الف

ترجمه کتاب النقد األدبی و تطوره فی األدب العربی

43تا 7صفحات

استاد: دکتر امام زاده

دانشجو: شورانگیز تنها

ارشدکارشناسی–رشته: نهج البالغه

دانشگاه پیام نور استان تهران

1

فهرست

صفحه...................................................................................................................................................................................موضوع

3...................................................................................................................................................................................مقدمه- 1

4...........................................................................................تفصل اول: نقد و معانی آن و ارتباط آن با دیگر تحوال- 2

4...............................................................................................................................................................................نقد لغت- 3

4.........................................................................................................................................................................اصطالح نقد- 4

5....................................................................................................................................................................نقد نمودن نقد- 5

6....................................................................................................................ارتباط نقد با تحوالت سیاسی و اجتماعی- 6

7.....................................................................................................................................................................عصرهاي ادبی- 7

10............................................................................................................................فصل دوم: نقد ادبی و عصر جاهلیت- 8

10.......................................................................................................................................................................ادب جاهلی- 9

10........................................................................................................................عوامل پیشرفت ادب در عصر جاهلی-10

12.............................................................................................................................................نقد ادبی در عصر جاهلی-11

14...............................................................................................................................جاهلیدالیل وجود نقد در عصر-12

15........................................................................................................................................طبقات شاعران در جاهلیت-13

..............................................................................................................................................................تقسیمات جاحظ-14

15..................................................................................................................................معیار نقد شعر در عصر جاهلی-15

17............................................................................................................................................در نقد جاهلی» مفاضله«-17

18...............................................................................................................................فرصت نقد ادبی در عصر جاهلی-18

18................................................................................................تأثیر نقد در تثبیت زبان و ادبیات در عصر جاهلی-19

21.......................................................................................................................................................................فصل سوم-20

21...................................................................................................................................................................عصر اسالمی-21

22...............................................................................................................................عر در صدر اسالمدالیل ضعف ش-22

2

23...............................................................................................................................................نقد ادبی در صدر اسالم-23

24..........................................................................................................................................جایگاه قرآن کریم در شعر-24

25..................................................................................................................................موضع رسول خدا(ص) در شعر-25

28...................................................................................................................................موضع خلفاي راشدین در شعر-26

30..................................................................................................................................................موضع صحابه در شعر-27

32..................................................................................................جایگاه و موضع شاعران در شعر و آراء نقدي آنها-28

3

مقدمه

االدب العربی توسط دکتر علی صابري تألیف و توسط سازمان سمت در سال کتاب النقد االدبی و تطوره فی

به زیور طبع آراسته شد.85

واحد براي رشته نهج البالغه در مقطع ارشد انتخاب گردید که به 2این کتاب به عنوان یک منبع درسی در

نیز به این جانب 43تا 7صالح دید استاد عزیزم جهت ترجمه بین دانشجویان تقسیم گردید و صفحات

محول گردید که امیدوارم مورد پذیرش استاد و استفاده دوستانم قرار گیرد.

4

فصل اول

نقد و معانی آن و ارتباط آن با دیگر تحوالت

(عملیات بانکی) و آن یک » نقد یا انتقاد یعنی صرافی نمودن پول«کلمه نقد گرفته شده از نقد در لعت: اصل

است.عملیات تشخیص پول

نقد پول و غیره یا نقد نقد و انتقاد در فرهنگ لغت به معناي تشخیص پول و بیرون آوردن ناخالصی آن است.

و نقادي یعنی تشخیص دادن و مشاهده نمودن تا خوب و بد آن را بشناسد. مراد از نقد در این معنی

در اصطالح جدید است. از تشخیص بین خوب و بد است. چه بسا این معنی نزدیکترین معنی به کلمه نقد

جمله موارد نقد انتقاد کالم و سخن یعنی عیب آن را آشکار نمودن است، همان گونه که در سخن ابی

الدرداء آمده:

اگر نقد کنی مردم را، آنها هم تو را نقد خواهند کرد، اگر آنها را به حال خود واگذاري آنها ترا تک خواهند «

از جمله معانی دیگر نقد که مناقشه ». نی آنها نیز مقابله به مثل خواهند کردنمود و اگر آنها را مسخره ک

یعنی کارش مناقشه کردم.» نقد کردم فالنی را«شود: است، گفته میکردن هم به همین معنا آمده

د نقد النثر، نقد شعر، نق«یابیم الفاظی مثل اگر جستجو نمائیم در کتابهاي قدیم کلمه نقد را هر آیینه می

گونه که هاي ادبی قبل از بوجود آمدن فرهنگ لعت. همانشناسد آنرا کتابدر اصطالحاتی که می» ادب

نام گذاري نمود. و نقد نثرو دومی را نقد شعرهـ) دو کتاب را تألیف اولی را 337قدامۀ بن جعرفر (ت

-نامه الشعر و نقده و عیوبهالعمده فی معرفه صناعهـ) نام کتابش را 456همچنین ابن رشیق قیروانی (ت

هـ) و غیر آن ذکر شده است.371آمدي (ت الموازنهگذاري نمود و لفظ نقد و نقاد در کتاب

اصطالح نقد

اصطالح نقد داراي تعاریف مختلفی است، که در آن نزدیکی بسیاري در معنی لغوي و اصطالحی مشاهده

نمائیم. و آن:می

و ادبی و تحلیلی آنها طوري که براساس علمی استوار باشد.هنر مرتب نمودن کارهاي هنري- 1

5

جستجوي علمی در متون ادبی، از حیث مصدر ریشه و مبانی آنها، صحت متن، پیدایش قرائت، - 2

صفات و تاریخ آن.

هاي پژوهش و گزاري متن و داوري در مورد آن از بعد ادبی، هنري با در نظر گرفتن شیوهقیمت- 3

تحقیق.

یابیم که این دو با یکدیگر اختالف زیادي ندکی دقت نمائیم در هر دو معنی لغوي و اصطالحی نقد، میاگر ا

ندارند. پس همانا نقد ادبی همان بررسی آثار ادبی و داوري در مورد زشتی یا زیبایی آن است بنابراین

جدا نمودن خوبی از زشتی گذاري شده یعنیبرطرف نمودن و خالص کردن عناصر زیبایی که به اثر ادبی نام

آن است.

همان گونه که بیان شد نقد لغتی است براي تشخیص پول و دیدگاهی براي شناخت خوبی از بدي است،

شود.پس در هر دو لغت اصطالح معنی، جستجو، مقیاس، داوري و تشخیص دیده می

گوید:چنانکه میهـ) هر دو معنی را در کالمش جمع نموده و 385صاحب بن عباد طالقانی (ت

کند. پس این را فرستادم در گونه که صراف پول را صرافی میچه بسا شعر را نقد کردم، همان

حالیکه معانی و الفاظ آن دست نخوره بود.

گونه که عبدالقاهر جرجانی این معانی را در گفتارش آورده:همان

نباشد، ما مشاهده وقتی که نقد دینار بر غیرصراف سخت است، چگونه نقد کالم سخت

نمودیم که بین روح، جسم در اشعارت تفاوتی قائل نشدي. (یعنی قدرت ارزیابی آن را

)ینداشت

نقد نمودن نقد

شود و گسترش همانا که نقد نوعی از انواع روشهاي نظري در ادب است، که در موارد مختلف دگرگون می

دگاهش را در موضوعاتی که فرا راه ادب از مثبت یابد با گسترش تصمیمات بشري در ادب، پس نظر و دیمی

نماید، پس نقد از این نگاه یعنی ادب که نگاه در ادب دارد، او را تحلیل و استوار و منفی وجود دارد روشن می

نماید.کند و نظرش را در مقایسۀ ناقد و تعبیرش را در این زمینه روشن میمی

6

ش بمعنی ادب باشد، پس خود نقد نیز نیاز به آموزش، تحلیل و همانا اگر ادب موضوع نقد باشد و نقد خود

سازماندهی دارد، همانگونه که نیاز به استدالل عقلی و تجربی بر راه و روش صحیح و درست نقدي دارد، پس

ایم.و این همان روشی است که ما در این کتاب برگزیده» نقد نمودن نقد«نقد به این معنا یعنی

ن جا به نکته مهمی اشاره نماییم، قبل از اینکه در مورد نقد گفتگویی کنیم، آن که نقد با دوست داریم در ای

کند و فقط در مورد ظواهر طبیعی و کشف قوانین طبیعی علم کامال متفاوت است، زیرا علم در اشیاء نظر می

کند، تا برتري بین ارزش کند در حالیکه نقد فقط در مورد ارزش و به ظواهر این پدیده نظر میراهنمایی می

کند، به عبارتی نقد و زمان مثال بین بزرگی و دوري موضوع تشخیص و نسبت به زشتی و زیبایی آن داوري

دیگر، بین خیر و شر آن حکم نماید و همچنین بین حق و باطل آن داوري نماید. بنابراین موضوع نقد همان

ها در نزد یا هنري یا اجتماعی آن است. همانا که این ارزشزیبایی یا اخالقی هبحث از ارزشهاست، از ناحی

شوند تفاوت آن سنجیده میههایی است که این ارزشها بوسیلناقد و محیط آن برحسب معیارها و مقیاس

دارد.

پیوند نقد با تحوالت سیاسی و اجتماعی

موضوع اشاره نماییم و آن عصر ادبی و ما این مورد را برگزیدیم تا قبل از بررسی نقد و روش تحول آن به این

نزد مورخین ادبی است.

پس روش ما در این جا بررسی کردن روشهاي تاریخی، جغرافیایی، و اجتماعی و ادبی و سیر تکامل آن با

باشد.یکدیگر می

هاي حکم از یک زمان به زمان دیگر و از ناقدي به ناقد دیگر تفاوت است. به خاطر اینکه که در مقیاس

هاي نقد نیاز به فهم دقیق و شناخت محیط، زمان و مکان درست که روش نقد، خصوصیات نقد و جهتب

محیطی که در گونه که نیاز به شناخت تحوالت فکري و فرهنگی و سیاسی و اجتماعی رشد آن دارد. همان

آن بوجود آمده، دارد.

سریعتریننقددیگرجهتیازو–دارد اش چون این موضوع ارتباط محکمی با تحوالت محیط بوجود آورنده

وتحوالتدرادبیحرکتیکآنو. استبودهبدورخموديوسکونازوحرکتترینقدیمیوانسانیعلوم

7

علومازتحولشوتغییرنقددیگرطرفاز. [استرسیدهجایگاهاینبهاهدافورنگهاتغییرباودگرگونیها

مجدد از همه دورتر]ت و ثباجهتازواستبیشترانسانی

عصرهاي ادبی

عصرهاي پنج گانه ادبی:

م622–عصر جاهلیت: از نیمه قرن پنجم میالدي - 1

عصر اسالمی:- 2

)م661(هـ41–عصر صدر اسالم: ظهور اسالم

)م750(هـ132–م) 661هـ (41عصر اموي:

عصر عباسی:- 3

هـ232-132عصر عباسی اول

هـ334- 232عصر عباسی دوم

هـ447- 334عصر عباسی سوم

هـ656-447عصر عباسی چهارم:

م) [از انتهاي دوره عباسی ترکها روي کار 1789-1258هـ (1213-656عصر انحطاط: (عصر ترکی) - 4

آمدند و انحطاط ادبیات عرب است]

...م)-1798... هـ (-هـ 1213عصر جدید: (عصر رشد)

ا تاریخ سیاسی و اجتماعی دارد. بتحقیق تاریخ ادبی و مقایسۀ سیاسی همانا که بحث ادبی ارتباطی دقیق ب

اند. بنابر حسب مواردي از دگرگونیهاي و تحوالت سیاسی و اجتماعی آن را به پنج زمان اصلی تقسیم نموده

اند، گرچه بعضی از مورخین ادبی این تقسیمات را قبول ندارند. لیکن امت عربی و اسالمی به آن رسیده

باشد.ه این تقسیمات قابل قبول در نزد بیشتر مورخین ادبی میهمیش

8

الفصل الثانی (بخش دوم)

جاهلیدوراننقد ادبی در

ها در نیمه قرن ل عدنانیها از یمنیالگونه که گفته شد با استقعصر جاهلیت: (شروع عصر جاهلیت)، همان

سال ادامه داشت در 200سال تا 150دودا پنجم میالدي شروع و تا پایان ظهور اسالم ادامه داشت، و ح

باشد که شعر جاهلی به ما رسیده است.حقیقت این همان زمانی می

هاي کردند و اغلب زندگی آنان ساده و ابتدایی و در قبیلهدر این برهه از زمان زندگی میکهبه تحقیق اعراب

که آنها را دور یکدیگر جمع نه ملیتی مختلف که نه داراي سازمانی روشن و درخشان و نه کشوري واحد و

و هیچ سازمانی نداشتند، مگر همان مجتمع اولیه و ابتدایی که بر رابطه خویشاوندي استوار بوده نماید

ی، یصحراخشک طبیعت .ریاست آنها را بر عهده داشتند،همانگونه که ریش سفیدان و بزرگان قبیله و قوم

عربی دارد. همانگونه که این یار در شدت و خشونت اخالق انسانبسکه مملو از ترس و خطر است تأثیري

از جهتی آمادگی زندگی و حیات زندگی شهر نشینیطبیعت غیر قابل کشت، و غیرسازگار با زندگی در

اي به منطقه دیگر برحسب فصلها فرهنگی نداشت آنها مجبور بودند براي جستن و یافتن غذا و آب از منقطه

ل کوچ باشند و از سوي دیگر این انسان زندگیش دائما در جنگ و دفاع از قبیله و آبرویش بود. و دائما در حا

اش از نظر نژادپرستی داشت که آن را یک قداست به این عرب صحرانشین ارتباط محکمی بین خود و قبیله

است که هویت، آزادگی شود. او عقیده داشت که این قبیله آورد که نزد هیچ عرب دیگر دیده نمیحساب می

مختلفی با یکدیگر داشتند. اما گویش هاهجهلکند، طبیعی است که قبایل مختلف و حیات آنها را تضمین می

کرد.قریش بود که در محیط جاهلیت آن زمان حکمفرانی می»لغت فصیح«این

االدب الجاهلی (ادب جاهلی)

ه در این مدت زمان طوالنی به آن چنگ زده است و آن اما ادب جاهلی، همان بوجود آورندة تفکري است ک

ریزي او در زندگی اجتماعی، دینی، عقلی به دو راه نتیجۀ عاطفی بودن انسان جاهل عربی است که در برنامه

9

و این دو راه از بارزترین مظاهر فرهنگ جاهلیت و داشت بهو روش و نزدیک به یکدیگر یا با نثر و یا با شعر

ممکن است وشود میمشاهده . اگر خوب دقت کنیم در آثار ادبی موجودبه شمار می آیدادبیبرترین ارزش

، در صورتیکه این فرهنگی بدست آمده از یک فرد یا افرادي بدست آمده ينتیجهخاص به دستادعا کنیم

وان گفت که تنمیالبته؛اندتالش نسلهایی است که پی در پی در رشد آن شریک و سهیم بودهنتیجه ي

، موجود و متصور آن دوره که آثار شعري چرا، استشکل گرفتهخاصزمانیادبیات جاهلی در یک برهه ي

از نظر لفظ، است ، چهاکنون به نهایت کمال رسیده،نیست، این حرکت فکري انسان عربی بخصوص شعر

چه گذشته بیش از یک قرن و یا دو قرن، ،هاي فکريبر نتیجهکهداللت دارد بر آنقافیه و اینیامعنی و

نیز اشاره می کند در اینجا نیاز به مرور آن نداریم .جرجی زیدان رفت ؛طور که اشاره هماناست و

عوامل تقدم االب فی العصر الجاهلی

جاهلی)دوران(عوامل پیشرفت ادب در

ه انسان عربی بر کوشش و مهارتش اهمیت دارد همان عواملی است کدر این فرصت بدست آمده، آنچه

یاري نموده، آن نکات مختلفی است که آن را کامل توضیح خواهیم داد.

گردیده در مورد مشورت و یا حل اختالف هایی که بین افراد یک قبیله و یا قبایل دیگر منعقد میجلسه- الف

ه است .بر سخنان رسا و بلیغ استوار بوداین جلساتيهو پایان درگیریها و هم

ها جهت بردن پیامها بین پادشاهان و بزرگان بود در مناسبتهاي مختلفی که نیاز به ارسال هیئتها و پیک-ب

.فرستادندسوي آنها میه ترین آنها از نظر لحن و سخن بفصیحترین افراد و روشن

نمودند.نشینی که برپا میمجالس شبانه و شب-ج

ها و اقوام گوناگون، و هر کدام از اینها در پی رسیدن بان در میان قبیلههمخوانی و رغبت طبیعی بین ادی- د

.شوددر بین تمامی قبایل اثر آن مشاهده میکههاي ادبی هاي رفیع در تمامی زمینهبه قله

نمودند و این بازارها در آن ها براي خرید و فروش برپا میبازارهاي تجاري که اعراب در بعضی از ماه- هـ

-مکه بوده که در ماه ذيدر مجاورتبازار عکاظ هامشهورترین آنازبازار معروف بوده است که10ن به زما

.گردیده ده برپا میالقع

10

طبیعت این اجتماعات مباهات و افتخارشان در بالغت و فصاحت و ستایش شرف نژادي خویش بود شعر نزد

فتر عواطف، سنتها و افتخارات بوده استآنان ثبت و د

گوید:آنگونه که ابوهالل عسگري می

،توان گفت که شعرشناختن تاریخ، روزها و اتفاقات فقط در اشعار اقوام عربی میسر است، می«

.»و خزانه حکمت و آداب و علوم آنان استاال ایوان شعر االادب( ابن عباس )دیوان عرب است

گوید:جاحظ می

و شکلی از انواعاز نوعیش تالش و تکیه دارد بر هر امتی براي بقاي سنت و حفظ ارزشهای«

نمودند و در آن عصر به آهنگ اشکال و اعراب نیز در زمان جاهلیت براي بقاي خویش سعی می

.»آمد تکیه داشتنددار که دیوان آنها بشمار میشعري و کالم قافیه

همانا که آثار کند که بگوئیم دعوت میولی آنچه بدست ما رسیده از آثار ادبی از نظم و نثر پس از آن ما را

گردد به آن چیزي که ادعاسبب این امر چه بسا بر میه شعري که در دست ماست بیشتر از آثار نثر است و ب

آنچه که اعراب با سخنان خود سخن گفتند از زیبایی بیش از «کند، ابن شیق قیروانی در کتاب خود می

آنچه از نثر حفظ شده یک دهم است و از بین نرفت مگر یک دهم است،شعردار و سخنان زیباي آهنگ

انعکاس یافته دركصادقانه است که،آهنگ آن، بر ماست که مالحظه نمائیم که نتایج فکري همان آیینه

در تمامی شکلهاي زندگی عربی در آن برهه از زمان و در آن جایگاه معین و همانا که تمثیل محیط جاهلی

ه ها و استعارهاي شاعران و کنایههبیراستگوترین تصویر و در تشاستو شکل عواطف جاهلیبهترین تمثیل

ها و تشبیه کوه،هااست. مثل توصیف کردن تپهموجودهایشان دلیلی روشن بر اثبات این تصاویر صادقانه

می: منازلی که در ن ابی سلر و طرفه و لبید. زهیر بکوبی روي بدن، در اشعار زهیآثار از بین رفته دیار به خال

کوبی بر دستند.لاآن دو موضع وجود دارد گویا که آنها خ

طرفه بن العبد:

هایی است بر جامانده در آن مکان گویا خالهاي نمایان آثار باقی مانده براي خوله همان خرابه«

»باشد.شده در دست می

لبید بن ربیعه:

11

هاي خالی که در کند. حلقهلکوبی بر دست ظاهر میخالی که خالکوب با وسایل خایا تجدید «

».اي نمایان استروي آن رنگ خال سرمه

ادیب جاهلی ، بادیه و خشونت آن، ابرو باران و سیل و طوفان و برق و آسمان و ستاره و حیوان و ظواهر

-بدبختیراهاسختی،خشکسالی ،گونه که قحطی کند، همانکه در آن زندگی کرده توصیف میرا طبیعی

هاي زنان و ها و محملکند و از کوچ کردن اهل دیار و توصیف کاروان و کجاوهها و آثار و خانه را وصف می

وصف می کند .این خوي زندگی صحرانشینی

از نثر گفته شده و مشتمل بر اندکیهایی شعري است وآثار مهم ادبی که به دست ما رسیده، آن قصیدهاز

و مثلها و داستانهاست، بدرستیکه چیزي از آن به جز این که منتقل شده از عصر اسالمی ، حکمت گفتارها

.چیزي نمانده است از طریق روایت و آن هم بعد از فراگیر شدن وسایل نوشتاري

جاهلی)دورانالنقد االدبی فی العصر الجاهلی (نقد ادبی در

باشد، همان گونه که قد ادبی در ادبیات قدیم عرب میزند، ظهور نگام اول که بحث ما در مورد آن دور می

در آن نیست که این همآثار ادبی است و شکیمطالعه يقبال در مورد آن گفتگو شد، نقد ادبی در اصل:

کنیم نقد یونانی، قبل از افالطون وجود ، همان گونه که مشاهده میشده است علم در رفتار گذشتگان دیده

نقد نیز پیشرفت ،ن مورد نظرات غیرروشن و متفرقی وجود دارد، لیکن با آمدن افالطونداشته اگرچه در ای

را تألیف نمود و در مورد لغت و جناس شعري در ادب فن شعرکرد. پس از افالطون ارسطو آمد، و کتاب

استدهشدر کتاب ذکر ابیکوکمديوتراژديیونان قدیم در آن کتاب سخن گفته است و مواردي از قبیل

ممارست و تمرین گردیده و بعد از آن نیز تحوالت ،ها و در طول زمان جاهلی این موضوع. و اما در نزد عرب

او که بعنوان فاتح هـ231- 139آشکار گردید، در سال ابن سالم جمحیظهور بزرگی صورت گرفته تا

نامگذاري کرد، بعد از او ابوهالل عرافحول الشطبقاتمیادین نقد ادبی شهرت یافته بود و نام کتاب خود را

«در کتابش بنامهـ456-390گذاشت، سپس ابن رشیق القیروانی سرالصناعتینعسگري آمد: نام کتابش را

غیر و »المثل السائر«نام کتابشکههـ 637-558و بعد از آن ابن االثیر » مده فی محاسن الشعر و آدابهلعا

12

به قله رفیع »اآلمدي«بدستروشمندبسیاري از آنان ولی روش نقدگري هستند . از اینها افرادي زیاد دی

392- 290و القاضی الجرجانی (»الموازنه بین شعرا بی تمام و البحتري«رسید و او صاحب کتابخویش

، بعد از این به خاموشی گرایید نشاط و شادابی نقد» بین المتنبی و خصومهاطۀسالو« هـ) صاحب کتاب

محمد مندور و بعضی از ادبی تا ظهور عصر جدید و آنهم بدست دانشمندانی مثل طه حسین و العقاد و

ناقدین شعرادامه یافته است .

ادعا کنیم که وجود نقد بستگی بوجود ادب در بین هر قوم و امت و بعبارتی دیگر یمتوانو چه بسا اکنون می

جود دارد نقد هم وجود دارد. همانا که قصیده عربی و نقد عربی هرجا که ادب و؛نقد و ادب همزاد یکدیگرند

دیگر رشد نمودند. سپس با یکدیگر و در طول زمان یکی بر دیگري سبقت گرفتند و در محیط جاهلی با یک

همدیگر را تحت تأثیر قرار ،بینیم از رشد و بالندگی و کمالبراي رسیدن به آن چه که اکنون ما آنرا می

.دادند

الئل وجود النقد فی العصر الجاهلید

(دالیل وجود نقد در زمان جاهلی)

واضح و روشن گردید و مدت طوالنی را پشت سر گذاشت از زمانی بدون ........ قبلی» نقد«در ابتداء همانا

بدون با تکیه بر انفعال و تأثیرپذیري .که در آن روح فطري و مادي و سادگی و آزادگی در آن گسترش یافت

و جایگاه شاعر در شمنتقد بر آن تکیه زند و به استواري شعربتواناینکه در آنجا اصول و قواعدي باشد که

بین دوستانش شعرش را با اصول شعري به پایان برساند. بنابراین در نزد دوستانش معیار تشخیص شعر

داد. بعبارتی دیگر مثل این جمالت نبوده مگر ذوق سادة فطري عربی که شاعري را بر شاعر دیگر ترجیح می

و یا این شاعرترین مردم است و شبیه این عبارات.»این بزرگترین شاعر است«نمودند که اداء می

د بدست آوردن آن دانشیم .ما درصدکههمانا که اکنون نیاز داریم ثابت شود وجود این دانش اولیه

بر وجود شکلهایی از دانش در نزد عرب اگر چه ساده وکند، بدرستیکه آنجا دالیلی است که راهنمایی می

.»آویزان می کردن اشعاري که در زمان عرب جاهلیت در «باشد و نام آن المعلقات است. یعنی غیرهنري

یا» المعلقات«و آن چه داللت دارد بر نقد ادبی در ادبیات عربی قدیم، همان قصاید برگزیده و معروفی بنام

هاي بلند و برگزیده و زیبایی که یا السموط (قصاید سبع) و آن قصیدهبا آب طال ...........» اتالمذهب«

13

که بوسیلۀ آن بدرجۀ بزرگی و رسایی و کمال رسیده است و در قلبهاي افراد جاهلیت جایگاه بلند داشت،

ظیم در آوردن اشعار و گفتن فروختند و آن را براي سخنان دیگر ادیبان و شاعران و به تنفخر می

.شناختندقصیدهایشان گامی براي پیشرفت می

گذاري این قصاید و یا در نوشتن و یا در تفاسیر آن اختالف داشتند، همچنین در هر صورت منتقدین در نام

ن و تری. ولی شکی نیست که آنها اتفاق نظر داشتند که این قصاید بهترین و برگزیدهها در عدد و شمارش آن

ها باید از ناحیه علوم و دانش ادبی بوده و این نوع داوري کردن در مورد قصیدهدوران جاهلیمشهورترین در

.ایمگذاري کردهنامنقد ادب جاهلیباشد که بتوان آن را نقد کرد و ما آن را بعنوان

الطبقات الشعر عند الجاهلین

)اهلیتمردم عصر دوره ج(طبقات و جایگاه شاعران در نزد

هاي روش نقد در نزد عرب جاهلی، آن ترتیب شاعران و تصنیفمطالعات پژوهشهاآنچه داللت دارد بر وجود

-ثبت نمودههایشان هاي مختلف و آن هم از افکار و ارزشهاي نقدي است که منتقدین در کتابآنها در زمینه

القاب خاصی براساس همین تفکر نقدي هاي گوناگون واند، عرب جاهلی شعر را بر طبقات مختلف و با نام

بندي به شرح زیر است:کرد. این تقسیمبندي میتقسیم

آمیزد.و توانا: اوست که شعر زیبایش را با روایت زیباي شعري دیگران می................گزرشاعر ب- 1

(شاعر مفلق: شاعري .دارنداي در سرودن شعر ندارد فقط در شعر اندکی سررشته ) سابقهمفلق(شاعر- 2

در شعرش به معناي شاعر» خنزیر « کنند ولی شعرش خوب است ماننداست که شعرش را نقد نمی

)می باشدتوانا

.باشدضعف شعري میاو برتر از شاعري است که شعر بت می گوید .فقط شاعر در نهایت- 3

الشعرور)، خودش را به شاعري زده است. (شاعر نیستکسی که - 4

اند عبارتند از:و در آخرین تقسیماتی که جاحظ و ابن رشیق یادآوري کرده

شاعر- 1

شاعر کوچک- 2

کسی که شاعر نیست.- 3

14

معیار نقد شعر در عصر جاهلی

همانطور که گفتیم همانا نقد یک نوع از انواع علم نظري در ادبیات است، آثار ادبی را با جدا کردن قطعه

د، و بدون شک این تمییز دادن نکنمیبررسی هایش از عیبهاي آن ز بد و تمییز دادن خوبیادبی خوب ا

ي است که با آن سنجیده شود و مقیاسی که بر آن قیاس شود، پس اگر با دقت به این موضوع معیارنیازمند

؛ کسی که لباسی را (هر انتخابی) دائما نیازمند به معیار است» اختیار«یابیم که نگاه کنیم قطعا درمی

؛ پس اگر در رنگ یا جنس دخواهمعیاري میخرید خودرد، پس ناگزیر براي بخآن را انتخاب می کند که

بر قطعه ادبی یا یک اثر قضاوتشکند؛ و همچنین یک نقاد در ش و یا در همه این اشیاء نگاه میایا طرح

نیاز نیست.فنی از مقیاس و معیار بی

شناخت و ست که نقاد در آن عصر اوزان شعر از عروض و قافیه و عیبهاي آن دو را نمیپس از مسلمات ا

، زیرا این علوم بعدا بود هاي فن زیبایی نیاموختهوجوه علم بیان و بدیع و غیر از آن از صور بالغت و پایه

همانطور شخصی هجري) وضع شد و 69وضع شدند، و همانطور که قواعد نحو توسط ابواالسود دولی (تولد

160مد فراهیدي (تولد که معروف است به اولین کسی که اوزان عروضی را استخراج کرد او خلیل بن اح

شناخت، یعنی قرن سوم نمیبعد ازدانیم که عرب دو علم بالغت و بیان را جز همچنین میهجري) است

روي آوردند مانند: ابی ذکریا یحیی بن بعد از آنکه مسلمانان به کشف اسرار بالغت قرآن و دالیل اعجاز آن

هـ) 209عبیده معمر بن المثنی بصري (ت و ابی» معانی القرآن«هـ) صاحب کتاب 207زیاد فراء (ت

و از ». نتأویل مشکل القرآ«هـ) صاحب کتاب 276(ت و ابن قتیبه دینوري» مجاز القرآن«صاحب کتاب

خلیل بن احمد و ابن سالم جمعی و ابن قتیبه دینوري در دگفته انکسانی که دربارة عیوب قافیه سخن

.هستند» الشعر و الشعراء«کتابش

که نقاد به وسیله آن بر هپس بنابر دالیل ذکر شده به جز ذوق فطري ساده گسترده نزد آنها معیاري نبود

زیبایی هنريهاي اسنی بر قواعد فنی و معیارهاي علمی استوار بر مقیتمبپس نقد آنها هکردشعر حکم می

دور ه بهاییحکمبین شاعران بود و مقایسه ایی، زیرا آنها فاقد قواعد نقد بودند. و نقد نزد آنها ه است نبود

ه؛ و این آن چیزي بوده است، و بر پایه انفعال و اثرپذیري استوار بوده است یابی بودتحلیل و علتتجزیه واز

15

ي ،نقاد به شاعرعالقهنامیدند و آن (نقد بدون عیب و علت) می» غیرمعللنقد«که علماء ادبیات گاهی آن را

نقد و احیانا دیگر اسلوبهاي کلیاش بود، بدون نگاه کردن به احکامیا برتريترجیح دادنغیر از شاعر و

ر (مفاضله اسلوبی به معنی برتري دادن است)؛ در نتیجه ذوق در اغلب اوقات به خاطر تغیی» مفاضله«

کرد، و ذوق بر استعداد فطري و تمایالت هاي زمانی و مکانی و جایگاههاي اجتماعی تغییر پیدا میموقعیت

کرد پس امکان نداشت که معیار صحیح و دائمی وجود داشته هاي فنی اعتماد میذاتی در پوشاندن زیبایی

باشد.

هاي این روشبررسی ها کوتاهی براي گذاریم و حال بحث این فصل را درباره معیار نقد جاهلی کنار می

.گرفت خواهیم پس نقدي

در نقد جاهلی» المفاضله«

. و بدون ن است یا دو تا را بر دیگري برتري دادمفاضله در لغت به معنی: برتري بین دو چیز یعنی یکی

بر شاعر دیگر تردید این برتري احتیاج به چیزي از تحلیل و تعلیل دارد. مگر اینکه نقاد جاهلی شاعري

هایش، مگر اینکه بر سلیقه و ذوقش اعتماد کند، ايبرایش برتري نداشته باشد، و احیانا شاعري را بر هم دوره

و » ترین مردم استاین پراحساس«یا » استاو برترین شاعران «پس اگر نظرش را با عباراتی مانند این

، که به برتري استبودهنقدي حاکم در عصر جاهلیدو شروع کند، و این همان تفکر چیزهایی شبیه به این

«شناخته شده پس آنها بر مطالعه ادبیات و احکام نقدي خیمه زدند، همچنان که در حکم» بین شاعران

اشاره آمده .یکی از اصحاب و معلقات بر شعراء که در صفحات گذشته کتابمان دیدیم»ربیعهلبیدبن

یکی از تنها اسلوبهاي نقدي نزد که قضاوت ترجیح دادهسخن جایز استین براي ما اینهمپس به خاطر

جاهلین بوده است، و بسیاري از کسانی که ما آنها را شاعران برتر بر دیگران به واسطه بیتی یا مصرعی بدون

بینیم که نقاد به وسیله آن بر شعر به طریقمی،باشدسادهاینکه در این برتري معیاري جز ذوق فطري

حکم تشگفتیهاي بیت یا جایگاهی که شاعر آن را شروع کرده یا صورتی که او در شعرش ایجاد کرده اس

(نقد ذاتی) » نقد فطري«. این اسلوب (مفاضله) و روش نقدي همان چیزي است که امروز ما آن را کندمی

نامیم.می

16

به شگفت اي د، پس چنانچه از قصیدهکناش اعتماد میپس نقاد در آن بر سلیقه و ذوقش بدون فکر تحلیلی

آید آن قصیده نزد او بهترین چیزي است که گفته شده، و چنانچه او را به تعجب وا ندارد در نظرش بدترین

اب کرد، و احکامی جداي از علل و اسبسپس نقد میمی شدش جدا اشعر است. پس نقاد باید ابتدا از حس

رساندمنظور حکم بر شعر یا شاعر سود میشود و به تعمیم در ه مید، پس آنچه به سرعت برگزیدکرصادر می

است .

استوار بر پایه .......نی بر قواعد فنی و معیارهاي علمیتپس بر این اساس نقد آنها در ابتداي امر نقدي مب

صورت نقدي اي جز اینکه بههآنها فاقد قواعد نقدي بودند: پس براي آنها چاره است چه بسازیبایی فنی نبود

شناخته شد. و شک نیست در » روش ترجیح دادن (..........) «اي نبود که به چارهروي می آوردند خاص ویژه

اف و مقبولی نزد نقادان شد و ه در آنچه بعدا رخ داد تحول ایجاد کرد و راه نقد شفساداینکه این تفکر نقدي

.واهیم کرددر فصل آینده ان شاءاهللا دربارة آن گفتگو خهمانا

تجاهلیدوراننقد ادبی در زمینه هاي

آنچه امروز از مجامع شود، همانات ظاهر میجاهلیدوران یان مطالب ما اوضاع اجتماعی و سیاسی بپس از

نبوده است، و فقط بازارهاي تجاري و میدانهاي تفاخر فرصتی براي بینیم نزد آنها شعري و محافل ادبی می

شدند و در آن براي ایراد و اي که شاعران قبیله جمع می، به گونهه است بوددبی و نقديي تولیدات امطالعه

و مشهورترین .خواستند سرودن شعرشان و عرضه آن بر صاحب نظران براي تشخیص زیبا از زشت آن می

ود. در آنجا بهمدر مکه است و آن بازاري ادبی بود همانطور که بازاري تجاري» عکاظ«این بازارها بازار

داوري منتقدسرودند سپس هایشان را میکردند همینطور شاعران قصیدههایشان را ایراد میسخنرانان خطابه

نسبت به صنعت شعر مهارت داشت و در نقد البتهد ونکاد، که زیبایی شعر بالغت کالم را درك میتایسمی

کرد. و بدون شک را بر آن صادر میحکمشو کرد، جدا میبود و به واسطه آن شعر خوب را از بدسلط م

کردند.نقد میها ها و به بزرگی ستودن شان بعضی دیگر را در میان آن فخرفروشیشعراء بعضی

جاهلیدورانزبان و ادبیات در ارزیابیتأثیر نقد در

17

شود کند مطرح مییتحوالتش را دنبال میاخواند وما در اینجا دربارة سؤالی که براي هر کس که نقد را می

آیا خود نقد «یا به عبارت دیگر » هدف نقاد از مطالعه آثار چیست؟«و آن سؤال این است؛ خواهیم دادجواب

»اي براي رسیدن به هدف دیگري است؟هدف مطالعه کننده است یا این وسیله

نقد «گویند: ر تعریفش می. دخواهیم یافت فکر کنیم قطعا جواب این سؤالمان را » نقد«و اگر ما در تعریف

پس » است.بنا نهاده شدهعلمیاصولو تحلیلی استوار بر ارزیابی کندهنري است که اعمال فنی و ادبی را

کند و با استناد به مقیاسهایش براي بیان کند، تحلیلش میهمانا نقد ادبی هوشیارانه در ادبیات نگاه می

زه اثرگذاري آن به غیر از عناصر فرهنگی و اندازه تأثیرش در آنها ارزشش و تعیین جایگاه آن و میزان و اندا

کند.استوارش می

باشد اینکه هدف اصلی براي نقاد در این تحلیل و استواري پس آنچه در اینجا بیانش براي ما شایسته می

الح آثار ادبی اصنقاد خیر از شرش یا حق از باطل است. زیبایی اثر یا زشتی آن یا شناخت نشان دادنهمان

قد آنچه در اکند، پس نو آگاه سازي ادیبان و خوانندگان و آگاه کردن آنها به آنچه نیکوتر است را جستجو می

ابراز عیب یا بیان شقصد: لیکنکندبیان میهان که از خوبیها و زیباییرا همچنااز عیبها و خطاها ،اثر

کند، پس از سن آن بیان میو نیکوگرداندن آن و زیاد شدن حدو را به قصد اصالح اثر هرزیبایی نیست، بلکه

.باشدکند تا براي ادیب و خواننده هر یک به اندازه مساوي موجهناقد مانند راهنما تمرین میاینجا

که داوري هايپس بعید نیست که نقد جاهلی در توجیه حرکت ادبیات و زیاد کردن ادبیات، نسبت به

باشد.مثبتها دارند صاحب تأثیر هاي قومشاعران از درون قبائل و در مجلسهاينقادان بر قصیده

در سادگی و روان شدن الفاظ و دقت همانطور کهکند،اثر آن احکام جزئی را منعکس می» حولیات«و همان

شده (اصالح شده) که اصالحهاي طوالنیهمان قصیده» حولیات«کند، و معانی و روانی نقد منعکس می

د و نقد کننده با کرکند و در آن بازنگري میحش مید تا اصالکری طوالنی براي آن صرف میحبش زمانصا

د و چیز دیگري به آن ادو تغییرش میخت .انداد پس چیزي را از آن میرکمیدقتدر آن ی بیناچشم

جهت لفظ و معنی و د تا شعرش داراي صنعتی نیکو شود، داراي بهترین الفاظ، و تقریبا ازرکاضافه می

کامل شود.عروض

سرودند جاري ها و طبعشان بدون سختی و دشواري در آنچه میاگرچه شاعران جاهلی در شعرشان بر برتري

18

و اصالحش کردند به کردند، بدون اینکه تعدادي از شاعران شعرشان را مورد توجه قرار دادند و پاکسازي می

و اصالحش براي ، سپس بعد از پاکسازي قصیده بود ادبیاتی باالترخاطر حرصشان براي دستیابی به منزلت

کردند.قد عرضه میاندادن بر آن بر

کند مگر براي دور شدن از نقد شاعران و سرزنش این را شروع نمیشاعرپس اگر هدف این باشد همانا

ا در آن تأثیر نقد جاهلی آن، و لیکن کار هرچه باشد، ماصالحسرزنش کنندگان و دلسوزي و ترحم بر شعر و

یابیم.میآنرا در توجیه شعر مانند نیکوشمردن و کمال

دهد. و شاید اآلن ما بتوانیم در پایان به حرکت نقدي را که پرورش یافته نقد عربی است نشان میاو همان

گذشته بوده نکته مهمی از زندگی فرهنگ عرب اشاره کنیم و در احتیاج به چیزي از قائل به سوي آنچه در

راهی باز کنیم و آن اینکه براي عرب جاهلی در بیشتر اوقات جدایی بین شعر و نثر، از صورت نظر فنی

کند بر اینکه آنها بین شعر و نثر فرق شمردند. و این داللت میباشد، زیرا آنها نثر قرآنی را شعر میروشن نمی

دانستند آنچه ه نوعی حیرت زده شده بودند و نمیقرآن بتگذاشتند، و شاید آنها هنگام شنیدن آیانمی

کردند.کنند نثر است، پس آن را شعر وصف میوصف می

سؤاالتی براي گستردگی بحث و گفتگو:

ذوق چیست؟- 1

عوامل مؤثر در ذوق چیست؟- 2

وظیفه نقد ادبی چیست؟- 3

؟»نقد است .و تابعشودنقد میهمنقد «این جمله را شرح دهید - 3

داند معیار آن دو چیست؟داند و کسی که رنگ زرد را برتر میکه رنگ قرمز را برتر میکسی - 4

19

فصل سوم نقد ادبی در صدر اسالم

اسالمیدوران

هـ پایان132در سال یانعباسا سقوط دولت اموي و قیام دولت و بشدهبا ظهور اسالم شروع این دوره

تقسیم کنیم:دوره متفاوتادبیات را به دویابد و شایسته است که ما این دوره می

صدر اسالمدوره- 1

امويدوره- 2

عصر رسول خدا (صلی اهللا علیه و آله و سلم) و خلفاي راشدین (هدایت کننده) شامل صدر اسالم دورهاما

امویان بر حکومت و سلطه ي گیرياوجباوشروعمیالدي622سالدراسالمظهورباعصراین–است

یابد. میالدي) پایان می661هجري (41رهاي مهم خالفت اسالمی در سال کا

دیوان عرب و منبع ،شعره ،، بر ما مرور شد که ادبیات در عصر جاهلی چگونه بوددر ادبیات صدر اسالم

-عصیبتنگهداري علومشان بود، پس هنگامی که اسالم در جزیرة العرب ظاهر شد فخرفروشی آنها و جایگاه

قرآن از من برد و مسلمانان را برادر قرار داده ،اي و حدودي که بین طبقات اجتماعی استوار بود قبیلههاي

واعتصموا بحبل ... و به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرق نشوید و«کریم آنها را به وحدت فراخواند و گفت:

دشمن بودید پس بین قلبهاي شما الفت برقرار بیاد آرید هنگامی که ستهاي خداوند را که بر شمانعمت

تغییر باعثاجتماعی و سیاسی ،تغییر در حیات زندگی دینی » شدیدنعمت او برادر يکرد پس به واسطه

غزل و ،هاي عشقیبسیاري از اوقات بعضی از ابواب ادبیات مانند سرودهگردید .شان و آثار ادبیندیشهدر ا

پس ضعیف شد و دالیل ،جو دشنام دهنده ترك شد؛ و محدوده شعر تنگهاي هستایش باطل و سروده

که در ذیل به آن می پردازیم .واقع شد اشعارسستی باعثيمتعدد

دالیل ضعف شعر در صدر اسالم

عرب را به شگفت آورد و مغلوب مدهوششان کرد پس با ،بالغت قرآن و اعجازش: بالغت قرآن- 1

و به هانصراف داديعرابسیاري از شاعران از شهمراهشدندی قرآن ناتوان طلبسرگردانی جلوي مبارزه

20

.ه روي آوردند شدآن و بالغت اعجاز آفرینش مشغول قرآن انگیز خاطر اسلوب شگفت

آزادي: اسالم براي شاعر حدود و براي شعر قیدهایی را برپا داشت. پس شاعر مانند آنچه محدودیت- 2

و نبود، زیرا مقیاسها بعد از ظهور اسالم دگرگون شده بودند و جماعت مردم بود آزادتدر زمان جاهلی

ارزش هایشان تغییر پیدا کردند .

جهادوقت شاعران: به خاطر اشتغال آنها به جهاد همچنانکه اسالم در زمان گذشته بهمحدودیت- 3

و جنگ با فارس و روم غافل و به جهاد شعراسالم آمد پس عرب از : «ابن سالم وه استتوجه کرد

) غافل شد.شعرمشغول شد و از شعر و نثر (یا روایت

عرب .... و بزرگ در توجیه آداب و رسوم پایین آمدن منزلت شاعر: شعر قبل از ظهور اسالم اثري- 4

از قسم نیز نزد آنها خصوصیات پسندیده دوست داشتنی بود همانکههمانطوربه بود، احساساتشان

-برد و در برابر ارزش دشمنانشان قرار میمیترارزش آنها را باالچه بساسند اکراه داشتند خصوصیات ناپ

اش برسد، اما بعد از ظهور توانست به جایگاه بلندي بین اعضاء قبیلهداد، پس به این ترتیب شاعر می

.شده و مانند گذشته نبود .اسالم این فن زیبا جایگاه بلند اجتماعیش گم

عرب به خاطر آنچه از در ابتداي اسالم : «استمختصرا در سخن ابن خلدون آمده ذکر شدهالمکالبته و

کار دین و نبوت و وحی آنها را مشغول کرده بود و آنچه از اسلوب قرآن و نظمش آنها را به شگفت آورده بود

».ساکت شدندبراي مدتیدر نظم و نثر وروددربارة آن الل شد و از و گوییمنصرف شد، از شعر و شاعري

شود همانا گفته میالبتهشعري که از این عصر به ما رسیده به طور جدي نسبت به نثر کمتر است، یقینا

،هاي موجود بین امیران در وابستگیبیانگردد که نثر بعد از ظهور اسالم وسیله سبب این امر به این برمی

دعوت به دین و بیان سیاست دولت و تبلیغ دستوراتش گشت پس در راه و البتهحاکمان و رعیت،سپاهیان

براي همین بیش از شعر به نثر همت گماردند .مسلمانان

شکی نیست که شعر و : را دارند که برخی از مورخان ادبیات ادعایشو توقف ادبی در حوزه شعر (و نه نثر )

بافت جاهلی محکم باقی ماند همان مضمون بر در روح داشته و علیرغمجاهلی ادامه به روش در صدر اسالم

داخلش دین جدید به واسطهنو و رنگروش هايو برخییافت، لیکن اهداف شعري تعدد تأثیرش به اسالم

کردید .

21

براي ) اند(زمان جاهلیت و اسالم را درك کرده» مخضرم«همانا ادبیات در صدر اسالم شناخته شد به ادبیات

( عصر اسالم و عصر جاهلی )، زندگی کرده اند مختلف دوره يدو درادیبان آناینکه

نقد ادبی در صدر اسالم

با ادبیات قدم همگامشود همان است که بشناسیم همانا نقد ادبی یادآورياست قبل از هرچیزي شایان ذکر

متوقف ادبیات.پیشرفت می کند و اگرکند نقدهماگر ادبیات پیشرفت همراه آن است دارد و در بر می

ایستد و با تأخیرش به تأخیر افتد و با ایستادنش میبا پیش افتادنش پیش میشودنقدهم خواهد ایستادیعنی

دارددر صدر اسالم برنمیشعر گام جدیدي شناسیم که ادبیات مخصوصا افتد، پس ما در آنچه گذشت میمی

شکوفاشد،شعر در دوره اشعر را در عصر قدیمینثر آنچنان که شنهگوناهمدرخشد، و همانند خطابه نمی

یابیم و اي نمیپس بنا به این دالیل ما در این زمان حرکت نقدي منظم و روشنگرانهینقد پیشرفتی نداشت

دورهنقادان اندیشه هايد، پس آراء و افکار نقدي آن هم شبیه شنقد از آنچه در عصر جاهلی بود خارج ن

دانیم، همان خی شاعران بر بعضی دیگر بود. غیر از آنچه در این بحث مهم میدر مقدم داشتن برتجاهلی

جایگاه قرآن با صفتش که کتابی آسمانی است و جایگاه رسول(ص) به عنوان اولین مفسر آیات قرآن که در

تغییر بزرگی ایجاد کرد.قرار گرفتوظیفه ادبیات در عصرهاي بعد

جایگاه قرآن کریم در شعر

- کند بلکه میشعر را در ذاتش حرام نمی، یابیم که قرآن آیات قرآن کریم فکر کنیم قطعا در میاگر در

هاي جدیدي که با باشد. متأثر به مثلداشتهنسبت به جایگاه دینیراايخواهد که جایگاه زیبایی فروتنانه

، تا خصومتی بین دین جدید و هماهنگی ایجاد کنداسالم آمد و کوشید بین جایگاه زیبایی و جایگاه دینی

شد بعد آن شعر سنجیده میاین دلیل میزانی که به وسیله همینبههنري و هنرمند به وجود نیاید زیبایی

کنند، آیا و گمراهان شاعران را پیروي می: «فرموده استاز نزول سخن خداوند تغییر کرد، گفته خداوند

22

».دهندگویند آنچه را که انجام نمیردانند، و همانا ایشان میبینی که در هر سرزمینی سرگایشان را نمی

خواند، و بر شاعران به اینکه آنها را گمراهان و قرآن کریم در آیات گذشته جایگاه ایمانی اعتقادي را فرا می

ند، ه ادهد و آنها مانند سرگردانانند که از راه حق و مسیر هدایت منحرف شدکنند حکم میپیروي می

شوند و از لغو و باطل در ستایش کند و در هر فنی از کالم وارد میطور که هواي نفس بر ایشان غلبه میهمان

شمرند.خوار میرا شدند گویند از سوي دیگر چیزهایی که مرتکب آن میو نکوهش می

بسیار مگر کسانی که ایمان آوردند و عمل صالح انجام دهند و«سپس حکمش بر شاعران با سخن او رسید:

اند یاري شوند و کسانی که ظلم کردند خواهند دانست به کدامین خدا را یاد کنند و از بعد از اینکه ظلم شده

ایی که بر شاعران حمل شد پس از حکم گذشته و از آن جمله». جایگاه دوزخ بازگشت داده خواهند شد

ت خداوند و نواحی او و کسانی که به ، تعدادي از شاعران مؤمن ملتزم به دستوراگردندمیمستثنی

-کنند و قرآن را تالوت میکنند و یاد خدا را بسیار میدارند و رسول خدا(ص) را پیروي میخداوند ایمان

است و این » یاد خدا«و » عمل صالح«و » ایمان«شود. و آن هاي آنها محدود میکنند، و براي ما خصوصیت

کند.د خدا غافل نمیاز یاآنها رابه این معناست که شعر

در موازنه معیار .شودکه شعر با آن سنجیده میاستشود همانا ترازوییچه که از این آیات استفاده میو آن

جامعه، پس شعري پاك و خوب است که در مطالفت ایمان و اخالق با زیبایی است زیبایی آزمودن شعر

دعوت کند، و شعر نیکیو به حرکت کندباشد و موافق به دوردروغ واسالمی به او اجازه داده شده باشد

باطل و دروغ است.موافق این گونه اشعار می گویدکند و آنچه که ناپاك شعري است که اسالم از آن نهی

شعردرموضع رسول خدا(ص)

د ندهمیآنچه از رسول خدا(ص) از افکار و گفتار که به شعر و نقدش متعلق است روایت شده بر این شهادت

شناخته و تأثیرگذاري بزرگی در توجیه آداب و رسوم ی در نفس میگاهکه رسول خدا(ص) براي شعر جای

واسطه آن درباره ، چنانکه شعر نزد عرب هنز زیبایی بود که به ه است هایشان داشتخواستهالبتهمردم و

است، رسول بودهجایگاه بلنديجامعه، پس ناگزیر براي شاعران در کردندمیبیاناحساسات و آدابشان

همراهی اینان بر قریش شدیدتر «اي که دربارة ایشان گفت: ، به گونهیست خدا(ص) از تأثیر کالم آنها غافل ن

23

».است از پرتاب تیر

کند هاي بیهوده که قومی را به تعطیل کردن هنر زیبا دعوت میاز حرفبینیم که پیامبراز طرف دیگر می

، از از دنیا برودامکان ندارد با وعده و وعید ن خون در رگهاست آن مانند جریان داشتکه جریان داشتن

و از جهت دیگر دگرگونی در نگاه مردم به این استآنچه به مردمطرف دیگر فقط توجیهی باشد نسبت بود

هآن تشویق کردو آنها را در مردش، پس براین اساس رسول (ص) شعر آنها را نیکو میباشد فن ایجاد شده

تشویق می نماید .و جنبه دینی و اخالقی شعر را

کنیم تا جایگاه آنها نسبت به کنیم و مختصرا مطالبی را بیان میو ما اآلن در افکار رسول خدا(ص) نگاه می

این هنر زیبا براي ما روشن شود:

باشد، مانند سرودن شعر میو تشویق شاعران: اکثرا حریص کردن و تشویق کردن شاعران برايرغیب) ت1

) یعنی قریش ( –اي هجو گویان : «تشویق به شعر کرد با سخنش را حسان بن ثابت . پیامبرهمچنان که

، حسان شعر بگواي «و » استشدید تراول شبتاریکیبر آنها از انداختن تیر در شعر تو! قسمخدابه–

...».جبرئیل و روح القدس همراه توست

پس پیامبر(ص) دید که ». ه است را فراموش نکردتوپروردگارت شعر «شده است که کعب گفت: و روایت

هایی است که جز تعداد کمی از مردم در هر جامعه مالکش نیستند، ضروري است که این فن یکی از توانایی

) که از قدرتی در و در مقابل دشمنان پیامبر(صبه کار گرفته شود هاي اسالمی ادبیات براي دفاع از ارزش

حمایت کند و بهره آنها بر خیر نیکی و احسان و نهی از پلیدي و زشتیهستندآوري مردم برخوردارجمع

باشد .

از ودادند خواندند و پیامبر(ص) به شعرشان گوش می: گاهی اوقات که آنها شعر میبراي شعرا ) دعا کردن 2

اش مانند دعا کردن براي نابغه جعدي هنگامی که قصیدهکردند ،براي آنها دعا میدآمشعري خوششان می

:سرود اینگونه شروع می شد می را که

آمدم نزد پیامبر زمانی که با هدایت مبعوث شد .- 1

کتابی را تالوت میکرد که مانند ستارگان نوران بود- 2

امیدواریم و امیدوار بهشت دیناینبهاینازبیشماورسیدآسمانبهماپدرانوعظمتوبزرگی–3

24

هستیم

سپس » بگو ان شاءاهللا«پس گفت: » بهشت«نابغه گفت: » ابالیلی؟به چه امیدواري: «فرمود پس پیامبر(ص)

سرود:

در بردباري فایده نیست اگر چیزي نباشد که از پاکی آن حمایت نشود- 1

خالفی کرد از خالفش بازگردانند .و در نادان چیزي وجود ندارد اگر بردباري نباشد که جاهل اگر- 2

و خیري در جهل نیست براي بردباري هنگامیکه ابتدا است

هنگامیکه براي او نباشد وارد کاري می شود

از خطا هاي داد و هایی را به آنها میبینیم که پیامبر (ص) هدیهبه شاعران: گاهی اوقات می) پاداش دادن3

و بعد از سرودن دادتیاو خلعبهو را بخشیدکعب بن زهیر بر گناهپیام: همچنانکهآنان در می گذشت

در مدح پیامبر(ص) که مطلعش این بود:» بانت سعاد«اش قصیده

معشوق اش کوچ کرد رفت و قلبش در گرو و نگران اوست ، سرگشته ي اوست و به دنبال او این ناراحتی ها

فایده ایی ندارد

نداردجايفایدهزندانوزنجیرسرگشتگیاینبرايوعشق استاي بلند بخت امروز قلبم بیمار

و به خاطر آنچه موجب برخوردار شودپیامبر(ص) ازپس کعب بن زهیر توانست بعد از سرودن این قصیده

:و این سخن را سرود خشم پیامبر(ص) شده بود عذرخواهی کرد

بخشش و از او می رفتابتدا پیامبر مرا تهدید کرد و سپس مرا بخشید و انتظار

استامیدواريموردخدا(ص)رسولنزدبخششواستدادهوعدهمراخدا(ص)رسولکهدهممیخبر

-ها و زشتیداد و از رذیلتکرد و آن را برایشان زینت میپس همانا ادبیاتی که مردم را به فضائل شیفته می

عطاي رسول و دعا او بود.، شش بخ، پاداش خداوند شایسته يشکرد صاحبها نهی می

را بر شاعري و شمردشعر را نیکو میبینیم همانا رسول خدا(ص) ) برتري برخی شاعران بر بعضی دیگر: می4

واداشت، در این سخن او:این گونه بودعنتره و در اثري از که همچنانکه داد، برتري میشاعردیگر

25

اشیم تا کریمی را بیابیم که از او غذایی به دست بیاورم .شب را به صبح می رسانم در حالیکه گرسنه ب

اي رسید (که خوردنی داد)تا به بخشندهوار شدامتناع کرد و شب سایهبرگرسنگی

».عربی براي من هرگز چنین وصف نکرد پس تنها دوست دارم عنتره را ببینم«د: فرمایدپیامبر(ص) می

کنند همچنانکه یگران به اصالح شعر و نیکوکردن آن اشاره می) تصحیح شعر شاعران: گاهی اوقات د5

کعب بن زهیر هنگامی که سرود:

پیامبر همچنان شمشیري است هندي از نیام بیرون کشیده شده که به نور آن هدایت می شود .

الح کرد و بیتش را اص» سیوف هندي«به جاي » سیوف اهللا«پیامبر به او توصیه کرد و کعب با قرار دادن

گفت:

پیامبر همچنان شمشیري است از شمشیرهاي خدا از نیام بیرون کشیده شده که به نور آن هدایت می شود

.

و در األغانی آمده که کعب بن مالک سروده است:

سربازان ما از اصل و ریشه ما هستند هر بزرگی که در سخنش درخشندگی است .

».دین ماهادگرانج«بلکه بگو » ه مانگو از ریش«پیامبر(ص) به او گفت:

مذمت رایشمرد و شاعرانر را زشت میاشعابعضی ازشاعران: و گاهی اوقات پیامبر(ص)بعضی از) نکوهش6

اي تأویل کنند که با آن با نیرنگ سعی کردند که این احادیث را به گونهکرد، و بسیاري از نقادان ادیب می

موافق باشد، طبیعتا در این جاي )آنها را آورد( کهشعر و بزرگداشت شاعر احادیثی که گذشت در مورد مدح

اي از کالم آنها را و را در این زمینه عرضه کنیم، پس تنها نمونهآزاد و واردهتمام توانیم نمیمجال مجدود

-آن در بادیهشعر کالمی از کالم عرب تناور و محکم است که به وسیله: «فرمودکنیم، پیامبر (ص) ذکر می

و همچنین از کالم ایشان ». شودها از قلبش متوسل میتوزيگوید و به وسیله آن کینههایش سخن می

، و »شود( فرمولی) پرشعرياز که بهتر است از آنشود شما از چرك پر اگر درون«از : برخیدرباره نهی

مرد در دنیا یاد شده و در آخرت فراموش ، آن: «فرمودنطور از او روایت شده که در شأن امرئ القیسهمی

کنند.آید و همراه او پرچم شاعران است تا اینکه آنها را وارد جهنم روز قیامت می

26

ترین شاعران و رهبر آنها به سوي جهنم احساسیاهمانا او ما«و در جاي دیگري دربارة امرئ القیس گفت:

گویند مگر شاعرانی که شعر لهو لعب می، دش نیست ، پس در آن شکی نیست که این احادیث مقصو»است

هاي متفرق و جدا بودند اسالمقبیلهافروزند امتی که بعد از آنکه هاي دشمنی بین امت اسالمی را مییا چراغ

.کردیکیآنها را

و عیارشود، که مروشن می،، براي ما موضع رسول خدا(ص) از شعر و نقد آنه است تر آمداز هر آنچه پیش

د نکنکه رسول خدا (ص) را در شعر همراهی میآراییپس .نقد شعر قبل از هر چیزي ایمان استمیزان

و معانی است که با معانی قرآنی و اصول عقاید اسالمی و توصیفات اخالقی که اسالم براي ندیشههمان ا

است.مگامزندگی اجتماعی و دینی ترسیم کرده است ه

-ي شعري بیشتر از اتصال آن به ظاهر است مشخص میاین جایگاه که اتصال به محتوو همچنین براي ما ا

ها را به مؤدت و ها و عقدهتوزيکینه.ها فرا خواند شعر نزد او آن است که به فضیلتبهتریند، پسگرد

شدن شعر و براي ممتاز عیاررا که بر او اعتماد کرده تا محقبرادري تبدیل کند، و بدترین شعر آن است که

. پیامبر کندمخالفت میاش باشد و از روشن شدن آتش عداوت و تفرقه بین امت اسالمی باز بدارد نیکویی

آوري شده پس آنچه از آن موافق حق باشد نیکوست و آنچه همانا شعر کالمی است جمع: «فرمود(ص)

دو گونه استسخنست، پس اسخنهمانا شعر «و همچنین گفت: ، »موافق حق نباشد خیري در آن نیست

».پاكسخنوناپاكسخن

موضع خلفاي راشدین در شعر

، پس اگر ما در خلفا راشددوران، رسول خدا (ص) بود، اما چگونگی آن در دوران این چگونگی نقد ادبی در

و راه در پیش می گیرندشود که آنها سیرة رسول خدا(ص) در نقد شعر را افکار نقدي تأمل کنیم دیده می

پیمایند.روشنی در استواري و بزرگی آن می

، هجري) خودش شاعر بود، و براي او کتابهاي ادبیات و تاریخ40وفاتالسالم) (ابیطالب (علیهبنعلی

کند و البالغه که بر ذوق او داللت میهاي بلیغ در نهجهمانطور خطبه.اي از شعر را حفظ کردندمجموعه

27

اوست. و براي امام افکار از همکشد را به تصویر میبیانشیبایی اسلوبش و سالمت فصاحت کالمش و ز

کند، حکایتی از او نقدي است که بر ذوق ادبی و فرهنگ گسترده و دید نفوذگر به شعر و شاعران داللت می

کنیم، متقدم در یک زمان جمع شوند، و برایشان پرچمی نصبناگر شاعرا: «فرمود (ع) منقل شده که اما

دانید چه کسی پیش از همه آنهاست، کسی که نه براي هوا و هوس و نه براي پس همگی حرکت کنند، می

زیرا من او را بهترین «گفته شد براي چه؟ گفت: » کندي«گفت: » او کیست؟«گفته شد: » نگویدترس شعر

راي ترس راي هواي نفس و نه بترین آنها از نظر سبقت دیدم و او سخن باز نظر سخنان کمیاب و قدیمیآنها

».گفتن

کند و در سخن براینکه این شاعرترین بینیم که امام علی(ع) حکم نقدي بدون علمی را صادر نمیپس می

ایستد آنطوري که شأن نقاد جاهلی در صدر اسالم بود، همانا دیده عرب است یا آن برترین شاعران است نمی

شود ناگزیر است در کالمش از روي هواي نفس یا ترس میشود شاعري که مجبور به سرودن شعرمی

کند، پس شود یا ترس از خطري تهدیدش میبراي عالقمندي که به آن ترغیب دروغگویی باشد، اما حقیقتا

اگر شاعري نزد امام(ع) پیش آمد که شعرش مجرد از هواي نفس و میل و ترس سوده شده باشد کالمش

باشد.صادقانه به وجود آمده ازاحساسات تعبیري از عواطف اصیل و

شعر بود و با ترین اهل زمانش براي از نقد کننده«هـ) و او در نظر ابن رشیق: 23وفاتو اما عمربن خطاب (

اش پس شعر نیکوي خوب نزد او از نظر شکل و محتوا، شعري بود که گوینده». در شناختها نفوذترین آن

، شدبام ناآشنا و بیگانه اجتناب کند پس سختی و مشکل در کلماتش داخل نها و کالدر آن از پیچیدگی

کلمات مشکل پیچیدگی بین کالمش نبود و از «او زیراشاعرترین شاعران نزد او، زهیر بن ابی سلمی بود

».کردنمیاشبود ستایشنکسیکرد و به آن چیزي که در نمیاستفاده

بن ابیطالب(ع) و عمر خطاب همان موازنه و مقایسه دادن نزد علی فهمیم که روش حکمپس از اینجا می

بن ابیطالب(ع)، برترین آنها کسی است که است، بنابراین در نظر علیشاعرترین آنهاشاعران براي شناخت

شعر را براي هواي نفس یا ترس نگوید، مانند امرئ القیس کندي، که شعرش مولد جایگاههاي شعر صادقانه

برند؛ و در نگاه عمربن خطاب شاعرترین آنها کسی است که جدیدي است که دیگران از آن بهره میو راههاي

دور از مبالغه.ودر کنار عبارتهاي صادقانهالبتههاي نزدیک و آشنا اختیار کندآسان و ترکیب،الفاظ راحت

28

گوید:و همچنین از عمربن خطاب نقل شده که گفت: کدام شاعر شما می

ش گیرنده از کسی که در جمع حاضر نمی شود که امین مردم است که داراي اخالق نیکو نیستمن پی

».او شاعرترین آنهاست«گفت: » نابغه«گفتند:

کند نابغه را همچنانکه عمر او را مقدم او مقدم میست، و عمر بن خطاب بکر در شعر نیز همانندو موضع ابی

و به معناي شعري نگاه» ترین چاه آنهاستترین دریا و عمیقو شیریناو نیکوترین شعر«گوید: کرد، و میمی

ریزد، همانند چاه عمیقی که دور است. این است هاي شیرین رونده میمانند آبی که از چشمه.کندمی

شعر و بزرگداشت ادبیات و اندازه سهم آنها در تحوبل و و ارزیابی موضع و جایگاه خلفاي راشدین از نقد

رگونی حرکت نقدي.دگ

موضع صحابه در شعر

قطعا بر و، خواهد کرد همان آراء صحابه و شاعران استدوران بررسیو از آراء نقدي که بحث ما را در این

هاي این عصر . شاید عبداهللا بن عباس بهترین صحابی است که شخصیتدرنگ می کنیمموضع آنها در شعر

اي ، او تسلطش بر فقه و تفسیر قرآن بود، همانا از شعر به عنوان وسیلهستااز نظر علمی و ادبی در او نمایان

براي کمک گرفتن براي تفسیر آنچه براي مسلمانان از الفاظ قرآن کریم مشکل بود و مسلمانان را به شناخت

که هنگامی «اي که گفت: کرد که به وسیله آن براي شناخت کتاب خدا کمک بگیرند. به گونهشعر دعوت می

چیري از کتاب خدا را خواندید و آن را نشناختید پس در اشعار عرب جستجو کنید، همانا شعر دیوان عرب

»است.

و نقادان مسلمان در توجیه شعر به صورت اسالمی شرکت کردند. ابوالفرج اصفهانی ماجراي بین او و بین

هجو گفتن «ه گرفت، ابن عباس گفت: براي هجو گرفتن مردي اجازهئ: هنگامیکه حطیرا یاد کردهئالحطی

هجو کنی پس به کسی کهنیزاش راکه غیر از او خانوادهآنصحیح نیست، زیرا در این کار ناگزیر است براي

ي، و بر کسی تعدي کردي که ه ادشنام دادهکه تو را دشنام ندادي، و کسی را ه اتو ظلمی نکرده ظلم کردبه

پس ». تعدي چراگاه بزرگی است و در عفو و گذشت آنچه دانستی از فضل استبر تو تجاوز و تعدي نکرده و

کرد.او شاعر را از هجو گفتن به خاطر منافات داشتن با روح اسالم و تعالیم آن نهی می

29

شعر کالمی است «بینیم، که گفت: همانا ما مانند این نقد اخالقی و معیار دینی در نقد شعر را نزد عایشه می

».سن (خوب) آن را بگیر و زشت آن را رها کنسن و زشت وجود دارد پس ححکه در آن

، پس ما یستصالح نقلدکند که براي شاعر مو این نقد بر دشنام دادن مردم و هجو گفتن باطل داللت می

- خواهد شعر را از گذشتهبینیم که ابن عباس در ادبیات در جایگاه مرشد مصلح آزار دیده ایستاد که میمی

کند، اش نزدیک کند و به جایگاه بلند و کرامت اخالق دعوت میاسالمیجایگاههاي جاهلی دور کند و به

». دهم!انجام میپس حطیئه گفت: » دهم که جز خیر نگوییتو را قسم می«همانطور که به حطیئه گفت:

کند ه ابزار ساختن تبدیل میدهد و آن را از ابزار تخریب بپس به این وسیله شعر را به راه مستقیم حل می

گیرد.که روحش از مفاهیم اسالمی و مضامین دینی کمک می

و معانی است ندیشه هاکند همان ااین افکار و معانی که پیامبر(ص) و خلفا و صحابه را از شاعران راضی می

را به خدا دعوت جایی ادبیات را به زبان راستی که مردمو دگرگونی و جابهاست روح اسالم هم سو با که

شوند؛ و این وجه در نقد برند و آنها از طغیان و ستم نهی میکند بدل کرد و آنها از خیر و احسان بهره میمی

یا وجه اخالقی است که در سنت پیامبر(ص) و دیگر پیروانش از صحابه و خلفا کافی » وجه دینی«همان

نزد آنها از اصول » راستی«بینیم که عنصر اب میبن ابیطالب و عمربن خطاست، همانطور که در حکم علی

دورترس وبن ابیطالب کسی است که از هوي و هوسپس شاعر برتر نزد علی.نقد از جنبه معنا شده است

باشد و نزد عمر کسی است که شعرش از عاطفه درست برانگیخته شود و بر دروغ و هواي نفس و چاپلوسی

استوار نباشد.

شاعران در شعر و آراء نقدي آنهاجایگاه و موضع

یابیم همان عبارتهاي بدون علت و دور از پس آنچه از مالحظات نقدي نزد شاعران این دوره می؛اما شاعران

گردد، پس از این نظرهاست:تحلیل و تعلیل است، که انسان به آراء نقدي جاهلی باز می

: شدسؤال–است » المعلقۀ«و صاحب ممخضرنشاعراازاو–) هـ41–هـ.ق 104لبید بن ربیعه (

بعد چه کسی؟ گفت: «: گفته شد: یعنی امرئ القیس» ک الضلیللالم«گفت: » رب کیست؟عشاعرترین«

یعنی خودش.»صاحب المحجن«گفت: » سپس چه کسی؟«یعنی طرفه: و گفته شد: » ابن العشرین«

30

بیند، می» زهیر«یا » ابودؤاد«عرترین عرب را دیگر که حکم نقد بر شعر دارد، شاممخضرو حطیئه شاعر

هنگامیکه پرسیده شد:

گوید:کسی که می«گفت: » شاعرترین مردم چه کسی است؟«

من فقر و نداري را نیستی نمی دانم از دست رفتن محبوب نیستی است

گوید:کسی که می«و همچنین از شاعرترین عرب سؤال شد، گفت:

به او دشنام می شودکسی که از دشنام دوري نکند

».من«گفت: » سپس چه کسی؟«یعنی عبید، به او گفته شد:

شود تأمل کنیم قطعا در آن روح نقد هایی که به لبید و حطیئه اطالق میپس اگر در این احکام و برتري

کنیم.از علت و سبب بدون استواري بر پایه و اساس قواعد نقدي ثابت را احساس میبدون جاهلی

کنیم که از میان آنها مهمترین آراء نقدي و میتالشاین همان صورت نقد در صدر اسالم است، پس همانا و

از دیدگاهاتیسهمشان در گسترش افق نقد ادبی و تحول حرکتش را بیان کنیم و سپس شعر و ادبي اندازه

کنیم.بیانرا اسالم و اخالق

:بحثگسترش بررسی و تحقیقسؤاالت براي گفتگو و

نقد دینی چیست؟- 1

تأثیر اسالم در توجیه ادبیات چیست؟- 2

خصوصیات شعر زیبا در نظر اسالم چیست؟- 3

در ادبیات چیست؟»امتزال«معنی - 4

31

100الی 65رجمه فصل پنجم از صفحه ت

فصل پنجم

نقد ادبی در دوره عباسی

دوران عباسی

هجري 132ی امیه در شام و ظهور حکومت عباسی در عراق از سال این دوره ادبی با سقوط حکومت بنمیالدي آغاز می گردد و بیش از پنج قرن قدمت پیدا می کند . پس از آن با سقوط 749قمري مطابق با

میالدي به اتمام می 1258هجري قمري مطابق با 656دولت عباسی به دست هوالکوخان مغول در سال رسد .

شیعیان و کسانی که بر حکومت خروج کردند ( خوارج ) و افرادي که بنی امیه به آنها ظلم بدلیل فعالیتهايو ستم نمود ( موالی ) خالفت از بنی امیه که حکومتشان عربی خالص [ متشکل از اعراب ] و پایتختشان

لم خراسانی . حکومت بنی عباس به این دلیل که فارس ها از جمله ابومسمنتقل شدشام بود به بنی عباس افرادي بودند که این دولت را به وجود آورده بودند و بنی عباس را بر ضد امویان یاري نمودند ، رنگ و صبغه

ي ایرانی داشت و عراق ( کوفه ، انبار سپس بغداد ) را که نزدیکترین سرزمین به ایران بود ، به عنوان ومت کمک می گرفتند . پایتخت خود انتخاب کردند و از ایرانی در اداره حک

پس در این دوره با آمیختگی فرهنگ عربی با فرهنگ هاي بیگانه مانند ؛ سریانی ، فارسی ، هندي ، یونانی و دیگر تمدن ریشه دار گذشته تمدن اسالمی شکل گرفت و از طریق ارتباط با آن فرهنگ ها و تشویق خلفا

جود در آن مانند کتاب هاي پزشکی و نجوم ، فلسفه مودست آوردهاي فرهنگیبراي ترجمه ي آثار فکري و ، ریاضیات و تاریخ و تمدن اسالمی شکل گرفت است .

تأثیر فرهنگ بیگانه در زبان و ادبیات روشن شد . پس دایره زبان و نقل علوم یگانه به اقتضاي تمدن دولتی توسعه پیدا کرده و اگر مراجعه کنیم به آنچه که به این زبان از تمدن هاي ب

32

ترجمه شده از علوم پزشکی ، ریاضیات و فلسفه از سرازیر شدن صدها لغت و اصطالح جدید در زبان عربی و اخته ، قمري ، لک مانند آن که الفاظ بسیاري از زبان فارسی گرفته شده است ، تعجب نمی کنیم مانند : ف

لک ، منجنیق ، طبل ، دخل و خرج و ... و فالوده ، سنجاب ، اسطرالب ، زنبق ، مغناطیس و دیگر اصطالحات علمی و آنچه که از آن بسیاري از روش ها گرفته شده مانند گرامی داشتن در خطابه و غیره .

فرهنگی–2اقتصادي–1زندگی در این دوره از دو جهت تغییر نموده است :

:اقتصادي–1حاکمیت عربی شاهد شکوفایی و ازدیاد ثروت و ترویج موسیقی بود ، آنچه که قبل از آن هیچگاه دیده نشده بود . چرا که ثروت از تمام مناطق چه با میل و چه با کراهت تسلیم حکومت اسالمی می شد و به خزانه ي

ثروت ، دگرگونی هاي مهمی در خوردن و آشامیدن و وسایل حکومت بغداد سرازیر می گشت و توسعه رفاه و زندگی به جامعه ي عربی وارد کرد . و قصرهاي خلفا و حکمرانان و وزیران پر از زنان آواز خوان بد

بهترین و زیباترین لباس ها گردید .

:فرهنگی–2باسیان بوجود آمده به خود ندیده حاکمیت عربی در زمان هاي گذشته سستی و وقفه اي را که در زمان ع

است ، چرا که در این دوره تمدن ، جامعه ي عربی با تمدن هاي یونانی ، فارسی ، هندي و دیگر تمدن ها تمدن تالفی نمود ، تا این که تمدن و فرهنگ جدیدي ایجاد شود .که این مورد ، ثمره ي مخلوط شدن آن

. هاستنانی : فلسفه و آنچه در برگیرنده ي آن است از منطق و علم کالم و غیر آن پس فرهنگ عربی از فرهنگ یو

ها مانند : موسیقی ، هندسه و نجوم را دریافت نموده : نجوم ، اخالق ، آداب ، حکمت ، تاریخ و موسیقی را از گ فرهنگ ایرانی دریافت کرد . پزشکی طب گیاهی ، حساب ، ستاره شناسی و داستان سرائی از و فرهن

هندي دریافت نمودند همچنین کشاورزي، باغداري ، طالع بینی ، جادو و طلسم . را از فرهنگ کلدانی گرفته و همچنین از فرهنگ مصري : کیمیا و شیمی و تشریح و دیگر علوم را اخذ کردند .

فکري و تغییر در گرایش هاي علمی و تبادل فرهنگی بین عرب و سایر ملل ، اثر بزرگی در وقوع انقالبعلمی و ابتکارت و تفکرات ، فنی و گرایشات و نتیجه آن تحول دربه جا گذاشتعلمی در جامعه ي عربی

تمدن عربی اسالمی داراي سبک و روش در همه ي عرصه هاي فکري و انسانی براي همینفلسفی بود . را می آوریم : گردید که در این جا خالصه ي آشکارترین نتایج این دگرگونی علمی و فرهنگی

بارزترین تأثیرات تحوالت علمی و فرهنگی ( در دوره عباسیان )قبل از پیدایش مدارس ، کتابخانه ها و مساجد مکان تعلیم و الف ) گسترش نقش علم و علم آموزي :

تربیت بودند . چون تحوالت و تکامل علوم باعث تنوع راه هاي شناخت شد و همین باعث شد شیوه هاي زشی تغییر کند . عباسیان دریافتند که محل جدیدي را براي تعلیم فرزندان خود نیاز دارند ، بنابراین به آمو

ساختن مدارس شتافتند و همانطور که احمد امین به نقل از مقریزي ذکر می کند ، اهالی نیشابور اولین یهقی را بنا کردند .مسلمانانی بودند که فهمیدند باید مدرسه ایجاد کنند . آنها مدرسه ي ب

33

خلفا فهمیده بودند که کتابخانه ها از عوامل اساسی در گسترش علم و فرهنگ هستند . ب ) کتابخانه ها : پس در ایجاد و زیاد کردن کتابخانه ها به وسیله ي آنچه از کتب جدید که به آن دست یافته بودند همت

در بغداد است که "بیت الحکمه "ر شناخته شده بود گماردند و از مشهورترین کتابخانه هایی که در آن عصمهمترین مؤسسات علمی اي بود که به جنبش ترجمه اقدام نمود و معلمین ، دانشجویان و مترجمین را گرد هم آورد و در آنجا وسایل ترجمه را مهیا کرد و فرهنگ تفکر را گسترش داد و در تمامی سرزمینهاي دنیاي

اسالم فراگیر شد .

همانطور که در گذشته نیز به آن اشاره نمودیم که براي ما معلوم است نقش اهمیت ترجمه و ) ترجمه :ج نقل کردن در جنبش علمی و فرهنگی برا یهمگان واضح و آشکار است . براي همین انتقال علمی که در

در زمان مأمون زمان امویان در منطقه ي کوچکی شروع شده نمی توان مقدمه اي براي حکومت وسیعی کهعباسی در بغداد آغاز شده و به مرکزیت بیت الحکمه باشد . و یوحنا بن ماسویه و دیگران در بیت الحکمه

اقدام به ترجمه می نمودند باشد .در این عصر مترجمین مجموعه اي از نفیس ترین کتب در امت هاي متمدن یونانی ، هندي ، فارسی و

، پزشکی ، فلسفه ، ریاضیات و تاریخ و علوم دیگر، از علوم شناخته شده را به عربی سریانی در موضوع نجوم نقل کردند .

درچرا که، فرهنگی دیگري که در دوره ي عباسی بروز داشته است تدوین بوده استاما مظهرد ) تدوین : می کرده اند . اگرچه شروع قدیم نزد عرب قائم بر روایتی بودند که مردم آن را به صورت زبانی نقلادبیات

کتابت و اختراع خط به دوران گذشته باز می گردد ، اما تدوین در عصر عباسی غالب شد و راویان و عالمان کرده و می نوشتند ، پس کتابت ذهنشان خطور می کرد تدوینآنچه را می شنیدند و یا پس از فراموشی به

این طریق فنون و شیوه هاي متعدد کتابت مانند رساله ها جایگزین سخنوري و سخنوري تضعیف گردید و ازو تصنیف هاي علمی و ادبی و مقاالت و مناظرات و عهدها و روایت هاي داستانی و مقامات و دیگر فنون

ظاهر شد.

دگرگونی هاي ادبی :یر می شود و آرزوها ادبیات به دلیل آنکه در همه ي زمان ها و مکان ها به آینه ي حیات و زندگی انسان تعب

و احساساتش در آن منعکس می شود و به دلیل آنکه شعر رساتر از کتابت در استجابت مظاهر حیات و شعرا در دوره ي عباسیان موضوعات جدیدي را به واسطهداراي تأثیر بسزائی در ایجاد احساسات است ،

در شعر عوارضی مانند غنا ، مظاهر تعدد گرایشات فکري در جامعه ي آنروز بود ، به پیش بردند . پسعیاشی ، فرهنگ جدید و متمدن شدن شعراء و مخلوط شدن فرهنگ عربی با بیگانه ، باعث شد تا در سبک

شعر ، معانی آن ، اهداف اوزان و قافیه ها تأثیر و تحول ایجاد شود .ا مورد توجه شعراء والبته میدانی و به همین دلیل و به واسطه ي عنایت خلفا ، شعر شکوفا شد . و دربار خلف

و محل زندگی علما گردید و آشیانهبراي مسابقه ي زیبایی شعرها ، محل توجه ادیبان ، محل مالقات ها و به واسطه ي عنایت پادشاهان و عوامل مؤثري که ذکر نمودیم شعرا در شعر خود مواردي را برگزیدند که

نبود . علم بدیع نیز در همان دوران پدید آمد ، آنها در استفاده از علم اسباب آنها براي گذشتگانشان فراهم

34

بدیع راه افراط را پیمودند . از این روي به دلیل دگرگونی فرهنگ و تمدن ترکیب صناعی آرایه ها و کالم فتند دگرگون شد .خصوصا وقتی شعرا افق گسترده اي را براي خیال پردازي یافتند ، در خیال پردازي اوج گر

. اوج گرفتنی که بالهایش را از تمدن جدید و ابداع فنی انها وام گرفته بود این اوج گیري در شعر بشار بن برد مشاهده به خوبی مشاهده می شود .

و بدین صورت طایفه اي از شعرا ظاهر شدند که به نظرات مطابق با واقع رسیدند و معانی جدید و خیال هاي بش نوگرایی در سبک شعر عربی را رهبري کردند . در آخر نیز بعد از آنکه از بدیعی خلق نمودند و جن

مظاهر جدید تأثیر پذیرفتند مدرسه ي شعر جدیدي ایجاد نمودند که پیروانشان به شعراي محدث شناخته . ردنام بمی شوند. از آنان می توان بشار بن برد و ابوالعتاهیه و مسلم بن ولید و ابونواس و ابوتمام را

مکاتب شعر و رو شهاي ادبی ادبا بعد از این تحول در شعر به دو دسته تقسیم شدند و دو گروه قدیم و جدید را ایجاد کردند ؛ پس

ناگزیریم که نگاهی ولو گذرا به این دو مدرسه داشته باشیم :

کتب محافظه کاران ، یا مدرسه ي کالسیک م–1و بقا بر فنون شعر قدیم داشتند و در صدد دفاع از آن بر آمدند و مخالف طرفداران این مکتب اصرار بر حفظ

هر گونه تغییر و نوآوري در شعر بودند و اصوال هر گونه تجدید و تغییري را در شعر ، فساد می شمردند . و اولین کسی که شعر را خراب کرد ، مسلم بن ولید<<همچنان که آمدي در موازنه تصریح بر این دارد :

بعد ابوتمام بود که این روش را نیکو می دانسته و دوست داشته است حتی یک بیت از اشعارش خالی از صنایع بدیعی آزاد نیست . لذا این امر منجر به زشت شدن الفاظ ، معانی و شعر او خراب شده و طراوت را از

>>... می بردشعر او تی محکم و قوي و ترکیبی استوار بود پس مقید شدند به این از نظر این گروه ، شعر قدیم صحیح و با عبارا

مگر به باشندراه قدما را انتخاب کنند و هیچ لزومی نمی دیدند که دنباله روي شعر جدید چیزکه در همه مقدار اندك و محدود .

کتب مجددین ( نوگرایان )م–2که شعر قدیم هرگز با روح تمدن سازگار پیشگامان این مدرسه که متأثر از تمدن جدید بودند معتقدند

نیست ، لذا همانگونه که زندگی را متمدن و آراسته کرده بودند ، به تزیین و آراستن کالم ( شعر) هم همت گماشتند . معانی جدیدي را به شعر قدیم افزودند که به آن لطمه وارد نمی کرد و با محسنات بدیعی تزیین

، توریه ، تشبیه ، استعاره ، کنایه ، مجاز و غیره را وارد شعر نمودند و وزن هاي نمودند . انواع جناس ، طباق مناسب ، غنا و غیره را براي شعر برگزیدند و به سوي وزن هاي جدیدي غیر از وزن هایی که قدما در آن

نظم می سرودند ،روي آوردند .

سبک هاي ادبی :

گروه تقسیم می کند : شوقی ضیف سبک ادبی را در این راستا به سه

35

این سبک شعري نوعی صنعت به شمار میرفته به همین دلیل قدما این سبک شعر را سبک صنعت : -1در ردیف نقاشی ، رقص و موسیقی می آوردند . شوقی ضیف معتقد است که در این سبک شعر نوعی تکلف و

صنعت است و زاییده ي طبع و ذوق هنرمندانه نیست .

که از طرفداران آن می توان ابی العتاهیه و مسلم بن ولید و بشار بن برد را سبکاین نیع :سبک تص–2نام برد ، شعر را نوعی نوآوري و آرایش کالم می دانند . این فکر در اوایل عصر عباسی که اوج امتزاج فرهنگ

عربی با فرهنگ هاي جدید و تمدن هاي بیگانه بود ایجاد شد . از پیروان این روش ، ابوتمام و ابن المعتز را می توان برشمرد . اینان ابتدا الفاظ و معانی . سبک تصنع :3

موروثی و قدیمی را به عاریت گرفته آن گاه انواع جناس ، طباق ، مشاکله و انواع آرایش هاي کالمی را بدان افزودند به عبارت دیگر دچار نوعی تکلف در به کارگیري صنایع لفظی شدند .

نقد ادبی در دوران عباسی در گذشته زندگی اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی دوران عباسی و علومی را که در این عصر پدید آمده

همچنین تحوالت علمی را آموختیم و فهمیدیم که چگونه حرکت ترجمه و تدوین در آن عصر شکوفا شد . به دست آمده متأثر شود . همانطور که در طبیعی است که ذوق فطري انسان از فرهنگ جدیدي که تازه

ادبیات از آن متأثر می شود در این دوره علما به وضع کردن قواعد زبان و پایه هاي نحو و عروض و شیوه هاي بیان و اصول و بالغت پرداختند . به این جهت عصر عباسی عصر مکتوب کردن میراث عربی و تدوین در

کتاب ها بوده است .ن ، نقد نیز بنا بر اقتضاي طبیعت از حالت ساده که مبتنی بر ذوق فطري بود خارج گردید و به در این میا

صورتی عقالنی و تحلیلی درآمد که قاعدتا بر اصول و قواعدي تکیه داشت . نقادان دوره ي عباسی روش اضافه آنچه که خودشان نقدي شان را از فرهنگ هاي بیگانه و آنچه که از نقادان قبلی به آنها رسیده بود به

دریافت کرده بودند ساخته و پرداختند . بعد از بکارگیري نقد ادبی در دوره ي عباسی یعنی در تمام احکام نقدي که از عصرهاي گذشته به ارث رسیده بود و آنچه که از فرهنگهاي بیگانه گرفته شده بود دیدگاه

را وسیع تر کرد .دایره نقد،منتقدان ادبی و قیاس هاي زیبایی فنیپس به تحقیق نقد دوران عباسی قضایاي نقدي مختلفی را ایجاد کرد . اهم مطالبی که نقد در دوران عباسی

، بحث مطبوع و مصنوع و بحث لفظ و انتحالبدان پرداخت بودند از بحث قدیم و جدید ، بحث اصالت و معنی و دیگر قضایاي مورد نظر نقدادبی .

دوره عباسی بدان پرداخته شد و بالطبع باعث ایجاد گرایش ها و مسلک هایی شد منجر به این قضایا که درایجاد مدارس و مکاتب نقدي گوناگونی گردید که هر کدام روش متفاوتی و منحصر به فردي را داشتند که به

طور وسیعی روي حرکت نقد و نیز آثار ادبی تأثیر گذارد .آرا نقدي عصر اسالمی جاهلی صرفا ذوق نیست و در آن دگرگونی مشاهده در این دوره احکام نقد مشابه

می شود که از حد ذوق تجاوز نموده به سوي تعلیل و تفسیر می رود . اما اختالفاتی که نزد نقادان دیده بک دیده می شوند به اختالف ذوق ها و فرهنگهاي آنها برمی گردد . کسانی که کالم سهل و آسان، س

صحیح و روان ، الفاظ شیرین و عبارات روان را می پسندیدند گرایش بهتري را اختیار می کردند و کسانی

36

که تمایل به کالم با انواع صنعت و بدیع و معانی پیچیده و استعارات دور و معانی جدید داشتند گرایش ابوتمام را برتر می داشتند .

سی که جریر را مقدم بدارد به این دلیل استناد می کند که بیشترین همانطور که ابوعبیده می گوید : کفنون شعري ، سهل ترین الفاظ ، لطیفترین نسبت ها را دارد و پایبند به عفت در گفتار می باشد . به همین دلیل مفضل ضبی فرزدق را بر جریر برتر می داند و حماد راوي اختطل را بر دو قرینش جریر و فرزدق برتر

داند . می

روش هاي نقد به دالیل گفته شده نقد در دوره عباسی به واسطه ي تنوعو پیشرفت در زندگی تغییر یافت و بواسطه ي

ادبی مبدل صناعتیدگرگونی فرهنگ متحول گردید و حتی پس از آن گونه اي از ادبیات به شمار رفته و به گردید .

را تدوین کردند : روش هاي اصلی نقدکه نقادان عصر عباسی آنروش نقدي است که صاحبان آن شروع به جمع کردن بسیاري از اشعار شاعران بزرگ :لغويروش–1

دوره ي جاهلی و دوره ي اسالمی نمودند . بعد از آن که تفکر تدوین و کتابت ظاهر شد بعضی اخبار و وصا که ادبیات امانتی تاریخی و مطالبشان را ذکر نموده و توجه آن ها هم به ادبیات بر می گشت خص

فرهنگی بود که حاوي تجربه هاي گذشتگان و نتیجه ي فکریشان بود و به این دلیل می توانست چشمه ایی جوشان براي فرهنگ و منبعی از منابع معرفت باشد در ادبیات فایده ها و مزایاي متعددي وجود داشت .

وال و احکام را می یافتند روایت کنند و از زبان و ادبیات آن چه را که این مزایا باعث می شد که آن چه از اقمی شنیدند تدوین کنند تا در استشهاد و استنباط و توضیح علت ها از آن استفاده کنند .

انگیزه ها و دالیل لغویین در جمع آوري و تدوین اشعار

انگیزه هاي این امر از نواحی مختلفی می آمد :احیه ي تاریخی ؛ تاریخ انگیزه ایی براي شناخت زندگی جاهلی ، اخبار ،گذران روزگار ، عالئق و الف ) از ن

معتقدات آن دوره ي جاهلی بوده است . ب ) از ناحیه ي زبانی ، سندي زبانی استکه از آن زبان هاي قبایل و آنچه از احکام لغوي که به آن تعلق دارد

شناخته می شود .ي آموزشی ، شعر قدیم منبع اساسی براي یادگیري زبان عربی است و از اینجا بود که فکر ج ) از ناحیه

جمع آوري اشعار و شرح آن جوشید . همان طور که در اینجا اصمعی که صاحب اصمعیات است می گوید : ار آن را بشنود شاعر در عرصه ي شعر عرب یکه تاز و قوي نمی شود مگر این که اشعار عرب را بخواند و اخب

و معانی آن را بفهمد و در شنیدن الفاظ آن مداومت داشته باشد . ( نگارنده ) تالش هاي این گروه در روایت و جمع آوري اشعار را به دو مرحله تقسیم کرده است .

الف ) مرحله ي اول : تالش هاي صاحبان مجموعه هاي شعري . این گروه از راویان به دلیل ترس از بینرفتن و ضایع شدن اشعار گذشتگان شروع به جمع آوري اشعار نمودند . در راس این روات مفضل ضبی را

قصیده و مقطعه است که مفضلیات نامیده می 126می بینیم که صاحب مجموعه اي است که حاوي حدود

37

که حاوي شود که به جمع کننده ي آن نسبت داده می شود ، و اصمعی که صاحب مجموعه ي شعرهایستشاعر است که به دلیل نسبت به راویش اصمعیات نامیده می شود . 71قصیده و مقطعه از 92

ظاهر شد که صاحبان آن >>طبقات <<ب ) مرحله ي دوم : تالش هاي صاحبان طبقات . سپس اندیشه و تراجم آن ها را به جمع آوري راویان اشعار و طبقه بندي صاحبان شعر و طبقه بندي آن ها پرداختند

ذکر کردند و به اقوال و احکام قدما استدالل کردند . در مقدم کردن شاعري بر دیگران و برتر دانستن شاعري بر دیگران که براي نمونه دو نفر را ذکر می کنیم :

و ابازید محمد بن ابی >>طبقات فحول شعرا <<به نظر میرسد محمد بن سالم جمحی صاحب کتاب باشند . » طبقات « از بارز ترین افراد این شیوه >>جمهره االشعار العرب <<قرشی صاحب کتاب خطاب

شعرا اثر محمد بن سالم جمحی فحولکتاب طبقاتطبقه جمع آوري کرده و مقدمه اي که 23نفر از شعراي جاهلیت و اسالم را در 114مولف این کتاب

عر و انتحال است در ابتداي آن آورده است و از تاریخ و قرآن ادله مشتمل بر آراي ارزشمند نقدي همچون شي نقدي و عقلی بر انتحال و شعر دروغین که به شعر جاهلی اضافه شده و متعلق به آنان نیست آورده است .

سپس به بیان پایه هاي اخالقی در شعر و مطالب مؤثر دیگري که در احکام نقدي اثرگذار است مانند در شاخه هاي علم و فرهنگ و اختالف احکام نقادان به واسطه ي اختالف جوامع آن ها می تخصص ناقد

و از بین رفتن بسیاري از اشعار عرب سخن گفته است . سپس نحو و عروضپردازد . در مورد منشا علوم شروع به تقسیم شعرا نموده و شعرا را به دو طبقه براساس معیار زمانی تقسیم کرده است :

معی در طبقه ي اول شاعران جاهلیت و در طبقه ي دوم شاعران اسالمی را آورده است . همان طور که جدر حیات فرهنگی و ادبی آن نیز اثر گزار بوده است . براي در زندگی عربی ایجاد نموداسالم انقالب عظیمی

همین مؤلف در این جا بین شعراي جاهلی و اسالمی فرق گذاشته است . طبقه تقسیم نمود که هر طبقه در بر دارنده ي چهار شاعر است با گوشه اي از 10پس هر طبقه را به س

نقل شده است و از آن شعرشان که قدیم و از آن هازندگانی آن ها و قطعاتی از اشعارشان و چیز هایی که جدیدشان مثال آورده .

معیاربرناظرکه–که طبقه ي صاحبان مرثیه ها سپس به این دو طبقه ، سه طبقه ي دیگر اضافه نموده .–به شمار می آید ادبیمختلففنونبینگذاشتنفرقدرويادبیذوقوسنجینکتهداللتبرايفنی

را بر اساس معیار مکان آورده تا نقش –طبقه ي شعراي مناطق عربی ( اعم مدینه و مکه و طایف و بحرین ) ایی براي شعراي یهود قرار داده تا ، که به واسطه ي این تقسیمات طبقهو–دجامعه را در شعر آشکار کن

ثابت کند که جوامع جاهلی در تولید شعر مساوي و یکسان نبوده اند .

ارزش نقد در کتاب طبقات الشعرا از همان طور که عنوان کتاب داللت می کند ، درباره ي طبقات شعرا است و قدیمی ترین کتابی است که

کتب طبقات به ما رسیده است و اولین کتاب نقد ادبی در تاریخ نقد عربی است که به نقد شعر از دو بعد تاریخی و فنی می پردازد . مؤلف در این کتاب آراي نقدي معتبري را که در مورد شعر و شعرا گفته شده و

ه صبغه ي بحث علمی در آورده است . آنچه که علما در نقد شعر گفته اند را آورده ، آن را مرتب نموده و ب

38

پس آرا و احکامی که سابقه ي قبلی نداشته است را به واسطه ي ذوق خاص مؤلف به آن هدایت شده است را به آن افزوده است . اگر چه گاهی نقدش عمیق ندارد و سطحی به نظر می رسد .

بی متوجه شیوه اي به نام باب بندي تحقیقش براي متون از سبک صحیحی صادر شده و نقد را در ادبیات عرکرد که قائم بر احکام فنی و اساس علمی است . مؤلف با این روش ها راه ناهمواري را اختیار کرده است زیرا

توزیع شعرا به طبقات به اعداد و ارقام محدود است و معیارش براي تقسیم بندي شامل زمان ومکان و فن ادبی است .

ر العرب اثر ابی زید قرشی کتاب جمهره ي اشعاشاعر اسالمی است ؛ براي آن مقدمه اي 10شاعر مخضرم و 16شاعر جاهلی و 23قصیده از 49حاوي

انتقادي نوشته است که در آن فواید لغوي و اخبار ادبی و نقدي سودمندي است که شامل :ربی است . مقایسه ي میان زبان شعر و زبان قرآن و آنچه موافق قرآن از کلمات ع

یادآوري اولین کسی که شعر گفت و نسبت دادن شعر گفتن به مالئکه و آدم و ابلیس و جبرئیل و -1عمالقه و عاد و ثمود وجن و این اخبار را در مورد اغلب اسطوره ها آورده است .

وایت یا درباره ي آنچه در مورد شعر و شعرا از پیامبر ( ص ) توسط صحابه و تابعین و پس از آن ها ر-2شعر گفته شده .

اشعاري که از جنیان حفظ شده است .–3تقسیم بندي شعرا و ذکر اسامی و اخبار شعرا را بیان نموده است و دالئل برتري بعضی از آن ها بر –4

بعضی دیگر را شرح داده است . قه تقسیم کرده و در هر طبقه هفت پس از مقدمه متن کتاب آمده است که در آن ابوزید شعرا را به هفت طب

قصیده براي هفت شاعر به نحوي که در ذیل می آید آورده است : )454-243طبقه ي اول اصحاب سموط ( ص

)542–459طبقه ي دوم اصحاب مجمهرات (ص )605–547طبقه ي سوم اصحاب منتقیات ( ص

)677–621طبقه ي چهارم اصحاب مذهبات ( ص ) 767–683پنجم اصحاب مراثی ( ص طبقه ي

)867–773طبقه ي ششم اصحاب مشوبات ( ص )996–873طبقه ي هفتم اصحاب ملحمات ( ص

این اولین اثر نقدي مدون در تاریخ نقد عربی و اولین کتابی ارزش کتاب نقدي جمهره ي اشعار العرب :سیم کرده است . که ابوزید و ابن سالم جمحی است که شعرا را براساس خصائص مشترکشان به طبقات تق

در–که از شعرا جاهلی بودند –آن را ایجاد کرده بودند . و به واسطه ي این که ابازید ، اصحاب سموط را ي بعدي که جمهره است قرار داده بندطبقهدر–را بودنداسالمیینازکه–ملحماتاصحابواوليطبقه

است . ا کنیم که در طبقه بندي شعراء تقدم زمانی شاعر رعایت شده است که این مراعات زمانی می توانیم که ادع

را در توزیع شعرا نزد مفضل ضبی در مجموعه ي مفضلیات و همچنین نزد اصمعی در مجموعه ي اصمعیاتش نمی یابیم .

39

بررسی روش لغوي و نقد آن ات و احکام صاحبان آن از لغویین تامل کنیم در اگر در مورد این مجموعه هاي شعري منتخب شده و نظری

می یابیم که آنان قدیم و جدید بودن را قاعده ي حکمشان در نقد قرار داده بودند و بر شعرا بر اساس به دلیل تقدمشان <<زمانشان قضاوت می کردند و بر این اساس شعراي قدیم و اتباعشان را بر شعراي جدید

ه شعراي قدیم به چشم بزرگان نگاه می کردند و به شاعران جدید به دلیل تأخرشان برتري داده اند و ب>>به دیده ي حقارت می نگریستند و جدید بودن را به منزله ي خروج از چارچوب تقلید از قدماي شعر عرب

ر می شمرند . در نظر آنان شاعر باید به همان مسیر و چارچوب لغوي که قدما برایش مشخص کرده اند سیکند و چارچوب ها و الگوهاي زبان قدیم را در شعرشان رعایت کنند و این آن میزانی است که ناقد لغوي با

آن شعر شاعران جدید را می سنجید . به همین دلیل ممکن نیست تغییراتی را که در ذوق یا سبک هاي تعبیر اتفاق افتاده است را حس کند .

هر چه <<ن را شعر به حساب نمی آورد و در مورد مولدین می گوید : ابو عمر بن عالء غیر از شعر متقدمیزیبایی در شعر معاصرین هست قدما به آن پیشی گرفته اند و هر چه از زشتی در شعر است از معاصرین

و این گونه می خواهد بگوي قدما در کالمشان خطا نمی کرده اند و سبک هاي شعریشان همگی >>است . . پس اگر براي ما خطایی در شعر آشکار شد از جانب متأخرین است نه قدما و در مورد صحیح بوده است

اگر اخطل یک روز از جاهلیت را درك می کرد کسی را بر او <<مقدم کردن قدیم بر جدید گفته است : م اگر این شعر( ابی تمام) است پس کال<<و در مورد شعر ابی تمام گفته است : >>مقدم نمی کردم . <<و از آن چه این ادعا را تایید می کند گفته ي اصمعی است آن جا که می گوید : >>عرب باطل است .

>>سال با او نشستم ولی نشنیدم که به یک بیت اسالمی احتجاج کند . 10در همان طور که می بینیم ابازید قرشی صاحب جمهره در تقسیمش این معیار را رعایت کرده و اصحاب سموط

و اصحاب ملحمات را در قسم دیگر قرار –هستندجاهلیینازهاآنيهمهکه–را در قسم اول قرار داده داده که همه ي آن ها از اسالمیین هستند . همان طور که صاحب طبقات الشعرا عوامل اجتماعی زمانی و

یات و جامعه وجود دارد . این مکانی را در دسته بندي شعرا رعایت کرده به دلیل ارتباط محکمی که بین ادبکار را کرده است یعنی آن نقادان در اغلب موارد طریقه ي تاریخی را در بررسی هاي نقدیشان پیموده اند .

ضمن این که نقادان دیگري را می یابیم که موقفشان بین لغویین قدیم و جدید است و معتقد به برتري قدما ادعا می کنند که برتري براي کسی است که استحقاق آن را دارد ، به متأخرین نیستند بر سخن گفتن بلکه

) از آن ها است . این نظریه در گفته اش تصریح می 255چه جاهلی باشد یا اسالمی یا جدید ؛ جاحظ ( ت روایت کرده از قلم که آن راکسانی را دیدم اشعار معاصرین را ناخوشایند پنداشته و کسانی <<کند که :

زند و این را ندیدم مگر در روایتی براي شعر فرد غیر آگاه به محتواي آن چه روایت می کند و اگر می انداو ابن قتیبه فرد دیگري >>آگاهی داشت موضع بهتر را می شناخت که از کیست و در کدام زمان است .

ن ها به دیده ي و به متقدم آ<<است که این معیار را در نقد شعر از بین برده چنانچه گفته است : و حقیقت این است که روش >>بزرگواري ننگریستم و به متاخرشان هم به دیده ي حقارت نگاه نکردم

لغوي این توانایی را ندارد که در نقدش روح اثرگذار را در تمدن اسالمی جاري کند و قادر نیست با دگرگونی ند بدون آن که نظریه ي نقدي جدیدي ارائه آن دگرگون شود بلکه تهی از واقعیت حیات ادبی باقی می ما

40

کند که مناسب فرهنگ و روح زمانه باشد . براي همین نقادان بزرگی ظاهر شدند که بر شعر جدید تکیه کردند مانند ظواهر فنی اي که نقادان را مفري از اعتراف به آن نیست مانند آمدي ، جرجانی و دیگران .

منهج ( دورنی ) کالمی برخی پیشرفت ها در زمینه ي نقد ادبی را >>روش لغوي <<در تحقیق و تفحصمان در زمینه ي پیش تر

مشاهده کردیم و اآلن الزم است عامل جدیدي بیان شود که در زندگی علمی ظهور یافته و روش خاصی در نام >>قد روش کالمی در ن<<زمینه ي نقد عربی ایجاد کرده است که در گذشته نبوده این عامل جدید

دارد که پس از ظهور دو علم بیان و بالغت ایجاد شده است . >>کشف اسرار بالغت قرآن <<اعتقاد به اعجاز قرآن به عنوان یک زمینه ي فکري مطرح شده است و آن

است . این طرز تفکر بر پژوهش هاي نقدي در عصرهاي پس از آن تاثیر گذاشت که موجب بروز پژوهش هجومهرگونهمقابلدراسالمیشانعقایدازدفاعجهتبه–معتزلهمخصوصا–زد متکلمین هاي بالغی ن

ظهور یافتند . صورتدوبهآثاراین. گردید: جهت اول به تحقیق در زمینه ي خود قرآن و بیان حقیقت اعجاز و نظم قرآن پرداخته است به طوري اول

و دسته تقسیم کرده است : که خود این جهت علماي علم بالغت را به د) دسته ایی که اهل سنت هستند و اعتقاد دارند که مزیت قرآن کریم به معناي آن مربوط است زیرا 1

خداوند قدیم است .معتقدند که کالم آن بر می گردانند زیرا >>لفظ <<) دسته ایی که شیعه و معتزله هستند و مزیت قرآن کریم را به 2

. >>کالم اهللا مخلوق است <<حادثه است معتقدند که قرآنپس عجیب نیست که بگوییم اولین هدف پژوهش در زمینه ي علوم بالغی و تدوین اصول آن دست یابی به

شناحت اعجاز قرآن و اثبات فضل و برتري قرآن بر سایر سخنان است . گردد زیرا بالغت در نزد آن ها : این رویکرد فی نفسه به هدف نهایی از آموزش علم بالغت بر می دوم

عنصر مهمی در قانع کردن کسی است که هدفش جدل کالمی است زیرا بالغت در نظر آنها سیطره بر فکر و وجدان دیگري است و از آن جا که رسالت قرآن کریم تصحیح اخالق و تهذیب نفس و دعوت انسان ها به

براي رسیدن به این هدف بر روش بالغی براي قانع اوج نقطه ي انسانیت است به ویژه رسالت قرآن کریم براي همین در این ز مینه از قرآن مثال هاي فراوانی می آورند زیرا که در کردن شنوندگان بهره جسته است

آمده است مانند قول خداوند آیات فراوانی از قرآن کریم مثال هاي بسیار آشکاري براي قانع کردن دیگراناز یبت ( آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده اش را بخورد { بی شک } سبحان در زمینه ي غ

12) سوره ي حجرات آیه ي آن کراهت دارید–خداوند سبحان استدالل فرموده که غیبت به مثابه این است که انسان گوشت برادر مرده ي خود را بخورد

ور حسی قرار داده تا میزان حرمت غیبت را درك می بینیم که خداوند سبحان انسان را در مقابل یک تصکند بدون این که هیچ کدام از ادوات تشبیه را به کار گرفته باشد .

هم چنانکه این روش را در آیات دیگري از کالم خداوند سبحان مشاهده می کنیم ( و براي ما مثلی آورده و ا را که چنین پوسیده است زنده می کند ؟ آفرینش خود را فراموش کرد ، گفت : چه کسی این استخوان ه

79–78بگو همان کسی که نخستین بار آن را آفرید زنده اش می کند ) سوره ي مبارکه ي یس آیه ي تردید را رفع می کند شنونده را قانع می کند که کسی که این وشکگونههرآیهاینکهبینیممی

41

رید مسلما بازگشت حیات به آنها به مراتب از آفرینش اولیه این استخوان هاي پوسیده را براي اولین بار آفبرایش سهل تر است سپس می بینیم که آیه به این حد بسنده نمی کند بلکه به مسئله ي آفرینش آسمان

ها و زمین و مقایسه ي بین انسان به عنوان مخلوق کوچک در مقابل آفرینش آسمان ها در نهایت روشنگري ردازد و می فرماید : ( آیا کسی که آسمان ها و زمین ها را آفریده قادر نیست که مانند ایشان را و تاکید می پ

.81بیافریند ) سوره ي مبارکه ي یس آیه ي یعنی بازگرداندن زندگی به انسان نزد کدام عاقلی سخت تر از آفرینش آسمان ها و زمین است .

ند قرآن کریم هدفش تهذیب نفس و کسب شرف و نایل شدن به متکلمین معتقدند که ادبیات از جهتی ماناخالق پسندیده است و از جهت دیگر طبیعت بحث و جدل میان متکلمین اقتضا می کند که آنها بر دو

جلب کرده "مجاز "عنصر عقل و منطق پافشاري کنند ؛ و این همان دلیلی است که نظر آنها را به مقوله ي گشت آنها به شعر قدیم و استشهاد به آن در زمینه ي تأویالت مجاز در قرآن کریم شد و این مسئله باعث باز

که در نهایت منجر به تدوین علم بالغت و بیان گردید و شاید همین دلیل موجب شده که شوقی در مورد "فعالیت هاي نقدي آنها بیشتر بالغی است تا نقدي "آنها بگوید

شعر خود یک صنعت است و نمونه اي از ساختن به شمار می رود <<دند که از آنجا که ناقدان متکلم معتقپس نگاه کردن به ادبیات باید در برگیرنده ي مقدار صناعات به کار رفته در آن از >>و نوعی تصویر است

جهت صحت تشبیهات و نکویی استعارات و ابتکار در ایجاد تصورات باشد تا جاییکه صاحبش را از دیگري یز سازد و تنها از این طریق می توان شعرا و نویسندگان را بر اساس مقیاس هاي بالغی منحصر به متما

فردشان با دیگر ادبا مقایسه کرد و این همان انگیزه اي است که آنها را بر آن داشته که گاهی در شعر بدون هر کدام اهتمام ورزیده این در نظر گرفتن معانی آن به الفاظ توجه کنند و تنها به بررسی جنبه ي صناعی

امر سبب شده موج صناعات لفظی در اشعار و نوشته ها را ایجاد کنند . از پرچمداران این روش می توان جاحظ را نام برد .

البیان التبین جاحظ به بالغت و بیان عربی جاحظ را بر آن داشت تا کتاب معروفش ( البیان التبین ) را در بالغت و نقد ادب را

رشته ي تحریر درآورد ؛ مؤلف در کتابش بسیاري از آراي نقدي و مسایل بیان و بدیع مانند تشبیه و ارکان آن و مواقع زیبایی و زشتی آن و مجاز و انواع آن و کنایات و معانی آنها و ایجاز و اطناب و سجع و انواع آن را

و حتی به سرقت هاي شعري هم اشاره در آن آوردهنمونه هایی از قرآن و شعر را مورد بررسی قرار داده و کرده است . همچنین براي وي کتاب هاي دیگري مانند ( الحیوان ) نیز ذکر شده که گاهی در آن ها به

بعضی از نظریات نقدي اشاره شده است . ستوار ساخته ا>>تقدیم لفظ بر معنا <<جاحظ کتاب ( البیان و التبین ) خود را بر اساس نظریه ي معروف

است و معتقد است که برتري شعر به داشتن وزن و زیبایی کالم و سهولت در مخارج کالم و به اصالحپر رنگ و روشن باشد . و این نظریه تأثیر بسزایی در آراي پس از وي دارد بطوري که ناقدان بین لفظ شعر و

رده از صفات لفظ شعر و آهنگین بودن آن معناي آن فرق قائل می شوند تا جاییکه در شعر ، استفاده ي گستو زیبایی الفاظ و فصیح بودن آنها مورد توجه ویژه ي نقادان قرار گرفت و اگرچه نقدکنندگان به طور کلی به معانی بی توجه نمی گردند اما توجه ویژه اي به لفظ و شکل خارجی هر کدام می نمودند زیرا به اعتقاد وي

ن یعنی این که اهتمام نقدکنندگان در نقد شعر و ارزش گذاري آن به است و ای"صنعت "شعر یک

42

کارگیري روش و اسلوب قوي به صحت طبع در شعر بر می گردد . الزم به ذکر است که پس از جاحظ نقدکنندگان زیادي آمدند که از نظریات وي بهره هاي فراوانی بردند و از جمله نظریه ي حنا الفاخوري است

در میان عرب نمی تواند از بالغت به طور کلی جدا شود ."مسائل نقد"که میگوید نقد در عرب همواره بر مبناي بالغی استوار است و هرگز از آن جدا نمی شود گویی که از یک اصل سرچشمه

گرفته ، و از آنچه که جاحظ به سبب نگرشش در مسئله لفظ و معنا است طرح کرده مارا در تمام هنرها و به همه ي ادبا و مواد شعري شان به سوي بالغت آن هدایت می کند مانند موضوع ( معجم الغوي)نسبت

عناصر شعري نزد جاحظ :از نظر جاحظ شعر به سه عنصر بنا شده است : غریزه ( طبع ) ، محیط ( اجتماع ) و نژاد ( ارتباط خونی)

محیط و روابط خانوادگی که خداوند سبحان به ارزش شعر به مقدار آنچه از طبع و "همانطور که می گوید همانطور که قبال اشاره کردیم جاحظ اعتقادي به برتري شعر قدیم بر شعر "آنها عطا کرده بستگی دارد

جدید مطابق نظریه ي لغویین ندارد .

ارزش البیان و التبین از نظر نقد ادبیمینه ي علوم بالغی است که شامل آرا ارزشمندي در کتاب البیان و التبین تألیفات از اولین مدونات در ز

مورد ادبیات نقد و بالغت می باشد چنانکه شوقی ضیف مؤلف آن جاحظ را برترین نویسنده اي می داند که در عصر عباسی ظهور کرده است و او را در حقیقت میوه رسیده ي تمام تالشهاي معتزله می داند . کتابی که

سائل نقدي و بالغی مختلف مانند : بالغت کالم ، لفظ و معنی و اطناب و ایجاز در آن مؤلف به بررسی مو بد بدون اشاره به انواع آنها پرداخته است . همچنان که وي به بررسی نقدي متون از قبیل جداسازي خوب

کرده بلکه از . و در این زمینه تنها به دالیل نظري اکتفا نآنها و بیان علت برتري و ضعف آنها پرداخته است اشعار و تاریخ هم کمک گرفته طوري که در این زمینه علم و ادب را در هم آمیخته است .

این کتاب در حقیقت سرچشمه گوارایی براي بهره گیري بسیاري از کسانی است که در زمینه ي علوم در زمینه ي نقد بالغت بالغت و بیان مطالبی نگاشته اند و این بخاطر آن است که در آن نظریات ارزشمندي

و اصول آن و همچنین فصاحت و روشهاي آن وجود دارد .

، ابن قتیبه الدینوري :الشعر و الشعراهجري ) وارد عرصه شد وي عالوه برعلوم شرعی 276پس از جاحظ ، ناقد معروف ابن قتیبه الدینوري ( ت

قدیم عربی ، از جمله فرهنگ هاي بیگانه که در ، دینی ، فلسفی ، بالغت ، منطق در لغت ، ادبیات و فرهنگ زمان حیاتش منتشر شده بود تبحر داشت و بهره مندي فراوانی بدست آورد .

تن از شعرا جاهلی و اسالمی تا قرن سوم است که 202او در زمینه ي نقد شامل "الشعر و الشعرا "کتاب مقام شاعر قبیله و ارتباط اشعارش با زندگی و ذکر وي آنها را به ترتیب زمانی نام برده است و او به بیان

بهترین اشعار و ایراداتی که برخی علما بر الفاظ و یا معانی شعر و شاعر و همچنین به سر فصل اشعار و تضمین آن نیز پرداخته است .

43

چنانکه به بیان مقیاس هاي نقدي خود پرداخته "الصیاغه الفنیه "ابن قتیبه در مقدمه کتاب در مبحث قبال اشاره کردیم مقیاس هاي وي به طور کلی با مقیاس هاي لغویین تفاوت دارد پس وي بر اساس این

اصول فنی خالص شعر را از جهت نیکویی معنا و لفظ در مقدمه ي کتابش به چهار بخش تقسیم می کند . گونه اي از شعر که لفظ و معنایش هر دو خوب باشد .–1.هیچ معنایی برایش نمی یابیو جذاب است اما هرچه بگردي نیکوآنلفظکهشعرازايگونه–2. نداردخوبیورساالفاظولیاستنیکومعنایشکهشعرازايگونه–3.داردکاستیلفظدرهمومعنادرهمکهشعرازايگونه–4

و شعرا را به دسته ي متکلمین و سپس به دو مقیاس دیگر یعنی در طبع و تکلف در شعر اشاره کردهشاعري است که شعرش را مطابق با فرهنگ "مطبوعین تقسیم می کند پس شاعر متکلف از نظر ابن قتیبه

و شاعر مطبوع شاعري "خویش می سراید و سپس بارها و بارها در آن بازنگري می کند مثل زهیر و حطیئه قافیه ها را ردیف می کند طوري که به راحتی می توانی است که به راحتی شعر بر زبانش جاري می شود و

در صدر بیت اول و انتها شعر از جمله مطالع و قافیه ها ارزش شعر را جستجو کرد ناتوانی شاعر و حتی در اقوا ، اکفا ، "مطلع شعر قافیه ها را جستجو کرد . ابن قتیبه آن گاه عیوب قافیه را ذکر می کند . مانند

"اد ، ایطا و اجازه را همانطور که اشاره به عیوب اعرابی نیزکرده است . سن

از نظر نقدي "الشعر و الشعرا "ارزش ابن قتیبه در این کتاب سعی می کند از چارچوب لغویین یعنی مقدم بودن قدیم بر جدید خارج گردد و شعر

عر آن ارزشگذاري کند حتی سعی در نقد را به جهت ارزش هنري و بدون توجه به قدیم یا جدید بودن شافکري و عقلی بدون توجه به معیارهاي زمانی و مکانی شعر هم دارد ؛ وي با شعراي اسالمی کتاب را به پایان برده است بدون این که توجهی به شهرت هر یک از آنها در میان مردم زمانشان کرده باشد مؤلف بسیاري از

که برخی از آنها موافق راي جاحظ و برخی دیگر مخالف آن است از جمله آراي نقدي را در کتابش آورده "و "طبع "نظریات موافق وي با نظریه ي جاحظ رد معیار قدمت یا حدوث است و همچنین نظریه ي

از آن جمله است و همچنین وي معتقد است که انگیزه هاي شاعر مانند طمع ، خشم و شادي در "تکلف جمله ي نظریات وي در مخالفت با جاحظ شکل لفظ و معنی است زیرا وي معتقد است شعر نقش دارند از

که زیبایی شعر فقط به زیبایی لفظی و ظاهري آن نیست بلکه شعر از دو عنصر لفظ و معنی تشکیل شده است که گاهی هر دو نیکو ، گاهی هر دو قبیح و گاهی یکی نیکو و دیگري قبیح است . پس می بینیم که

ن قتیبه براي اثبات صحت نظریه ي خویش از شواهد شعري و آرا نقدي منتقدان پیش از خود و یا ابمعاصرین استفاده می کند .

:فلسفیروش–3بدون شک فلسفه و منطق یونانی تأثیر به سزایی در شعر عربی و به تبع آن در روش هاي مختلف نقدي و

[ این شدن نقد عربی و پیشرفت آن سهیم استونانی در عمیق تر وسایل مربوط به آنها داشته است . تفکر یرا "روش فلسفی "امر ] منجر به ظهور نقادي ، متأثر از آراء یونانی شده است که روش نقد ادبی معروف به

ابداع کردند . این گروه سعی کردند نقد عربی را در قالب اصول و قواعد یونانی که آنها را از کتب اسطوره و شابه آن گرفته اند تبدیل نمایند .م

44

این روش نقدي را می توان به دو مرحله تقسیم کرد :نظرينقد–1

در مرحله نقد نظري ، نقاد در ایجاد مقیاس ها و معیارهاي نقد و توضیح عناصر نقد و ارائه ي تعریفی جامع جاد روش نقدي کامل و تعیین اصول و و مانع از نقد تالش می کند . نقادان در این مرحله یعنی مرحله ي ای

قواعد آن به موفقیت کامل دست یافتند .تطبیقینقد–2

در مرحله نقد تطبیقی سعی کردند که ادبیات عرب را در قالب قواعد و معیارها ایجاد شده درآورند و براساس قی ( مهندسی شده ) که از آن معیارها و موازین که مهم از منبع یونانی بودنقد کنند . یعنی فرهنگی منط

اهمیت ذوق و زیبایی در درك زیبایی شعر می کاست . این فرهنگ تمام سعی خود را در برقراري حد و مرز براي همه چیز و همه ي علوم به کار می بست . این معیارها براي جامعه اي غیر از جامعه ي عربی بنا شده

بی سنجیدن مشکل بود و در اصل نمی توانستند با قوانینی بود براي همین شعر عربی را با ذائقه ي غیر عردور از فرهنگ اجتماعی شعر عربی به نقد و بررسی آن بنشینند . براي همین در این مرحله ي از نقد (

تطبیقی ) از نظر بسیاري از علماي علم نقد ، نقادان دچار شکست شدند .ناچاریم که "مقایسه ي روش هاي سه گانه بگوید : شاید این شکست ، شوقی ضیف را بر آن داشت که در

یک وصف عمومی را در اشعار مدنظر قرار دهیم و آن این است که ذوقی که بر نقد و شعر مستولی است در حقیقت مانند یک محافظ عمل می کند و طبیعی است که در این زمینه نقد فیلسوفان که در تجدد راه

زیرا ابیات ، تعبیري از تجربه ي عاطفی و روحی مردم است و "کنیم .افراطی را پیش گرفته بود را رد فضیلت و برتري یک اثر ادبی در قدرت بیان این تجربه و انتقال آن به شنونده و خواننده ي اثر است و روش و سبک این تعبیر نزد مردم و جوامع مختلف به سبب اختالف سلیقه ي آنها با یکدیگر متفاوت خواهد بود .

قدامه بن جعفر » نقد انثر « و » نقد اشعر « "نقد شعر "ه ) است وي در کتابش 337ابوالفرج قدامه بن جعفر کاتب بغدادي ( ت این روشاز پیشگامان

نقد را به باب هاي مختلف تقسیم کرده است و اقسام آن را به صورت منظم آورده است و در طول آن اصول ا مشخص کرده است .زیبایی و زشتی در شعر ر

از دیدگاه وي اولین چیزي که براي تشخیص خوب یا بد بودن شعر به آن احتیاج داریم دانستن تعریف و شعر کالمی موزون و قافیه دار "محدوده ي شعر است . وي شعر را این گونه تعریف می کند و می گوید :

نزد وي چهارگانه هستند می پردازد . سپس به ذکر عناصر شعري که"است که بر معنایی داللت دارد معنا –4قافیه–3وزن –2لفظ–1

وي زیبایی شعر را در یکی از این عناصر محدود نمی داند بلکه آن را تلفیقی از این عناصر می داند که ) تلفیق معنا با 4با وزن ) تلفیق معنا3) تلفیق لفظ با وزن 2) تلفیق لفظ و معنا 1عبارتند از

قافیه و بر این اساس قدامه درجاتی را براي شعر قائل شده است ..

نهایت خوبی : هنگامی که تمام سبب هاي هشت گانه ي فوق در نهایت کمال و زیبایی باشند .اول )نهایت زشتی : هر گاه تمام اسباب هشت گانه در نهایت ضعف باشند . دوم )

45

وسط : بین خوبی و زشتی حدسوم )سپس به ذکر زشتی و زیبایی در سبب هاي چهارگانه می پردازد .

"نقد در شعر "ارزش نقد در کتاب برتري مؤلف در نگارش این کتاب به جهت ایجاد تعدد از اصطالحات نقد ، محدود ساختن برخی از ظواهر

ت و بیان بسیار واضح است وي تالش کرده است شعر و به نگارش درآوردن تمام جزئیات آنهم با دقت شگفبه اصول و مبانی نقد ادبی و ساخت قواعد نقدي و زیبایی شناسی که امروزه نقد نظري خوانده می شود ؛

دست یابد کتاب وي به طور کلی در برگیرنده ي شرح ویژگی هاي شعر از جهت لفظ ، وزن ، قافیه و معنا هم خصوصیات شعر در نزد وي وزن و قافیه و معنا است .است طوري که به نظر می رسد که ا

کتابی است که به قصد تبیین اصول و ایجاد تقسیمات غیر ناظر برحقایق شعري و شخصیت »نقد شعر « شاعر و انگیزه ي وي نگاشته شده است .

ح و دور از قدامه بن ابی جعفر در کتابش سعی کرده است که معیارهاي نقدي حاکم بر خطابه را که بی رولطافت شعر و ادب است را برشعر عربی منطبق سازد در این مسیر یعنی در تحقیقات تطبیقی و نقد علمی با

شکست مواجه شده است . حرفی را "زشتی "و "زیبایی "به همین جهت از نظر احسان عباس ، قدامه در نقد به جز دو مقوله ي

یشتر مورد انتقاد قرار گرفته تا تأثیر گذار باشد .براي گفتن ندارد و به همین سبب کتابش ب

:موازنهروش–4است و به معنی عادله ( مساوي کرد آن را ) و بر وزن آن و "وازنه ، موازنه ، وزانا "موازنه در لغت برگرفته از

ن یعنی بین دو چیز همچنین قابله ( مقایسه کرد آن را ) و حاذاه ( موازي کرد آن را ) و وازان بین الشیئیتعادل برقرار کردن که کدام سنگین تر است .

و از جهت اصطالحی روشی از روش هاي علمی براي شناخت وجوه تشابه و یا تضاد بین اشیاء است ، همان طور که دانشمندان علم گیاه شناسی بین گیاهان متفاوت و تاریخ نویسان بین حوادث تاریخی و فالسفه بین

ات فلسفی و جغرافی دانان بین محیط هاي مختلف مقایسه می کنند . پس طبیعی است که این آراء و نظریروش علمی در تمام بررسی هاي ادبی و مخصوصا در حوزه ي نقد وارد گردد .

اما موازنه در ادبیات عرب زمانی ظهور کرد که شاعران بسیاري در سطوح و طبقات نزدیک به وفور یافت ه مقایسه بین آن ها و یا تعیین سطح هر کدام از آنها مفید بود .می شدند ک

موازنه در این زمان همانا مقدمه ي ادامه ي مقایسه اي بود که زمان هاي قدیم رایج بود . چنانکه در این کتاب مشاهده کردیم مفاضله در قدیم بر پایه ي امیال ، تعصب ، سلیقه و ذوق و به دور از روش علمی انجام می گرفت . سپس طبقاتی که ناقدان بر اساس مقیاس هاي مختلف مانند تعداد اشعار ، برتري ، هنري بودن

، قدیم یا جدید بودن ، لفظ و معنا و غیره ایجاد کردند به مرور زمان همان طور که اشاره کردیم به وجود ی قرار دهیم موازنه اي اصولی و منحصر به فرد آمدند اما موازنه اي که اکنون می خواهیم آن را مورد بررس

46

در زمینه ي نقد عربی است که با آنچه تا کنون در مورد قرون پیشین مورد بررسی قرار دادیم متفاوت است الموازنه بین شعر ابی "این موازنه تا زمان ظهور ابوالقاسم الحسن بن بشر اآلمدي که در کتاب خود یعنی

قایسه ي بین دو شاعر پرداخته ، سابقه نداشته است .به م"تمام و البحتري چنانچه پیش از این مالحظه کردیم ابو تمام نمونه ي مکتب متحجرین و بحتري نمونه ي مکتب مخاطبین

( کالسیک ) در شعر بوده اند . یک مکتب شعري جدید ابوتمام را به سبب نوگرایی اش و برتري معانی چوب تعیین شده ي شعر عربی برتري می داد و مکتب دیگر بحتر را به جهت شعریش و خروج از چار

حرکتش بر مسیر شعراي قدیم برتر می دانست و این مسئله سبب ایجاد درگیري شدید میان طرفداران این دو مکتب شده بود که از سخت ترین درگیري هاي نقد عربی به شمار می رفت .

رفتار افراطی طرفداران هر یک از این مکاتب بدون بررسی و ذکر علل در این درگیري شدید اآلمدي شاهد نقدي در نظریه پردازیشان بود براي همین به سوي روش علمی صحیح در کتاب معروفش گام نهاد و اآلن ما

در صدد بررسی آن هستیم .

اآلمدي >>ابی تمام و البحتريالموازنه بین شعر <<به بیان دالیل هواداران هر یک از شعرا و دالیل برتر دانستن آنها می پردازد و اآلمدي در این کتاب ابتدا

بدون جانب داري از هیچ یک از طرفین مورد دعوا تنها اظهار نظر ناقدان در مورد این دو شاعر را به نگارش در می آورد و سپس روش نقدي خود را که شامل چهار مرحله ي اصلی است بیان می کند .

: بیان عیوب و محاسن هر دو شاعر و ذکر سرقت هاي شعري ابوتمام و خطاهاي شعري ) مرحله ي اول1وي و هم چنین عیوب بحتري و سرقت ها و معانی شعري که ابوتمام اخذ کرده است .

: مقایسه ي مفصل بین دو شاعر براساس مقایسه ي دو قصیده از دو شاعر که در وزن و ) مرحله ي دوم2قافیه یکی هستند و سپس مقایسه ي میان معانی آنها . در ابتدا معناي شعري ابوتمام را آورده و نظرات

مثبت و منفی خود را مطرح کرده سپس آنچه را که بحتري با همان معانی سروده را آورده است . وده اختصاص داده و بابی را به آنچه از تشبیهات و ضرب المثل ها در شعر آنها ب) و در مرحله ي سوم3

این باب را با گزیده هایی از اشعار به پایان برده است . گزیده هایی از هر دو شاعر را بر اساس حروف الفبا نگاشته است و این همان ) و در مرحله ي چهارم4

ود چیزي است که مولف در مقایسه ي اشعار ادعاي آن را داشته است . البته این مرحله در نسخ چاپی موجنیست .

>>الموازنه <<ارزش نقدي کتاب می توانیم این کتاب را سندي در تاریخ نقد ادبی و گام وسیعی به سوي نقد روش سند به شمار آوریم مؤلف در این کتاب نقد موضوعی است که جهتی جدید را در نقد اتخاذ کرده و روشی بر خالف روش هاي متداول

را پیش گرفته است . مقایسه در نزد وي یک مقایسه ي فنی است که تاریخ و مرسوم در میان نقد قدیمینقد مانندش را به یاد ندارد . مؤلف در این کتاب تالش کرده است که در حکمیت میان این دو شاعر منصف باشد بدون اینکه یکی را صراحتا بر دیگري برتري دهد تضادست صریح را رها کرده تا خواننده ي کتاب خود

بتواند یکی از دو شاعر را بر دیگري برتري دهد .

47

اآلمدي تنها به مقایسه نپرداخته بلکه خصایص هر دو شاعر را بیان کرده و سبب آنچه را مورد نظر قرار داده را ذکر کرده است و با این روش مؤلف روش جدیدي را در زمینه ي نقد ارائه کرده که در آن شناخت مواضع

عر براي خواننده ممکن می گردد و سپس به مقایسه ي فرعی بین ابوتمام و شعرا قدیم قدرت و ضعف دو شایا جدید دیگر و همچنین بین بحتري و شعراي دیگر می پردازد .

اآلمدي ضمن اینکه به مقایسه ي بین دو طائیه ( حاتم طائی ) بین دو شاعر پرداخته اما به معناي جزئی این را در میان آنها آورده است [ مثال ] زمانی که از بسیاري شعراي اخیرلکه اقوال دو شعر بسنده نکرده است ب

وقوف برد یار صحبت شده است به ذکر آنچه این دو شاعر در این مورد گفته اند بسنده نکرده بلکه شواهدي طریق روش از اشعار ، شعراي دیگر را نیز بیان کرده سپس بین همه ي آنها مقایسه نموده است .وي از این

هاي متفاوت شعراي عرب در رساندن معنا و روش متفاوت آنها را در تعبیر از یک معنا براي خواننده عرضه داشته . وي با این روش تمام موازین شعري و مقیاس هاي نقدي را که نقد عربی از ابتدا تا آن زمان شناخته

بود را در کتاب خویش عرضه می کند . این روش اآلمدي کتاب او را تبدیل به یک فرهنگ کرده است که در آن معانی شکی در این نیست که

شعري شعراي عرب در زمان هاي گذشته گردآوري شده است وي عالوه بر این مقایسه ي بین شعرا را گردآوري کرده و به آنها استناد کرده است .

قایسه ي بین دو شاعر طرف هیچ کس را اآلمدي گرچه تالش کرده است که از این درگیري دور بماند و در منگیرد و در نقد منصف باشد اما از نظر برخی علما وي بحتري را برابوتمام برتري داده است . هرچند سعی

کرده که از این صریح گویی اجتناب کند و لیکن اینگونه به نظر می رسد . دالیل را چنان عرضه کرده است کتب شعري وي گردد . که منجر به پیروزي روش بحتري و م

48

بسم اهللا الرحمن الرحیم

تهرانمرکز–دانشگاه پیام نور

پروژه مربوط به درس نقد ادبی

49

استاد محترم:جناب آقاي دکتر سید احمد امام زاده

تهیه کننده : فاطمه سلیمانی

دانشجوي مقطع کارشناسی ارشد

نهج البالغه و معارف علوي)رشته الهیات (

1390آذر ماه

بسم اهللا الرحمن الرحیم

فصل ششم:

قضیه لفظ و معنی یا شکل و مضمون

» معنا « و »لفظ « کند قضیه آنچه که در دوران عباسی و بعد از آن تا امروز در قضایاي نقد ادبی جلب توجه میهاي ادبا رسیم که لفظ و معنان دو رکن مهم در نوشتهمیست. در مطالعه نقد ادبی و تاریخ آن به این نتیجه

اند و در تفسیر آن بسیار تالش ترین قضایاي نقدي است که بسیاري از ادبا به آن پرداختهباشد واز پیچیدهمیاند پس در آن تبادل نظر کردند و این تبادل نظر به میدان نقد ادبی کشیده شد. و چون نظرات درباره ي آن کرده

باشند ه نحوي متفاوت بود ما مجبور شدیم تا آن را به دو دسته تقسیم کنیم . بیشتر کسانی که طرفدار لفظ میب

50

باشند را معنویین معروف به لفظین به رهبري جاحظ و کسانی که به رهبري عبدالقاهر جرجانی طرفدار معنا مینبوده بلکه پژواك آن در عصر جدید نیز بندي کنیم. از جانب دیگر این موضوع فقط در عصر عباسیاندسته

شنیده می شود .

گردد همچنانکه در مطالعاتمان روش متکلمین را در عصر عباسی تا قرن سوم هجري این قضیه به تاریخ آن بر میبررسی کردیم یعنی هنگامی که مسلمانان به قرآن روي آوردند و آن را به عنوان یک کتاب مقدس از یک سو

چالشی می کشد العاده فنی و از سوي دیگر ادبی و بالغی در نظر داشتند قرآن را به ظاهري فوقاعتقادي با ي قرآن بیاورند و هنگامی که مسلمانان در تفسیر و درك اي مانند سورهسورهدنبال می دارد که اگر می توانند

و دالیل اعجاز آن احتیاج دارند.اسباب اعجاز قرآن سرگرم بودند دریافتند که به کشف اسرار بالغی قرآن

دانشمندان مسلمان در حالی که در جستجوي اسرار بالغت و راز برتري آن بودند به قرآن روي آوردند. این هنگام گردد که قرآن به عنوان متنی فنی از فنون ابداعی شامل دچار اختالف شدند آیا این مزیت به ارزشهاي فنی بر می

آنها در این موضوع تأمل نکردندو باید بخاطر داشت که تحول در این .باي شناسی آنآن است یا به مفاهیم زیبحث متأثر از بعضی جریانات و فرهنگهاي بیگانه بوده که در پژوهشهاي نقدي قرآن و دیگر متنهاي ادبی از شعر

و نثر وارد شده است براي همین به این نتیجه رسیدند که لفظ و معنی از هم جدا هستند.

رغم مطالب بسیاري که از جانب نقادان گفته شده این موضوع را کنیم علیدر این فصل از کتاب تالش میازجوانب دیگر نیز براي شناخت مشترکات بین آنها مورد بررسی قرار دهیم .

اما لفظ:

ن بیرون انداختم لحاظ لغوي یعنی بیرون شدن از دهان و لفظ یلفظ الشیء من فمن یعنی آن را از دها» لفظ « شود.و از لحاظ اصطالحی لفظ یعنی ملفوظ مانند خلق به معنی مخلوق یعنی کالمی که از دهان خارج می

معنی:

شود و آن مصدر به معنی مفعول است یا مخفف معنی است اسم معنا یعنی آن چیزي که از گفتن اراده میشود نقل عام به نقل خاص و گفته شده آن تصور میمفعول در اصطالح نحویان انتقال به آنچه از چیزي قصد

ذهنی است از آنجا که از لفظ قصد شده است.

51

البداهه در اي است که فیآورد و اندیشههایش میواصطالحا مضمونی است که ادیب آن را در یک یک نوشتهین مبنی غیر از آن مبنی کند آن را به شکلی گسترش دهد که آن مبنی باشد و اشود و سعی میذهنش وارد می

کنیم و به عبارت دیگر شکل یا قالب است همانطور که از معنی ، جوهر یا است که ما در اینجا از لفظ اراده میشود.مضمون نیز اراده می

بنابراین هر اثر فنی صورت ، ماده ، روح و جسم دارد و لفظ در اثر ادبی مانند جسم و معنی مانند روح آن است شوند هرچند معانی را هدف و الفاظ ه جدایی روح از جسم قابل تصور نیست معانی نیز از الفاظ جدا نمیهمچنانک

را وسیله قرار دهیم.

پرسیدند آیا زیبایی فنی یک اثر ادبی در اي را دنبال کردند بسیاري از آنها از یکدیگر مینقادان راه و روش پراکنده، لفظ ، صورت وشکل اش پدیدار است . پس بعضی از آنها معنا را مقدم معنی آن پنهان است یا فقط در مضمون

داشت . ولیکن اگر ما در نقطه نظرات نقدي دانستند و منکر ارزش لفظ شدند و بعضی دیگر لفظ را بر معنی مقدم یابیم که عبارتند از:آنها دقت کنیم آنها را بیش از دو گروه می

طرفداران لفظ:- 1

خواهند که فقط به الفاظ دهند و از ادبا میجایگاه اصلی و اولی را در داوري اثر ادبی به لفظ میطرفداران لفظشود که با توجه کنند و معانی بر زبان ادبا و روشنفکران وعامه مردم جاري است وزمانی ادیب وارد میدان ادب می

عبارت فنی و زیبا بتواند احساسات مردم را برانگیزد.

دهند . براي همین فرقی بین شود که مردم همه به زیبایی گل وبوي خوش آن احساس نشان میپس دیده میاحساس ادیب و دیگران نیست جز اینکه ادیب قادر است احساس مردم را به زیبایی تعبیر وبا زیبایی سبک و نظم

بیابانی ، روستایی و شهري معانی طرح شده را عجمی و عربی ،« گوید: بپروراند همچنانکه جاحظ در این باره میفهمند فقط تفاوت و ارزش آنها درایجاد وزن ، اختیار لفظ ، راحت ادا کردن و آب و تاب دادن بسیار و می

همچنین در سالمت طبع وزیبایی سبک است . شعر فقط ساخت و صناعه و نوعی بافت و جنسی از تصویر است. ا مقیاس زیبایی اسلوب و سالمتی طبع و شاعر سازنده و پس شعر به نظر جاحظ صنعت مقایسه کردن است ب

»بافنده و تصویر رسم کشنده است.

شمرد. زمانی که به سخن قضیه لفظ معنی آن را کوچک نمیبهبوديشود ودر البته جاحظ کال منکر معانی نمیست و آن در گفتار یابیم که الفاظ در نظر جاحظ براي مشخص شدن معانی تنظیم شده انگریم در میجاحظ می

شود.متداول مردم و در خودشان و در برابرشان یافت می

روش صناعه و حسن تعبیر یک اثر زیبا تواند معنی را با استفاده از یابند که ادیب چه بسا میهواداران لفظ در میردازند آنها شیرینی پمبتذل بهیک به اثر تبدیل شد . یعنی هنگامی که ادبا درباره معانی مشترك به مقابله می

کنندگان این معانی فراخور گوید:اختالفدادند. همچنانکه قاضی جرجانی میالفاظ و حسن انسجام را برتري میمرتبه علمی شان صنعت شعر را برتري می بخشند پس در مجموع در یک موضوع متداول مشترك هستند و

52

کید بر قرار گرفتن بر موضع خود یا بیشتر از آن که به غیر یکی از آنها با لفظی شیرین یا با ترتیبی نیک یا با تأبینی که آن مشترك مبتذل در صورتی نوآوري شده است مانند شوند، پس مییابند از دیگري جدا میآن راه میشعر لبید:

ا دوباره آن را هاي گذشته را آشکار کرد گویا آن آثار کتابهایی هستند که قلم هسیل ها آثار باقی مانده از خرابهکند و امرءالقیس نیز گفته:کنند . این بیت معنی رایج بین شعراء را از قبل مشخص میبازنویسی می

لمن الطلل ابصرته فشجانی کخط زبور فی عسیب یمان

پس بیاید و مرا اندوهگین کند همانند زبور در برد یمنی .آن را دیدهاي دارد که چه کسی اثري از خرابه

بینیم در بهبود بخشیدن قضیه لفظ و معنی از این حد فراتر رفته و این رأي را داده ولیکن ما ابن خلدون را میآید با آن میاست: بدان که صناعه کالم ، نظم و نثر است که آن فقط در الفاظ است نه در معانی، معانی در پی توان برداشت آن که اصل است... و کالم مانند قالبهاي معانی هستند همچنانکه ظرفهایی که آب دریا را با آن می

اي صدف ، شیشه ، سفال در حالی که آب در تمام آن ها یکی است و تنها اختالف از آن جمله ظرف طالیی، نقرهادبا در به کارگیري زیبایی لغت ، بالغت و اختالف –آب نه در- این زیبایی ها در شکل و حسن ظرف است

طبقات کالم آن و اعتبار بخشیدن به اثر زیبایی سبک حسن ترکیب ساختار زیبا آن عنایت زیادي داشتند و این پس معانی همان چیز است که عقلها را "در حالی بودکه معتقد بودند لفظ زیبا در عقلها و قلبها تأثیر دارد

"د، و بر این اساس مردم همه در استخراج معانی مشترکند.ربایمی

دادند از این گونه ، از آنجا که در آثار ادبا ساختار یا لفظ تأثیرگذار است براي همین اهمیت کمتري به معانی میزه کنیم که از لحاظ آراستگی از انشاء ممتاالزمان همدانی و حریري مشاهده میتفضیل لفظ را در مقامات بدیع

شده است و در آن ثروت بزرگی از الفاظ و تعبیرات وجود دارد که دانشجویان را در یادگیري زبان و اسلوبهاي کنیم خصوصا که ادبا در حالی که از کند البته این پدیده را در عصر انحطاط هم مشاهده میتعبیر کمک می

طباق و توریه حریص هستند . خیال و فکر دور هستند . بر به کارگیري انواع بدیع از جناس و

هواداران معنی- 2

اما هواداران مذهبش معنی، آنها شیوایی معانی و وحدت افکار را مقیاس برتري میان ادبا و اساس داوري را به طرفداري از آنها یا برعلیه آنها قرار دادند، براي همین گفتند که لفظ جسم است و روح آن معنی است و ارتباطش

شود، شود و با قوي شدن آن قوي میارتباط روح با جسم است ولی با ضعیف شدن آن ضعیف میمانند هنگامیکه معنی سالم باشد و بعضی از الفاظ مختل شود این نقصی براي شعر است همچنانکه بعضی از جسمها

53

شود لطمه وارد نمیعلیرغم عوارضی مانند لنگیدن ، شل بودن و یا یک چشم محروم بودن و مانند آن که به روحبیند مانند آنکه به جسم و همچنین اگر معنی ضعیف شود و قسمتی از آن مختل شود لفظ بیشترین لطمه را می

اي ندارد شود و هیچ فایدهبیماري روحی وارد شود، پس اگر معنی کال مختل شود و فاسد شود لفظ مرده میفصاحت در نظرش فقط صفتی براي معنی بجز لفظ است هنگامیکه معنی در نظر هنرمند اصل باشد بالغت و

پس همانا فصاحت ، بالغت و دیگر موارد مانند این دو را معطوف به معانی می کند یا به آنچه که به درون الفاظ از دو عبارت مزیت و برتري بر دیگري ندارد چه اینکه در همین یکیگردد نه به خود الفاظ اهمیت براي بر می

أثیر داشته باشد . ادبا جز توجه به معانی براي آراستگی کالم و زیبا کردن و اصالح الفاظ اثر و تحسین معنی نیز تآن قصدي نداشتند. در نظر آنها لفظ چیزي نیست جز براي خدمت معانی و قالبها و ظرفهاي آن در این زمینه

الفاظ ظرفهاي معانی است زیرا ما اگر الفاظ را جدا کنیم از عبدالقاهر جرجانی به طور روشن اشاراتی دارد گفته:آنچه معانی بر آن داللت دارد چیزي که مستحق تقدیم یا تأخیر در کالم باشد دیگر مدعی وجوب ترتیب و نظم

ماند، ( یعنی ساختار ها هم در می شکند ) همچنانکه مصطفی لطفی منفلوطی معتقد است : هنگامی باقی نمیشود پس بدان که این مورد به ثر ادبی را یقینی در اثر کند بلیغش در خودش باقی مانده و مالک قلبت که تو ا

آورد یا گوید: هنگامیکه بیتی را از شاعر شنیدي که تو را به وجد میگردد و لفظ جز است و او میمعانی برمیحالیکه به خروش آمدي یا اثري از آثار کند یا قانع و راضیت کرد یا تو را به خشم آورد در غمگین است می

اش تأثیر گذار است . ایی را که در وجود شنوندهي موسیقیخودت را در وجودت باقی گذاشت همچنانکه نعمهبدان که آن از بیتهاي معانی است و آن بدین معنی است که روح و معنایش در تو اثر گذاشته است .

قائلین به جدایی لفظ از معنی:-3

کنند بدون اینکه یکی از آن بر دیگري ترجیح داشته وهی دیگر هستند که بین لفظ و معنی مساوات برقرار میگرشود در حالیکه معتقدند از ادبا کسانی هستند که معنی را باشد یعنی در سیر مطالعات اثر ادبی جدایی ایجاد می

و توجهی به زیبایی سبک و زیبایی ساختار ندارند جوینددانند پس لطافت معانی و تازگی میبر لفظ تأثیرگذار میکنند دیگر اینکه ادب را جز اسلوب و حسن نظم و زیبایی سبک و به زیبایی معنی بیش از زیبایی لفظ توجه می

دانند، بنابراین در آثار ادبی صاحبان ادب به اندازه درکشان از زیبایی معنی و زیبایی لفظ حکم را جزو ساختار نمیند.کنمی

ي ادب ، شعر را به چهار بخش تقسیم کرده است:رهبر این نظریه این قتیبه دینوري درباره

قسمی از زیبایی لفظ و خوبی معنا، همچنانکه گفته شده: -1

تناسبی که پراکند و بویش دل انگیزاست او بیننده را از زیبایی و در دستش عصاي خیزرانی است که عطر میآورد.دارد به شگفت می

یغضی حیاء و یغضی من مهابته فما یکلم اال حین یبتسم

54

زنند. تا لبخند نزند کسی که یاراي سخن گفتن خواباند و دیگران از هیبتش پلک نمیاز فرط حیاء دیده فرو میندارد.

یابیاي در معنی اش نمیاززیبایی و شیرینی لفظ و هنگامیکه در آن جستجو میکنی و فایدهقسمتی -2ولما قضینا من منی کل حاجه و مسح بارکان من هو ماسح

غادي الذي هو رائحو شدت علی حدب المهاري رحانا والینظر ال

اخذنا باطراف اال حادیث بیننا وسالت باعناق المطی اال باطح

کردیم و شتر ما الغر شده بود. در دربامداد به خانه بر هنگامی که در منا به سر بردیم و خانه ي کعبه را لمن میبه حدیث ابتدا کردیم در حالیکه چهارپاي درشروع به صحبت کردیم و حرکت کردیم از شدمی کشیم طلب نمی

سرزمین مکهبود.

قسمتی از زیبایی معنی و کوتاهی الفاظ ، مانند سخن لبید بین ربیعه:-3لصالحما عاتب المراالکریم کنفسه والمرا یصلحه الجلیس ا

کند.کند و انسان را همنشین نیکو اصالح میشخص کریم مانند خود را سرزنش نمی

وفوها کاقاحی غذا دائم الهطل

با رد من عسل النحلکما شیب براح

دهانش مانند گل بابونه است و طعامش همیشه آماده است همچنان سپیدي شراب خنک از عسل زنبور عسل

اند و اتحاد آن دو را و توازن بین آن دو را قائلند قابل ذکر ناقدان تقسیم شعر به لفظ و معنی را رد کرده-4خواهیم دید.همچنانکه در آراء گروه چهارم

قائلین به اتحاد معنی:-4

ي قضیه لفظ گروهی دیگر از ناقدان قدما هستند که هنگامیکه نظریات آنها را دنبال کنیم متوجه می شویم دربارهبینیم که آنان درباره رابطه محکم بین لفظ و معنی سخن و اعتقاد دارند ما بین اند و میو معنی صحبت کرده

اي جدا نشدنی برقرار است و ادیب متبحر کسی است که رابطه بین لفظ و معنی را دبیات رابطهاین دو رکن از ادرك کرده و رابطه بین آنها را نیکو و در زیبایی فنی هیچ کدام کوتاهی نکند.

55

کند این رابطه بین دو رکن ادب در کالم آمدي بارز است از آنجا که بین روش ابن تمام و بحتري موازنه برقرار میبرد و آن را فاسد گوید: شایسته است که بدانی که سوء تألیف و بدي لفظ حالوت معنی دقیق را از بین میو می

رسد...کند و شنونده به درك درست نمیکرده و آن را پریشان می

ا گویی بین کند تواین زیبایی تألیف و روانی لفظ است که معنی را از لحاظ روشنی زیبایی و رونق بیشتر بیان میلفظ ذوقی کامال رابطه برقرار است... یعنی هنگامیکه معانی لطیف باشد و بالغتی در آن نباشد یا سبک زیبا و لفظ

نیکو نداشته باشد مانند گلدوزي زیبا بر لباس کهنه است.

یکی از آنها را بر بخشیدند . آنها زیبایی یا بدياین گروه ناقدان معانی متصل به غیر را از ارکان قصیده بهبود بندي دارد اي شدید به جزء جزء کردن یا بابکنند از آن جمله قدامه بن جعفر است که عالقهدیگري محدود نمی

و همین امر او را بر تقسیم ارکان شعر واداشته است ارکان قصیده(که قدامه آن را اسباب نامیده است) چهار تا بخش هستند:

قافیه- 4وزن - 3معنی -2لفظ - 1

شود:پس از این چهار رکن، چهار رکن دیگر متولد می

هماهنگی معنی با - 4هماهنگی معنی با وزن - 3هماهنگی لفظ با وزن - 2هماهنگی لفظ با معنی - اقافیه

گیرد.شعر بر آن قرار میبنابراین تشکیالت شعر (اسباب شعر) نزد قدامه چهاردسته هستند که

اگر قدامه اجزاي شعر را پراکنده و جدا شده قرار داده و هر جزء از آن را به طور مخصوص توصیف کرده لحاظ این است که خوبی شعر را به عنوان یک واحد از این عناصر محدود کرده بلکه معتقد است که در اجراء شعر ، هم

او شعري است که در آن صحه شیوایی ، مبالغه ، زیبایی ، نظم ، هماهنگ هستند . پس شعر خوب در نزد استحکام لفظ، اعتدال و وزن ، داشتن تشبیه ، خوبی تفضیل ، کم بودن تکلف ، مشاکله در مطابقه جمع وجود

داشته باشد.

در گوید شعرهمچنانکه براي ما ارتباط این دو رکن نزد حسن بن بشر آمدي مشخص شده است از آنجا که مینزد اهل علم چیزي جز حسن بیان و نزدیکی مآخذ و اختیار کردن کالم نیست و قرار داده الفاظ در جاي خود

رود آورده شود و این که استعارات و تمثیالت زیبا به شوند و معنی با لفظی که به طور عادي با مثل آن به کار میپوشاند جز این که باشد پس کالم زیبایی و رونق را نمیاستعاره گرفته شود در حالیکه با معنایش ضدیتی نداشته

با این صفات همراه باشد.

رابطه بین لفظ و معنی در عمل ادبی:

البته بر کسی مخفی نیست که هر اثر ادبی از دو عنصر تشکیل شده که همان شکل و مضمون، و مبنی و معنی دله در شعرش توجه کند و ازدیگري غافل شده یا بر است . وقصد ادیب این نیست که به یکی از این دو طرف معا

56

کند پس ي دیگر کار نمیهاي قیچی بدون لبهیکی تأمل کند و در دیگري اهمال ورزد همچنانکه یکی از لبهاعتبار و اسلوبهاي پیچیده پراکنده به معانی زیبایی آراسته شوند پس زیبایی لفظ در محال است که الفاظ بی

توجه ساختاراست همچنانکه الفاظ در زیبایی معانی مؤثرند ناچار ادیب همچنانکه به زیباییزیبایی معنی مؤثرطبق باطنش و مبنایی همراه معنایش باشد.ادبشدارد به زیبایی معانی نیز توجه دارد تا ظاهر

57

فصل هفتم:

نقد ادبی در عصر انحطاط

میالدي شروع 1258هجري/ 656دست هوالکو در سال دوره انحطاط یا عصر ترکی، این عصر با سقوط بغداد به رسد و تاریخ نگاران میالدي به پایان می1798هجري/ 1213شود و با وارد شدن ناپلئون به مصر در سال می

656اند: عصر مغولی که با استیالي مغول بر بغداد در سال ادبی این عصر را به دو دوره تقسیم کردهمیالدي شروع و 1516هجري/ 923شود و با فتح مصر توسط عثمانیان در سال میمیالدي شروع 1258هجري/رسد./ سال میالدي به پایان می1789هجري/ 1213ي ناپلئون به مصر در سال با حمله

که سقوط بغداد،( ام المدائن عربی)ایجاد و تخت خالفت عباسی ویران گردید شاهد تغییرات هولناکی در درفترتید پس خلیفه به قربانگاه رانده شد در حالیکه مقهور و شکست خورده و اسیر بود وارکان قصرهاي جان عرب بو

ها را آتش زدند و مدارس را تعطیل فرو ریخت و دست مغول و ترك به میراث عرب دراز شد پس کتابخانهبزرگیه امتداد یافت و دول دریایی و کردند و مردان علم را آواره کردند و قلمرو مغول از شرق از هند تا غرب به سور

هاي آنها را تا آسیاي صغیر در مصر و سپس مصر و شام به روش خود رفتار کردند پس عثمانیان آمدند و نشانهو جنگهاي صلیبی را در شرق عربی دامن زدند و جامعه عربی را با منتشر کردندشام و عراق و تونس و الجزایر

هقرایی علوم و آداب و جمود فرهنگی روبرو کردند.یأس و نگرانی و تنگی معیشت و ق

شعر در عصر انحطاط:

اما شعر در این عصر ضعیف و منزلتش به انحطاط کشیده شد ، ذوق صاحبان شد خاموش و شاعر جز تقلید توانیم بگوییم شعر به ابتذالکشاند کاري دیگر نمی کردند تا آنجا که میکورکورانه که آنها را به تکلیف می

کشیده شد صرفا صنعت لفظی که فاقد معنی بود باقی ماند . شاعر جز وزن هدفی نداشت و جز محسنات اعتباري گرایید و اختالط فصحا با اعاجم از حد گذاشت. پس زبان آنها به ضعف و بیساختاري را پا فراتر نمی

و مخمس و موشحات و ازجال و گذشت و در این عصر شعرهایی مانند شعر بدوي(اصمعیات) و حورانی و مربع است و از آنجا که شعر به شعر تعلیمی تمایل پیدا کرده بود علما انواع سهلموالیا ظاهر شد که همان مذهب

علوم را مانند نحو و صرف و بالغت و فقه را به شعر سرودند مانند الفیه ابن مالک که در صرف ونحو است و االنشا از احمد بن علی ساختارنده بود مانند دانشنامه صبح اعشی در موضوعات علمی شامل علوم و معارف پراک

جزء از حاجی خلیفه مصطفی بن عبداهللا . 2جزء و کشف الظنون فی اسامی الکتب و الفنون در 14قلقشندي درمخفی نماند که وسیعترین کتب لغت مانند لسان العرب از ابن منظور و قاموس المحیط از فیروزآبادي در این

زمان نوشته شد که این نشانگر آن است که حرکت جدیدي ظاهر شد که بعد به نوشتن کتابهاي معجم انجامید.

58

سابق کار نداشت و آن کتابهایی بود که نه ابداعی در آن امتیاز این کتابها آن است که وفایی به کتابهاي عصرهايالصه کرده و حاشیه برداري و تفصیل کتابهاي قبلی آوري شده بود یا خبود نه ابتکاري، فقط نقل و روایت و جمع

بود این خصوصیات عمومی رایج در بیشتر ادب عربی در خالل عصرهاي انحطاط بوده است .

نقد در عصر انحطاط:

اما نقد ادبی، با افول خورشید عصر طالیی در پی تجزیه وطن عربی و سیطره دولتهاي بیگانه بر آن و جنگهاي پی ها طبیعی است که نقد از پیشرفت و بالندگی متوقف شود، بنابراین ها و تخریب مدرسهندن کتابخانهدر پی و سوزا

یابیم چه در شرق و چه اي که قابل ذکر باشد یا تغییر چشمگیري در نقد ادبی در این عصر نمیحرکت شایستهد داوریش در قضیه لفظ و معنی نقدي در این زمینه دارد ماننهاي آرایهدر غرب، هرچند ابن خلدون احکام و

ومطبوع و مصنوع و انتحال شعر، البته او نقد ادبی را بهبود نبخشید و به آنچه ناقدان سابق توجه کردند نیز توجهی نکرد و در آن راه به کوششهاي ادیبان ناقد سابق نیز توجهی نداشت.

59

فصل هشتم:

نقد ادبی در عصر جدید:

عصر نهضت جدید یا اخیر:عصر جدید یا عصر رستاخیز یا

1798هجري/ 1213عصر اخیر در ادب عربی به نظر بسیاري از مورخان ادیب با حمله فرانسه به مصر در سال میالدي که نظر بعضی از آنهاست یا در اواخر قرن 1801میالدي شروع شد یا با خروج فرانسویان ا زآن در سال

ان عرب در نثر و به رهبري محمود سامی بارودي رهبر نوآوران در نوزدهم به رهبري محمد عبده رهبر نویسندگشعر آغاز شد.

گردد که ناپلئون با ورودش به مصر در سال به نظر من اختالف موجود بین مورخان به آن ریشه هایی بر میدر سال ایجاد کرده یا آن بذرهایی که محمد علی پاشا بعد از آنکه حکومت عثمانی او را والی مصر کرد1798بعد از خروج فرانسویان پاشید.1805

آن بذرها همچنان زیر خاك بود و جز بعد از ظهور و درخشش شناخت و فراهم شدن وسایل نهضت علمی و فرهنگی رشد نکرد که علما و شعرا را به پیشرفت وادار کرد این گیاه در رشدش زمان به زمان لحظه به لحظه

اهداف و معانی جدیدي در آن راه یافت با کمک گرفتن از میراث عربی قدیم از بزرگ شد و شکوفا شد هنگامیکه جانبی و گشودن درهاي جهان شرقی به جهان غربی و انتقال علوم و فرهنگش از جانبی با استعانت از عوامل و

وسایلی که آن را ادبا وسایل نهضت ادبی در عصر جدید نامیدندشکل گرفته که آن عبارتست از :

یل نهضت عربی در عصر جدید:وسا

اتصال شرق با غرب: همانا هیئتی علمی که همراه ناپلئون هنگام همجوش به مصر بودن شرقیها را از خواب -1اي گشودند و آنها را از آنچه غربیها از علوم و معارف داشتند آگاه عمیقشان بیدار کردند و در برابر آنها پنجره

آموختند مختلف بود.آنچه در االزهر میکردند، آن علوم و معارفی که با

اش کردند که ناپلئون با حملهطور که جرجی زیدان و ادبا غیر او اعتراف میالزم است که اعتراف کنیم همانشناسان ، ي علمی کرده است زیرا دانشمندانی که با او بودند از مهندسان ، پزشکان ، مورخان ، ستارهحمله

نان و طراحان تخم و بذر فرهنگ و اصالح اجتماعی و رشد فکري را در سرزمین مصر دادانان ، شیمیریاضیافشاندند، پس دو مدرسه براي آموزش فرزندان فرانسوي که در مصر به دنیا آمدند تأسیس کردند دو روزنامه

تینی و یونانی و ایی با حروف عربی و المنتشر کردند و تئاتري براي نمایش و مجمعی علمی و کتابخانه و چاپخانههاي شیمیایی و رصد خانه و محلهایی براي طراحی و نقاشی ایجاد کردند، این مکانها به آگاهی فرزندان کارخانه

مصر از نادانی و تنبلی انجامید و شروعی براي حرکت فرهنگی و فکري آنها شد.

ح و آبادانی و دانش را ي ناپلئون اصال: هنگامی که محمد علی پاشا دید که در حملههیئتهاي مصري-1ي علم آن است تصمیم گرفت که پیمانی با بوجود آمده و متوچه شد که فرهنگ غرب و آبادانیش پایه

60

اروپائیان براي کمک در به اصطالحات ببندد براي همین هیئتی علمی از نخبگان جوان کشور را به اروپا ان را بررسی و اسرار آنها را کشف کرده و فرستاد، و آنها در مدارس آنجا درس خوانده و فرهنگ غریب

سپس به وطنشان بازگشتند ، آنها آنچه از علوم و فنون در آنجا آموخته بودند به فرزندان وطنشان آموزش دادند.

ي اغرام این هیئتها ادامه پیدا کرد و به سایر کشورها فرستاده شد،که همین باعث شد مؤلفات فرنگیان در زمینهي این حقوق و علوم سیاسی ، هندسه ، جنگ ، پزشکی ، کشاورزي ، تاریخ و ادبیات به وسیلهعلمی وفنی از

هیئتها به کشورهاي شرقی منتقل شود. ( از جمله مصر )

: قدم دیگري که مصریها در عصر جدید در ترقی کشور و فرهنگی کردن ملت برداشتند احداث مدارس -2هاي عالی و دانشگاهها طبق نظام مدارس اروپا دایی تا مدرسههاي ابتهمان احداث مدارس بود. از مدرسه

براي تعلیم علوم جدید به جوانان فرهنگی بود تا اداره کشور و رهبري ارتش را به عهده گیرد.اي نبود و آن دو مرکز فقط براي تعلیم علوم عربی و ي االزهر مدرسهدر طلوع عصر جدید در مصر جز مدرسه

ي درس از نویسندگان براي آموختن قرائت و نویسندگی و حفظ قرآن کریم بودند. پس زمینهدینی بود و تعدادي هاي ادبی و فرهنگی فقط بین خواندن و آموختن در این مراکز محدود و تقلیدي بود به همین خاطر نوشته

شد.مند نمیبزرگان بود و غیر از آنها چه در ادب و چه در فرهنگ کسی بهره

دارس جدید احتیاج پیدا کرد به خاطر جو سیاسی که احوال سیاسی و زمینه اجتماعی آن را سپس کشور به مطلبید این مدارس براي تنظیم لشگر ، تربیت عمومی و حفظ و توسعه حکومت ، فعالسازي امر تعلیم ، اصالح می

ي ی پاشا ابتدا مدرسهوري از زمین و غیر آن تشکیل شد در عهد محمد علزندگی جدید ، استخراج معادن و بهرهي زبان هم براي و مدرسه1828ي پزشکی در سال میالدي ایجاد و بعد از آن مدرسه1825نظامی در سال

التحصیالن براي ترجمه ي متون ایجاد شد تا زمانی که آنها براي ترجمه درسها و ترجمه کتابهاي پزشکی و فارغین حرکت فکري و فرهنگی استمرار یافت تا اینکه مدارس ابتدائی و نظامی به عربی احتیاج دارند استفاده شود . ا

ي قدیمی مخصوص شد که معروف به کتاتیب است و تأییدي عالی برپا شد و مدارس حکومتی مکان مؤسسهي جدید بود. پس مجلس شوراي عالی تأسیس شد و از آنجا که دیدگان براي تحقق براي کامل شدن راه مدرسه

کشور به تعلیم پیشرفته به تأسیس دانشگاهها چشم دوخته بودند پس از گروهی از استادان بخشیدن آرزوهايمتخصص اروپا براي طرح نشستهاي علمی دعوت گردید .

کرد ترقی مردم و زنده شدن البته پوشیده نیست که یکی از نقشهایی که مدارس و دانشگاهها بازي میشرقی به فرهنگ غربی بود و آن از برکت نهضت انتقال و ترجمه آرزوهایشان و گسترش فرهنگ و رابطه فرهنگ

بود.

: چاپ با حروف یوهان گوتمبرگ آلمانی در قرن پانزدهم اختراع شد و اگر چه صنعت چاپ صنعت چاپ-3پرداختند اما صنعت چاپ ترین ملت بودند که به این فن میدر اصل واقعا قدیمی است و شرقیها قدیمی

رن پانزدهم معروف نبود پس اختراع آن نقش بزرگی در پیشرفت ادبیات و فرهنگ و با حروف قبل از قترقی و فرهنگی شدن مردم داشت، همچنانکه ویل دورانت آنرا در تاریخش به عنوان یکی از عوامل قرون

61

آورد و کسی نقش فعال آن را در انتقال افکار و گسترش فرهنگ و زنده کردن وسطی به حساب میاي را کند، اگرچه صنعت چاپ هنوز مجلهي قدیمی و چاپ کتابهاي علمی و ادبی انکار نمیهانوشته

اي را منتشر نکرده است.چاپ نکرده و روزنامههمانا انتشار مطالب چاپی همچنانکه به آن اشاره شد به نشر روزنامه انجامید و اگر ظهور روزنامه روزنامه:-4

ترین ردد تا آنجا که جرجی زیدان آنرا به چینیها به عنوان قدیمیگدر جهان به روزگاران قدیمی بر می691اي داشتند همچنانکه رومیها در سال قبل از میالد روزنامه911دهد . آنها در سال ملتها نسبت می

ي ناپلئون به مصر شناخت، مند بودند، البته شرق عربی روزنامه را بعد از حملهقبل از میالد از آن بهرهاي اثر فعالی در پاکسازي عقلها و تغذیه و مرتب کردن افکار و تربیت آن و ار روزنامه و نهضت روزنامهانتش

برانگیختن روح آزادگی و متحد شدن افکار و ستیزه جوییها داشت همچنان نقش بزرگی در انتقال آثار فن مقاله نویسی که فرهنگی و فکري از غرب و گسترش اسلوبهاي نوشتن و اصالح زبان نثري و شکوفایی

به انقالب فکري نقدي انجامید داشت.گیرد ي سیاري است که گوشه کنار کشور را در بر میاي در سخن ما نیست که روزنامه مدرسهبنابراین مبالغه

کند مهم تر اینکه به مکان یا مرزي کنار جهان را نیز زنده میکند همچنین گوشههمانطور که ما را زنده میکند روزنامه براي مردم و مانند هاي مردم و فرهنگشان را منتشر مینیست و افکار و نظرات و آموختهمحصور

آموزند بوده دانشگاه بزرگ و وسیعی که در آن بزرگ ، کوچک ، دانا ، نادان ، توانگر ، فقیر ، پیر و جوان درس مین کمک کرد همان قدرتی است که آنرا نویسی و پیشرفت سریع آاست شاید عاملی که به شکوفایی روزنامه

ي فعال کردن همتهاي نسل جدید به طرف حرکت رستاخیز جدید باشد.وسیله

از عوامل اصلی مؤثر در نهضت جدید و زنده کردن آداب زبان عربی همان حرکت ترجمه ترجمه و تألیف:-5میراث جهان به ادبیات عربی است که در این زمان فعال است، ادیبان به انتقال علوم غربی و آدابشان و

اند همچنانکه ترین چیزي است که به این کار فرهنگی اقدام کردهجدید اقدام کردند وشاید پیشرفتهگلستان سعدي را به عربی ترجمه کرد و آنرا 1815گوید: جبرائیل مخلع متوفی سالجرجی زیدان می

هدیه داد که همین به گسترش افقها در برابر سلیمان بستانی به وزیر بازرگانی عثمانی الیاذه هومیروسادباي عرب و مطلع کردن غرب به میراث فکري عرب و ادبی انجامید و که غربیها در پژوهش آثار و

منتشر کردن مشترکات اقدام کردند.

ادبیات در دوره جدید:

را بر حقوقشان بازترکرد و استعمار، شرق را از خواب عمیقش بیدار کرد و آگاهی ملی به آنها داد و چشمانشآثار فکري و فرهنگی بارزي در شرق بر جاي گذاشت. ادبیات همراه با پیشرفت تمدن رشد کرد و گام به گام با پیشرفت علوم جلو رفت. این پیشرفت منتهی به تشکیل جو فکري مناسب با جو فرهنگی جدید شد که در

62

هاي مختلفی در عالم فکري بینیم گرایشنین میصدد پیوستن فرهنگ شرقی با تمدن غربی بود و همچپردازیم.می-به طور اجمالی- بوجود آمد که کشمکش بین قدیم و جدید را در پی داشت. و اینک به بیان آن

کارالف) گرایش ادبی محافظه

یکه در این دوره نزاع و درگیري بین قدیم و جدید بوجود آمد، یعنی درگیري میان طرفداران قدیم(کسانکردند)، گروهی از ادباء به گذشته دوستدار تطور نبودند) و طرفداران جدید(کسانیکه از این تطور استقبال می

خواستند کارشان بر بنیان و اساس ادبیات قدیم استوار باشد، با اعتقاد با فرهنگ غنی، گرایش داشتند و میت کند، بنابراین عزم خود را براي احیاء علوم لغت و بر اینکه ادبیات نوین، باید در چارچوب ادبیات قدیم حرک

ادبیات قدیم و اسالیب قدیمی جزم کردند، آنها از آنچه ادب عربی در عصر انحطاط، از تقلید و صنعت و تکلف، فراگرفته بود، رهایی یافتند و در پی برگرداندن ادب به ادب آزاد از آرایه هاي ظاهري ، از احساس

که هم رنگ عربیت داشته باشد و هم با محیط و زمان هماهنگ باشد. بویژه این هماهنگی ملتشان، برآمدنداز لحاظ سیاسی باشد ، از این رو روش جدیدي یعنی کالسیک نوینی جدید در ادب عربی چه در شعر و چه

در نثري بوجود آمد.

ب) گرایش تجدید در ادبیات جدید

و تحوالت روحی بر زندگی مردم بعد از ارتباطشان با نمود فرهنگ ادبیات عربی به دنبال آگاهی اجتماعی هاي اجتماعی و انسانی در ادب جدید کم کم شروع به دور شدن از اصول قدیم خود نمود، ادباء به جنبه

اي شد براي جامعه و چراغی براي از بین بردن تاریکی و ظلمت، دوري از فساد و توجه نمودند و ادب آیینهبیهوده مبدل شد نویسندگان و ادیبان خود را به سمت ادب اجتماعی با زبانی نو آنهم براي بیان لهو و لعب

هاي اجتماعی ملزم نمودند و آن را از دربار امیران و ثروتمندان به سوي خدمت به ملت و دفاع آالم و بیماريداند و براي حل قف جامعه میاز حقوقشان و توجه به منافع آنها سوق دادند در این مکتب ادیب خودش را و

پذیرد.کنند و از جامعه تأثیر میمشکالت آنها تالش می

هایش هاي مختلفی مانند: گرایش قومی، دینی، فنی و ... بوجود آمد که ادیب تمام خواستهدر نتیجه گرایشظ قالب داشت در این گرایش از لحارا در آن منعکس کرده و احساسش را نسبت به وطن و ملتش بیان

سرودند بدون رعایت یک قافیه واحد در سراسر آن، شعري به گوناگونی قافیه و تقسیم تفاعیل(قصایدي میکردند) آنها به گسترش بحرهاي اي جداگانه داشت تقسیم میهایی که هر یک قافیهبلکه آن را به قطعه

63

هاي شعري جدید گزیدند و کتابشعري پرداختند؛ هم چنین از لغات دشوار قدیم و استعارات تقلیدي دوريها و تحوالت، شعر آزاد بوجود آمد ولی برخی از اصول عروض قدیم(که بر ابداع نمودند. در پی این تالش

باشد) را حفظ کردند، پس از چندي رقیب جدیدي براي شعر آزاد، معروف به اساس تکرار یک تفعیله می3از شعر بطور کلی از قیود عروض قدیم رهایی یافته است.بوجود آمد و این نوع 2و نثر شعري1شعر منثور

نقد ادبی در دوران جدید:

چون ما دیدیم که براي ادب، اعتبارات متعدد و اختالف روشهاي نوین و تقلیدي در این زمان وجود دارد پس عرا و قاریان رواست که بگوئیم انتقاد کنندگان معاصر تماما براي نقد از درجه اهمیت در توجیه کتاب، ش

دانند نقد داراي اصول علمی و راههاي منطقی است.شناخت دارند همانطور که می

1 سیقی آن متفاوت است با باشد که با نثر به جهت آهنگ و موشعر منثور: سبکی از کالم بین شعر و نثر می-عباراتی منظم و داراي نظم و ترتیب شعري و با شعر به جهت نداشتن وزن و قافیه، و شعر منثور داراي اصل

بینیم.هاي خلفاي عباسی میقدیمی است همچنان که در مقامات بدیع الزمان همدانی و حریري و نامه

2 محسنات لفظی و مجاز و اوزان هماهنگ رایج در شعر در آن نثر شعري: این نثر به سبک زیبا متمایز است و -یابیم مانند شود و در نثر ادبی مانند آن را در مقامات همدانی و از جمله در مقامۀ قریضیۀ آن میبه کار برده می

مسحور کننده رود و جاذبۀ میردنظرات در مورد زهیر چیست؟ گفت: در عمق شعر ف"گفته او در مورد زهیر:نقش مهمی در قدرت شاعري و نثر فنی عربی ایفا کرده همانطور که ،و سجع"درکالمش وجود داردخاصی

بینیم.در مثال قبل می

3 سواالتی جهت بحث و گفتگو-

نقش روزنامه نگاري را در فرهنگ ملت شرح دهید؟)1هاي شعري در مرشحات و شعر آزاد بحث کنید؟در رابطه با تطور وزن)2ت؟فن مقاله چیس)3گرایشات ادبی در عصر جدید چیست؟)4پدیدة صراع بین قدیم و جدید را در ادبیات شرح دهید؟)5

64

از این رو جز اینکه نقد ادبی در این دوران چون به بعضی از قضایاي فرهنگی ، فکري و روش ها مرتبط است در ادب و فرهنگ ، فکر ، هاي انتقادي و فکري گوناگونمشکل ادبی نجات نیافته ، پس ناقد باید قضیهاز این

سیاست ، دین و اجتماع را بررسی کرده و میان دعوت بر محافظت بر میراث قدیم یا به سوي حرکت جدید و هاي اجتماعی و موارد قطعی تمدن اسالمی و تدریس رجال و میان دفاع از ادب اسالمی و اخالق و سنت

و در آوردن ادب براي نوگرایی و کنارگذاشتن و حمله شخصیتها و میان مقاومت افسار گسیخته غربی یا به زانهاي ادبی که بر ادب شرقی و دعوت به سوي آداب غربی و رواج دادن افکار آنها واقف گردد، سپس بر معرکه

مدرسه مهم و اساسی در نقد حدیث شده وارد شود همچنانکه در ادب این کار صورت 2منجر به ظهور گرفت.

ديمدارس و مکاتب انتقا

مدرسه انتقادي تقلیدي- 1اي که مواجه با نقد میراث قدیم گشته وهمچنان بر تجدید در ادب که ادب قدیم را با عظمت و شکوه مدرسه

) و ابراهیم 1804-1887) و احمد فارس شدیاق(1800-1871تازد. افراد این گروه ناصیف یازجی(بیند میمیهاي لغوي در غیر اینها از کسانی هستندکه به قضیه) و 1861-1914) و جرجی زیدان(1847- 1906یازجی(

گوید: اینها یاران قدیم و قدما هستند که اند، طه حسین در مورد اینها میدرسهاي انتقادي خود همت گماردهاند، االزهر و دارالعلوم اینها را رشد داده و رابطه بین اینها و بین حدیث گاه لغت اجنبی را اظهار نکردههیچ

دیده است.قطع گر

انتقادي جدیدمدرسه- 2

اي که با رویکردي تجددگرایانه و نوگرایانه آغاز گردیده و صاحبان آن معتقدند که ادبیات بر نیاز مدرسهمحسوس بین هنرمند و جامعه آگاهی دارد براي همین ادیب باید قادر باشد عواطف مردم و ادراکات آنهارا

زده والبته ي آنها در این مقام شده نگرانی آنها است که ناقدرا شگفتتعبیر کند شاید آنچه موجب هوشیاردر اساس نقدي از آن هستندکهخواستهموجبات شگفتی توده مردم را نیز فراهم آورده است . و از این رو آنها

را با آراء اند تا افکار نقدي تقلیدي راههاي متحجرگرانه آزاد شوند و براي مردم راههاي جدیدي پیشنهاد دادهترین جوالنگاه را در اختیار داشته باشد.نو مخلوط کرده تا نقد بیشترین تازگی و وسیع

) 1858-1941) ویکتور هوگو و قسطاکی حمصی (1864-1913توان به روحی خالدي(افراد این مدرسه را می) مثال زد.1817- 1958و سالمه موسی (

داند. او ادب قدیم ادب را در گرو وظیفه ادب اجتماعی میسالمه موسی فرق اساسی بین ادب قدیم و جدیدمندي دانسته در حالی که ادب جدید را که پیام اجتماعی و انسانی است که مردم را به لذت و روان و بهره

65

روي کرده به طوري هاي آن زیادهاي از این گروه در انزواي ادب قدیم و اسلوبخواند و اینجا عدهسوي آن میگوید اینها کسانی هستند که از یاران اند. طه حسین در مورد اینها میزده شدهآداب اجنبی شگفتکه از

مند گشته کسانی که تمدن جدید آنها را به فتنه انداخته و مدارس اجنبی را به وجود آورده تا جدید بهرهارتباط بین آنها و بین قدیم کامال قطع گردد.

ة معاصرنقد ادبی در دور

کاران و آگاهی ادیبان در این دوره شایان هاي متعدد و اختالف بین متجدد و محافظهبا وجود گرایشذکر است که ناقدان معاصر همگی به اهمیت نقد در راهنمایی نویسندگان ، شاعران و خوانندگان آثار پی

ي روشنی است.هااند که نقد داراي اصول علمی و راهاند همانگونه که دریافتهبرده

پرداخت از آنجا نقد ادبی در این دوره به برخی مسائل فکري و فرهنگی ، مذاهب و جریانات مرتبط میاما با این وجود از آن کشمکش ادبی که قبال ذکر شد . رهایی نیافت و ناقد به بررسی مسائل نقدي و

و از یک طرف میان پرداخت ع میفکري مختلف در زمینه ادب ، فرهنگ ، فکر ، سیاست ، دین و اجتماهاي به پایبندي به اصول قدیم یا تجدد خواهی میان دفاع از ادبیات اسالمی ، اخالق آن ، سنتدعوت

اجتماعی ، آثار تمدن اسالمی و بررسی عقالنی طرفداران و افراد شاخص آن واز طرف دیگر میان ن و مخالفت با ادبیات شرقی و دعوت به آداب مقاومت جریان غربی یا پیروي از ادبیات جدید و غربی شد

غربی و ترویج مذاهب آن، سرگردان بود در نتیجه این مبارزات ادبی همانند مدارس ادبیات منجر به پیدایش دو مدرسه اصلی در نقد جدید شد .

مدارس نقدي

مکتب نقد تقلیدي(کالسیک))1رفت و به ادبیات قدیم یی در ادبیات پیش میاین مکتب نقدي به سمت نقد قدیم، وابسته مخالف با نوگرا

کردند پرداختند و آنها را بررسی میکرد . از این مکتب ناقدانی پدید آمدند که به آثار قدما میدعوت میو در صدد احیاء اصول و عقایدي بودند که قدما، در شعر و ادب بنیان نهاده بودند مانند ناصیف یازجی و

هیم یازجی و جرجی زیدان وتعدادي دیگر که نقد ادبی آنها بیشتر جنبۀ لغوي احمد فارس شریاق و ابرااینان همان طرفداران سبک قدیم هستند که از ادبیات "گوید: داشت. و طه حسین در مورد اینان می

ب غربی به هیچ عنوان در آثار آنان ظاهر نشده اینان در األزهر و دارالعلوم رشد یافتند و ارتباط آنها با غر"قطع شد

66

مکتب نقد جدید)2گرایش این مکتب به سمت تجدد است، طرفداران این مکتب بر این اعتقاد بودند که ادب باید با اجتماع رابطۀ نزدیک داشته باشد و ادیب قادر باشد عواطف واحساسات ملت را بیان کند و ناقد نیز دراین بیان با

فتی و توجه مردم به آثار بوده ناقد هم به همان او شریک باشد آنچه آنها را به این سمت سوق شگها و قواعد خشک رهایی دهد و هاي نقدي را از روشاحساسات توجه داشت، بنابراین تالش میکرد بررسی

در نقد نوآوري بیشتر شود به شکلی که در آن افکار تمدن تقلیدي با آراء جدید آمیخته و در این مکتب هاي بیگانه تأثیر گرفته دار علم و فرهنگ از نسل جدید که از فرهنگنمودار شد در بین افراد طرف

بودند(کسانی که دوست داشتند بین متجددین زندگی کنند) مانند حسن توفیق العدل با دو کتابش به روحی خالدي در را می توان ذکر و یانام سیاسه العدل در تشقیف العقول و تاریخ آداب اللغه العربیه

"ها و عرب و ویکتورهوگو و قسطاکی و الحممی در کتابش تاریخ علم األدب نزد غربیکتابش به نام

و نیز از این دسته اند. سالمه "األدب الشعب"در علوم انتقاد و سالمه مرسی در کتاب"المنهل الورادیدگاه او داند و ادب قدیم از دموسی تفاوت اصلی بین ادب قدیم و جدید را در وظیفۀ ادبیات اجتماعی می

خوانم تا لذت ببرم، من امیر یا ملوك الطوایف، گوید: میهمان أدب لذت ، سرگرمی و خوشی است . او مییابم که ضمیر ادبی مرا تحریک کند، خوانم تا لذت ببرم اما در آن چیزي نمییعنی شعر ابونواس را می

خواند، و که مردم را به آن فرا میادب جدید در نظر سالمه موسی داراي رسالت اجتماعی و انسانی است هاست و آن گوید: ادبیات جدید أدب ایران و ملوك الطوایف نیست بلکه آن ادب میلیونی از ملتمی

ادبیات ملت است ادبیات مبارزه براي تعمیم دادن خیر و مساوات بین زن و مرد و محقق نمودن عاطفۀ "انسانی است.

عوامل نقد حدیث

هایی را بررسی کرد که رابه جریانات فکري جدید سوق داد الزم است نظرات و دیدگاهعواملی نقد حدیثنیازي زندگی فرهنگی کمک کرد و از طرفی ناقدان را از طرف شاعران و نویسندگان به توانگر شدن و بی

بندي جریانات نقدي هاي نقدي و گردآوري و دستهبه نتیجه گیري برخی اصول و مفاهیم از بررسیشویق می کرد. این عوامل عبارتند از:ت

67

الف) ارتباط با غرب

هاي ، مقیاسبعد از آشنا شدن مشرق با روش هاي نقد غربی ناقدین دریافتند که نقد داراي اصول ، روشعلمی دقیق و قواعد فنی است . و همین نکات که تأثیر بسزایی در کشف علل و اسبابی که حد و مرز نقد

شود . داشت آن اصول و قواعد و فنون به واسطۀ این ارتباط به ادبیات عربی راهص میبه واسطۀ آن مشخآیا شایسته نیست که ما با صراحت اقرار "کند: یافت همچنانکه محمد امین در سخنش به آن اعتراف می

و دکتر طه"شود؟هاي شرقی یافت نمیکنیم که در ادبیات عربی اسالیب نقدي صحیحی در آداب ملتدر کتابش اقرار کرده به اینکه من در این زمینه از "األدب الجاهل"حسین، ناقد بزرگ، صاحب کتاب

خواهم که در این زمینه یک کنم و میپرداختند، پیروي میروش محدثین، کسانیکه به علم و فلسفه میاخت، پیروي روش فلسفی که دکارت در مورد جستجو از حقیقت اشیاء در اوایل عصر جدید به آن پرد

"کنم.

ب) پیشرفت علوم

اش بتواند اصول و معیارهاي علمی هاي نقديعلم، امروزه پشتوانه یک ناقد است هرچه که ناقد در بررسیتواند به را کشف کند از جمله در زمینۀ علم اجتماع و تاریخ و فلسفه و علوم دیگر همچنین ناقد می

و شخصیت ادیب پی ببرد. و نتیجه ي ادبیات و فن ادبی را ارتباط بین ادبیات و شعر و محیط اجتماعیکنند بین ابداعات ادبی و فنی با عوامل محیطی و تاریخ شناسی بررسی بر پایه علم روانشناسی و جامعه

فرهنگی و غیر از آن ارتباط برقرار کرده و این بدین معنی است که یک پدیده و اثر ادبی با عوامل ارتباط است . از این بررسی نقدي می توان فهمید که هنر و ادب یک واکنش و اجتماعی و فرهنگی در

شناسی و روانشناسی جامعههاي علمی در زمینهالعملی در مقابل عوامل اجتماعی است و در بررسیعکسشاعر غزل "و دیگر علوم تأثیر پذیرفته قابل مشاهده است . همچنانکه عباس محمود عقاد در کتابش

طلبید به همین به این پرداخته و اثبات کرده که محیط مرفه حجاز این نوع از غزل را می"ربیعهعمربن خاطر عمربن ربیعه به این نیاز پاسخ داد.

ج) روزنامه

برکسی پوشیده نیست که روزنامه در بررسی نقد ادبی معاصر و پیشرفت و تطور آن تأثیر بسزایی داشته براي تمرین نویسندگان و رقابت ناقدان برجسته و خوب بوده . عالوه بر اینکه است چراکه روزنامه میدانی

نویسندگی ادبی را به اصل و اساس خود برگرداند و علم مقاله ادبی را ایجاد کرد و سپس این فن متنوع

68

شد و به دست نویسندگان شکوفا گشت تا اینکه روزنامه توانست بعد از شکوفا شدن فن مقاله مقام ات نقدي را در بر بگیرد. طوري که اکثر روزنامه نگاران صفحاتی از روزنامه هایشان را براي نشر گرایششناسی و نقد لغوي منحصر دادند که در آن همراه با تعلیم و تفسیر ، زبانهاي نقدي اختصاص میمقاله

داد که از را ارائه میکردند ممکن بود یک مورخ نقد تاریخ را و ادیب نقد ادبی خودبه خود را منتشر مییک طرف باعث می شد میدانی براي تبادل آراء شود از طرف دیگر عاملی می شد که آراء را به همه

گذارند کرد و در پرورش ذوق و استعداد مردم و اینکه استعدادشان را به منصه ظهور کشورها منتقل میه و دانشمندان بوجود آمد.مؤثر بود همچنبن فرهنگ نقدي بین عامه افراد فرهنگی جامع

د: تعدد وسایل نوشتاري و چاپی

ما در آنچه که گذشت از چاپ و اثر آن در دگرگونی ادب سخن گفتیم و سزاوار است که اشاره کنیم به در میراث ادبی و لغوي و تحقیق نصوص و نشر آثار به تحقیقها را در برگرفت و چاپ خزائن دست نوشته

هاي گفتاري متاثر از روشهاي مستشرقین کمک زیادي کرد و کتب در دسترس اکثر ادبی در پرتو روشمردم قرار گرفت.

طرفیهـ. بی

طرف بودن در گفتار و نوشتار از خصوصیاتی است که واجب است ي بیواقعیت این است که وسعت عرصهات زیاد است تا نقاداز هر نقادي در هر عصري از آن برخوردار باشد . الزمه ي نقد شجاعت ادبی و جر

جاده راستگویی منحرف نشود، زیرا مدارا در نقد ادبی جایگاهی ندارد . کشورهاي عربی بعد از انقراض دولت عثمانی آزاد شدند و خورشید حرکت ادبی طلوع کرد و به سوي احیاي شعور قومی و اصالح ادب

دي در نقد ، که در آن ظاهر سازي و ملی شناخته و آشکار شد . در ادامه ي این موج ادبی موج جدیهاي تحقیق علمی ، دفاع و تحلیل فنی شود رشد کرد و در هیجان به وجود آمده راهمدارایی دیده نمی

وادبی به دست آمد.

امواج نقدي معاصر

69

موج لغوي - 1داشتنی ز دوستاز کسانی که این موج را شدت بخشیده یازجی پسر شیخ ناصیف است. زیرا نقد لغت ا

ترین اثر به حساب می آید . در مورد توجیه نویسندگان نهضت ، مثل آمیز و بدیعترین گفتارهاي حکمتکالم صحیح و درست برطرف کردن اشکاالت اسلوب عربی و تبدیل لغت به مناسبت عصرو حرکت نهضت

از مصلحین بزرگ در نهضت رو به جلو یازجی را در این امر احمد فارس الشدیاق یاري کرد که او هم هاي عربی روي آورد و کتابش را پژوهشی بر قاموس قرارداد و ادبی به شملر می آمد او به نقد معجم

قاموس فیروزآبادي را در آن به کار برد و قاموس را نقد کرد، نقد لغوي این کتاب را نیزدر سه بخش جمع کرد.

قدهاي لغوي است.اي از نمقدمه و خاتمه و مابین آن دو مجموعه

موج تاریخی:- 2

کند و به انتقال اثر در گذر زمان عصرها در این موج ناقد اثر ادبی و ارتباط آنرا با زمان خود دنبال میهاي ادبی و تالیفات را تعبیر و تصحیح کند و پدیدهنگرد و با اثر در عصرهاي مختلف آن حرکت میمیهاي آنها و روشهاي آنها گویی که ادبیات پدیده تاریخی یا گیريکند با شرح نظرات آنها و جهتمی

کند و پرداخته، بحث میمحصول فاصله زمانی معینی است. ناقد ازاسبابی که ادیب با تالیفش به آن اند را مورد بررسی می دهد . همانطور که تاثیرشان در ادبایی را که تحت تاثیر از گذشتگان گرفته

دهد، یا به تأثیر اجتماعی ادیب در جامعه و اجتماع می پردازد در آرایش سی قرارمیگان را مورد بررآیندهاش و همچنین بررسی زندگی ادبا موجب فهم بهتر آثار ادیبشان می شود براي همین به اثر ثمره جامعه

گذاري عوامل پیرامون و خارجی که در آثار ادبی نقش داشته از حیث زمانی و مکانی می پردازد .

هاي اهتمامش از جهت تاریخی بیشتر از اهتمامش در جهتمکن است که بگوییم ناقد در این نوع نقدمزیبایی شناسی و فنی است.

در کتابش 1886- 1954براي همین ناقد مانند یک مورخ ادبی عمل می کند از جمله آنها احمد امین(به بارزترین پژوهشگر این موج، طاها فجر اسالم) و طه حسین در کتابش (ادب جاهلی) است . ما االن

پردازیم.حسین می

طاها حسین:

هاي ادبی را به شاید طه حسین از بارزترین پژوهشگران این نوع نقد باشد او در صدد بر آمد تا بررسیسوي روش علمی متوجه کند . او بر اثبات موضوعی اثر با دقت عمل میکرد براي همین تاریخ نقدها ،

70

هاي علما در تقسیم تاریخ ادبی را مطابق با عصرهاي احزاب و راویان را بررسی کرد و روش قدما و مقایسهشودرا قویا کنار گذاشت، نقد ادبی او از طریق شک سیاسی نقد کرد و هر آنچه در مقابل عقل ثابت نمی

هایی را که معتقد بود خلطکرد تاکرد همانطور که به آن اعتراف هم میمتاثر از روش دکارت رشد میها نجات دهند ، او توانست راهی عرب گریبان گیر آن است کشف کند تا تاریخ عرب را از اوهام و افسانه

باز کند که با آراء و ابداعی اش راههاي وسیعی را مقابل منتقدین قرار دهد. ( مخصوصا در دو کتابش سخن چهارم و ادب جاهلی)

سینکتاب ادب جاهلی طه ح

باب در آن قرارداده و هر 7بندي در کتاب کم حجمی است که مؤلف آن، عقاید بزرگی را به صورت بابها را به نام کتابی نامگذاري کرده است.یک از آن باب

هاي مختلف باب اول که همان کتاب اول است را به ادب و تاریخ و نقد معیارهاي به کارگرفته در دورانست.ادبیات تخصیص داده ا

در باب دوم به نادانان و یا لغت و ادبیات مربوط آنها پرداخته است

باب سوم به ابزارهاي گروههاي شعري پرداخته است او همچنین هر بابی را مختص به موضوع قرار داده آنچه که در اینجا مهم استاو تالش کرده تا روش ادب جاهلی را بیان کرده و این که چه موضوع گروه

ل ادب جاهلی می شده و در آنچه که از اشعار جاهلی و قدماء آنها به نظر می رسد را ذکر کند شعري شامهمچنین نظرات آنها در مورد تاریخ عرب سیاسی و اجتماعی و دینی را هم بیان کرد.

گوید ادب جاهلی نظیر زندگی اجتماعی و عقلی جاهلی نیست همانطور که قرآن بیان کرده و می- الفکه خواستی زندگانی جاهلی را بفهمی ، بدان راهی را که امرئی القیس، نابغه، اعشی، زهیر، قس هرزمان

پیمایم چرا که به آنچه که به آنها نسبت داده شده نیست اند را نمیبن ساعدة و اکثم بن صیفی پیمودهست و راه قرآنی را کنم راهی که به صراحت شکی در درستی آن نیاطمینان و همانا راه دیگري را طی می

دهم چون قرآن راستگوترین و آینه دوران جاهلی است.درس می

شود زیرا آن لغت قحطانیان است که حسین این ادب جاهلی لغت جاهلی مثال زده نمیدر نظر طه-بمربوط به لغت غرب جنوبی و نیز لغت عدنانی است که لغت غرب شمالی است.

71

گوید: راویان اتفاق نظر دارند بر اینکه آیند، او میو یک لغت بحساب میبا اینکه دو لغت متفاوت هستند اند همانطور که عرب عدنانیان عربی اکتسابی هستند که قحطانیان از آغاز خلقت به سبک عربی خلق شده

اند پس کنند. سپس لغت عربی را فرا گرفتهبه لغت دیگر که عبارت از عبرانی و یا کلدانی است تکلم میت آنها از همان ابتدا از سینه ها محو شده و لغت دوم که استعاري است ثبوت پیدا کرده است. اینها لغ

رسد و اینها متفق هستند که عدنانیان که لغات آنان قرضی است نسل آنها به اسماعیل فرزند ابراهیم میکسی که به عربی تکلم اند که ریشه این نظریه است و خالصه آن این است که اول حدیثی را نقل کرده

نمود و لغت پدري خودرا فراموش کرد اسماعیل بن ابراهیم است.

اي را بنابراین روایان تماما بر این کالم اتفاق دارند همانطور که بر مطلبی دیگر متفق هستند که بحث تازهدید) اختالف کند و آن عبارت از این است که بین لغت حمیر(عرب قدیم) و لغت عدنان(عرب جاثبات می

گفت: زبان حمیر و دورترین نقطه یمن امروز به زیادي وجود دارد و از ابی عمر بن عال نقل شده که میباشد. و ما زیاده روي نکرده و پاروي زبان مانیست همانطور که لغت آنها لغت ما و عربی آنها عربی مانمی

شود چه شعر و چه سجع و ب مربوط میکنیم آنچه به اهل جنوگذاریم در زمانیکه انکار میحق نمینثري که به لغت اهل شمال قبل از اسالم گفته شده است.

هاي عدنانیان مثال زدنی نیست چرا که بین عرب، وسایل ارتباط همچنانکه ادب جاهلی به لهجه-جمادي و معنوي که بتوان یک لهجه واحد بدست آورد، وجود نداشته است. و ظاهر آن است که در

هایی یکسان است.هاي گوناگون قرآن با لهجهرائتق

عاقالنه است که هر قبیله اعم از عدنانیان لغت و لهجه خاص خود را داشته باشند و از روش خود تبعیت هاي یاد شده قبل از اینکه قرآن لغت یکسان ها در شعر قبیلهها و یا مغایرت لهجهنمایند و تفاوت در لغت

هم را واجب بداند آشکار بوده است و لکن ما چنین چیزي را در شعر عرب جاهلی هاي نزدیک بهو لهجهها اختالف در قرائت ها و تفاوت ها در لهجه ها ضروري کند در قرائتبینیم در صورتیکه اقتضا مینمی

و یا ها را نداشته اند تا قرآن را قرائت نمودهها و زبانباشد قبایل عرب که خصوصا که تغییر حنجرهخواندند و مدو قصر و سکون آنرا مراعات می کردند ، رعایت کنند .همانطور که پیامبر و قبیله او قرآن می

اسباب نحل الشعر عند طه حسین

بعد از آنکه مولف به بیان ادله ضعف شعر رسید متوجه گردید که قدما عواملی را بر شعر تحمیل کرده و خت از جمله : با عث ضعف آن شده که به آن پردا

72

هاي سیاسی بین مکه و مدینه یا قریش یا انصار دشمنی به وجود آورد و این سیاست: درگیري- 1عصبیت سیاسی نقش واضحی در ضعف شعر نزد قریش و انصار بازي کرد و اگر پیامبر(ص) بعد از

ز فتح توانست آن فشارها را محو کند اما مدت کمی پس اکرد میفتح مکه زمان زیادي عمر میمکه رحلت فرمود . این فشارها مجددا ظهور یافته و فتنه بعد از اینکه خوابیده بود بیدار شد و

مهاجرین از قریش و انصار از اوس و خزرج در خالفت اختالف کردند که کجا باشد براي چه کسی که باشد و پس از درگیري براي خالفت بین احزاب سیاسی هر یک از ان احزاب تالش می کرد

قدمت خود را به رخ بکشد وبه رسم جاهلی سعی داشتند تبار و بزرگی و قدمت خود را بیان کنند براي همین عصبیت و آنچه از منافع سیاسی به آنها متصل است ازمهمترین عواملی بود که عرب

گوید: (مورخ ادبی، هنگامی که شعري را بر ضعف شعر جاهلی تحمیل کرد پس طه حسین میکند یا وقتی شود درمانده می شود و دردرستی اش شک میکه جاهلی نامیده میخواندمیبیند اثر ادبی تقویت عصبیت یا تایید گروهی از عرب بر گروه دیگر است)می

دین: نظر طه حسین تأثیرتعصب دینی کم تر از منافع سیاسی نبود و نسبت آن در دوران - 2اصحاب ملل دیگر مخصوصا یهود و نصاریجدال در جاهلیت و خصوصا وقتی که بین مسلمین و

گرفت ضعف و رکود شعر به نسبت بر قبایل یهودي و نصرانی پدیدار شد . بخشی از این ضعف و رکود براي اثبات صحت نبوت و راستگویی پیامبر و تعظیم خانواده پیامبر به کار رفته درست این

اسی اشکار شده احتیاط کنیم ، در قبول است که در قبول شعري که در آن تاثیر عالقات سیشود نیز احتیاط می کنیم.شعري که در آن تاثیر عالیق دینی آشکار می

کردند و هاي سفر را تحمل میها و هزینهدادند و توشه مشتاقسخن عجیب و کمیاب به روایان نسبت میباب ادبیات جاهلی درین آمد.) این بود خالصه آنچه در کتاب طه حسرقابت بین آنها به وجود می

آمد.همچنین متوجه نوع بررسی ادبیات جاهلی و یا بررسی نقد تاریخی شدیم بدون اینکه به نظرات زیبایی فنی توجه شده باشد.

داستانها- 3اند شمردهداستانها ارتباط مطمئن بین دین و سیاست است، مسلمانان قبل از دوران تدوین آن را مهم می

یان مسلمان هماره براي مردم در مساجد شهرها سخنرانی کرده و براي آنها دوران قدیم چون داستان سراشوند و آنچه که مربوط به پیامبران بوده و تفسیر قرآن، نقل که بر عرب و عجم گذشته است را متذکر می

ردازي پیدا پاند بطوریکه مردم قدرت از بین بردن خیالکردهسیره و روایت جنگها و فتوحات را بیان میکنند.

73

را خصوصا از جهت سیاسی و دینی سراییداستانخلفاء و شاهان خیلی زود از روي زیرکی ارزشاي سیاسی گردید.فهمیدند و مثل سرائیدن شعر وسیله

هاي خود را با شعر مزین نموده و جایگاههاي گوناگون را در تصرف گاهی از اوقات داستان سرایان قصهتوانیم با اطمینان بگوئیم که تاریخ نگار ادبیات عرب نزدیک بود که حسین ما مینظر طهخود داشتند. به

گرفت خصوصا در مواردي که شعر در جایگاه شک قرار گیرد. البته در مواردي انکار صریح صورت نمیا یا توضیح اي از داستانهمربوط به اشعار نادانان می بود . و در واقع شهر ها تفسیر یا تزیین براي قصه

اسمی از نامها یا شرحی براي یک مثل از مثلها بود .

گراییقبیله- 4ها به راه انداخت به ادعاي اینکه عرب برتري بر حرکتی که غیر عرب براي مساوات و برابري قبیله

گرایی از اشعار در جائی که عجم(غیر عرب) ندارد و درواقع توجیه گر ضد عنصر عربی بود، سپس قبیلهششی براي غرب باشد و عیب آنها را در نظر نگیرد جدا شد و عرب نیز از شعر براي ضعف و از بین پو

) براي 209-110گري به پا خواست در این حرکت ابو عبیده معمر بن مثنی(بردن ارزش قبیله) عرب مثالی زدنی است.163-255گیري و جاحظ(قبیله

راویان- 5و حفظ و تدوین آن مشغول میکردند . تا نیاز مسلمانان به شناخت آوري شعر کسانی که خود را به جمع

معانی الفاظ در تفسیر و قرائت تامین شود. اینها کسانی هستند که ادبیات عرب را براي ما نقل و تدوین اند.نموده

دب اي براي روزي خوردن بود درنقل شعر و او چون بسیاري از راویان نقل روایت کار اصلی آنها و وسیلهمدرسه به وجود آمد یکی در کوفه به سرپرستی حماد 2رفتند تا اینکه به دنبال این فترت طفره میآوري کرده) و دیگري در بصره به سرپرستی هـ) او کسی است که معلقات سبعه را جمع156الراویه(ت

ه دلشان آوري گفتار پیشینیان به هر اندازه کهـ) پس اینها به تلفیق و جمع180خلف االحمر(تحسین در کتاب االدب الجاهلی آورده بود . ما اي از آنچه که طهخواست پرداختند . این مطلب خالصهمی

دیدیم که چگونه ادب جاهلی مورد کاوش و نقد تاریخی بود بدون آنکه از لحاظ فنی دیده شود.

رویکردهاي نقدي در دوران جدید

74

در درك کردن و ذائقه خاصی در صحت گفتار گفتن و هر انسانی آمادگی خاص در فهم و روش خاصی ها زیاد داوري بر آن دارد و از آن جا که نقد با دیگر علوم اختالف دارد و با تعداد موضوعات و هدف

ماند به همین خاطر آن نظرات در عصر جدید زیاد شدند و با توجه به شود و بر یک روش باقی نمیمیها ما دیدیم که از موارد مهم دادن نظرهاي زودگذر بر نظرات نقدي پر ها و طبع و سرشتزیادي ذائقه

اهمیت در جهان ادبیات جدید است ولی البته نیاز به بیان این نظرات جدا کننده نیست کننده کما اینکه بین این نظرات مرزهاي مشخصی وجود ندارد و همیشه نکات برخورد وجود دارد. خصوصا در بین

زیباگرایانه تفاوتی با نظر طرفداران بالغت نبود . یا نظر دور همان طور که مرز دقیقی طرفداران نظر و نظرات مخالف آن نبود و اکثرا بین بین اخالقیبین نقد اجتماعی و متعهد وجود نداشت یامرز دقیقی

ها ممکن نیست .ها همکاري وجود دارد که انکار آنآن

نقد تاثري یا نقش پذیر- 1یري نوعی از نقد ادبیاز راه تأثیر ناقد است . او احکام عمومی نقد را ترك و متن را متأثر از تأثیر ذاتی پذنقش

و روش ظریف نوشته می داند . یاران این مدرسه معتقدند که معیار درستی اثر ادبی همان تاثیر و معیار همان ارتباط بین نویسنده و شنونده بینید که ادبگذارد اینجا میامتیاز آن اثري است که بر شنونده می

اي ممتاز بودن خود فرد است همان طور که منفلوطی در مقایسه زیبایی است.همانا معیار سنجش مقایسهشنوي را برایت گوید احساس شخصی است را همان وسیله ي سنجش قرار بده که آن چه میسخن می

نکن . به قانونی از قوانین توجه نکن صرفادر هنگام آراسته کند و به یک تعریف از تعریف زیبایی اعتماد با « نظرسنجی به طور مثال وقتی به جمال زنی زیبا می نگرید درجه ي زیبایی او را تشخیص می دهید

احساس شخصی ات نیکو از آن چه از سخن نیکو به نظرت آمد و زشت شمار آن چه از آن زشت به نظر می کند که به ت اینجا متوجه می شویم که این روش نقد تالش نمیرسیدبه کمک الهام بخشیدن احساس

ي معیاري شناخته شده اثر آن را شرح دهد و از تأثیر و اشاره بین اثر هاي نقد متوسل شده تا به واسطهقاعدهادبی درس داده شده و بین آن اثر را بررسی می کند در نظر محمد مندور هر نقد ادبی باید از تأثیر شروع

بهره نیستی و تجربه براي ادراك حقیقت ادراك صحیحی است ي شخصی بیاو می گوید : تو از ذائقهشودبذرهاي این روش نقدي در کارهاي عباس محمود عقادپدیدار است.

در مورد » تجدید ذکري ابی العالء « ابن رومی در کتابش (ابن رومی حیاته من شعره) و طه حسین درعی می کنیم در بخش نقد اجتماعی که از چشم ها دور مانده آنرا مورد این روش نقد سخن گفته س

بررسی قرار دهیم .

75

نقد اجتماعی- 2

نظرات انتقادي که صاحبان آن متهم بودند به مشکالت برقراري ارتباط بین ادبیات و جامعه، آنها اعتقاد آیند براي مشخص بوجود میکنیم با اخالق و افکاري داشتند که اجتماعاتی را که در آن زندگی می

همین اعتقاد داریم که نقد اجتماعی مرجع حق و باطل و مرجع زیبایی و زشتی و ادب است درحقیقت تعبیري است که معتقد است از جمع شدن نویسنده با جامعه وجنگ و آتش در قوم وملت یا تالش

ها پیرامون نقدي و بحثاستقالل طلبانه نظریات ادبی جدید ظهور می یابد و درگیري هايهاي اجتماعی در محیطی که نویسنده هاي اجتماعیناشی از این دیدگاه است . در این نظریه پدیدهدعوت

هایی زودگذري از براي این نظرات نقدي شود .البته اشارهدر آن بزرگ شده است بررسی و بازخوانی میهاي نقدي محمد شود. این نظریه در کتابدر کتاب شاعران مصر و نظریات اجتماعی آنان دیده می

گوید(همانا ادبیات مندور پیدا شد او در تعریف ادبیات که در نزد اروپائیان معروف استدیده می شود او می، نقد زندگی است . و کلمه نقد در این تعریف از معناي اشتقاقی ان استفاده از فعل یونانی(کرینو) گرفته

ي نقد اروپایی همان مشخص کردن مواد جداکننده ) است پس کلمه»( زیمی«شده است. و معناي آن کنیم و معناي اصلی آن داوري و درست و یا خوب بودن تشکیل دهنده براي آن چیزي که آن را نقد می

ي شخصیت نویسنده و ادیب را کشف کند کند که تأثیرات تشکیل دهندهو بد بودن نیست . او تالش میدر نقد ادبی و پیدایش تعهد در ادبیات منجر شده است که این روش نقد در ادبیات ، و شاید این نظریه

ادیب میزان تعهد نویسنده را مورد ارزیابی قرار می دهد .

نقد متعهد- 3

که رسالت نقدي که اثر هنري را براساس تعهد و آزادگی بررسی می کند و طرفداران این شیوه معتقدند هاي اخالقی ، ملی ، بومی ، سیاسی ، مند و انسانی است که براي دفاع از ارزشداراي دو مبدأ هدفهنر

دینی و اجتماعی تالش می کند مانند حقوق انسانی به آزادي هاي سیاسی ، عدالت و برابري و مانند آن هاي نقدي به آن شناخته نمی شود متفکرین تعهد در نقد بعد که نقد قدیم از آن مستشنی است و نظریه

ي ادب) توضیح همان طور که سالمه موسی در (رساله» نقد زندگی است « ز این گفتند که ادبیاتاکند که مشکالت اجتماعی را بپذیریم زیرا ادبیات دهد با رفتارش که ادبیات متعهد ما را مجبور میمی

، .......عمار و مسئول است آن در مقابل اجتماع و انسانیت کم نیست. پس باید همیشه بر ضد جنگ و استکوچک شمردن زنان و همچنین بر ضد تفاوت بین جنس(زن و مرد) در حقوق مدنی ، قانونی ، اقتصادي تالش کرده و قلم فرسایی کند و این جریانی مختلف در ادبیات عمومی جهان بوده و در ادبیات عربی هم

76

لزم به مشارکت او در موضوعات ملی ، کند و موجود داشته باشد جریانی که پاداش را به بیننده دعوت میي تربیت و را دارد . البته این اصطالح در عصر جدید وجود انسانی و هدف اجتماعی است که وظیفه

کند و آزادي او از قدرت دین و اعتقاد نیامد ومگر اینکه طرفدارانش را به آزادي مطلق براي هنر دعوت کشد و خالقیت می میرد و پس از قاد و دین آزادي را به بند میفراتر رفت چه بسا معتقد بودند تعهد اعت

آن مذهب دیگري بوجود آمد در مقابل تعهد واجب .

هنر براي هنر - 4

این روش صرفا هنر را براي هنر معنی می دهد . و روشی است هنري که بدون هنر به زیبایی جز با ي قرن نوزدهم از فرانسه و این مذهب از نیمهکند به دور از هر هدف دیگريعینک احساس نگاه نمی

رهبري شد و سپس به انگلستان راه پیدا کرد و یاران مکتب هنر براي هنر به تدریس زیبایی بدون هیچ ها و تعهد مورد توجه قرار گیرد از مهمترین اعتباري به جامعه یا اخالق آن پرداختند بدون این که رسم

بودلیر) بودند. و این همان شعار گرایش زیبایی تام (استا نیک ) است که این شاعران (لی دونت دل لیل)اهتمام آن صرفا به اعتبارات زیبا شناسه فارغ نظر از اعتبارات اخالقی بود که در نقد جمالی(زیبایی)

مفصال در مورد آن صحبت خواهیم کرد.

نقد بالغی- 5عباسی بررسی کردیم و گفتیم که نقد کننده در آن به این نوع نقد را هنگام بیان روش هاي نقد در عصر

هایی که زیبایی در معنی موضوع بالغت دراثر اهتمام دارد و تالش دارد موضوعات زیبایی بالغت و شکلکنند و متن ظاهر شده است ارزیابی کند طرفداران این روش ادب را با عینک صفت نگاه می

ز نظر موزون و جنسی از تصویر و ارزش ادبی نزدمحبوب می بینندگویی که شعر صفت است و نوعی امیشود و ارزش اثر با مقدار صفت به کار زمزمه آن سنجیئخ می شودصنابع ادبی مانند تشبیه ، استفاده

طور که صاحب کتاب ابتکارات در صورت نوشته باها معیاري است تا شاعران را ارزش گذاري کند همانگوید : نقدي که به بررسی بالغی پرداخته خصوصا اثر هزینه سخنان را میشناسد والمفصل آن را می

غیر از متون عادي مردم ارائه کرده با نگاه در آثار محمد ملوحی شاید بشود گفت از همین روش در ضمن گفتار و » مقدمه دیوان حافظ ابراهیم، وامین الخولی«نقدي سود برده(حدیث عیسی بن هشام)

حنین زیات در دفاع از بالغت و گاهی منفلوطی هنگامی که ارزش متن فنی ادبی در تعبیر و بیان احمد بیند. و همین نگاه سنجش او براي شناخت بهترین بیند. او براي بالغت هدف و مقصد میبالغت می

نویسندگان و مهمترین شاعران است .

77

نقد اخالقی - 6اس معیارها و ارزشهاي اخالقی ارزیابی کرده و براي نقدي است که ادبیات را شامل شده و براس

ادبیات هدفی اجتماعی و وظیفه ي تربیت اخالقی قایل است و اصرار بر اینکه ادب را در مسیر خود به کار گیرد ، دارد .

در این نقد معیار این است که شعر مطابقت با نیکی داشته باشد . یعنیآنچه با نیکی ها و خوبی ها از فن فق بوده مورد پسند است و البته زیباست ، آنچه که موافق نیکی نبود زشتی محسوب می شود که موا

کند مگر اینکه آن هدف همانا براي بشر سودي هم ندارد. از این جهت ادب جایگاه ارزشمند پیدا نمیبراساس ارزشمند را دارا باشد همانطور که مانیوآرنولد یکی از منتقدین انگلیسی گفته که شعري که

قوانین اخالقی سروده شود، شعري است که به زندگی معنا داده و شعري که ارزش قوانین اخالقی را داند.ندارد شعري است که ارزش زندگی را نمی

تواند خیر و شر یا حق و باطل را در طول تاریخ محدود نماید چراکه اجتماعی که ما اال اینکه انسان نمیاي از حق و باطل یا خوبی و بدي را براي ما مطابق با رشد اجتماعی و تمدن لوهکنیم جدر آن زندگی می

هاي دیگري از حق و باطل و نیز معیاري اي دیگر رفتیم در آنجا جلوهسازد. و وقتی به جامعهظاهر میبینیم و اینجاست که بین مسائل اجتماعی در دو جامعه تفاوت احساس دیگر براي خوبی و بدي می

د.شومی

نقد زیبایی- 7نقد زیبایی نقدي است که به شکل گسترده بررسی تحلیلی ادبیات را متکفل است به طوریکه آثار ادبی و

خواند . با اعتقاد به اینکه ادبیات تعبیري از زیبایی است نه تصویري از دوره تاثیر آن در قلوب ما را میتعبیري از حق یا خوبی

هایی از زیباییاعم از فکر، زیبایی لفظ و زیبایی عبارت معیارها و مقیاسدر نقد زیبا شناختی براي هر یکسنجند و زیبایی و زشتی با آن محک زده می شود . و شود که اثر ادبی را با آنها میدر نظر گرفته می

کنند مواردي مانند تناسب ، تنوع ، شایع بودن ،براي آنها عوامل متفاوتی براي سنجش زیبایی تعیین میکند گستردگی و مانند آنها. ناقد در این دوره اثر ادبی را از هر معناي اخالقی و اجتماعی خالی فرض می

به ادعاي اینکه صرفا ارزش زیبایی در اثر ادبی الزم است که بر ارزش حق و خوبی غالب و چیره باشد گردد مگر از البالي عبارت.بطوري که این که ارزش مشخص نمی

78

ناقد در این توجیه قصد دارد توانایی متن ادبی را براي نفوذ به باطن خوانندگان نشان دهد و براي همین اي نیست که ما را به ذوق و سلیقه ناقد بکشاند.چاره

البته بسیاري از دانشمندان امکان محدود کردن زیبایی را قبول ندارند همانطور که جمعی از آنها وجود )اینهاست . او زیبایی را اینچنین 1798- 1875ستند ازجمله اوغسطوس کنت(ها را منکر هقواعد و مقیاس

تعریف نموده : زیبایی چیزي است که همه مردم بدون ذهنیت قبلی یا تصویر ذهنی بپذیرند. اما زیبایی ترکیبی تناسب مربوط به مادیات(الفاظ) باشدکه از نظر منفلوطی عبارت است از تناسب بین اجزاء هیئت

ها نظر منفلوطی این است معیار سنجش به مسائل عقلی در حقایق است یا در خیال پردازيمربوطگوید اگر شاعري را دیدي که قصه خود را با گریه شروع کرده و زیبایی، ذوق سلیم است . همانطور که می

لیقه دارد با مطالب مسخره به پایان رسانده... پس بدان که ذوق او بیمار است و نیازمند به درمان سهمانگونه که شخص دیوانه به معالجه عقل و مریض به معالجه جسم نیاز دارد .

حسین، عقاد، احمد امین و بسیاري از ناقدین معاصر مواردي از اینگونه ي نقدي ظاهر است.در آثار طه

نقد هم زمان- 8یم دیدیم تغییر کرده و هـ) در نقد قد371اي که ما نزد آمدي(تشکی نیست که این نوع نقد در موازنه

این نیست مگر با تالشهاي طرفداران این روش

گذارده چیز را برعکس کرده و روي مکاتب نقدي در جهان عرب تاثیر طبیعی است که تحوالت ادبی همهاند گام ها را هاي نقدي را خدشه دار نمودهاست . نقد عربی همراه با نقادانی که آداب بیگانه و اسلوب

ه است به قول توبخی بهترین انواع نقد همین نقد است و برناقد الزم است که فرهنگ ادبی را برداشتتوصیف نماید این نقد رو دررو روابطی که بین ادب وطنی برقرار شده است را مهم شمرده ادب وطنی که

نویسندگان و به لغت قوم خود نوشته شده والبته بین ادیبان بیگانه هم به تدریس گرایشات ادبی که بینشعرا بوده است اهتمام شود.

زمان اهمیت دادن به جنس ، هدف ، موجها و از مواردي که شکی در آن نیست این است که نقد همکنند مثل ملحمه و مسرحیه و قصه که ها براي بعضی دیگر نقل میروشهاي ادبی است که بعضی امت

الزم است تاریخ تحول و تأثیرات آنرا بررسی کرد .

کند اي آن را محدود نمیزمان چیزي است که حد و مرزهاي سیاسی و اختالفهاي وطنی و قبیلهنقد همکند از ترویج دهندگان این نقد و توجه جهانی را به همراه خود دارد. و برادب عربی و مردان آن اکتفا نمی

79

رنج و العرب و فیکتورهوگو ) در کتاب خود به نام علم االدب عنداالف1864- 1913زمان، روحی خالدي(هماست که شامل بر مقدمات تاریخی و اجتماعی در علم ادب نزد فرنگ و آنچه که در مقابل عرب قرار

) در مقدمه کتابش 1858-1925گرفته و آنچه از اینها اقتباس شده می باشد، همچنین سلیمان بستانی(قبل از میالد 8شاعران یونان است که در قرن تریناي براي ایلیاد از هومر است او از مهمکه زندگی نامه

زیسته ) شعر ایلیاد و اودیسه که بستانی در این مقدمه توضیح داده است.می

براي ما ممکن است که ادعا کنیم بین نقد هم زمان و ادب مقارن رابطه محکمی است که امکان فاصله قطعه ادبی یا 2شعر یا بین 2شعر از 2ین انداختن بین آنها نیست براي اینکه نقد مقارن در موازنه ب

شاعر کاري ندارد.2برتري بین

دوره متفاوت، 2آورد بین ادب تاثیر گذار و تاثیرپذیر یا ادب گوناگون نزدیکی به وجود می2و همانا بین و به این جهت رشد نقد در عالم، مشکالت جهانی را به وجود آورده که همه چیز را برعکس کرده و

ها را به هم ریخته است.ازنهمو

بسم اهللا الرحمن الرحیم

استاد جناب آقاي امامزاده

10و9موضوع :ترجمه فصل

80

دراسۀ النصوص االدبیه النقد التطبیقی و

نماذج من النصوص االدبیه

دانشجو: فاطمه مرادي

دانشجوي کارشناسی ارشد

رشته نهج البالغه

91/90سال تحصیلی 2ترم

4دراسۀ النصوص االدبیه( نقد تطبیقی)

فھرست مطالب

81

4تحقیق یا پژوهش متون ادبی

5چهار چوب عمومی براي تحقیق متون ادبی

5شناخت زندگی ادیب

6عواملی که باعث شدند که صاحب متن به تألیف آن بپردازد

7چگونگی مطالع متون ادبی ومراحل آن

7و مرحله ي مطالعه ي متون ادبید

7مطالعه ي عناصر متن ادبی

7مطالعه ي معنا

8روشن بودن معانی وپیچیدگی آن

8صدق معانی و کذب آن ها

9معانی برتر ومبتذل یا نوآوري وتقلید

9استطراد( اضافه گویی وکم گویی بر موضوع)

10تحقیق ساختاري

10الفاظ

10فصاحت

10مألوف (شناخته شده)والغرابه (غریب بودن آن )

11اختصاص در الفاظ

11هماهنگی میان الفاظ ومعانی

11ابتذال(پستی)

12ترکیب جمالت

12فراوانی الفاظ

12رعایت قواعد نحوي

12زیبایی الفاظ

13زیبایی هاي بدیعی

13موسیقی

82

14مطالعۀ (تحقیق) عاطفه

15مقدار حرارت عاطفه

15نوع عاطفه

15گوناگونی عاطفه

15صدق وراست بودن

16دراسۀ الخیال

16بالغت صورت هاي خیالی

17نوآوري درخیال یا خیال ابتکاري

17مقدار تأثیر صورت هاي خیالی

18نمونه هایی از متون ادبی بررسی تطبیقی

18متن

23مناسب متن

23دراسۀ النص

83

سۀ النصوص االدبیه( نقد تطبیقی):درا

هدف ما در این فصل، وما دراین فصل قصدمان نقد تطبیقی است چگونگی بررسی ونقد متون

ادبی یا بررسی متون ادبی (به حرف در آوردن ) یا بازجویی عملی وتوصیف بعضی از نشانه هایش

عین ومخصوص براي وتقویت کننده هایش با سنجش هاي نقدي برحسب تحلیل متن .تا روشی م

تحصیل کرده ها وتحلیل کننده ها در درس هاي نقدي باشد. ویک نقشه کالسیک (اصولی)

وعملی باشد تا تحصیل کرده براساس آن حرکت کند، وشرایط تحقیق را مراعات کند تا بتواند

بتدي در آن ارزش اثر ادبی را ارزیابی کندو به وسیله آن از اشتباهاتی که احیانا بعضی از مربیان م

.می افتند رها شود

:تحقیق یا پژوهش متون ادبی

واز چیزهایی که براي هیچکس پوشیده نیست این است که براي اعراب در دوره هاي نخستین

کتاب تألیف شده اي جز قرآن کریم وجود نداشت اما تألیف (تدوین) به زمان هاي اخیر برمی

اینکه تألیف نزد آن ها گسترش یافت، وصاحبان گردد یعنی دوره ي آغازین عباسی .بعد از

تألیفات در آغاز امر در سندسازي مبالغه می کردند ، علی رغم کوشش هاي دانشمندان قدیم

وجدید در نقد راویا ومتون روایت شده می بینیم در دیوان هاي شعري جاهلی واسالمی اشعار

ن اصلیشان نسبت می دهند) کم (منحول) ( اشعار منحول اشعاري هستند که به غیر صاحبا

نیستند .پس گام اول که پژوهشگر در پژوهش هاي متن ادبی باید بردارد این است جست وجو

در باره ي درست بودن عبارت متن ودرست بودن نسبت متن به صاحب اصلیش تا از درست بودن

علمی مقتضی عبارت هاي متن مطمئن بشود .تا تحریف وتصحیف در آن وارد نشود. چونکه روش

این است که هر پژوهشگري هر چیزي که به او ارائه می کنند را نپذیرد.

84

حقیقت مسلم است که باید آن چیز را بامقیاس هاي دقیق بررسی نماید به دور از هرگونه تعصب

دوستدار کشف حقیقت باشد تا درست بودن آن را بر اساس تحلیل علمی ومنطقی امور بشناسد.

تحقیق همان بازگشت محقق ناقد به سوي نسخه هاي قدیمی ونسخه هاي متعددات وتنها راه این

.و مقایسه بین آن ها براي شناخت وجه صحیح حقیقت می باشد

:چهار چوب عمومی براي تحقیق متون ادبی

برماواجب است قبل از اینکه به تحقیق در باره ي عناصر ادبی بپردازیم به چهار چوب عمومی یا

هاي اساسی که محقق را به تحقیق درباره یمتون ادبی کمک می کند اشاره کنیم وآن ها را زمینه

:بفهمیم وآنها عبارتند از

شناخت زندگی ادیب:-1

یک اثر هنري عبارت است از نمایان ساختن آن چه در وجود هنرمند است ومتن ادبی تصویري

به محقق در شناخت متن است براي شخصیت ادیب ، لذا شناخت صاحب متن کمک می کند

وآن چه از افکار ومعانی در آن موجود است . ودر آنجا فرقی است میان اثر علمی که براي

محقق قابل درك است وصاحب آن اثر . ومیان اثر ادبی که تأثیرات صحنه ها در انسان به وجود

انفعاالت می آورد چون قضایاي علمی نزدیک بود در همه ي عقل ها یکتا شود اما عواطف و

نفسانی با اختالف شخصیت ها مختلف است.

85

شناخت محیط متن زمانی ومکانی. همانطوري که گفتیم از حقایق مسلم این است که ادب از

ناحیه ي تعبیر درباره ي آنچه که در نفس ادیب خطور می کند وازناحیه ي دیگر صورتی براي

.تعبیرات وصورتها با اختالف زمان زندگی انسان ومحیطی که در آن زندگی می کند پس این

ومکان که ادیب در آنها زندگی می کند اختالف پیدا می کنند.اما محیط زمانی عبارت است از

انتقال ملت از یک حالت سیاسی واجتماعی وفرهنگی واقتصادي به حالتی دیگر پس اختالف در

ایان می شود . ما این ادبیات آن نمایان می شود همانطوري که در همه ي کارهاي زندگی نم

اختالف را نزد اعراب یافتیم هنگامی که از زندگی بدوي (بادیه نشینی ) به سوي تمدن در عصر

اسالمی انتقال یافت وتأثیر بسیار زیاد آن در ادب در مضامین والفاظ ومعانی آن .وبراي هر محققی

جتماعی و کشمکش هاي الزم است بداند زمان متن وفرهنگ آن و گروه هاي سیاسی وتقالید ا

ادبی ودیگر چیزهایی که تأثیر می گذارند . واین چیزها تأثیري بر ادب وساختار شخصیت ادیب

دارند واز برخورد ملت با ملت هاي دیگر وظهور دین جدید ودیگر چیزها نیازمند شناخت دقیق

ه بسیاري از است تا محقق بتواند تفسیر متن ادبی را تفسیري دقیق انجام دهد .همانطوري ک

منتقدان این کار را انجام دادند وادب را تقسیم کردند به بدوي و متمدن وقدیم وجدید مخضرم(

مخضرم کسی که دو دوره ي مختلف را دیده مخضرم می گویند . و همانطوري که نقد ادبی قدیم با

موضوع قدیم وجدید پی برد. پس براي آن اسباب ذکرشده وچون که پیشرفت هاي سیاسی

وانقالب هاي آزادي بخش در عصر جدید همیشه با شرایط فرهنگی وادبی در ارتباط بوده پس

براي نوآوران نیازي به پرداختن به این موضوع نیست اما محیط مکانی منظور ما این است به

محدوده مکانی واجتماعی وجغرافیایی وموضوعات ادبی اش را از آن فراگرفته است وبه عنوان

آن و گذرگاهی دربارة آن چه از حنگ وصلح وآرزوها وامیدها وثبت کنندة فخر مترجم براي

وستایش ها وتمدن هاي گوناگون وانواع آسایش ها واختالفات عقلی ودینی است. منتقدان عرب

اما عدي « قدیمی به این ساختار ادبی پی برده بودند همانطوري که ابن رشیق قیروانی در گفتارش

همین طور منقدان معاصر احساس کردند شرایط اجتماعی داراي اثري .« م بود بن زید الفاظش نر

86

« هستند در تحدید معانی همانطوري که ادلف تین تاریخ نگار بزرگ فرانسوي صاحب نظریه ي

و (محیط وزمان وجنین ) در شکل گیري ادیب می گوید همانا محیط اخالقی » احتماالت سه گانه

ر فردي با خشایارهایی مداوم تأثیر می گذارند ) .همراه با محیط مادي در ه

پس ادبیات محیط متمدن که با تظاهر ؛ نیرنگ ونفاق اجتماهی همراه است با ادبیات محیط

روستایی در یک محیط طبیعی که با آب هاي گوارا وکوه هاي بلند و محیط هاي باز وگل هاي زیبا

آگاه شود به این موضوع که ادبیات زیبا وصاف می باشد فرق می کند .پس بر محقق الزم است که

می شود همانطوري که ذوق هاي سالم با صاف بودن آسمانهایشان پاك می شوند وبا زیبایی گل

هایشان زیبا می شوند همانا طبیعت با گرما وسرما وباد وباران بر ساختار شخصیت انسان تأثیر می

.گذارد

:به تألیف آن بپردازد عواملی که باعث شدند که صاحب متن - 2

همانا ادب تصویري است از عوامل ادیب واحساسات او. پس عوامل نفسانی نقش فعالی درا یجاد

اثر ادبی دارد ابن قطیبه: در زمانها دور گفت : شتعر اهداف کند ورابر می انگیزد و متکلف را به

اب وآواز خوانی هیجان در می آورد از جمله طبع انسان ودیگري طمع انسان وشوق وشر

وخشمگینی .همانا دفاع از ناموس شاعر وشرف ملت باعث فخر وهجاء می شود . وعشق غزل را بر

می انگیزد همانطوري که زیبایی طبیعت شاعر را به وصف کردن دعوت می کند روان شناسی در

ملی اینجا نقش مهمی دارد اما ادیب معاصر دفاعیان زیاد دیگري دارد مانند قومیت ودین و

واجتماعی و هنري ودیگر کشمکش هاي ادبی جدید که شاعر براي ایجاد یک اثر ادبی جدید

کمک کند وبراي محقق شایسته نیست که این عوامل مؤثر در توجیه شاعر را فراموش کند ویا در

نقش آن ها در ساختار ادیبش سهل انگاري کند پس بر محقق واجب است که به این زمینه سازي

آنها اشاره کردیم آگاه باشد تا در فهم معنا به او کمک کند هم چنانکه مصطفی صادق ها که به

87

راه وروش ما در نقد شعر بردو چیز استوار « الرافعی به اهمیت آنها دعوت می کند ومی گوید

) تحقیق در هنر بیانی او که شامل الفاظ وسبک وراه وروش اوست .1است.(

ل آن : چگونگی مطالع متون ادبی ومراح

آنچه که شایسته محقق در مطالعات نقدي اش است این است که در فرهنگ لغت قوي باشد ودر

بالغت اطالعات گسترده اي داشته باشد تا بتواند مفردات را بفهمد وجوه بیانی را درك کند

وکشف کند آنچه از جمالت براي او سخت وبسته باشد وشرح معانی وبیان اهداف متن واغراض آن

اما یک نقشه هنري معروف به مطالعه متون براي این هدف ها وجود دارد وبراي این مطالعه ،

دومرحله اساسی وخطوط اصلی که در زیر به صورت اجمال بیان خواهیم کرد .

دو مرحله ي مطالعه ي متون ادبی:

تن به صورت ( الف) مرحله اول : مرحله اي است که آن را به مطالعه جزئی می نامیم وآن مطالعۀ م

مطالعۀ متن شعري به صورت بیت بیت ومطالعه ي متن نثري به صورت فقره فقره –قسمت قسمت

درکهوافکاريمعانیوشرحلغتفرهنگازاستفادهبامفرداتشرحبهمرحلهایندرومحقق–

يفقرهیاشعريبیتایجادازشاعرقصدبهکندمیاشارهو.داردوجودفقرههردریابیتهر

شعري با رعایت کردن درستی شرح ودقت در تعبیر ، به گونه اي که معانی در نهایت ایجاز با

تمرکز تالش در تعبیر از آنچه که در متن از مفاهیم به صورت ساده، مستقیم ، دقیق بدون هیچ

ل تفصیل وشرح اضافی آشکار می شوند . .ناقد در این مرحله از فرهنگ لغوي و ادبی که درطو

تحصیالت دانشگاهیش بدست آورده استفاده می کند بدون اینکه نظرات شخصی خود را اعمال

کند.

( ب) مرحله دوم عبارت است از مطالعه معانی واظهار نظر کردن ها و ما آن را مطالعه عام می نامیم

عناصر ومحقق در این مرحله به ذوق واندازة فهم معانی متن اعتماد می کند ودر این مرحله از

88

ادب بحث می کند .همانا ناقد از یک طرف اصول لغوي وهنري که با آن ها فرهنگ خود را باال می

برد تا دربارة زیبایی ساختارهاي ادبی و زشت بودن آن ها حکم کند واز طرف دیگر ناقد کشمکش

است هاي موجود میان عوامل مختلف و تأثیرات متعددي که بر احساسات ادیبان وآثار ادبی شان

مطالعه می کند .

:مطالعه ي عناصر متن ادبی

:مطالعه ي معنا)1(

ومعنا آن مضمونی است که ادیب به واسطۀ آن تعبیر می کند ودر یکی از کارهاي ادیبش آن را

می گستراند وآن اندیشه اي که بر ذهنش خطور می کند وتالش در گسترش آن می نماید به

داراي درایت مختلفی است ودر اینجا آن چه از آن درایت شکلی که آن اساس و مبنا باشد . وآن

در نقدش داراي نقش باشد ذکر می کنیم .

) روشن بودن معانی وپیچیدگی آن : همانا آشکار و پوشیده بودن دوصفتی هستند که بر یک اثر أ

. ادبی اطالق می شوند به خاطر آسانی فهم یا سخت بودن فهم آن منتقدان پیشین آنها شناختند

اما منتقدان بر مواضع خوب وبد آنها اتفاق نظر نداشتند اما براي ما ممکن است که نا آشکار بودن

شعر را به پستی می کشاند وارزش آن را پایین می شاورد . واحیانا ادیب را به سختی ونامفهوم

کند بودن بدیع می کشاند پس بر ادیب واجب است که از اطباق وجناس واستعارات بدیع دوري

همچنین در استفاده از کلمه در غیر معناي دقیق وترکیب کالم برخالف قواعد نحوي . وددیگر

چیزهایی که موجب نامفهوم بودن کالم و خواستار تالش زیادي در رسیدن به معناي مراد است

بپرهیزد .اما آشکار بودن کالم این است که از وضوح وآشکاري که باعث ابتذال (پستی) و آسانی

وضعف در اثر باشد دوري کند و همچنین بپرهیزد از ترکیب کالمی که فکر و نفس را باال نبرد .

چنان که این صفت منتقدان قدیم به اهمیت این صفت براي شعرپی برده اند .ابن رشیق

89

قیروانی گفت : ( همانا شعر عبارت است از آن چیزي که آواز در آن باشد جان ها را تکان دهد

انسان را به حرکت در آورد .) وطبع

(ب) صدق معانی و کذب آن ها منتقدان قدیم و جدیدبه مقیاس صدق وکذب در مطالعه ي متن

ادبی اهتمام داشتند .زیرا معنا در هر اثر ادبی با افزایش صدق و راستی آن قیمتش افزون می شود

که دربارة عاطفه ي صحیح . چون که بهنرین شعر راست ترین (صادق ترین) آن است .اما ادیبی

انسانی صحبت نکند دروغگو است . وشاید دروغ وکذب براي مبالغه باشد منتقدان سرزنش شده

است وادیب به آن روي نمی آورد . مگر اینکه از اختراع معانی جدید ناتوان باشد همانطوري که

اما آن ها در مدح و قدامه ابن جعفر گفت دروغگویی وکذب در فنون قول و گفتار شایسته نیست

هجاء و فخر شاعر را مقید نمی دانند به اینکه کالمش مطابق واقع وحقیقت باشد بلکه مبالغه وغلو

« را براي او جایز می دانند تا کالمش در نفس شنونده مؤثر باشد همان طوري که گفته می شود

رش مغاالت می کند ، می بهترین شعر دروغ ترین آن است . وبه این معتقدند که شاعري که درشع

خواهد شعرش را به عنوان نمونه اي باال قرار دهد . همانطوري که قدامه بن جعفر گفت که هر

گروهی از شعرا مبالغه وغلو در اشعارش باشد واز موجود به معدوم روي بیاورد همانا خواستار شعر

برتر ورسیدن به صفت هاي باال واین از آن اعتقاد دیگر برتر است.

ج) معانی برتر ومبتذل یا نوآوري وتقلید : ابتکار در لغت یعنی تسلط بر آغاز هرچیزي ودر

اصطالح این است که در اصل آن چیزي که به صورت یک تخیل به یک اندیشه آغازین ونونوشته

شود. وشاید قبل از آن چیزي آمده باشد اما پیشی گرفتن آن سبقتی جدید و متمایز است .

ی) در لغت یعنی کهنه و پوشیدن هرلباسی کهنه ودر اصطالح آن چیزي که در شعر ابتذال (پست

به صورت لفظ یا مضمون یا ترکیب یا شکل آورده شود یا پایین آوردن جایگاه هنري یا ادبی یا

فکري براي یک عبارتی یا نظریه معینی به خاطر اسراف در ذکر آن است ودعوت بیش ازحد به آن

شاخص هایی است که نقاد عرب به آن اهتمام داشتند واز زمان هاي دور به آن . و آن از بهترین

90

پی بردند وباب سرقت هاي ادبی در کتاب هاي نقدیشان بازکردند .بعد از اینکه فهمیدند که معانی

جدیدي نزد بعضی از ادباء که قبل از آن ها کسی آن ها را به کار نبرده است وجود دارد .سپس

آن ها آمدند ودراین معانی جدید از آن ها تقلید کردند .پس بر منتقد واجب است افرادي بعد از

که جایگاه هاي خوب معانی و جایگاه هاي بد آن ها را آشکار نماید بخصوص در افکار ومعانی

خاص مه به هوش واندیشه وآورندة آن نیازمند است وبرما واجب است که در این جا بگوئیم که

نزد منتقد مقبوب باقی ماند وسرقت در آن صورت نگرفت که به اقتباس معروف یک نوع از تقلید

است وآن وارد کردن کالم دیگران در متنش توسط مؤلف است واین وارد کردن یا براي زیبایی یا

براي استدالل است به شرط اینکه به مصدر اقتباس در پاورقی متن اشاره شود . واگر اقتباس

ته شده را زیبا بسازد وزینت جدیدي بپوشاند ستودنی است .اما اگر همان کننده آن عبارت گرف

معانی موجود نزد دیگران والفاظ پیشینیان رابگیرد او یاسارق است یا ناسخ ، همان طوري که

قلقشندي گفت : معنا گرفته شود وبا عبارت زیباتر از عبارت اولی گفته شود . واین چیز ستودنی

ابو تمام گفت : همانا بزرگواران در کشور زیاد » رقت می زداید ودر این باره است وآن را از باب س

بحتري این «.» هستند هر چند که کم باشند همانطوري که دیگران کم شدند اگر زیاد باشند

عبارت را گرفت وگفت : بزرگان کم شدند وستودن آن ها زیاد شد شاید چیزي اندك شود تا زیاد

حرفی باشد ویاحرفی نباشد یعنی ادیب ؛ نقل معناي متن یا فحواي آن یا و اقتباس شاید » شود

خالصۀ آن بدون الفاظش اکتفا کند و برما شایسته است که در این جا اشاره کنیم به اینکه افزایش

اقتباس از ارزش ادبی می کاهد بخصوص اقتباس حرفی آن .

عبارت است از این است که متکلم یا د) استطراد( اضافه گویی وکم گویی بر موضوع): استطراد

کاتب از سیاق موضوع مورد بحث خارج شود تا به معالجه ي یک چیزي که نیازمند توضیح براي

آن چیز باشد یا وارد کردن فکر واندیشه اي به صورت غیرمستقیم یا براي اتهام یا نقد یا وقوف بر

ده ي عربی در قدیم داراي اغراض یک موضوعی که کاتب می خواهد به آن بیشتر بپردازد.قصی

گوناگون ، غزل وصف فخر مدح و حکمت واحیانا بعضی از این ها به صورت مستقل آورده می

91

شود.چون قصیده بر وحدت بیت استوار است وبیت با معناي خودش مستقل بود ونیازي به تکمیل

نار گذاشته شد معنایش به بیت قبلی ویا بیت بعدي نبود وبه همین خاطر وحدت قصیدده ک

واستطراد هر چند نوعی از زیبایی کالم به شمار می آورند اما خود دونوع است یک نوع ستودنی

ونوع دیگر آن نکوهش شده .هرگاه نویسنده از موضوعی که به آن سخنش آغاز کرده خارج شود .

ي که شنونده وبه موضوع دیگري بپردازد همراه با رعایت میان مووضع اول وموضوع دوم با گونه ا

این انتقال را احساس نکند این استطراد ستودنی است واین چیز نزد منتقدان به حسن تخلص

معروف است.

واگر این انتقال زیبا نباشد یعنی از کالم آغازین به کالم دیگري برود بصورت ناگهانی این کار نزد

ناقدین سرزنش شده است وبه انتصاب یا تخلص ناگهانی معروف است.

حقیق ساختاري:ت- 2

منظور ما از اسلوب یا ساختار همان راه وروشی که انسان به کار می گیرد تا درباره عواطف

وافکاري که در درون اوهستند واز عبارتهاي استفاده کند همانطوري که تونجی تعریف می کند

ا با راه وروشی که کاتب (نویسنده) اتخاذ می کند تا نظر و موضع گیري خود ر«و می گوید

الفاظی براي رسیدن به غرض (هدف) مقصود از سخن ودر نفس خواننده تأثیر بگذارد .ودر

تحقیقات ساختاري محقق درباره الفاظ ویژگیها و موسیقی متن به پژوهش می پردازد.

) الفاظ : ومنظور ما از الفاظ همان مفردات (کلماتی ) هستند که ساختار از آنها تشکیل می الف

ردات لغوي در تحقیقات نقدي داراي ارزش بسیاري هستند وبرما واجب که به اسبابی شود واین مف

که علت زیبایی ودقت را به آنها می بخشایند توجه کنیم وداراي اصول وعبادي هستند که به

حسن الفاظ وزیبایی هاي آنها معروف است. . وما آنها را بطور خالصه درزیر می نویسیم.

92

همانطوري که احمد هاشمی می گوید : الفاظ آشکار که زود به ذهن فصاحت: وکلمه فصیح )1

خطور می کند ونزد نویسندگان وشعراء بطور مأنوس وهمیشه بکار گرفته می شود بخاطز زیبایی

آن یعنی آن کلمه اي که ادیب برمی گزیند از عیوب فصاحت خالی باشد وبه زبان آوردن آن آسان

باشد.

یعنی کلمه نزد اعراب شناخته شده باشد :غرابه (غریب بودن آن )مألوف (شناخته شده)وال)2

واززبان فصیحان آنها شنیده شده ومعنی آن آشکار باشد به گونه اي که شنونده نیازمند جستجو

وتحقیق درباره معنی آن لغت نباشد وهمچنین نیاز به بحث درباره منظور شاعر نباشد وکلمه نباید

یعنی آشنایی موضوعی پوشیده است ونمی توان آنرا بصورت دقیق ناآشناباشد. و موضوع ألفت

مرزبندي کرد و قلقشنه ي آنرا به چهار صفت تقسیم نمود . وآنها عبارتند از:

مألوف: آن الفاظی است که نزد هر قوم در هر زمان به کار رفته است.

غریب نا آشنا نزد هر قوم در هر زمان.

ي زمان ها.نا آشنا فقط در یک زمان نه همه

غریب نا آشنا فقط نزد یک قوم.

پی بر ناقد الزم است بداند که همانا الفاظ فقط در یک دوره باقی می مانند ودر دورة دیگر رها می

شوند در نتیجه آن الفاظ غریب ورها یافته می شوند . اما همان الفاظ به عنوان الفاظ شناخته شده

می روند.در آثار نویسندگان آن دوره از بین ن

اختصاص در الفاظ : الفاظ شعري که شعراء در اشعارشان به کار می برند والفاظ دیگر شعري )3

نیستند یا اصطالحات علمی که مختص به علوم و مناسب متون أدبی نیستند وناقدان این ها را از

لفاظ براي شعرء ا« قدیم شناختند همانطوري که صاحب کتاب العمده به آن اشاره کرد و گفت

(کلمات) معروف وضرب المثل هاي شناخته شده اي دادند که شاعر نمی تواند از آن بگریزد .همان

93

طوري که نویسندگان الفاظی را به کار بردند وآن ها را الفاظ نویسندگی نام نهادند وهرگز از آن

داراي عیب تجاوز نمی کنند .پس هرگاه اصطالحات علمی در یک اثر ادبی زیاد به کار رود آن اثر

خواهد بود.

هماهنگی میان الفاظ ومعانی : اگر ناقدي میان الفاظ و معانی در متن چه به صورت مفرد وچه به )4

صورت مرکب بنگرد باید یک همبستگی نام میان کلمات به کار رفته و محتواي متن بیابد چون هر

لفاظ زیبا دارد درحالی که موضوعی الفاظ مختص به خود دارد .همانا غزل اقتضاي به کارگیري ا

حماسه به الفاظ بزرگ وبا شکوه وخشن نیازمند است.همین طور رثاء الفاظ غمگین وحزن آور

وهمچنین جدیت وهزل هرکدام داراي الفاظی است ومدح وبدگویی هرکدام الفاظ مختص به خود

دارد.

(طرفه: چشم به هم زدن)

عامیانه و پست و کوچه وبازاري به کار گیرد. چون ابتذال(پستی) بر ادیب شایسته نیست الفاظ )5

هرگاه در کالمش مفرداتی به کار ببرد که نیازمند توضیح باشد سخنش به پستی کشیده می شود

باعث می شود که ارزش کالم او پائین بیایدو مقامش پایین بیاید و منتقدان از زمان هاي قدیم به

ت لفظ نباید عامیانه وپست باشد همچنین نباید این عیب پی بردند .همانطوري که جاحظ گف

غریب وناآشنا باشد.

ب) ترکیب جمالت : همانا ترکیب جمالت ناحیه ي ادبی عبارت است از یک کار ذهنی که نیازمند

جمع عناصر پراکنده وبه هم پیوند دادن آن ها از طریق تناسقو تناسب است مانند ترکیب

و مانند آن مثل هر متن شعري یا نثري یا کار هنري که ساختاري و گفتاري دریک کار ادبی

آغازش با اجزاء پراکنده وپایانش با تراکیب واحد ومنسجم است ودر آن امور مادي ومعنوي

وروحی ونفسانی وارد می شود .همانا ادیب زیرك آن کسی است که ارتباط میان اجزاء پراکنده را

تیب دهد اتصال میان آنها را نیک بداند به گونه اي که بپیوندد و کلمات را برگزیند وجمالت را تر

94

به هر جزئی فرصت دهد نقش اساسیش بازي کند واز اختالل در فصامت کالم دور شود مانندتنافر

اجزاء تعقید (سختی) و تکرار ودیگر چیزها که بلغا آن ها را عیب فصامت کالم می دانند و

مشخصات شناخت زیبایی ترکیب عبارتند از :

فراوانی الفاظ: همانا فراوانی الفاظ نزد ناقدین ستودنی است ولی تکرار کردن عیب است وبر -1

أدیب شایسته نیست که لفظ را تکرار نماید مگر براي یک قصد بالغی مانند تقریر وزیبا سازي.

نحوي. رعایت قواعد نحوي : همانا نحو از معیارهاي نقدي مهم در مطالعۀ ساختار هاست .نزد نا - 2

چون آن را پایه واساس کالم می دانند واگر سخن براساس قواعدي که عرب به کار می برند

نباشند آن کالم ضعیف است واز ضروریات این است که سخن براساس قواعد سخن نزد جمهور

علماء که گوش به شنیدن آن عادت داشت به جز در موانع معروف به ضروریات شعري.

عبارت است از سنگینی وزیبایی ساختاري متن همراه با زیباییی لغوي ولذت زیبایی الفاظ وآن - 3

در شنیداري وآن عبارت هایی است که با مفردات سنگین ساخته شده بر اساس روش بلیغان

بزرگ آنهایی که کالم را براساس مقام اختیار کردند . وعبارتهایشان را از اضافه گویی ها به دور

ه خواننده به فکر طوالنی براي فهم آنها نیازمند نیست. یعنی آن متن ساختند ، به گونه اي ک

داراي روش نزدیک به دور از نگرانی همراه با آسانی عبارت ها. به گونه اي که بعضی از اجزاي آن

پست نیست وبعضی دیگر خوب باشد .همانطوري که ابن اثیر گفت وحکم آن مانند حکم سینه ریز

رکدام مانند مروارید دیگري است. به گونه اي که مانمی توانیم معیار آزاد منظوم به مروارید که ه

دیگري براي آن بگذاریم که کالم را بر اساس آن وزن کنیم . پس یک کالم زیبا در یک عصر

شاید در عصر دیگري زیبا به حساب نیاورند پس برناقد شایسته است که بر آن متن براساس

حکم کند.اسلوب رایج در زمان آن متن

زیبایی هاي بدیعی : و آن وجوه زیبایی کالم از ناحیه لفظ مانند سجع و جناس وموازنه ولزوم -4

ماالیلزم واز طرف معنا مانند طباق و توریه ومقابله ومراعات نظیر وادماج.

95

همانا زیبایی هاي بدیعی آن زیبایی است که کالم با آن زیبا می شود همانطوري که زیبایی معنا

زایش می یابد تا در برابر شنونده وخواننده در یک صورت زیبایی نمایان شود. وبر محقق واجب اف

است که این زیبایی ها وانواع آن را آشکار نماید تا بر متن قدرت وزیبایی و تأثیر بیفزاید .اما اگر

خالی می این زیبایی ها بر سختی روي بیاورند این ها سرزنش شده هستند چونکه متن را از روح

سازد وآن را به عنوان یک ساختار نمایش می دهد پس أدیب کاربرد این زیبایی را عیب به حساب

می آورند.

ج: موسیقی . موسیقی و آهنگ : ومنظور ما از آهنگ موجود در متن ادبی به آن صداي موسیقی

د است اما ناقدین که از حسن اختیار الفاظ وبرگزیدن آنها وزیبایی ساختار آن ها به وجود می آی

عرب پیشین دیدند که شعر برپا نمی شود مگر براساس وزن وقافیه وشعر را این چنین تعریف

کردند که شعر کالمی وزن دار وقافیه دار است ووزن را به عنوان اساس شعر که درست از نادرست

را سعی آن شناخته می شود وابن رشیق قیروانی گفت : وزن بزرگ ترین رکن شعر است پس شع

کردند که از اوزان شعري و وحدت وزن وقافیه در قصیده عربی وحتی در موشحات محافظت

کنند . اگر چه موشحات از اوزان باقی مانده خارج شدند اما ابیات آن در وزن متحدند . وبر این

اساس منتقدان عرب پیشین تالش کردند که شعر را بر همین معیار بسنجند پس میان اوزان

وقالب هاي آهنگی متن فرقی نگذاشتند اما امروز شعر حر (آزاد ) از قواعد شعري عرب عروض

اصیل از وزن وقافیه و قید وکالسیک آزاد شد اما موسیقی وآهنگی که احساس ادیب را به

شنونده انتقال می دهد رها نکرد. وشعرآزاد آن لذت عقلی و احساسی که در شنونده را به حرکت

مود .می آورد رها نن

هدف ما در این جا از موسیقی متن فقط این معیار معروف نیست بلکه اهمیت می دهیم از طرف

انسجام هاي صوتی آن ، عالوه بر صحت وزن عروض واز طرف دیگر ، ادراك رابطه ي میان عاطفه

ووزن یا به عبارتی دیگر مناسب خوب بین غرض ادیب و وزنی که اختیار کرده براي بیان هدفش

96

بر محقق است در تناسب قالب هاي آهنگی همراه با افکار و معانی که متن دربردارد بنگرد . پس

وزیبایی هماهنگی الفاظ وتوازن فقرات و آمیختگی عبارت ها و سجع همچنین در صحت وزن و

قافیه اي که نقشی در ایجاد جو موسیقی در متن دارد نگاه کند و ما معتقدیم که هر حالت نفسانی

وع آهنگ معینی می طلبد و یک نوع خاصی از موسیقی پس هجا مانند غزل نیست همین یک ن

طور عاطفه قوي از این ناحیه با عاطفۀ انسانی اختالف دارد . ومحقق در این مرحله اوزان شعري

وعروض آن وضرب آن وحروف وقافیه وحرکت ها وعیب ها را بداند.

که هر صورت هنري برسه عنصر اساسی پایدار است و مطالعۀ (تحقیق) عاطفه: و ما می دانیم - 3

آن عاطفه یا انفعال وخیال وصورت . وما نیازمند شناخت دقیق این عناصر هستیم قبل از اینکه

آن ها را بررسی کنیم اما عاطفه یا انفعال یک (حالت شعوري است که از نفس بشري بر می خیزد

ی بیند یا می شنود یا یک منظره اي که در آن تأثیر و آن بر اثر انفعال آن به یک رویدادي که م

می گذارد) پس اگر چیزي را دوست داشته باشید یا از چیزي چه مادي وچه معنوي بیزار شوي

این عشق است یا کینه عاطفه است وآن احساس داخلی به شادمانی یا غم یا عشق یا کینه ودر

وآن ملکه اي از ملکات عقل که براي « اما خیال درونت پنهان است که دیگري از آن اطالع ندارد .

هر انسانی آماده نمی شود و آن أدیب می تواند صوري را بسازد جذاب وبه خواندن فرهنگش را

گسترش می دهد .

قدرتی است که « همانطوري که جوشدن مشهورترین ناقدین قرن هجدهم می گوید همانا خیال

همانا آن عاطفه در » یا اشخاص یا وجود تشکیل دهد.عقل با آن می تواند صوري براي اشیاء

وجودت به حرکت در می آید وشما براي آن صورت ذهنی تصور می کنید که باالتر از ادراك حسی

شماست تاشخصیت هایی داراي صفاتی را ابتکار نماید که ما آن ها را ندیدیم اما همچنان در

آن را احساس نمی کند .وبر ما شایسته درون هستند ومیان خود ونفس خود هستند که کسی

خیال براي « است که از قدرت یا قوت خیالمان استفاده می کنیم براي شناخت خیال و می گوییم

97

ادبیات مانند بالی است که اثر ادبی با آن پرواز می کندبه سوي جهانی دور براي اختراع صورت

ر ندارد.هاي ذهنی وجهان هاي جدید که نزدیک بود عقل آن را باو

اما صورت وآن قالبی که هنرمند اثر هنریش را در آن قرار می دهد مانند کنده کاري نزد کنده کار

ونقاشی نزد نقاش و آواز ورقص وهنر پیشگی ودیگر صورت هاي هنري . ودر ادب یعنی آن قالبی

ظ مناسب که ادیب در آن تالش می کند عاطفه اش را به دیگري منتقل کند با به کارگیري الفا

موضوع وآن آشکار نمودن عاطفه براي دیگران وخیال آشکار می شودوبه دیگري منتقل می شود

.

اما تحقیق عاطفی و معیارهاي نقدي همانا هدف ادیب از ایجاد اثر ادبی آن ابراز عاطفه اي که در

ر ادبی آغاز نقش وجود دارد براي دیگران تا عواطف آن ها را بر انگیزد وناقد در تحقیق نقدي اث

آن از تحقیق درباره صورت و آن چه که ماوراء آن از خیال و عاطفه پس دربارة آن عاطفه وانفعال

صحبت می کند همانطوري که نقاد پیشین دربارة آن صحبت کردند ودر آن آشکار می شود ؛

عاطفه در مقدار حرارت عاطفه: وبرماشایسته است که بگوئیم که هنر زبان عاطفه است و ما این)1

ادب را لمس نمی کنیم مگر از خالل الفاظ و رموزي که أدیب از آن ها کمک گرفته براي ابرازشان

پس أدیب سعی می کند که در نفس دیگران آنچه را که در نفس خود از زیبایی اعجاب یا ابرازشان

یا آتش پس أدیب سعی می کند که در نفس دیگران آنچه را که در نفس خود از زیبایی اعجاب

عشق یا لهیب . حماسه برانگیزد پس بر ناقد واجب است که دقت در اثر داشته باشد تا مقدار

حرارت عاطفه را بشناسد که آیا آن عاطفه ادیب در آن اثر پرخروش است یا آرام است همانا

عبارت هایی که آن عواطف را نشان می دهند اختالف دارند با توجه به آن عواطف پس عواطف

وسط براساس آسانی عبارت ها وزیبایی صور و ایجاز استوار است به عنوان مثال اعجاب ما به مت

زیبایی گل اما عواطف عمیق بر آسانی عبارت ها و احکام وصورتها با به کارگیري وجوه بیانی

98

استوار است همانطوري که در عواطفی که به اصول زندگی شئوون اجتماعی ارتباط دارد واین

مواضع دیگر.چنین در

نوع عاطفه: وآن جا انفعالی که از شعور قومی برمی خیزد وانفعالی از شعور دینی برمی خیزد )2

وانفعالی منعکس کننده نفس گویندة آن پس بر محقق واجب است که نوع عاطفه را که متن در

بردارد آشکار نماید که آیا آن ذاتی یا قومی یا اقلیمی یا دینی یا انسانی است؟

گوناگونی عاطفه : شعرایی وجود دارند که در نفس خوانندگان عواطف مختلفی مانند عشق )3

ومهربانی و اعجاب واجالل را بر می انگیزند همین طوري شعراي دیگري داریم یک روش را

درشعرشان بر می گزینند واین معیاري است در مطالعه عاطفه نزد نقاد ادب و آن ها شعر

برتر می دانند تا غیر متنوع چون تنوع عاطفه دوراندیشی وتجارب گسترده گوناگونی عاطفه را

وقدرت برانگیختگی عاطفی را می خواهد .

صدق وراست بودن : راستی عاطفه عامل برانگیزندة اعجاب شاعر وبر انگیزندة احساس او به )4

به خاطر اغراض طور صحیح به وجود بیاید .همانا بسیاري از اشعار متن که شاعران می سرایند

سیاسی یا براي جوایز وهدایایی واین چیزها ضرورت هاي سیاسی واقتصادي یا مجامالت اجتماعی

این ها را به وجود آوردند وعوامل اصیل که باعث تأثیر ادب در نفس خوانندگان شود وجود

شاعر « نداردهمانطوري که حضرت علی (ع) به این معیار اشاره داشت وبه شاعر خوب گفت که

و اگر رغبت یا ترس عوامل ایجادشعر توسط شاعر .» کسی است تا براي رغبت وترس شعر نگوید

شود پس شاعر ناچار است که در کالمش دروغ بگوید یا براي تحقیق رغبتی که خواستار آن است

یا به خاطر خطري است.که از آن می ترسد.

هبت فطري که انسان آن را بعد از عاطفه دراسۀ الخیال: وما می دانیم که ملکۀ خیال یک مو)4

بدست آورد وآن همان طوري که گفتیم بالی است که به وسیلۀ آن اثر ادبی یه پرواز در می اید

واین ملکه باعث شد که ناقدین کالم را به دو قسم تقسیم کنند یکی حقیقت ودیگري مجاز

99

ر حقیقت اکتفا کرده باشد و ما این وعبارتی که داراي مجازاست رساتر وبرتر است از عبارتی که ب

آن هایی که کفر ورزیدند اعمالشان مانند سراب است . « برتري در گفتار خداوند متعال می یابیم

واین » وانسان تشنه آن را برکۀ آب گمان می کند همین که به نزد آن می اید چیزي را نمی یابد

ودمند نیست نمی یابیم و همچنین اگر به تشبیه در آن اثري است که در گفتارت اعمال کافران س

کسی که دریک کاري اصرار بورزد و نمی توانند به آن برسد که شما بر روي آب می نویسد،

تأثیرش بیشتر برشنونده که اگر به او گفته شود در کارت فایده اي نیست چون خیال به ساختار

ش در می آورد پس محقق در این قدرت وزیبایی می بخشد که معنا را نزد خوانندگان به ستای

مرحله از تحقیقات نقدیش به وجوه بیانی که زیبایی را درمتن به وجود آورد اشاره کند مانند مجاز

تشبیه کنایه وارکان آن وانواع آن وزیبایی هاي آن وبالغت هاي آن وآنها را با معیارهاي نقدي

و گفتیم که انسان می تواند یک معناي بالغت صورت هاي خیالی : )1) 1بسنجد و آن عبارتند از (

واحدي را با روش هاي مختلف وطرق متعددي انجام دهد که بعضی از عبارت ها رساتر از بعضی

دیگر است . از زیبایی و خیال بسیار واال .همانا تشبیه به عنوان مثال از وجوه بیانی زیبا اما داراي

ز تشبیه مرسل مفصل وآن کمترین نوع تشبیه انواع گوناگونی است و تشبیه مجمل مؤکد رساتر ا

به خاطر ذکر همه ي ارکان آن است واگر یکی از ارکان تشبیه حذف شود درجۀ آن در بالغت

باالتر می رود به خاطرعدم ظهور مشابهت میان مشبه ومشبه به وتقویت اتحاد آنها پس بنگر ؛

جم پس در مثال أخیر ما به مشابهت مراتب تشبیه در این مثال ها انت کالنجم فی رفعۀ وانت ن

احساس بیشتري داریم چون از دیگري بلیغ تر است اما بلیغ ترین نوع تشبیه تشبیه تمثیل است

همچنین استعاره از تشبیه رساتر است .به خاطر چشم پوشی از یکی از طرف هاي آن وقراردادن

ن گشت پس برادیب واجب صورت جدیدي در برابر خوانندة پس اگر مشابهت قوي باشد ونمایا

است تشبیه تشبیه را رها کند .واستعاره را به کار ببرد وبراي استعاره انواعی است که دربالغت

بعضی از بعضی دیگر اختالف دارد .پس استعاره مرشحه بلیغ تر از دیگر استعاره هاست.

100

ثرت فال تیأس فإن لکل چون گوینده مالئمات مستعارمنه راذکر می کند. مانند گفتار شما( و اذا ع

جواد کبوة) که در اینجا مستعارله عین مستعارمنه واستعاره مطلقه درمرتبۀ دوم قرار دارد مانند

چون گوینده مالئمات دوطرف را رها می کند به خاطر » مازالت الشمس فی خور أمها « گفتار شما

إنت «ارد مانند گفتار شما نسبت تساوي میان آن ها اما استعارة مجرده در مرتبۀ سوم قرار د

گوینده مالئمات مستعارله را به خاطر تشبیه آن به » أالنجم نفست بإبعادها عن شهواتها

مستعارمنه ذکر می کند .

نوآوري درخیال یا خیال ابتکاري : همانا أدیب زیرك و قوي یا صورت جدیدي را به وجود )2

پوشاند یا چیز محسوسی را به صورت معنوي بیاورد که یک چیز معنوي را با لباسی محسوس ب

دربیاورد .وبراي اشیا وامور تصویري زیبا ودقیق به وجود آورد.یا اینکه عناصر خیالش از میان

تجارب پیشنیان برگزیند سپس لباس جدیدي برآن بپوشاند وآن را به صورت مجموعۀ جدیدي

تألیف نماید تا صورت تقلیدي مبتذل نباشد .

ثیر صورت هاي خیالی: وما می دانیم که خیال بهترین وسیله که ادیب براي تصویر مقدار تأ)3

عاطفۀ خود به کار می گیرد . وآن را به صورت ها تشبیه و مجاز واستعاره وکنایه تألیف نماید .تا

مانند آن را درنفس خوانندگان وگوش دهندگان برانگیزد پس بر محقق الزم است که در

تأثیر صورت ها در نفس را بیان کند .همچنین تثبیت معنا در ذهن قاري و تحقیقاتش مقدار

شنومده وچگونه معنا بر قدرت وزیبایی می افزاید همچنین تأثیر آن ها در انفعاالت نفوس رابیان

یجعلون « کند مانند عشق و خشنودي ومهربانی یا کینه وبیزاري مانند گفتار خداوند متعال

تعبیري است که نشان دهندة » یجعلون اناملهم فی آذانهم«ه جاي گفتار ب» اصابعهم فی آذانهم

شدت ترس آن ها هنگام شنیدن رعد وبرق تاجایی که نزدیک بود تمام انگشتان خود را در

گوششان قرار دهند.

101

نمونه هایی از متون ادبی بررسی تطبیقی

مهاجرت کرد سپس براي پیگیري جبران خلیل جبران در بشري متولد شد وبا خاندانش به آمریکا

به بوسطن برگشت واز آنجا به پاریس رفت براي 1902زبان عربی به لبنان بازگشت . درسال

« گرفتن تحفص در رسم و وبعد از سه سال به بوسطن برگشت پس به طرف نیویورك رفت ودر

ي فیلسوف اقامت گزید وبه نویسندگی ورسم نقاشی پرداخت ودر آن هنگام کتاب ها» صومعته

» العواصف «آلمانی فریدریک نیتشه را خواند که روح انقالبی را در او برانگیخت پس کتاب

طوفان ها را نگاشت .

تأسیس شد پس او به عنوان رئیس انجمن انتخاب شد . » الرابطه القلمیه « انجمن 1920در سال

1923را در سال » النبی «جبران نویسندگی را به زبان انگلیسی شروع کرده بود .پس کتاب

جبران فوت کرد وشعله جبرانیه خاموش 1931آشکار کرد که اثري چشمگیر براي او بود درسال

شد .جبران شخصیت ادبی بزرگی در ادبیات غربی جدید به حساب می آید .

مناسب متن:

او بعد «جبران گرفته شده است وآن چنان که میخایل نعیمه گفت » العواصف« متن از مجموعه

از اینکه راهش را از عالم انگلیسی جدا کرد ، از عالم عربی بازگشت وکتاب العواصف آخرین کتاب

عربی است که جبران تألیف کرده است.

نگاشته یا بعد از اینکه آرا فیلسوف آلمانی » المواکب « جبران این مجموعه را بعد از مجموعه

م ورسوم از او تأثیر پذیرفته است پس جبران فردریک نیتشه را شناخته که در عادتها ورس

خواست تا با زبان درد و زخم وهدفش صحبت کند .پس براي این دردها ورنج ها وهدف ها

102

شخصیت هاي تاریخی ترسیم کرد که نقشی را در طول تاریخ بشري بازي کند براي بازي

شخصیت جبران و نزدیکانش واین همان متن ادبی است.

متن:

لکابۀ وانتم ابناالمسرات: ما فرزندان اندوه وشما فرزندان خوشی ها هستید.نحن ابناء ا

والکابۀ ظل إله ال یسکن فی جوار القلوب الشریره: افسردگی سایه اي است از خداوند که در کنار

قلب ها به جنس نحن ذو والنفوس الخرینه، والحزن کبیر ال تسعه النفوس: ما صاحبان نفوس

غم بزرگ است ونفس هاي کوچک در آن جا نمی شود.غمگین هستیم ،

نحن نبکی وننتخب ایها الضاحکون، ومن یغتسل بدموعه مرة یظل تقیا الی نهایۀ الدهور:

ما گریه می کنیم و سوگواري می کنیم اي خنده رویان وهرکس که با اشک چشم ها یش یک بار

غسل کند تا آخر دنیا پاك می ماند.

ما نحن فنعرفکم . انتم سائرون بسرعۀ مع تیار نهر الحیاة فال تلتفتون نحونا:انتم ال تعرفوننا ا

شما ما را نمی شناسید اما ما شما را می شناسیم شما به سرعت با امواج رودخانه زندگی می روید

و متوجه ما نمی شوید .

شما را می اما نحن فجالسون علی الشاطی نراکم و نسمعکم اما ما در کنا ر ساحل نشسته ایم

بینیم و صدایتان را می شنویم انتم ال تعون صرافنا ألن ضجیج االیام یمأل اذانکم : شما فریاد ما را

نمی شنوید زیرا فریادهاي روزگار گوشتان را پر کرده است .

اما نحن فستمع اغانیکم الن همس اللیالی قد فتح مسامعنا : اماما آواز شما را می شنویم زیرا پچ

ها گوشمان راباز کرده است .پچ شب

103

نحن نراکم النکم واقفون فی النور المظلم ، اما انتم ال تروننا الننا جالسون فی الظلمه المنیره : ما

شما را می بینیم چون شما در روشنایی شب ایستاده اید اما شما ما را در ظلمت نورانی نشسته

ایم .

والموسیقیون : ما فرزندان اندوه هستیم ما پیامبران ، نحن ابناء الکابه . نحن االنبیاء والشعراء

شاعران ، موسیقی دانان .

نحن نحوك من حنوط قلوبنا مالبس االلهه ونمأل بحبات صدور نا هفات المالئکه : ما با نخ هاي

قلبهایتان لباس الهی را می بافیم و با دانه هاي سینه هایمان دام مالئکه راپر می کنیم.

دل،شاديغفلتفرزندانشما–بنا غفالت المسرات و یقظات المالهی : وشما انتما–وانتم

، دل خوشی ها و سرگرمی ها را در دستهاي خال قرار می دهید چون که انگشتان خالی هاخوشی

لمس نرم دارند.

هالت وترتاحون بقرب الجهالۀ ألن بیت الجهالۀ خال من مراة ترون فیها وجوهکم: وبانزدیکی به ج

راحت می شوید زیرا خانه جهالت ( نادانی) از آیینه اي که صورت تان را در آن می بینید خالی

است نحن نتنهد ومع تنهداتنا یتصاعد همس الزهور: مانفس می کشیم وبانفس کشیدن مازلزله

شکوفه ها باال می گیرد.

وحفیف العضون و حزیر السواقی: و محاصره شاخه ها وسکوت ساقه ها

اما انتم فتضحکون وقهقۀ ضحلکم تمتزج بسحیق الجماجم و حرتقۀ القیود وعویل الهاویه .

اما شما می خندید و قهقهه هاي خنده شما با دور شدن جمجمه ها مخلوط می شود و محدوده

بندها وزاري آتش نحن نبکی ودموعنا تسکب فی قلب الحیاة : ما گریه می کنیم واشک هاي ما

نفوذ می کنند .در قلب زندگی

104

تساقط الندي من اجفان اللیل فی کبد الصباح : شبنم از درشب به صبح نفوذ می کند .

اما انتم فتبتسمون ومن جوانب افواهکم المبتسمه تنهر ق السخریه مثلما سل سم اال فعی علی

ند انگار جرج المسلوع : اما شما در حال خندیدن هستید واز لبان خندان شما مسخرگی برق می ز

سم افعی بر زخم می زند .نحن بنکی ألن ارواحنا منفصله باالجساد عن اهللا ، وانتم تضحکون ألن

اجسادکم تلتقق مرتاحۀ بالتواب .ما گریه می کنیم چون که روح ما جدا از جسم ما می شود و شما

می خندید چون کخ اجساد شما به راحتی در خاك آرام می گیرد .

وانتم ابناء المسرات ، فهلموا نضح ماتی کاتبنا واعمال مسراتکم امام وجه الشمسنحن ابناء الکابه

ما فرزندان اندوه وشما فرزندان دل خوشی ها شتید.

أنتم بنیتهم األهرام من جماجم العبید: شما اهرام را از جمجمه ي بردگان برپا کرده اید.

ودنا وفنائکم : واهرام به خاك سنۀ سخن واألهرام جالسۀ االن علی الرمال تحرث االجیال عن خل

می گویند از آرزوهاي جاودانگی ما وفناي شما.

ونحن هدمنا الباستیل بسواعد األحرار والباستیل لفظۀ ترددها األمم فتبارکنا وتلعنکم

ما نابود کردیم باستیل را به وسیله زمان و زندانیان وباستیل لفظی است کرامت آن را رد می کنند

تبریک می گویند وشما را لعن می کند.به ما

انتم رفعتم حدائق بابل هیا کل الضعفا: شما باغهاي بابل را بر روي هیکل ضعیفان برپا کردید

واقمتم قصور نینوا فوق مدافن البؤساء : وقصرهاي نینوا را باالي مدفن بؤس ها یرپاکردید

ی رمال صحراء : همانا بابل ونینوا مثل کوهان وها قد أصبحت بابل ونینوا نظیر آثار اخفاف االبل عل

شتر در صحراشد.

انتم تبتعون المالهی وإظافر المالهی مزقت الف الف من الشهداء فی مسارح رومیه وانطاکیه :

105

شما به ئنبال آرزوها هستید و ناخن هاي بیهودگی هزاران شهید در تئاترهاي رومی وانطاکیه

صابع السکینه األلیاذه وسفر ایوب والتائیه الکبري ما به آرامش داشتند ونحن نالحق السکینه وا

می رسیم وانگشتان آرامش الیاذ وکتاب هاي ایوب و کتاب هاي قصیده(ابو حفص) را لمس می

کند.

انتم تضاجعون الشهوات وعواصف الشهوات جرفت الف موکب من ارواح النشاء الی هاویۀ العار

تید وطوفان هاي شهوات هزار سوار ازروح زنان را به آخرین والفجور: شما همبستر شهوات هس

سطح فجر وفسوق برد ونحن نعانق الوحدة وفی ظالل الوحدة تجسمت التعلقات وروایۀ هملت

وقصیده دانتی:

وما وحدت رادرآغوش می کنیم ودر سایه وحدت رمان هملت وشعر دانته تجلی می یابند.

مع اجرت الف نهر من الدماء انتم تسامرون المطامع واسیاف المطا

شما طمع را افسانه می کنید وشمشیرها ي طمع هزار رود خون جاري می کنند.

ونحن نرافق الخیال وایدي الخیال انزلت المعرفۀ من دائرة النور األعلی

ما با رویا همراه می شویم ودست هاي رو یا شناخت را از دایره نور پایین می آورد .

وانتم ابنا المسرات: ما فرزندان اندوه وفرزندان شادیها هستیدنحن ابنا الکابه

ومن کابتنا وسورکم عقبات صعبۀ المسالک ضیقه المعابر ال تجتازها خیولکم المطهمه

والتسیرعلیها مرکباتکم الجمیله : ومیان اندوه ها وسرور شما موانع ومشکالت سخت وتنگی است

هاي زیباي شما به آن نمی رود.هنوز خیال شما به آن نمی رسد و رویا

نحن نشفق علی ضعارتکم وانتم تکرهون عظمتنا ، وبین شفقتنا وکرهکم تقیف الزمان مختار

ابناوکم

106

ما به کوچکی شما دل می سوزانیم وشما از بزرگی ما ناراحت می شوید وبین دلسوزي ما وناراحتی

شما زمان به ما و شما توقف می کند.

الصدقاء وانتم تها جوننا کاألعداء ما شما را مثل دوست یادي می کنیم و شما به نحن ندنو منکم کا

ما مثل دشمن حمله می کنید.

وبین الصداقۀ والعداوه هوة عمیقۀ مملودة بالدموع والدما وبین دوستی ودشمنی شکاف عمیقی پر

از اشک و خون است.

ي شما قصرمی سازیم وشما براي ما گور می نحن نبنی لکم القصور وانتم تحفرون لنا القبور : ما برا

کنید.

وبین جمال القصر وظلمۀ القبر تسیر االنسانیۀ باقدام من حدید وبین زیبایی قصر وتاریکی گور

انسانیت با گامهاي آهنین می رود

نحن نفرش سبلکم بالورد وانتم تغمرون مضأجعنا باألشواك ما راه شما را، با شکوفه فرش می

ا خارها را به دلهاي دردناك ما فرو می برید.کنیم و شم

وبین اوراق الوردة واشواکها تنام الحقیقۀ نوما عمیقا ابدیا : وبین برگ هاي گل و خارهاي آن

حقیقت به خوب وبدي فرو می رود

منذ البدأ وانتم تصارعون قوانا اللینه بضعفکم الخش: از ابتدا شما قدرت نرمتان را بر ضعف خشن

می دوایند.تان

ساعت برنده 1تغلبوننا ساعۀ فتضجون فرحین کالضفادع ونغلبکم دهرا ونظل صامتین کالجبابرة

می شوید مثل قورباغه ها شادمان پریدن می کنید وعمري بر شما غلبه می کنیم اما همچنان

ساکت می مانیم مثل فقیري که پولدارشده .

107

و تجرفون علیه : شما ناصري را گرفتید ودور وبر او قد صلبتم الناصري و وقفتم حوله تسخرون به

ایستادید در حالیکه به آن مسخره می کنید و به آن کفران نعمت کردید ( زبان درازي)

ولکن لما انقضت تلک الساعۀ نزل من علی صلیبه وسار کالجبار یتغلب علی األجبال بالروح والحق

یمأل األرض.

رسید هر که برصلیب بود پایین آمد ومثل ستمگر به روح وحق اما زمانیکه آن ساعت به پایان

چیره شد وزمین را به پیروزي وزیبایش پرکرد.

قد سمعتم سقراط ورجمتم بولس وقتلتم غلیلو وفتکتم بعلی بن ابی طالب وحنفتم مدحت پاشاو

ید وبولس را هؤالء یحیون االن کاألبطال الظافرین امام وجه األبد یه : شما سقراط را مسموم کرد

رجم (سنگ اندازي ) کردید و غلیلو را کشتید وعلی بن ابیطالب را ترور کردید ( کشتید) ومدحت

پاشا را خفه کردید و اینها االن مثل دبیران پیروز در مقابل روي ابدیت زندگی می کنند.

مۀ النسیان اما انتم فتعیشون فی ذاکره اإلنسانیه کجثث فوق التراب التجد من یدفنها فی ظل

والعدم:

اما شما در یاد وخاطره انسانیت مثل جسدهایی باالي خاك زندگی می کنید که کسی پیدا نمی

شود آن جسدها را در تاریکی فراموش وعدم دفن کند.

خیرا معرفۀ وانتم ابناء المسرات ومهما تعالت مسراتکم ر العالمنحن ابناء الکابۀ والکابۀ غیوم تمط

مدة الدخان تهد مها الریاح وتبددها العناصر: ما فرزندان اندوه هستیم واندوه ابرهایی فهی کأع

هستند که بر جهان نیکی ومعرفت می بارند وشما فرزندان شادیها هستید و هنگامی که

خوشحالی شما اوج یافت مثل ستون هایی از دود می ماند که به وسیله باد ویران می شوند

موادهایی تبدیل می کنند .وعنصرهاي آن به

108

:دراسۀ النص

بررسی معناها : معناي عمومی که جبران (نقاش نویسنده) در این متن به کار برده -1

مخلوطی است از ادبیات و تاریخ وفلسفه و اجتماع، وقصدش این است که پرده از حقایق زندگی

وآشکار ساختن رازهاي آن انسانی از نظر اجتماعی و سیاسی در خالل حرکت تاریخی آن بردارد

است به طوري که نگاه کند به جوانب زندگی نگاهی عمیق وراست که با واقعیت زندگی گام

بردارد . ازگذشته به حال واز حال به آینده با پیوستگی فکري جبران در زندگی طبقه حاکم و

کرده بود، جبار وظالم فکر کرده بود در زندگی بندگان جنگجویان وقسمتی القاب ها فکر

همچنان که در زندگی طبقه مظلوم وضعیف فکر کرده بود در زندگی بندگان ضعیف ،شکست

خورده فکر کرده بود و همچنین در گناه ها وزندگی پولداران وثصرهاي ثروتمندان وجنگ و

کشتار ونا آرامی و هرچیز زشت تر از زشت فکر کرده بود همچنان که در فضیلت ها فکر کرده

انه هاي فقیران ، در راستگویی وهر چیز زیباتر از زیبا ودرهمه چیز .پس نویسنده بود در خ

تبدیل شد به نویسنده اي که شخصیت ها یی از صلح وحکمت وناراحتی را به هم پیوست.

جسنجو گر این تعبیرنظر خاصی راجع این روش دارد بدون اینکه عقیده اي از عقاید دینی اش را

ع از شرف انسان وکرامت وازمتال بلندش واز مبدأ روحش چه بصورت مبالغه از بین ببرد براي دفا

واغراق ، انگار رازورمز بالغت نویسنده را در راستی معنا عدم تقلید می بیند واین از شاخه

اجتماعی است که مثل روح انقالب هاي جهانی درهمه جااست.

عرب هست جدید هست واقتضا بررسی روش هاي نویسنده : چه آن مثال بلند در روش فکر- 2

می کند که نوینده روش خاصی را نوآوري کند ولفظ ولغت هاي مناسب را براي تعبیر از آن

داشته باشد وجبران توانست براي احساس درستش رمزي را اختیار کند .از نظر معناي لغوي نه از

یرد واز عنصر تمسخر در نظر مذهبی ، واز افراد رمزهایی را براي بیان افکار وعواطفش به کار گ

آن داخل کند به هر آنچه که می تواند با به کارگرفتن روش هاي پرسشی ، ندا وتکرار .

109

اگر احیانا به چشم پوشی در کالم او احساس کردي ، پس آن به آن چیزهایی که پناه اوست

همان والفاظ سري اوست برمی گردد پس هما ن راه وروش اوبا ابداع وایجاد مشخص می شود

طور که با افکار باال مشخص شده است با بسهولت تعبیر ، دوري از ترکیب پیچیده ، ودوري از

روش هاي قدیمی وترك تقلید ادبی وبکارگیري روش خاصی به خاطر شجاعت فنی اوست پس

روش جبران تهجر وجمود را تهدید کرد به خاطر تأثیري که از روح رمانسی در ایجاد زبان جدید

یر وتغییر دادن زبان دارد .انسان در نوشته ي جبران در انتقال از موضوعی به موضوع در تعب

دیگر احساس وحدت فکري می کند در وقایعی که دور وبر فکر در متن جمع می شود از آن چه

نزد او از ثروت جمال و دشمنی لفظ ها و سنگینی ترکیب ها.

زنده وغیر مهجور است همچنان که تالش می وآن تأثیر گذار است اگر سخنانش مأنوس والفاظش

کند که عامی ومبتذل نباشد پس نویسنده توانست آن چه را که ذوق او از کلمات بلند ونرم می

جبران بر » همس اللیالی و ضجیج االیام وهمس الذهورو.....«خواهد اختیار کند مانند

بیان حال ظالمین لفظ ضجیج (پچ پچ) اختیار کرد همان طور که براي » همس«ستمدیدگان لفظ

را به کار برده است به خاطر کراهت که در آن است وهنگامی که در این الفاظ که همگی داراي

یک تضاد بین رذائل وفضایل می باشد مانند نور وتاریکی ...واین الفاظ به انسان نشان می دهد که

طبیعت داراي دوعنصر است عنصر زیبایی وزشتی یا عنصر خیر وشر .

متن: موسیقی متن نشان می دهد که جبران عاشق موسیقی است و می خواست که ایقاع)3

کالمش موزون باشد پس موسیقی متن را با توازن موجود بین اجزاي متن در بلندي و کوتاهی

ایجاد کرد همان طور که توازن در عبارات زیر احساس می کنیم.

انتم ال تعرفوننا

اما نحن فنعرفکم و....

110

ران توانست مه عواطف خواننده را به این دو مشخصۀ نرمی وگستردگی واستخدام توانست جب

وضدیت در متن آن.

عواطف نویسنده: نویسنده همان طوري که از متن بر می آید نویسنده عاطفی منوط است با )4

اهی هر حاکم ظالم می جنگد وبا افکار مسموم وفرهنگ هاي زشت که آمیخته است با جهل وگمر

براي یاري به مظلوم به نظر می رسد اینکه این حوادث گذشته در تاریخ انسانی باقی می ماند

انعکاس عمیقی در قلب نویسنده واحساساتش دارد وبر آن خشم می گیرد و با محبت به مظلوم ،

مظلوم را با عدالت خداوند از جایگاه قطعی ویقین قرار می دهد .

ا می بینیم که جبران نقاشی زندگی را با تخیل بدون عقل درهم می ) اشکال خیالی در نفس : م5

آمیزد او موفق می شود با بکارگیري اسلوب رمزي به تخیل کردن اشکال خالق بپردازد ودرمتن

او تشبیه بسیار است که تحت تأثیر می گذارد. احساس را از طریق وصف اشیاء به اشکال عاطفی

...»نحن ندنومنکم کاألصدقاء « ر آمده جدید همان طور که در عبارات زی

:استواري متن

اگردرمتن بیاندیشیم نکته هاي جالبی را خواهیم دید که ما را به سمت خروج ادبیات از جمود

وتقلید حرکت به سمت ابداع ونوآوري وآزادي در روشهاي زیبا وافکار غنی می برد پس نویسنده

ند آطاد پرداخته وآن را با استعارات وتشبیهات بدیع می تواند به خلق معانی ظریف و ابتکار بل

بپوشاند که براي آن نقش مهمی در مطلوب کردن نوشته وموسیقی ایجاد کند پس نوشته به

پایان می رسد درحالی که الفاظ بلند و خیال پردازي جدید وبیان ویژه اي دارد به طوري که

آزادي سخن وخیال پردازي در آن موج می زند .

:ی از متن شعري براي تدریس تطبیقی مثال

111

اوجیب بن اوس طائی است، درروستاي جاسم نزدیک دمشق یاسنج متولد شد وراویان درسال

یا سال 172وبعضی دیگر می گویند در سال 180تولد اواختالف دارند بعضی می گویند درسال

از انقالب یونان وانقالب متولد شده است او زمانی پرورش یافت که تمدن اسالمی بعد190یا 188

فارس پیشرفت کرد ابو تمام از دریاي لغت وفلسفه وفقه هر آنچه خواست حمل کرد وبه تمدن

عصر وزمانش رسید وتب فقیه وعرب دان دانشمند فیلسوف فلسفه یونانی وعلم فارس شد واز

شعراي معاصر خود برتري یافت.

:مناسبت متن

ربیت ب ) درحالی سرود که در آن خلیفه عباسی المعتصم باهللا را ابو تمام قصیده بائیه ( آخر ه

ه مدح می کرد واین شاعر در این جنگ هم صحبت خلیفه 223بعد از فتح شهر عمودیه درسال

بود وستاره شناسان اونراخبرداده بودند که فتح عمودیه در این وقت که او براي حمله انتخاب

روم فرستاده بود می گفتند که ما در کتاب شان دیده ایم کرده فتح نمی شود وکسانی را که به

که عمودیه فتح نمی شود مگر در زمانی که انجیر وانگور به هم برسند وچند ماه به آن موقع

مانده است که سرما ویخبندان تو را آزاد نمی گزارد اما او از گوش دادن به حرف آنها خودداري

ابوتمام اورا مدح کرد وآنچه را که ستاره شناسان خوشرو کرد وهجوم کرد وآن را فتح کرد .پس

سخن می دانستند را به هم ریخت.

شمشیر اخبارش از کتاب هاي ستاره شناسان صادق تر است مرز بین راستی وشوخی درلبه -1

تیزش است.

112

شمشیرها راستی ویقین می آوردند وشک وتردید را ازبین می برند وشک با دانستن نتایج - 2

ازبین می رود یا نه .جنگ

شمشیرها درخشان بین دو سپاه جنگنده که مثل شهاب ها برق می زنند نتیجه جنگ را - 3

مشخص می کنند نه سیاره هاي هفت گانه که ستاره شناسان از آن ها سؤال می کنند ودر

مورد زمین چیزي نمی دانند .

ها که به دروغ گفتند آنچه که ستاره شناسان به وسیله آن بیدار می شوند کجایند آن -4

شهر اشغال نمی شود به حرف آنها گوش ندهید.

همانا حرف هاي آنها دروغ ها را برنمی گرداند وهیچ نیرویی ندارد وارزش وپایه اي هم - 5

ندارد آن خبرها مثل درخت هایی نیستند که از آنها نیزه ها بسیارند ونه هیچ درخت

.دیگري که از آن ها امور دیگر درست نمی شود

ستاره شناسان بیدار شدند با چیزهاي عجیبی که مردم را بترسانند تا اینکه ایام از آنها -6

متنفر شود وزمانش را هم تعیین کردند وآن را در ماه صفر ودر رجب قراردادند.

آنها مردم را ترساندند وآنها را با سخنرانی بزرگ بیم دادند به خاطر ظهور این ستاره -7

گناهکار

براي ستارگان تدبیر قرار دادند و گمان کردند که این برجها امور عالم را آسمان شناسان-8

ادره می کنند وکارهاي مردم را ترتیب می دهند .

ستاره شناسان با اسم برجها نطق می کنند (سخنرانی) می کنند وآنها را به اداره امور - 9

داده شده است مردم کم می کنند درحالی که ستاره نمی داند که چه چیزي به آن نسبت

و آسمان و قطب از آن بی خبراست.

اگر ستارگان شناخت به اتفاقات دنیا می داشتند باید کشف غیب می کردند و در مورد -10

آینده خبر می دادند وآن شکست را به مشرکان خبر می دادند و به مسیحیان اعالم می

کردند .

113

ر یا نثر ممکن نیست حق آن می گوید که فتح عموریه بزرگ ترین فتح ها است وبراي شع-11

را توصیف کنند وآن از حد شعر وشاعري دورتر است بیشتر است.

می گوید همانا فتح عموریه فتحی است که آسمان براش ترانه می خواند وبه آن -12

شادمان می شود وزمین به وسیله پیروزي اسالم وعظمت مسلمانان گران قدرتر می شود.

زند اي روز پیروزي بزرگ ، آرزوهاي ریبایی که ما آرزو می شاعر در روز پیروزي فریاد می - 13

کردیم در تو تحقق پیدا کرده است ونفس هایمان پر از خوشبختی وشادي شده است مثل شیر

شیرین وعسل .

شاعر در روز عموریه سخنرانی می کند در حالیکه می گوید : تو قدر ومنزلت مسلمانان را -14

انداختی به وسیله تو اسالم باال رفت وکفر سقوط کرد.باال بردي وشان مشرکان را پایین

این شهو مثل مادر روم می ماند که آنها را تضمین و جمع می کند و اگر می توانستند -15

پدرشان را هم می گرفتند کسی که آنها را به وجود آورد.

ن می گوید که عموریه مثل زنی براي خانواده اش است که هیچ سرور وفاتحی نمی تواند آ- 16

را ذلیل کند .

پس این شهر دست روزگار آن را لمس نمی کند وروزگار نمی تواند آن را جمع کند مثل -17

زن باکره اي می ماند که دست مردي به آن نرسیده است.

همانا تو بر شهر عموریه گذشتی روزهایی در زمانی که دوران اسکندر بود که آن به طبع -18

د بردنیا عصیان کرده است.آن نمی رسید کسی که فرار کند وپیر شو

عموریه به نهایت آبرو وعزت رسیده است تا اینکه خداوند سال ها یی به دقت آن رارهایی -19

داده .

عموریه ادعا می کرد که قبال کاشف نواثب بوده وبه آن چنگ می زدند درناراحتی ها واالن - 20

شکست شدیدي به آن وارد آمده وآن را ویران کرده است .

114

ریه به فتح آنکارا رسید از خوش شانسی که عموریه طی عصرها داشت وقتی از عمو-21

ستارگان آن را نحس دانستند وخانواده ها آن را ترك کردند وخالی ماند .

زمانیکه خرابی به آنکارا رسید آن را به خود نگرفت بلکه با خواهرش عموریه حل شد که -22

هردو ازیک مرض بمیرند.

شدند کسانی که در جنگ کشته شدند وپشتیبانی ها شان اسب سواران دلیر در آن زیاد -23

و پشت شان با خون گرم رنگین شد که بر جثه ها یشان روان گردید.

همانا این دلیران جنگجو با آنچه که در اسالم به وسیله حنا خضاب می کنند خضاب - 24

نکردند چون که آنها مسلمان نبودند بلکه رنگ شان شمشیرها ونیزه هاي خونی است .

شاعر، معتصم را مورد سخن قرار می دهد و می گوید: اي امیر مؤمنان تو شهر را آتش -25

شدید سوزاندي که سنگ وچوب را سوزانده است.

تو شب تاریک را با آتش مثل صبح روشن کردي توسط آتش بزرگی که شعله ورکردي .-26

ب لباس نور شعله هاي آتش در عموریه شدید است تا جائیکه خواب آلود خیال کرد ش-27

هاي سیاهش را عوض کرد یا اینکه خورشید همچنان برباال درخشان ماند.

همانا نور بلند شده از آتش شب را تاریک کرده کسی که درآن تاریکی خیمه هایی -28

برپاکرده مثل روز زرد به جز اینکه تاریکی دود باال می رود وبه نور وارد می شود.

طلوع خورشید را براي ما رویا می کند ودر حالیکه وبا در آمیختن تاریکی با نور از طرفی-29

غایب است واز جهت هایی به خاطر زیادي دود باال رونده می بینیم که خورشید ناپیدا است

وآتش خورشید ما را به وهم می اندازد.

همانا منظره این شهر در حالیکه سوخت وویران شد به نسبت اینکه شهر مرده اي باشد -30

است شرح وتعلیقوآباد باشد بهتر

115

المعانی : معناها: شاعر اطمینان پیدا می کند به پیروزي شمشیر بر کتاب ها در نوشتن نتیجه -1

جنگ ها .

سپس به آنچه ستاره شناسان ذکر کرده اند مسخره می کند چه از وقت هاي سعد ونحس، وقتی

جه می کند به تاریخ خشمش را به آنها نشان می دهد واینکه به حرف آنها ایمان ندارد وبعد تو

شهر عموریه پس آن پر از شکوفایی وعظمت است به خاطر دلیرانش ومقاومت در برابر دشمنانش

ودفاع از عزت و شرفش واین داللت به اجتماع علمی پهناوري است پس آنچه از شأن شهر

هاي عموریه که آن را باال می برد تعظیم در برابر پرسش شده هااست. پس قاطی می شود عکس

تاریخی و عکس هاي گذشته آن پس به یک معناي ساده اکتفا نمی کند بلکه معناها را باهم جمع

می کند تا اثرش معناهاي جدیدي بیاید که جناس وطباق ومشالکه داشته باشند.

پس حوادث تاریخی را علت دار می کند که با ادب وفلسفه و علم قاطی است از منطق و اشکال

د وهمچنین از برهان هاي نظري وتجربی واحیانا آخري یک معنارا تکرار می واقعی کمک می گیر

کند در اشکال مختلف.

ب) عاطفه: شاعر عاطفه اي دارد مثل عاطفه انسانی که شاخه مسخره کننده اي دارد کسی که

عواطفش را با افکار نرم نشان می دهد به طوریکه از عقل وحس قاطی باشند واوست آن چنان

ن می دهد قلبش از شانسی پیروزي پر شده است واز ستایش گر خود تعجب برانگیز تر که نشا

است .

اما از نظر انسانی شاعر احتماال عواطف انسانی رقیق را فراموش کرده است ودر قصیده مثل

سواري جنگجو می ماند که جز به قتل دشمنان فکر نمی کند وبه آتش زدن پرچمهاشان وگرفتن

زنانشان

116

االلفاظ: اگر به دقت به الفاظ نگاه کنیم که شاعر تعبیر از عواطف گرم ومشاعرراست می کند ج)

دیدیم که همانا او الفاظی مثل شمشیر وتیز ونیزه ها وآتش ...وهم چنین سمهاي خاصی مثل

کسري وابی کرب واسکندر.

ش شنونده د) تصویرهاي خیالی ونوآوري هاي نیکو ، شاعر درك کرده چه چیزي معنا درگو

وخواننده را تثبیت می کند ومدد می جوید در این جا به طباق وجناس و جناس مجازي که ابو

نامیده پس شاعر از آن » سنۀ دین« و » سنه سنیو« تمام خودش آن را شناخته آن چنان که در

چه که قدرتش در آسمان خیال پهناور است توانسته تا عکس بردارد و تحقق آرزوهاي را به

رت محسوس و آشکار بیان کند پس تصویر ي مثل تصویر تیراندازي درخشان بین دو سپاه صو

وتصویر ستاره هاي سبعه در آسمان و آتش سوزي شهر در شب ظلمانی پس در ضمن آن از

عناصر تشبیه واستعاره استفاده کرده مثل پیمان ممانعت بین دوشهر عموریه و عذرا که دست

به آن نرسید وهمه این عکس ها به صورت یاري هم می آیند چه بسا هیچ یک از پیروزان جنگ

تصویر باشند یا تشخیص وآن در خیلی از موقع ها توانست وهیچ کس به آن نرسیده است.

موسیقی شعر: شاعر بحر ساده را برگزیده تا براي هدفش مالیم باشد چرا که آن بحري است که نجا یاري نزدیکی بین عاطفه شاعر وپایداري شعري او براي معنی زیاد استفاده می شود و ما ای

می بینیم که آن را براي بیان این عاطفه می بینیمو آن اینکه او از تجنیس استفاده کرده نه براي تشکیل جوي از ابهام وتردید بلکه براي تکرار ترنم وتأثیر بروزن وپایداري شعري ورنگ از طریق

تشابه حروف.

تستی:تسؤاال

کتب به کدام دوره اسالمی برمی گردد.تدوین -1

الف) عصر اموي ب) عصر عباسی ج) ازابتداي اسالم

اگر در تحقیقات متون ادبی، تحقیقات شعر به صورت بیت بیت وتحقیقات متون به صورت - 2

پاراگراف است آن را ..........می نامند.

117

ج) هردوالف) تحقیقات جزئی ب) تحقیقات عمومی

ابتکار از نظر اصطالح یعنی- 3

الف) فکر وخیال براي اولین بار آن را می نویسد

ب) پایین آمدن منزلت فنی ، ادبی، فکري درعبارت

ج) روشنی یا پیچیدگی دو موضوع یا صنف

داخل کردن کالمی در متن مؤلف که به دیگري منسوب است ومؤلف منبع آن را در حاشیه -4

.متن اشاره کند

الف) سرقت ادبی ب) ابتذال ج) اقتباس

متکلم یا نویسنده ازسیاق موضوع مطرح شده فارج شود تا به توضیح چیزي بپردازد....است- 5

الف) ابتذال ب) اقتباس ج) استطراد

م با اگر نویسنده از موضوعی به طور نیکو فارج شود وموضوع دیگري را با ارتباط بین کال-6

رعایت کتاب شروع و موضوع دوم را بازگو کند به طوري که شنونده این انتقال را متوجه نشود آن

را چه می گویند.

الف) حسن تخلص ب) اقتضاب ج) استطراد

تکرار الفاظ براي ادیب عیب است مگر اینکه هدف ادیب ......یا .......باشد-7

ب) تقویت یا استعذاب ج) فصاحت دربیانالف) رعایت قواعد نحوي

این سخن از کیست» وزن بزرگترین ارکان شعر است «-8

الف) ابن رشیق قیروانی ب) خطیب تبریزي ج) قلقشندي

118

عنصر اساسی است کدامند 3هر صورت فنی متوقف بر - 9

عاطفهالف) محیط، زمان، جنس ب) پژوهش در معنا ودر شیوه ودر

ج) عاطفه ، خیال، شکل

بلیغ ترین تشبیهات کدام است-10

الف) تشبیه محکم ب) تشبیه مجمل ج) تشبیه تمثیل

کدام یک از انواع استعاره از بقیه رساتر است -11

الف) استعاره مطلقه ب) استعره مشبه ج) استعاره مجرده

را درجبران خلیل جبران برانگیخت خواندن تألیفات کدام دانشمند روح انقالبی-12

الف)فردریک نیتشه ب) صموئیل جونسون ج) رشیق القیروانی

ملکه اي از ملکه هاي عقل است که براي هر کس آماده نیست وادیب به وسیله آن می « -13

» تواند صورت هایی خلق کند......

الف) عاطفه ب) صورت ج) خیال

»از نفس شهري بیرون می جهد وبالفاصله اثر انفعالی رانشان می دهدحالتی است که« -14

الف) عاطفه ب) خیال ج) صورت

محیط اخالقی و محیط مادي در هر فردي با توجه به دگرگونی وفشارهاي مستمر تأثیر می -15

گذارد : این گفته از کیست

119

) هیبو لیت آدولف تینالف) جبران خلیل جبران ب) صوئیل جونسون ج

انتقال مردم از حالت هاي سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادي به حالت دیگر است.- 16

الف) محیط متانی ب) محیط زمانی ج) هردو

محدوده ي اجتماعی وجغرافیایی است که بر ادب وادیب احاطه دارد-17

الف) محیط مکانی ب) محیط زمانی ج) هردو

شاعر دفاعی ددرد که آرامش را بر می انگیزد و متکلف را به هیجان می آورد که عبارتند « -18

این جمله از کیست؟» ازسرشت و.....

الف) مصطفی صادق رافعی ب) ابن قیتبه ج) بن رشیق قیروانی

نا مثل وجوه نیکو کردن کالم وسخن از جنبه لفظ مثل سجع وجناس وموازنه واز جنبه مع-19

طباق و مقابله است

الف) جزالۀ األلفاظ ب) غزارة األلفاظ ج) المحسنات البدیعیه

متانت ووقار در ساختار متن همراه با دلپذیر بودن لغت و گوش نواز بودن آن است- 20

الف) عزارة األلفاظ ب) المحسنات بدیعبه ج) جزالۀ األلفاظ

ذهنی است که می خواهد عناصر متفرقه را جمع کند و از از جنبه ي ادبی همان عملیات -21

طریق احساس هماهنگی وحدت برقرار کند.

الف) ترکیب ب) ایقاع ج) فصاحت

گام اول که پژوهشگر در پژوهش متن هاي ادبی باید بردارد آن است -22

صحت عبارت متن را بررسی کند-الف

120

کندب) صحت عبارت متن به صاحبش را بررسی

ج) هردو

از عوامل اصلی مؤثر در نهضت جدید وزنده کردن آداب زبان عربی است؟-23

الف) نهضت ترجمه ب) استشار روزنامه ج) تأسیس مدرسه

عوامل نقد حدیث عبارتند از: - 24

الف) ارتباط با غرب ب) پیشرفت علوم ج) هردو

روف پابه عرصه ظهور نهادپس از جاحظ ، کدام ناقد مع-25

الف) شوقی ضیف ب) ابن قتیبه دنیوري ج) هیچکدام

اولین مدونات در زمینه علوم بالغی است که شامل آرا ارزشمندي در مورد ادبیات نقد -26

وبالغت است

الف) الشعر والشعرا ب) معجم الغوي ج) البیان والتبیین

غریزه، سرزمین، نژاد« شده استاز نظر او شعر به سه عنصر بنا-27

الف) ابن قتیبه ب) جاحظ ج) شوقی ضیف

اولین اثر نقدي مدون در تاریخ نقد عربی است -28

الف) الشعر والشعرا ب) البیان والتبوین ج) جمهره اشعار العرب

عنا پرداختنددر کدام دوران به بحث از قدیم وجدید ، اصالت و استعمال ، لفظ وم-29

الف) دوره عباسی ب) دوره اموي ج) دوران صدر اسالم

121

اولین مدرسه در اسالم کدام مدرسه است-30

بیت الحکمه ب) مدرسه بیهقی ج) عوالی-الف