كوچكي از شهر بواسطه پل موزيرج در غرب بـابلرود كـشيده شـده اسـت

ي متأثر از شرايط تاريخي، سياسي و اجتماعي زمان خودبافت مكاني هسته اوليه و تاريخي شهر عالوه بر عامل طبيع

مراحل توسعه تاريخي شهر بابل–) 3(نقشه شماره

k.m 5 4 3 2m 1000 0 1 سازمان مسكن و شهرسازي مازندران: ماخذ

الگوي فعاليتهاي تجاري، اداري و مذهبي شهر بابل–) 4(شه شماره نق

k.m 2,5 2 1,5 1 m 500 0 0.5 سازمان مسكن و شهرسازي مازندران: ماخذ


مخصوص داراي هويت و استقالل محله اي ) حسينيه(يك با تكيه نيز بوده است و محالت واقع در اين محدوده هر .بوده است، بطوريكه اين هويت هنوز نيز حفظ شده است، كه اين مهم بخصوص در ايام محرم عينيت بيشتري دارد

) 4نقـشه شـماره . (ويژگي هاي صنفي و مذهبي مهمترين عامل شكل گيري محالت بافت تاريخي بابل مي باشد مانند اكثر شهرهاي ايران به صورت بافت متمركـز، بـر ) ش. هـ 1300قبل از (ي شهر بابل در اين مرحله ساختار درون

بطوريكه هر محله معمـوالً از گـروه هـاي . اساس همگني پايگاه فرهنگي ـ اجتماعي هر يك از محالت شهري است شهر نشان دهنـده نظـام اجتمـاعي گونه شناسي بافت قديمي . هم پايگاه شغلي، فرهنگي، اجتماعي تشكيل شده است

اين بافت از اوضاع طبيعي، تاريخي، سياسي، اجتماعي تأثير پذيرفته و خود را با شرايط زمـاني . خاص آن زمان است قديمي ترين محالت شهر از جمله بي سرتكيه، پير علم، طوقدار بن، پنج شنبه بازار، محلـه . و مكاني وفق داده است .داربن، عمدتاً بر مبناي ويژگي هاي صنفي و مذهبي شكل گرفته اندمسجد جامع، اجابن، افرا

:1300 ـ 1340 بافت مياني -باواسـط (1340 تا آغاز برنامه اصالحات ارضي در دهـه 1300بافت مياني مقارن با آغاز حكومت رضاشاه از سال

سياسي متمركز از سوي تهران بر در اين دوره اولين آثار تسلط ديدگاه هاي . شكل گرفته است ) حكومت پهلوي دوم همراه با گسترش روابط سياسي ايران با كشورهاي اروپايي و تحت تأثير نوسـازي، اولـين . شهرها قابل مشاهده است

بناهاي دولتي مانند ادارات پست، شهرباني، شهرداري، دادگستري، آموزش و پرورش و شير و خورشيد و بيمارسـتان و توسـعه معـابر در ايـران كـه 1309تصويب قانون بلديه در سـال . احداث گرديدند در مجاورت بافت قديمي شهر

هدف از آن احداث خيابان ها و ميادين در قلب شهرها و محله هاي قديمي و تخريب محله هـاي غيرقابـل اصـالح ورود اتومبيل بخشي به تدريج با ) 47مشهديزاده دهاقاني، . (انسجام كالبدي ـ اجتماعي محالت بابل را بر هم زد . بود

در ايـن دوره بخـشي از . از بافت قديمي شهر كه مناسب عبور و مرور و وسايط نقليه جديد نبود، تخريب گرديدنـد اين اقدامات به دنبال ديـدگاه . بافت قديم براي احداث ميادين و تعريض خيابان ها به شكل چليپايي از بين مي روند

شد ليكن تغييرات كالبدي شهرهاي ايران از جمله بابـل در ايـن دوره آرام بـه شهرساز فرانسوي انجام » بارن اُسمان « . نظر مي رسد

):1340تاكنون ـ( بافت جديد، شتابان شهري-ج : اين سير تاريخي را مي توان به دو دوره طبقه بندي كرد

اصالحات ارضي تا آغاز انقالب اسالمي ) اول از انقالب اسالمي تاكنون) دوم اين دوره با تشديد تغييرات و تحوالت اقتصادي :1340ـ 1357حات ارضي تا آغاز انقالب اسالمي اصال) اول

در اين مرحله تاريخي با تقسيم كار جديد جهاني و تبديل شدن ايران همانند بـسياري . ـ اجتماعي كشور همراه است نتاژ و به دليل نياز به انتقال نيروي كـار از كشورهاي جهان به صادركنندگان مواد اوليه و سازندگان صنايع سبك و مو

سياسـتگذاري هـاي . و سرمايه از مناطق كشاورزي به حوزه هاي تازه صنعتي و شهري، اصالحات ارضي انجام شـد ناقص دولت در زمينه تقسيم زمين مهمترين عامل جدا شدن روستائيان بي زمين از آبادي ها شده و موجب مهاجرت

، دولت كه از اين پس وابستگي بـه درآمـدهاي كـشاورزي 1350ا افزايش بهاي نفت در دهه آنان گرديد، به تدريج ب


نفـت . نداشت، تنها منبع درآمد خود را در نفت مي بيند، لذا روابط ارگانيك بخش هاي اقتصادي نيز به هم مي ريـزد ه بر درآمد نفت و اهميـت دولت با تكي . مهم ترين عامل درآمد دولت او را به يك دولت روزي بخش تبديل مي كند

از جملـه در شـهر بابـل . روزافزون به بخش صنعت و خدمات، توجه اساسي خود را بر شهرها متمركـز مـي سـازد اقدامات عمراني و زيربنايي در زمينه احداث معابر، آب و برق، مراكز آموزشي متوسطه و دانشگاهي و مراكز درمـاني

از يك سو بـا . ديدي در اطراف محالت قديمي تر شهر احداث مي شود و بافت ها و محله هاي ج . صورت مي گيرد در حاشيه قرارگرفتن بخش كشاورزي و از سوي ديگر اقدامات نوسـازي و بهـسازي در شـهرها از طريـق صـنايع و

. خدمات، موجب تشديد مهاجرت روستاييان به شهرها مي گرددبراي كارمندان دولتي از جملـه آمـوزش و پـرورش، در اين دوره واگذاري زمين و احداث شهرك هاي مسكوني

. دادگستري، بيمارستان و دانشگاه و ساير مراكز اداري موجب توسعه كالبدي در بخش شمالي و غربي شهر مي شـود سـاخت و سـاز . رشد ساخت و سازهاي مسكوني توسط بخش خصوصي به گسترش كالبدي شـهر دامـن مـي زنـد

بـه . رك تند دست، مهدي آباد و اشيب، يادگاري هاي اين دوره هـستند بخش خصوصي در جهت غرب شهر در شه دولـت بـراي 1347در سـال . اين ترتيب اولين جدايي گزيني هاي اقتـصادي ـ اجتمـاعي در شـهر تبلـور مـي يابـد

سروسامان دادن به رشد و توسعه فضايي درون شهرها و جلوگيري از گسترش بي رويه شهر بـه سـوي زمـين هـاي با پياده شدن طرح مزبور و تعيين محدوده قانوني شهر، بهاي زمين و مسكن . دام به تهيه طرح جامع مي كند اطراف اق

ولي متأسفانه . در طرح جامع بابل محدوده شهر بوسيله احداث كمربندي تعيين مي گردد . افزايش فوق العاده مي يابد آيند رشد جمعيت قبل از اتمام پروژه كمربندي، ساخت به دليل واقع بينانه تهيه نشدن طرح جامع و درنظر نگرفتن فر

در اين دوره تاريخي شاهد ساخت و سازهاي بـي رويـه بـويژه در . و سازهاي بي رويه اين حلقه را نيز درمي نوردد بخش غرب و جنوب شرقي شهر به صورت قطاعي در اطراف كمربندي و محورهـاي ارتبـاطي بابـل بـه بابلـسر در

. آمل در جهت غرب، بابل به قائم شهر و ساري در جهت جنوب شرقي هستيمجهت شمال، بابل بهپديده مهاجرت وسيع نيروي انساني كه به دنبال اصـالحات ارضـي و عوامـل : از انقالب اسالمي تا كنون ) دوم

اسالمي ركودي در روستاها و سپس افزايش بهاي نفت و تغيير ساختار اشتغال كشور بوجود آمده بود، بعد از انقالب مالحظـه مـي شـود، ميـزان رشـد سـاالنه جمعيـت شـهر در دهـه ) 1(به اوج مي رسد، همچنانكه در جدول شماره

پـس از انقـالب اسـالمي رشـد سـاالنه . درصد اسـت 6/3 برابر با 1355ـ65 درصد و در دهه 8/3 برابر با 1345ـ55به شهر و از سوي ديگر به علت مهـاجرت از يك سو جذب روستاهاي اطراف . درصد بالغ مي گردد 9/6جمعيت به

روستائيان به شهرها در پي بدست آوردن زمـين و عـدم نظـارت هـيچ يـك از سـازمان هـاي ذيـربط بـر سـاختمان

سازي هاي بي رويه، شهر در امتداد خيابان هاي اصلي بويژه كمربندي و حول سـه محـور ارتبـاطي شـهر گـسترش ط جنگ و عدم سرمايه گذاري در بخش صنايع و طرح هاي زيربنـايي ملـي از ليكن به دليل شراي . روزافزون مي يابد

يك سو و طرح هاي جامع كه با تكيه بر اطالعات آماري نامطمئن و در شرايط نبود طرح هـاي بلنـد مـدت توسـعه حجم اقتصادي ـ اجتماعي براي تعيين الگوي اشتغال جمعيت كنوني و آينده تهيه شده شده اند، موجب پيشي گرفتن

عظيم نيروي كار نسبت به فعاليت هاي صنعتي و توليدي از سوي ديگر شده و مشاغل غيررسـمي و حاشـيه نـشيني بيـشترين سـاخت و سـازهاي 1360مالحظه مي شود كه در دهه ) 3 و 2(با توجه به نقشه شماره . گسترش مي يابد


ساكنان اين منطقـه روسـتاهاي جنـوب مبدأ اصلي مهاجرت غالب . مسكوني در بخش جنوبي شهر مشاهده مي شود يكي از داليل گسترش فـضايي . شهر بابل بوده است كه منجر به توسعه بافت هاي پراكنده و حاشيه نشين شده است . اين منطقه اهداي زمين از سوي دولت به نهادهاي جديد بعد از انقالب اسالمي است

و نرخ رشد آن1365-1385 جمعيت شهر بابل در طي سالهاي –) 1( جدول شماره ) *درصد ( نرخ رشد جمعيت 1385 1375 1365 سال

1365-1375 1375-1385

4/2 2/3 201335 158346 115320 بابل

-2/3 65/1 2920657 4028000 3419346استان مازندران

6/1 49445010600550007047284696/1 كل كشور محاسبات نگارنده * 1385، 1375، 1365سالهايسرشماريهاي عمومي نفوس و مسكن : ماخذ

1385 تا 1335جمعيت شهر بابل و نرخ رشد آن طي سالهاي –) 2( جدول شماره

محاسبات نگارنده* مركز آمار ايران – 1385 تا 1335سرشماري نفوس و مسكن سالهاي : ماخذ

از . مسأله ديگر پيوستن برخي از روستاها به شهر در پي توسعه فضايي بابل و گسترش محدوده قانوني آن اسـت در شرق شهر، روستاي كتي در بخش جنوب شـرقي جمله روستاهاي كمانگركال در جنوب شهر، روستاي حيدركال،

. بابل در امتداد جاده بابل به ساري از اين نمونه هستند كه بر تركيب و بافت اجتماعي و فضايي شهر تأثير نهـاده انـد در پي طرح هاي جديد وزارت مسكن و شهرسازي براي گسترش ساخت و سازهاي آپارتماني و تهيه مسكن بـراي

، در بخـش غـرب شـهر )شهرك افق، شـهرك دانـش (هرك سازي هايي در بخش شمالشرقي شهر متقاضيان شاهد ش بـراي مثـال . ضمناً بافت اجتماعي شهر نيز در اين بخش ها در حال تحول مي باشـد . هستيم... و) شهرك فرهنگيان (

ـ شين شـهر شهرك افق و دانش در سمت شمال شرقي شهر تقريباً در مجاورت مناطق روستايي و محالت متوسـط نبوده، با احداث اين شهرك ها بافت منطقه فوق در حال تغيير از منطقه اي روستانـشين و متوسـط بـه سـوي منطقـه

به سـمت كمربنـدي بابلـسر، 9 و 8 و 7در بخش غربي وشمالغربي شهر نيز در خيابان هاي توحيد . درجه يك است ش شهر به دليل نزديكي به رودخانه بابلرود و پـايين اين بخ . شاهد ساخت و ساز گسترده طبقه پر درآمد شهر هستيم

چون رودخانه به صورت زهكشي طبيعي عمل كرده و مانع از باال آمـدن سـطح آبهـاي (بودن سطح آبهاي زيرزميني از يك سو و وقف نبودن اراضي فوق از سوي ديگر در زمره گرانتـرين زمـين هـاي واحـدهاي ) زيرزميني مي گردد

ر مي آيند، به تدريج طي اين دهه ها طبقه پردرآمد از بخش مركزي به سوي شمال غربي شـهر مسكوني شهر به شما ) 82 :1379نصيري، .(در حال انتقال هستند

) *درصد ( نرخ رشد 1385 1375 1365 1355 1345 1335 سال

45-3555-4565-5575-6586-75 4/2 2/3 41/5 4/3 36194499736805911532015834620133528/3جمعيت


:نتيجه گيريبررسيهاي انجام شده بر روي بافت مكاني شهر بابل بيانگر آنست كه محيط فيزيكي طبيعي عنصر عمـده سـازنده

ري كه در آن محيط و بافت مصنوع شكل گرفته است، بـه هـر حـال شناسـايي و فضاي شهري است و نخستين بست پذيرش تأثير طبيعت بر كيفيت هاي فيزيكي و اجتماعي فضاي شهري، نبايد با جبرگرايي محيطي اشتباه گرفته شـود،

برخـي مشخص است كه . كه اصل اوليه اش تأكيد براين نكته است كه محيط، خط سير كنش آدمي را كنترل مي كند از كيفيت هاي محيط شهري نتيجه تعامل ميان كنش انسان و فضاي فيزيكي طبيعت هستند، فرآيندهاي اجتمـاعي، در

بدين ترتيب، جنبه هاي ويژه فـضاي . طول زمان، فضاي انساني را با كنش متقابل با اين فضاي طبيعي، خلق كرده اند صيصه اجتماعي مردمي كه آن را اشغال و دگرگون كرده انـد انساني، با برهم كنش ميان ويژگيهاي فضاي طبيعي و خ

از : كنش متقابل ميان جوامع انساني و محيط طبيعي، مي تواند به دو شكل، فضاي شهري را متأثر كند . تعيين مي شود يك سو، فضاي طبيعي بركيفيت هاي فيزيكي و اجتماعي فضاي انساني اثر دارد، و از سوي ديگر، جوامع انـساني بـا

مي توان در طول تاريخ در شهرها، تـأثير طبيعـت بـر كيفيـت هـاي . توسعة فضاي شهري بر طبيعت تأثير مي گذارد مخصوصاً عناصر اوليه ايي چون بافـت قـديمي شـهر، بـازار، مـسجد جـامع، . فيزيكي فضاي شهري را مشاهده كرد

رودخانه و زمينهاي زراعـي بـوده اسـت، مساكني كه با معماري خاص گوياي شرايط اقليمي، توپوگرافي، منابع آب، با توجه به مطالب فوق مـي تـوان چنـين .بنابراين فرم و بافت مصنوع مي تواند بسته به شرايط بستر طبيعي تغيير كند

اذعان داشت كه تنوع در فرم فيزيكي و كيفيت طبيعي شهر بابل به نوبه خود بر كيفيـت فـضاي شـهر تـأثير گـذارده يعي از شهر به تبعيت از توپوگرافي و اراضي زراعي و رودخانه بابل رود شكل گرفته است، بطوريكه بخش وس . است

در نتيجه فرضيه اول كه مبتني بر تأثير بافت مكاني و طبيعي در روند توسعه كالبدي شـهر بابـل اسـت، بـا تكيـه بـر

ري هـسته اوليـه و عناصـري نقشه هاي موجود، تصاوير هوايي و ماهواره اي و نيز بررسي اسناد تـاريخي شـكل گيـ .كالبدي را به تبعيت از عوامل طبيعي اثبات مي كند

تحقيقات انجام شده همچنين نشان داد كه در سطح شهر بابل فضاها و بافتهايي نيز وجود دارد كه فضاهاي خلـق آن جـاي شده هستند، اين اليه هاي مصنوع، اشكال اجتماعي هستند، كه فضاي طبيعـي را دگرگـون سـاخته و روي

بدين ترتيب . گرفته اند و با گذشت زمان بافتهاي متراكم و فشرده شهر را ايجاد كرده و فضاي شهر بابل را ساخته اند اسـت، » محـصولي از زمـان « شـهر . شهر، پديده اي اجتماعي ـ مكاني است، با بعدي زماني كه ذاتي، اما مرئي است

.»فرآيندي است تاريخي«و بدين علت خود » در برگيرندة تاريخ« ، »خلقتي است تاريخي«. همانگونه كه قبالً اشاره شد، سير تاريخي شكل گيري بافت فضاهاي خلق شده در شهر بابل قدمتي طوالني دارد

تاريخي بودن بافت شهر بابل را مي توان با نظر به بافت هسته مركزي مشاهده كرد، كـه عمـدتاً در مكانهـايي شـكل با مختصر گذري در شهر مي توان مـشاهده كـرد كـه نـسلهاي . ناتي را در اختيارش نهاده است گرفته كه طبيعت امكا

نوع بافت خود گوياي . متعددي آمده و رفته اند و هر يك با توجه به نظرات، تجربيات بافتهايي را برجاي گذارده اند . شده استميزان اسارتش در طبيعت است، به نحويي كه اين اسارت به مرور زمان كم رنگتر

بررسي بافتهاي جديد شهر بابل در عصر معاصر خود بيانگر اين واقعيت است كـه اشـكال متفـاوتي از سـبكهاي پديدار شده اند، به نحوي كه بافت شهر را فرآينده هاي تاريخي، ... معماري به تبعيت از عادات فرهنگي، اقتصادي و


اين بافتها جداي از تأثيرگذاري طبيعت و عمـدتاً بـا اقتبـاس از در دهه هاي اخير . فرهنگي و اقتصادي رقم زده است ... طراحي بافتهاي جديد شهري شكل گرفته انـد، كـه نمونـة بـارز آن شـهركهاي نوبنيـاد افـق، دانـش، فرهنگيـان و

مي باشد، بنابراين مشاهده مي شود كه طرح هاي عمراني دولت در قالب طرح هاي وزارت مسكن و شهرسـازي بـه لذا فرضيه دوم تحقيق نيز . بارزي در شكل گيري بافت شهري بابل بويژه در دهه هاي اخير تأثيرگذار بوده است نحو

با بررسي طرحهاي عمراني انجام شده در دوره قبل و بعد از انقالب، نقش اين طرحها را در توسعه بافت مكاني شهر .بابل به اثبات مي رساند

)راهبردهاي طراحي و ساماندهي بافت شهر بابل (پيشنهادات و ارائه راهبردها

پيشنهادها و راهبردهاي طراحي و ساماندهي بافت شهر بابل را مـي تـوان در چنـد با توجه به بررسيهاي گذشته، طراحـي فـضاسازي و منظـر سـازي، طراحـي طراحـي كالبـدي، طراحـي عملكـردي، : زمينه اصلي طبقه بندي نمود

.)كيترافي(دسترسيها و حمل و نقل ايجاد ابعاد و اندازه متناسب با اندازه شهر براي استخوانبندي و بافت اصـلي آن ضـرورت دارد، :طراحي كالبدي

مـي پيـشنهاد .به نحوي كه دامنه تاثير آن آنقدر قدرت گيرد كه هدايت و كنترل توسعه شهر را در آينده بدسـت آورد به صورت هماهنگ و متعادل يا مشابه، طراحي و ساماندهي شود فرم و الگوي بافت اصلي شهر با فرم و الگوي شهر

فرم و الگوي بافت اصلي نبايد هيچگاه كامل و بسته تلقي شود، بلكه بايد از الگوهايي استفاده نمـود كـه آمـاده . شودشـد كـه الگو بايد بـه صـورتي با . پذيرفتن انعطافهاي زياد در زمينه فضايي و كاربري بوده و قابليت رشد داشته باشد

توســعه كالبـدي بـه صــورت تـصرف فـضا از ســوي داخـل بـه خــارج . توسـعه در جهـات مختلــف ممكـن شـود

طـرح و .يا لغزيدن تدريجي و پيشروي طولي محور و راسته هاي اصلي مي تواند پيش بيني شـود ) توسعه عرضي ( فـضاهاي .جديد مطلـوب باشـد فضاها و عناصر جديد با تغييراتي در بافت قديمي همراه گردد به نحوي كه تركيب

. با عملكردهاي مناسب يا فضاهاي بـاز طراحـي شـده برطـرف گـردد ) قديم، ميانه، جديد (خالي و مخروبه در بافت .اهميت عملكردي هر عنصر، مبناي تعيين ابعاد، اندازه و تناسبات آن قرار داده شود

ي شهر، برخي عملكردهاي موجود تثبيت و پيشنهاد مي شود در احياء و ساماندهي بافت اصل :طراحي عملكردي بـا همزمـان منطقي و يدر ساماندهي عملكردها، كليه فعاليتهاي شهر در ارتباط .برخي عملكردهاي جديد ايجاد گردد

نچه جزء بافـت اصـلي شـهر محـسوب مـي شـود، بايـد آساختمانهاي مجاور در شبكه اصلي و .گيرديكديگر قرار تمانهاي مهم و كاربريهاي خاص، با طرح ويژه و نحوه قرارگيري از ساير سـاختمانها ساخ. ساختمانهاي عمومي باشد

تفـاوت و . كيد بر چند ساختمان خاص، تمركز بصري بوجود آيـد تأكيدي بر اهميت آنها شود و با أ ت ،متمايز گرديده انتهاي محورهاي اصلي در ابتدا و .تباين فوق براي ايجاد تنوع بيشتر بوده و به تقويت هويت مجموعه كمك مي كند شاخه هاي فرعي آن به نقاط مهـم مجموعه عناصر اسكلت اصلي شهر ترجيحاً پايانه ها و مبادي ورودي شهر بوده و

ي سبز با كاربريهاي مختلف تفريحي، ورزشي، فرهنگي مي تواند جزء عناصر هافضا .درون ناحيه اي شهر منتهي شود . شده و براي ايجاد پيوستگي فضايي بكارگرفته شوداستخوانبندي اصلي شهر در نظر گرفته

در طراحي فضاهاي ويژه بافت اصلي شـهر بايـد اصـولي كـه موجـب افـزايش : ها طراحي مرتبط با فضاسازي با حضور و حركت . محصوريت، تناسب و تباين فضايي، از آن جمله اند .كيفيت فضا مي شوند، در نظر گرفته شوند


) منحصر به فرد بودن(اصلي شهر بايد احساس تمايز اين فضا نسبت به ساير فضاهاي شهر در فضاهاي استخوانبندي ثيرات متقابل كالبد و عملكردهاي واقـع در آن أاين امر ناشي از ت . و ويژگي آن نسبت به ساير شهرها، در خاطر بماند

. آيدبوده و با استفاده از عناصر و جزئيات خاص كالبدي بكار رفته در فضا، بدست ميــه هــاي ترافيكــي دســتورالعملها ــه كمــك سيــستم هــاي حركتــي ، شــكل و :طراحــي دسترســيها و جنب ب

حوزه هاي تاثير اسكلت شهر و اندازه آن را مي توان تعيين و تحديد كـرد كـه بـا شـدت اسـتفاده و ميـزان اهميـت حصر به فـرد مـي باشـند، شهري كه من -به واحدهاي معماري .بخشهاي مختلف بافت به صورت متغير عمل مي كند

تامين حركت سريع سواره در اطراف بافت اصـلي شـهر و بـدون قطـع بافـت آن، .بايد دسترسي مستقيم فراهم شود .امكان ساخت توقفگاه هاي عمومي در اطراف خيابانهاي پيرامون اسكلت اصلي شهر بايد فراهم گردد .ضرورت دارد

برقـراري ارتبـاط مجموعـه . پياده موجود در شـهر بايـد بهـره جـست از احداث شبكه پياده جديد در تلفيق با شبكه .استخوانبندي اصلي شهر با محله ها و وروديهاي اصلي شهر، ضرورت دارد

در صـورت ضـرورت، .در محدوده اسكلت اصلي شهر، بايد سعي گردد، ترافيك سواره به حـداقل كـاهش يابـد آن كامالً مجزا و تعريـف شـده باشـد و حـق محورهاير بايد عبور سواره از داخل محدوده استخوانبندي اصلي شه

.باشدتقدم در پيوستگي مسير عبور پياده

منابع .تهران نور، اميپ دانشگاه انتشارات ،ييروستا اقتصاد : )1374( نيحس ش،يآسا .1

. جغرافياي طبيعي شهر، نشر سرا، تهران:)1379(آزيتا ،رجبيمحمدرضا و , اصغري مقدم .2

ران،يـ ا ياجتماع و ياقتصاد توسعه يها برنامه نيتدو در -يشناخت روش يتنگناها : )1378(يحمدتقم مان،يا .3 .148-147 شماره ،ياقتصاد و ياسيس اطالعات

، يشهرساز و مسكن وزارت ابداع، و طرح مشاور نيمهندس :)1382(بابل شهر جامع طرح در نظر ديتجد .4 .تهران

.ت همايش تخصصي بافتهاي شهري، تهران مجموعه مقاال:)1376(توفيقي، مسعود .5

برنامـه نـد يفرآ در ييروسـتا بخش توسعه و ياقتصاد گاهيجا يابيارز و يبررس : )1377(يمحمدهاد ، چمران .6 .تهران, اول جلد ران،يا در توسعه يزير برنامه سال پنجاه شيهما مقاالت مجموعه ،يمل توسعه يزير

، ياقتـصاد و ياسيس اطالعات ،ياسالم انقالب از بعد دوره در نرايا ياقتصاد تحوالت :)1371(يعل ،يديرش .7 .66و65 شماره

.تهران ،ين نشر ران،يا اقتصاد :)1367(ميابراه ،يرزاق .8

جهاد يمركز دفتر اول چاپ شهر، ياجتماع ياكولوژ شهرها، ياجتماع يايجغراف :)1365(نيحس ،ييشكو .9 .تهران ،يدانشگاه

، ياقتـصاد و ياسـ يس اطالعـات ماهنامـه ، رانيـ ا در يا منطقه يزير مهبرنا گاهيجا :)1376(محمد ،يخيش . 10 .122و121يها شماره


. كارگاه برنامه ريزي شهري، دانشگاه علم و صنعت ايران، تهران:)1386(شيعه، اسماعيل . 11

وزارت ران،يا در ينيشهرنش ابعاد و روند راهبردها، ها، استيس : )1365( كاظم ،يكازرون و محمد زاده،يعل . 12 .تهران ،ياجتماع و ياقتصاد مدارك مركز بودجه، و برنامه

طراحي فضاي شهري، ترجمه فرهاد مرتضايي، انتشارات شركت پـردازش و برنامـه :)1379(علي,مدني پور . 13 .ريزي، تهران

يسـالها بودجـه، و برنامـه سـازمان بابـل، شهرسـتان مـسكن و نفوس يعموم يسرشمار ران،يا آمار مركز . 141335،1345،1355،1365،1375،1385.

ساخت اكولوژيك شهر و ارتباط آن با سياست گذاريهاي دولتـي و آسـيب هـاي :)1379( معصومه ،نصيري . 15 .بابل، پايان نامه دانشگاه تربيت مدرس، تهران: شهري پژوهش موردي

16. Mukoko, samba (1996):Viewpoint on sustain able urban development in sub - saharan Africa ,Journal of cities, vol B,No4, p 185.

.

رﺎﻛﺰﻴﻫﺮﭘ ﺮﺒﻛا ﺮﺘﻛد...

Documents