İKTİDAR, OTORİTE VE MEŞRULUK

İKTİDAR

Siyaset iktidar ilişkileridir. İktidar nedir?

Başkalarına istediğini yaptırabilme gücüdür.

Karar verme ve o kararı icra etme gücüdür.

Siyasi olarak düşünüldüğünde devletin sahip olduğu yetkileri kullanan ayrıcalıklı ve

üstün bir gücü ifade etmektedir.

İktidar ve otorite aynı şeyler midir?

Weber, devlet belirli sınırlar içerisinde, yani ülkesinde yaşayan bireyler ve

mülk üzerinde egemen otoriteye sahip olan kurumdur.

Egemenlik: iç ve dış egemenlik??

Otoriteyi sadece devleti temsil eden kişilere mi atfediyoruz?

Din adamının, çete reisinin, öğretmenin, hocanın, baba, anne, vb. otoritesini nasıl

anlayacağız?

Devlet başkanı ile çete reisinin otoritesi arasındaki fark ve benzerlikler neler?

NEDİR OTORİTE?

“Bize gel deniliyor geliyoruz git deniliyor gidiyoruz. Vergi memuruna, polise,

idareciye vb. itaat ediyoruz. Bunların şahıslarına boyun eğmiyoruz kuşkusuz Hatta

onları kişisel olarak hor gördüğümüz niyetleri hakkında kuşku duyduğumuzda

oluyor ama nasıl oluyor da onlar bizi harekete geçiriyor”

Çünkü bu insanlar bizim nezdimizde kamu gücünü temsil ediyorlar ve bu

sıfatlarıyla biz onların belirli bir otoriteye sahip olduklarını düşünüyor ve itaat

etmek zorunda hissediyoruz.

Demek ki OTORİTE = GÖNÜLLÜ İTAAT olduğunu anlıyoruz. Otorite

içerisinde itaati barındırıyor.

OTORİTE=MEŞRU GÜÇ demektir

Otorite sahibi olmak için illaki iktidarda olmaya gerek yok.

Örneğin İran Şahı Rıza Pehlevi ülkede yönetici ve Humeyni sürgünde iken İran halkının üzerinde hemen hemen aynı oranda otorite sahibiydiler. Birincisi yasal yaptırımlarla ikincisi rızaya dayalı bir itaatle. Birincisine yasal iktidar diyeceksek ikincisine rızaya dayalı meşru otorite diyebiliriz.

Yasallık ve meşruluk arasındaki ayrıma örnek “Muzaffer bir general, en iyi şekilde davransa da otoritesi olmayabilir, oysa ki, meşru bir kralın sürgünde de olsa hatta cezaevinde de yatsa her zaman bir otoritesi vardır.”

Dolayısıyla OTORİTE = MEŞRU İKTİDAR diyebiliriz.

“İktidar meşrudur, çünkü……….” cümlesini düşünün.

Meşruiyet iktidar ve birey arasındaki ilişkinin prensibini gösterir.

MEŞRULUK??

Meşruluk kelime kökeni itibariyle Arapça ‘şer’ den türemiş olduğundan kanunilik ve yasallık olarak kullanılabiliyor.

Kamuoyunda yasal şartları yerine getirerek bir makama gelen kişilerle ilgili meşruluk tartışmalarının yapıldığını hatırlayın.

Yasal olan meşru mudur???

Yasal bir yönetim meşru bir yönetim anlamını taşır mı??? Bir diktatörü düşünün

Bir rejimin meşru sayılması için onun altında yaşayan halkın o rejimi benimsemesi, meşru addetmesi gerekir.

Meşruluk, belirli bir rejimle o rejime muhatap olan bireyler arasındaki ilişkiye ve bu ilişkinini algılanışına bağlıdır.

Siyasal iktidara itaat onun doğruluğu ve haklılığı (meşruluğu) hakkında beslenen inançla orantılıdır

YASALLIK VE MEŞRULUK

Atasözünü biraz modifiye edersek “şeyhin kerameti kendi söylemesiyle değil müritlerinin onu uçurup keramet atfetmesinden gelir”.

Meşruluk, yönetilenler tarafından yönetene ve onun iş, eylem ve politikalara atfedilen bir niteliktir. Yönetimini kendisini değerlendirmesinden çok yönettiği toplumun onu değerlendirmesidir meşruluk.

J. Locke ‘sivil yönetim üzerine bir deneme’ adlı eserinde meşru yönetimin unsurlarını anlatırken halkın onayını en önemli ön koşul olarak savunmuş ve rızadan/konsensüsten yoksun bir yönetimin hiçbir otoritesini olmayacağını ileri sürmüştür.

Otorite: İktidarın halkın rızasını ve gönüllü itaatini sağlamasıdır. Bu durumu meşruiyet olarak adlandırıyoruz.

MEŞRULUK VE KONSENSÜS

Otoritenin meşruluk olgusuna dayanması bizi ister istemez meşruluğun önemli bir

boyutunu hatırlatıyor, konsensüs yani rıza birliği.

Comte ve Durkheime göre konsensüs belirli bir toplumda var olan duyguların,

çıkarların ve inançların birliğini ifade ediyor.

Böyle bir rızanın oluşması için bireyin toplumun ürettiği değer ve normları

içselleştirmiş ve böylece kolektif bilince ermiş olmaları gerekiyor. Yani

sosyalleşme.

Bir diktatör elindeki iktidara rağmen etrafında bu kolektif birliği sağlayamadığı

durumda meşruluktan yoksun kalmış iktidar olmuş ancak otorite

olamamıştır.

MEŞRULUK VE KONSENSÜS

Siyaset Sadece bir çatışma değil, aynı zamanda biz uzlaşmadır

o Siyasal kararların uzlaşma içinde alınması

o Bir tanım: “Belli bir toplumda çatışma halinde olan çıkarların

uzlaştırılması faaliyeti”

o Siyasal kararların iktidarları etkileme gücü daha fazla olanların

isteklerini/beklentilerini daha çok yansıtması

o Çoğulcu toplumların toplumdaki tüm grupların çıkarlarını

dikkate alma ilkesi

Rousseau “Sosyal Sözleşme”

“En güçlü, gücünü bir hak ve bu güce itaati bir ödev haline getirmediği

sürece asla iktidarını kalıcı hale getiremez”

Meşruiyeti olmayan bir iktidar sadece korkuya, şiddete ve entrikaya

dayanır. İşte bu yüzden siyasi iktidar kendisine itaati, gönüllü bir boyun

eğme olarak temin etmek için toplum tarafından benimsenen ortak

değerlere veya prensiplere dayanmak zorundadır

Otorite ve iktidar aynı anlamda kullanılması yanlıştır. Otorite (Lat. Auctoritas)

toplumu ya da halkın güvenine mazhar olanlar için, İktidar (Lat. Potestas) ise

sadece yasal olan siyasal iktidarı tanımlamak için kullanılmıştır. Ör. Roma da bazı

hükümdarlar sadece potestas ı temsil ederken bazılarının hem auctoritas ve

potestası beraberinde taşıdığı görülmüştür.

Otorite ve otoriter kelimelerini aynı anlamda kullanmak da yanlıştır. Otoriter

(örn. Otoriter kişilik) kişinin iradesinin başkalarına rızalarına rağmen dayatması

anlamında kullanılmaktadır.

Meşruluk sağlarsa otoriter rejim aynı zamanda otorite sahibi de olabilir.

GÜNÜMÜZDE MEŞRULUĞUN KAYNAĞI??

Demokratik meşruluk hukukun üstünlüğü ilkesi yönüyle objektif, toplumsal

algılar yönüyle de sübjektiflik arz eden bir boyutta bulunuyor.

Diğer bir ifadeyle Hukukun üstünlüğü niteliği gereğince yönetimi de yöneten

hükümete de hükmeden hukukun ta kendisidir. Hukuk herkesi kapsamaktadır.

Bu nedenle Hukuk Devleti yönetenleri, bürokrasiyi, yargıçları ve vatandaşları da

bağlayan temel konsensüs kaynağı ve meşruluğun teminatıdır (bu objektif

tarafı).

Ama aynı zamanda bu meşruluğun oluşması için toplumun da hukukun üstünlüğü

ilkesine belirli bir değer vermesi gerekmektedir (bu da sübjektif tarafı)

GÜNÜMÜZDE MEŞRULUĞUN KAYNAĞI?? Günümüzde siyaseti ‘seküler bir din’ olarak tanımlayanlar vardır. Bu durumda hukukun

üstünlüğü ilkesine adeta bir kutsallık atfedilmiştir. Ör. ABD’de kurucu babaların(Hamilton, Madison, Jefferson vb.) yazıları ve anayasa bir tür kutsal metin gibi kabuledilmektedir.

Tabi bu kutsal metinin koruyucuları da vardır: Yüksek Mahkemenin Yargıçları. Bu yargıçlarABD toplumunda adeta bir amentü niteliği taşıyan hukukun üstünlüğü ilkesine ve hukukdevletine inancın koruyucuları olarak görülmektedirler. (Ör: 2000 yılı Başkanlıkseçimlerinde son sözü bu mahkeme verdi ve kimse hem müdahale etmedi hem de itirazetmedi.) Aynı şeyi AYM için söyleyebilir miyiz? Veya bu kapsamda Berlin’de hakimler varsözünü hatırlayın.

Dolayısıyla demokratik meşruluk hukukun üstünlüğü ilkesinden güç alır. Buinancın yitirilmesi meşruiyet krizine yol açar.

HABERMAS VE MEŞRUİYET KRİZİ KAVRAMI

J.Habermas’a göre modern toplumlarda görülen meşruiyet krizlerini ‘işlem

görmüş ve bastırılmış sistem krizleri’ olarak görmüştür. Yani gerçekte ekonomi

kaynaklı bir kriz zamanla siyasal ve kültürel sistemlere kaymıştır.

Kriz ortaya çıktığında bir sistem krizi olarak algılanmayıp kınama ve şikayetler

problemin esas kaynağı olan ve yönetim niteliğini yitiren sistem yerine

politikacıları hedef alıyor. «Sistem iyi ya da en azından iyi kötü işliyor politikacılar

kötü ve ekonominin halinden sorumlular» algısı.

Bu neye yol açıyor gelecek seçimde politikacıları değiştirirsek problem çözülür

anlayışına. Bu nedenle kriz gerçek anlamda çözülemiyor sadece bastırılıyor.

HABERMAS VE MEŞRUİYET KRİZİ KAVRAMI

Bastırılmış Meşruiyet Krizinin göstergeleri:

1-Siyasete karşı isteksizlik

2- Çalışma/İş ahlakının bozulması

3- Bireyin giderek artan bir psikolojik bunalıma girmesi sonucunda meydana çıkan

genel bir motivasyon krizi

Bu koşullar altında sistem neden çökmüyor genel olarak ‘kitlelerin sadakati’

ama bu da yeterli değil siyasal sistemin belirli normlara dayanmış olması

gerekiyor.?????

HABERMAS VE MEŞRUİYET KRİZİ KAVRAMI Habermas demokrasileri üçee ayırmaktadır:

1- Liberal demokrasi

2- Cumhuriyetçi demokrasi

3- Müzakereci demokrasi (diğerlerine daha üstün)

Hukuk sistemi vatandaşın üstünde kendini konumlandırıp ben bilirimci bir yaklaşımla

kurulduğu takdirde ürettiği normların meşruluğu her zaman tartışmaya açık olacak ve

meşruiyet krizine yol açacaktır.

Habermas yasallığın meşru bir yasallık olması için hukukun koyduğu normların ‘kamusal

alanda’ oluşmasının ve demokratik kurumlar vasıtasıyla tesis olmasının zorunlu olduğunu

ileri sürüyor.

Meşruiyet ancak halkın yönetim ve karar alma mekanizmalarına katılımıyla sağlanabilir.

David Easton: Genel Sistem Teorisi

Nasıl oluyor da istikrarsız ve değişimlerle dolu bir dünyada herhangi bir siyasal sistem varlığını ısrarla sürdürebiliyor?

Siyasal sistem,aralarında karşılıklı ilişki bulunan çok sayıda unsurdan meydana gelmişkarmaşık bir “bütün”ü ifade eder

Bu bütün (sistem), toplumdan gelen “istekler” ve “destekler”den oluşan “girdi”ler (inputs) ile onların işlenmesi sonucunda ortaya çıkan “çıktılar” (outputs) yoluyla devamlı faaliyet halinde

Easton’a göre meşruiyetin kaynakları:

İdeoloji: Amaçların, değerlerin, inançların desteklenmesi

Yapısal destek: Hukuki, ekonomik, bürokratik ve siyasal yapıların desteklenmesi

Liderin kişisel özellikleri:Lidere/liderlere olan destek sisteme olan desteğe yönelecektir.

D. EASTON SİYASAL SİSTEM ANALİZİ

SİYASAL SİSTEM

DESTEK

TALEPLER

YASALAR

KARARLAR

ÇEVRE (DİĞER TOPLUMSAL, EKONOMİK SİSTEMLER VE ULUSLAR

ARASI SİSTEM

D. EASTON SİYASAL SİSTEM ANALİZİ

Sistem Tıkanması

Taleplerin fazlalığı

Taleplerin içeriği

Taleplerin uzun süreli ve çok boyutlu olması

Uls.arası çevreden gelen taleplerin çatışma yaratması

Negatif çıktı (sistemin karar çıkaramaması aynı zamanda bir girdi oluşturur)

Bu sistemde sonuçta sistem yanıt üretemezse, değişim ve taleplere ayak

uyduramazsa kendini idame edemez ve çöker. Ör: Osmanlı siyasal sistemi- iç

talepler, dış talepler.

Sistemin çöküşünde dış talepler içe göre daha etkilidirler.

D. EASTON SİYASAL SİSTEM ANALİZİ Taleplerin yanı sıra diğer girdi olan ‘destekler’de önemlidir.

Destekler kabaca toplumun siyasal sistemi desteklemesi ve yaşanan problemleri tolereetmesi olarak tanımlanabilir.

Ör: Sistemin çözüm üretememesi durumunda başkaldırmama. Genelde Türk toplumunda başkaldırı kültürü olmadığından bu esasında siyasal sisteme örtülü bir destek olarak değerlendirilebilir.

Fakat bu desteğin arkasında temel olarak sistemin meşru olarak algılanması yatmaktadır.

Easton hükümetlere verilen bu desteğin duygusal ve/veya fayda beklentisiyle verildiğini savunmaktadır.

Duygusal destek, toplumun sistemin iyilik ve güvenilirliğine ilişkin ideolojik veya kültürel bir inanca sahip olmalarından kaynaklanmaktadır.

Fayda beklentisi, bireylerin siyasal sistemden ne kadar faydalandığı veya nemalanacağıyla ilgilidir.

D. EASTON SİYASAL SİSTEM ANALİZİ Türkiye kuruluşundan buya en ciddi değişimi 1945 yılında çok partili sisteme geçişle yaşamıştır. Ondan bu

yana ufak tefek rötuşlarla idare edilmiştir. En kapsamlı değişim 12 Eylül 2010 referandumu olmuştur.

Siyasal sistem içeriden ve dışarıdan gelen taleplerle sık sık tıkanmakta ve krizler yaşamaktadır (seçim sistemi, partiler, anayasa vb. değişim talepleri). Sistem çevreden gelen taleplere karşı yetersiz kalmaktadır.

Diğer taraftan AB talepleri

Taleplerin yoğunluğu ve sistemin tıkanması Entropi riski taşımaktadır.

Baskıların yanı sıra terör olayları, toplumsal olaylar vb. sıra dışı olaylar siyasal sistemde ağırlığı askere doğru kaydırmıştır. MGK ve Gen. Kurmayın ağırlığı artmış. Son zamanlarda sivilleşmeyle azalmış olsa da halen ağılığını korumaktadır.

Toplumsal destek önemli bir avantaj. Kimileri siyasetçileri suçlamaktadır

Kimileri de sistemin değişmesinin bireysel çıkarlarıyla çelişeceğine inanmaktadır.

Yoğun ve yaygın destek ayrımı

D. EASTON SİYASAL SİSTEM ANALİZİVerilen destek savaş, dış politika yenilgileri, ekonomik kriz gibi önemli olaylarda ya

zayıflar ya da yön değiştirir başka yönlere kayar. Sonuç:

Sokak hareketleri artar

Toplumsal muhalefet meclisten çekilir, radikalleşerek yeni alanlara kayabilir

Yöneticilere olan güven azalır

Sistemin meşruluğu sorgulanmaya başlar

Halkta siyasete ilgisizlik başlar

Siyasal tercihler değişir

Demokratik olmayan toplumlarda sistem dağılıp çöker

Demokratik toplumlarda yöneticilerin değiştirilmesi gibi çözümlerle çöküş geciktirilir

fakat kendini değiştiremeyen bu sistem de sonunda tıkanır.

WEBER MEŞRUİYET TİPLERİ

Karizmatik otorite: Yöneticinin istisnai, olağandışı, olağanüstü yetenekler

taşıdığı ve onun kutsal bir kişiliğe sahip bir kahraman olduğu inancına dayanır. Ör:

Onun Tanrı tarafından gönderilmiş, seçilmiş belirli bir misyonu olan kişi.

(Toplumsal algı hatırla!!!)

Genelde önemli tarihsel dönüşüm noktalarında ortaya çıkar

Karizmatik liderin oluşturduğu değişim dalgasının yönetilenleri tatmin etmeye,

heyecanı devamı diri tutmaya ihtiyacı vardır karizmanın devam edebilmesi için.

‘Karizmanın rutinleşmesi’ bu tür yönetim tarzında en önemli risk. Karizmatik otorite

kısa süreli bir otorite tipidir. Zamanla karizmatik yönetim yerini geleneksel yönetime

bırakır

WEBER MEŞRUİYET TİPLERİ

Geleneksel otorite: Atalardan kalma asırlık geleneklerden kaynaklanır.

Karizmatik otorite bir değişimden dönüşümden sonra çıkmışken geleneksel

otorite uzun süren bir durağanlığı anlatır. Ör: Patrimonyal otorite tipi. Bu tip bir

devletin tebaası onun evlatları gibi yeri geldiğinde cezalandırır yeri geldiğinde

ödüllendirir ‘Devlet baba’ yaklaşımı??? Aşiret reisleri, krallar, sultanlar, ağalık

müessesesi vb.

Sınırsız bir otorite değildir. Meşruluğu yitirmemek için liderin örf ve geleneğin

kendine çizdiği sınır içerisinde kalması zorunludur (Şeyh-ül İslam onayı). Ancak

lider zamanla kendisi yeni gelenekler ‘icat edebilir’. Bu yeni icat edilen geleneğin

benimsenmesi de yine otoriteyle donanmış bir yapıyla mümkündür. Aksi takdir de

dirençle karşılaşılabilir.

Gelenek İcadı ve Tanzimat Reformları Osmanlı padişahlarının sahip oldukları güç ve meşruiyet tümüyle geleneksel

yaklaşımdan kaynaklanıyordu. İki yaklaşım ön plana çıkıyordu:

Şer’i kanunlar

Örf: Nizam-ı alemin sağlanması için şeriatın düzenlemediği alanlarda padişahın kanun koyması ama konulan bu kanunların şeriata aykırı olmaması ve bu kanunların İslam Cemaatinin hayrı ve huzuru için olması gerekiyordu.

‘Askeri olmayan hükümdar iktidar olamaz, parası olmayan hükümdarın askeri olamaz, tebaanın huzuru olmadan parası olamaz, adaleti tesis etmeden de tebaanın huzuru olamaz’ Kutadgu Bilik

II. Mahmud’tan itibaren başlayan ıslahat hareketleri ve Sultan Abdülmecid zamanında ilan edilen yenilikler (1839 Tanzimat Fermanı (Gülhane Hattı Hümayunu) padişahın bu örfe dayalı yaptığı düzenlemelere örneklerdir.

WEBER MEŞRUİYET TİPLERİ Yasal-Ussal Otorite: Toplum içerisinde geleneklerin değil aklın ürünü olarak

geliştirilen kanunlardan kaynaklanan meşruiyet. Modern devletin bir zorunluluğu olarak görülen Bürokrasi en önemli örneği.

İktidarı elinde tutan kişinin otoritesi onu kişiliğinden değil herkes için aynı ölçüde geçerli olan ve herkesi bağlayan kanundan kaynaklanmaktadır. İtaat edenler şahsına değil kanun ve yönetmeliklere itaat ediyorlar

Bulunduğu makama liyakati ve ilgili mevzuat gereğince yükselerek gelen bir yöneticinin astlarının gözünde bir otoritesi olacaktır (atamada ve yükselmede Nepotizm önlenmeli ama realite nedir????).

Kendi koyduğu yasalara uymayan yöneticilerinde toplum nezdinde otoritesi yıpranmaya başlayacaktır.

WEBER MEŞRUİYET TİPLERİ

Siyasal düzenin istikrarlı olabilmesi için iktidarın meşru olarak algılanmasına dikkat

çeken Weber’e göre meşru bir iktidar o düzende yaşayanlarca meşru sayılan

düzendir.

Önemli olan o düzende yaşayanların siteme karşı ne hissettikleridir.

Weber, yöneticinin toplumu nasıl idare ettiği ile ilgilenmiyor (Etik boyut) ona göre

toplum istikrarlı oluşu o toplumdaki iktidarın meşruluğunun bir göstergesidir.

Metodolojik yaklaşımdan kaynaklanan bu bakış açısı sonraki düşünürler tarafından

(Ör. Habermas) Weber’in eleştirilmesine yol açmıştır.

WEBER MEŞRUİYET TİPLERİ

Tip İşleyişi Örnek

Geleneksel Gelenek ve

Alışkanlıklar (Yapı)

Monarşi

Karizmatik Lidere kayıtsız

bağlılık (birey)

Devrimci lider

Hukuki Rasyonel Kurallar ve normlar

(Yapı+birey)

Bürokrasi

Tartışma Soruları

1. Siyasal iktidarın meşruluğunun tartışılır olması hangi sonuçları doğurabilir?

2. Siyasal mücadelenin uzlaşma kültürü içinde devam etmesi rekabet eden çıkarların

serbestçe ifade ve temsil edebilmesi açısından hayati öneme sahiptir. Neden?

3- Günümüzde meşru yönetim dendiğinde ne anlıyorsunuz?