L-E~L TAQSIMA - DAWL:

IL-KOTBA TAT~TESTMENT IL-QADIM Ghedna d-datiba. l-ohr-a Ii I-Bibbja

hi galbra ta' tnejn u sebghin ktieib, ma.qsumin £'Zewg Testmenti: it-Test­ment il-Qadim Ii fih hamsa u el1bghim. ktieb, u t-Testment il-Gdid, Ii fib se­bgha u ghoxrin ktieb. II-gra,jda ta' kif saru dawn iz-zewig galbrie>t !~w ghaq­diet ta' Kotba Mqaddisa, hija aktarx minsija, u tiiftix l~ sar fuqha hu xo­ghol mi11-iSibah. Sejrin ghalhekk nig­bru fi £tit klliem, fuq dan, dak Ii ji­dlhrlna 1i hu ta' fejda u hieJg.

,IUewg ghaqdiet ta' kotba, it-Test­ment il~ardim u t-Testment il-Gdid, jinghaillu minn xumn mlhux biss ,gha­lie!X it-taghlim tal-wahda huwa l-wegh­da tal~nrigja tal-Fed'dej u dak ta' l-oh­ra jurina L-hajda u l-hidma: Tieghu; irrnma wkoll imha.bba fii-zmien, gha­liex il-Kotba tat-Testment il-Qadhn kienu kollha miktulbin qrubel i1~migja f'din ild-dinja ta' Sidna Gesu Kri61tu, u dawk tat-Testruent il-Gdid inkitlbu kOlllha wara l-migja ta' Kristu, u wa­ra t-tlugh Tielghu fis-serna, iida mhux aktar tard mi11-mewt ta' l.Appost1i. Barra minn dan, ir-Kotlb"a tat-Test­ment il-Oadtim kienu migbura mil'­Lhud qabel Kristu u dawk tat-Test­ment il-Gdlid kienu migbura mill-'In­sara.

Ghalihekk: huwa wisq xieraq Ii l-ew­weI nithadd'tu ' futq il-Kotlba tat-Test­ni.ent il--Qadim, imlba,g'had' fuq dawk tat-Testment il-Gdid.

n~galbra tal-kotba tal-Ghlaqda l-Qa­dima hadet ilew!g ghamlret, wahda kif ti-nsCLb fil-Bilblbja Lhudija, maghrufa bl-isem ta' Kanon ,tal-PaLestina, u 1-onra kif tinsab fil-Billbja Griega Li­xanldrina, Ii minnha harget ukon il­Vuligata Latina, mrughrufa 'bl-isenn ta'

8

Kanon Lixandrin. Naraw I-ewwel­nett x'gbazla hemm bejn dawn ii­zewrg gabriet.

II-Kanon tal-Pale&tina kien f'ideen il-Lhud tal-Palestina u kien maghmul minn eI1ba' u gboocrin ktieb, jew minn tnejn u ghoxrin, maqsumin fi tliet ga­briet, m~hrufa bl-i&mi jie't 'ta' Ligi, Profeti, u AgjQgra.!fi.

Il-Ligi kien fi'ha l-ewwel hames kot­ba tal-Bilbbj,a, maghrufin b'kotba ta' Mose: il-Genesi, l-Esodu, il-Levirtku, il~Ktieb tan-Numri u d-Dewtoronomau.

D-Profeti, it-tieni ga:bra, kien fiha bmien kotba: eI1ba' fihom i1-grajja tal­Lhud minl1i imien JoiJWesa tmiem i~­zewg salJtniet Lhudin u t-tumfnament, imsejMn il-Profeti l-Qodlna, u dawn huma l-kotba ta' Joirwe, ta' I-I.ruhall­fin, ta' Samwel u tas-Slaten. L-el1ba' , kotba l-ohra hurna dawk tal-Profcii 1-Godda, Iiaija, ' Geremija, Ezekjel u t ~ Tna.x-il Profeta z.gbar. fi ktieb wiehed.

H-tielet gaJbra, l-Agjografi kienet maghmu la mis-Salmi, il-Ktielb ' Goblb, il-Qwiel ta' Salalffiun, .rum-hames kot­ba Zighar: lcGhanja tal-Ghanjiet, Rut, il-Lamentazzjonijet, I-Ekkleztiaste u Ester, u milil-kot'ba ta' Danae!, E'Sd­ra, Nehemia u l-·Paraldpomeni. .

Dawk l~ kienu j!gilbu l-korba tnejn u ghOlXrin, kienu jjghodclu l-ktielb ta' Rut mas-Salmi, b'dahla tan-niseI ta' Da-' vid; u ]-ktieb tal~Lamenta7JZjonijiet,

mal-ktieb tal-Profeta Gerernija. Kif jlgharrafna S. Girolmu, il~ghadd

tnejn u ghoxm hu simboliku; bha] rna ft-aLfalbet tar-Lhud hemm tnejn u ghox­rin ittr-a Ii bihom tista' ssawwar kul! kelma, hekk ukoll il-Kotba Mqaddsa hUiffia tnejn u ghoocrin, Ii fihom issib

l-ghent. koHu. Dawn l~-tnejn u ghox­rin ,ktielb huma ghalihekk I-erba' u ghoxrin xorta wahda.

11-1\.anon Lixandrin fib hamsa u er­bgnm k,tlCib li rna humlex maghzuhn h tl1et gabriet, imma l-ewwel ins~bu

l-L1g1, iJmJcaghad il-ko~ba li nhom graj­J~e[ I.-poplu t'Aha., Pi huma dawn: 11-ktleb ta' Jotwe; ktielb l-Imhallfin u warajh ktle.b Rut; l-eliba' kOl1ba tas­~laten, iHnejn. .tal-Paralipomeni, Es­dra u Neherma, Tobiij,a, Guditta u Es­ter. Dawn il-kollba filhom il-grajja tal­liliudi, u wie.he.d ~~tenna Ii wara l-ktielb ta' .Ester isib iz-iewg kotba tal-Ma,k­ka!bej; imma ghal raguni Ii nithaddtu fuqha 'I qucidlelIIl, dawn il-kotJba jinsa­bu fi-ahhar tat-Testment il-Qadim. Wara dawn il~kotba tal-grajjiet, 2igu I-Jeotba tat-taghlim: Gab, is-Salmi, iI­Qwiel' ta' Salamun, l-Ekklezjaste, il­Ghanja tal-Ghanjiet, ktieb il-Gherf u l-Ekklezjastiku (hames kotba ta' Sa­lamun); imbCllghad il-kollba tal-Profe­ti: Iiaija, GerClIIlija, u l-kotba tieghu taL-Lamentazzjonij'iet, u Baruk, Eze­kjel u Daniel, it-Tnax-il Profeta ighar u z-zewg kotba tal-Makka.bej, Ii jigu fi-ahhar ghax ma jinsa.bux fil-Kanon tal-Palestina.

Dawn il-ha.msa u erbghin ktieh hu­ma t-tnejn u ghoxrin, ~ l-erbgha u ghoxrin ktielb tal-Kanon tal-Palestina, barra sebgha, ill huma Tobija u Gu­ditta, Ktieb il-Gherf u I-Ekklezjastiku, il-ktieb ta' Baruk u i-iewg kotlba tal­Makka.bej; il-ghailiet Ii jinsabu bejn ii-Kanon tal-Paiestina u I-Kanon D­xandrin, ma humiex Ibiss fit-taqsim tal-kotJba, imma hemm ukol1 ghazla ta' importanza k1bira, drik Ii fil-Kanon D­xandrin heffilIIl saba' kotba u xi bic­Ciet mil[-ktieb ta' Danjdel u mill-ktieb ta' Este.I1 lii. rna jinsalbux t'fll-Kanon tal-Palestina. Uhud rnill-Insara zam­mew mal-Kanon tal-Palestina; iida 1-

KnisJa u l-bl6Ca i-klbira tas-Santi Pad .. ri u taJ.-Klttleba ZaJffiffiew maJ.-Kanon Llxandnn. Me!a l-.Prouesta.nti had.iC1nu l-A.anon. [al-l'alestlna, ii-KontIlJu qa­ta l-kustJorll U dcte'hnlX!Xa bnala dam­ma tal-.t'ldl li I-koltba kol.ub.a h jm.sa.­bu nl-Vulgata Lanna ~ taqbel mal­n..anon LlXandrin lluma kolilla ndaqs, isplrati mum AlIa u 'kanolllki.

L1ema minn dawn li-zewg Kanoni hurna Jl-eq,dem? l1..jDicca I-K;oira tal­kntici jallBbU li hu dak jal-l>alestina, Ii nh il-kotba Ii kJienu m~hrufin gew­wa GerusaJ.em; H-Kanon LilXandrin haddan ge'Wwa fib kobba ohra, 4 rna kienux m~hrll'fin fil-Palespna.

lZda hemm fe·hma ohra li lilna togh­gOibna iijed. II-Kanon l-ak1ar qa.dilIIl hUWa da:k. ta' Lixandra Ii I-ewwel kien ma>ghruf u meqjum ukorl fi)-Palestina. imma mbaghad minhaJbiba xi raguni­jiet Ii xejn ma ghand!hom x 'jaqsmu ma' l-Ispirazz.:lOni Divina, dan il-Ka­non ben 'imqassar u minnu haret, il­Kanon tal-Paiestlna. Hlja haga cara Ii I-Kanon tal-Palestina. huwa rrangat hafna, imma l-Lixandrin huwa aktar naturali, ghal hekk huwa qabel dak tal-Palestina.

I1-Kanon tal-Pa1estina m~bni fuq er­ba' kriterji: biex ktieb ikun ispirat u kanoniku, meMieg li (a) ikun miktub qabel Esdra, (b) gewwa I-Palestina, (3) bil-lsien Lhudi, u (4) ikun jaq'bel ghal koliox mal-Liga. Dawk il-kotba jew bicciet ,ta' kotba Ii rna kienux rniJqu­gha fil-Kanon tal-Palestina, huma neq­sin minn xi wiehed minn dawn l-er­ba' kriterj.i.

Hija haga cara Ii Alia jdsta' jneb­bah ktieb qabel jew wara Esdra. Fil­Pa!.estina, fi-Art Imqaddsa jew barra, fi l-BCllbiJonja jew fi-Egittu; bil-lsiien illUdi j,ew bi lsi en iehor. U billi AHa huwa s-Sewwa u I-Verita, dak kol1u Ii jogb@bu jispira, huwa koliu veru;

u gha1he.kk kull ktleb II gej minn Alia ja.q)bel rnal-Llgi u rna' dak kollu Ii hu gej' minn Alla. Mnn dawn naraw Ii l-eI1ba' kriterJa. l.i. fU'q;horn rnibni I-Ka­non tal-Pale~t!na. rna kienux ghajr qlajjiej tal-Fariielj u gbalhekk rna hu­rna. ta.' I-ebda siwi; meta I-Kanon hu l-gCllbra. n<liturali ta' kotba li kienu rninn ciejj,em rnCligbrufm bhala spirati rninn AUa u kanoniki.

Iilda. jjsta' wiebed jistaqsi; fuq lie­rna kriterji rnibni I-Kanon Lixandrin? Hu,wa magbruf Ii barra miil-kotba Ii jinsalbu fIL-Kanon Lixandrin kien hemm ob.rajn, bhal rna. rhuma j-Tielet u r-Raba' Ktieb ja' Esdra, it-Tielet u r-Raba' Ktieb tal-Makkabej, is-Salmi ta' Salamun, li nsibU'hom ukoll iro­balltin rnal-Kotba Mqadtlsa, imma Ii rna humiex Kotba Miqaddsa.

Ghat diin il-rnistoqsija rna hemmx tw~gi'ba cara. Il-ghorrref ak,tarx jab­sbu li 1-Kanon L~xandrin rnibn,i fug it-Trad:izzjoni tal-Lhua; ida rna ghan­dniex ninsew li fost iI-Lhud rna kienx hemm tradizzjonii di'Vina, bhal rna nsiJbu fil-Knisja Kattolika, Ii Alla iej­:.en biJ-kariiillla ta' l-LnfaWbiltit u li gbalhekk rna tistax ti~balja fi 1l,wejjeg tal-Fidi u tal-morali.

Ghallhekk obrajn jabSlbu, u jidhrilna Ii I-fehana ta,gbhorn hija wisq ahjar minn dik Ii ghadna kemm in sernm u ,

Ii AHa lcien jinqeda bil-Profeti sabiex imex,xi lil-:Ghud fit-triq tas-Sewwa. Il­Profeta jfisser 'bniedem 1i jitkellielln minftok Alia. Ghalhekk il-kliem tal­Profeta huwa I-kliern l' AHa. Meta 1-Profeta kien jitkellem il-kl1em tieghu, ILen ikun rnilqugh bhala kliem Alla; u meta I-Profeta rna kienx jinqcda bil­kelma, imma bil-kitba, jl-ktieb tieghu kien ikun maghruf Ibbala ktieb fAlla, ispirat u kanoniku.

Xi badd jista' jghid; IllIlma ahna rna nafux min kitejb kuil wiehed rntil1-kotba tal-Ghaqda l-Qadirna; rnela rna niSitghux nafu jekk hux isp;rat u ka­noniku!

Ghal din id-diffikulta nwiegbu Ii ghad Ii l-lum ma nafux min kiteb kull w.iehed mill-Kotba tal-Ghaqda I-Qadi­ma, ma ,ghandniex nahsbu Ii dawn il­koUba waqghu mis-sema. Xi hado ki- . bbhorn, u m~n :kitiibhollIl kien magh­rur{ min-nics ta' ilffiienu. Gara Ii wara Ii dawn il-kotba k;.e nu rna.ghrufa blha­la Slpirati, I-is-em ta' min kitibhom in­tesa. Imma b'daqshekk il-kotba ba­qghu Ij kicnu, ~pirati u kanoniki.

JicLhrilna Ii milli ghedna wiehed jis­ta' jifhem kif saret il-Biibb:a tal-Ghaq­da I-Qadima. Darlb'ohra nithadditu fuq dik tal-Gbaqda I-Gdida.

P. SERAFIN M. ZARB, O.P.

IL ~ MTIN FIL ~ BIBBJA R-htin, jew kif ighidulu bilt-Taljan,

circoncisione, hiija d,rawwa Ii ~enet im;<errda fost wisq gnus fit-qedem, bhal rna hija wkoJl dai-zmien. Sdba' mitt sena q<lJbel rna trwided Kristu, il­Profeta Geremija kiteb dal-kliern ; "Ara Ii ghad jasal imien (ighid il-Mu­lej) Ii jsir il-haqq rninn dawk Iii hurna /'?1ahtunin biss til-laham; il-~Iasrijin u

l-Lhudjn; l-Adomin u Beni-Ghamman; il~Mo-AJbin u l-Gharalb" (Geremija, IX 25-26).

F~l-Masar, ji'gifieri I-Egittu, i1-htin kien imhares sa minn zmien l-Imperu I-Qa,dim. Jc,kk rna kienx jinhaten kull hadd, k;esu jinhatnu l-k,barat ta' ilik I-art: jigifieri lKJ.,assisin u I-ghonja. Kif i,ghid Herodotus (II, I04), il-Mas-