11. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKiNLiKLERi

MiRAS Kültürel Mirasın

Araştırılmasına

Destek Derneği

Uluslararası

Saraybosna Üniversitesi

Selçuk Üniversitesi Türk El Sanatları Araştırma ve

Uygulama Merkezi

"Doç. Dr. Tahsin PARLAK Armağanı"

il. ULUSLARARASI TÜRK SANATLARI, TARiHİ ve FOLKLORU

KONGRESİ/ SANAT ETKİNLİKLERi

11. INTERNATIONAL TURKIC ARTS, HISTORY and FOLKS CONGRESS/ART ACTIVITY

Editörler: Osman KUNDURACl-Ahmet AYTAÇ

05/10.04.2014-BOSNA

11. ULUSLARARASI TÜRK SANATLARI, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi

GRAVÜRLERDE SELÇUK İSA BEY CAMİi

GiRiŞ Eylem GÜZEL0

Yolculuk gözlemleri ve izlenimlerinin yansıtıldığı seyahatnameler, kitle iletişim araçlarının henüz yaygınlaşmadığı dönemlerde farklı kültürdeki toplumların birbirlerini tanıması için önemli tarihi kaynaklardır1 . Güçlü bir ulustan olup, .meraklarını gidermek için uzak topraklarda seyahat eden bir gezgine pek çok uygarlıkta rastlamak mümkündür. Bu yüzden seyahat etme tutkusu dönem dönem hem Doğu'da hem de Batı'da kendini gösterir2. Tarih boyunca Avrupa'dan Doğu'ya özelde de Osmanlı lmparatorluğu'na birçok seyyah gelmiştir3. Bu geziler sırasında gördükleri yerleri, bazen gezginin kendisi bazense yanlarında getirdikleri sanatçıların gravür olarak yansıttıkları görülmektedir4. Osmanlı İmparatorluğu ile ilgili olarak, Türk sanatı, mimarisi, şehir hayatı, gelenek görenekleri, folkloru, etnografyası , coğrafyası, tarihi gibi alanlarda bilgiler içeren seyahatnameleri süsleyen gravürler, belgeleyici ve sanatsal tavırlarıyla çok önemli bir grup oluşturmaktadır5.

16. ve 17. yüzyı llarda diplomat ve tüccarlarla Osmanlı topraklarına gelen sanatçı ve bilim adamlarının sayısı yüzyıllar içinde giderek artmış, önceleri lstanbul odaklı olan bu geziler kısa bir süre sonra İzmir ve Batı Anadolu ve giderek imparatorluğun dört yöndeki sınırlarına kadar belli başlı merkezler gravür ve seyahatnamelere konu olmuştur6. Batı Anadolu seyahatine çıkan gezginlerin mimari unsurları büyük bir merakla ele aldıkları görülmektedir. Özellikle lslam Mimarisinin en önemli yapısı olan camiler üzerinde duran gezginlerin lzmir'in Selçuk ilçesinde yer alan Selçuk İsa Bey Camii'ni seyahatname ve gravürlere konu ettikleri görülmektedir.

1.Selçuk lsa Bey Camii 1.1.Yapı Hakkında Kısa Bilgi: Selçuk lsa Bey Camii, Aydınoğlu Beyliği'nin bir dönem merkezi olarak

kullanılan Selçuk (Ayasuluk)'ta, 1375 yılında Aydınoğlu İsa Bey tarafından

• Yrd. Doç. Dr. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü Van­eyl2@hotmail.com 1 Necla Arslan, Gravür ve Seyahatnamelerde lstanbul, (18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl), lstanbul, 1992, 22. 2 Rana Kabbani, Avrupa'nın Doğu imajı, (Çev. Serpil Tuncer), lstanbul, 1993, 1. ;Houari Touati, Ortaçağda lslam ve Seyahat Bir Alim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi, (Çev. Ali Berktay), İstanbul, 2004, 10. 3 Bernard Lewis, "Doğuya Giden Bazı lngil iz Seyyahları'', (Çev. Esim Erdim - Salih Özbaran), Tarih inceleme/eri Dergisi, C. il., İzmir, 1984, 245. 4 Necla Arslan, "Gravürlerin 19. Yüzyılda lstanbul'un Kültür ve Sanat Ortamındaki Yeri" , 19. Yüzyıl lstanbu/'unda Sanat Ortamı, Habitat //'ye Hazırlık Sempozyumu, (14-15 Mart 1996), lstanbul, 1996, 63; a.y .. Gravür ve Seyahatnamelerde Anıtsal Yapılarıyla lstanbul (18. Yüzyıl Sonu ve 19. YüzyıQ, (Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Batı Sanatı ve Çağdaş Sanat Programı , Yayınlanmamış Doktora Tezi), lstanbul, 1992, 19. 5 Seyfi Başkan, 'XVlll. Ve X IX. Yüzyıl Avrupa Sanatında "Osmanlı" "Turquerie" ve "Oryantalizm", Osmanlı, C. XI., Ankara, 1999, 455. 6 Mustafa Sevim (Yay. Haz), Gravürlerle Türkiye, Anadolu, C. 1-11, Ankara, 2002; Minyatür ve Gravürlerle Osmanlı imparatorluğu, 13.

91

il. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHİ ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKİNLİKLERi

yaptırılmıştır. Tarihi Selçuk (Ayasuluk) Kalesi'nin güneybatı yamacında bulunan Selçuk lsa Bey Camii'nin mimarı Ali ibn ed- Dımışki'dir. Ait oldukları çağların simgesi olan Artemis Tapınağı'nın kuzeyinde, St. Jean Kilisesi'nin doğusunda kalan yapı, konum itibariyle şehre hakim bir noktada yükselmektedir. Mihrap ekseninde iki kubbeli ve enine çift sahınlı olan cami, Beylikler Devri mimarisinde transept uygulamasının ilk anıtsal örneğidir. Ortada sekizgen havuz ve etrafında revaklı bir avlu bulunmaktadır. Günümüzde revaklar yok olmuş, yalnızca avluyu çeviren sütunlar kalmıştır7•

1.2. Gravürlerde Selçuk isa Bey Camii Ege Bölgesi'nde seyahat eden gezginlerin üzerinde en fazla durdukları

cami, Selçuk İsa Bey'dir. Yapı hem Efes'le ilgili panoramalarda uzaktan resmedilmiş hem de yakın görüntülere konu olmuştur. Gezginlerin çoğunlukla hayranlık ifadeleri ile bahsettikleri yapıyla ilgili anlatım ve gravürlerde, yapının 17. yüzyılda iyi durumda olduğu, yüzyılın sonlarına doğru ise kısmen tahrip edildiği anlaşılmaktadır. 'Bu tahribatın 18. ve 19. yüzyıllarda giderek arttığı görülmektedir.

Anlatımlarda Ayasuluk Camii veya Sultan Selim Camii adıyla geçen yapının panoramik görüntüleri arasında, 17. yüzyıl seyyahlarından Cornelis de Bruyn'un çalışmaları önemlidir8. Sanatçının Efes'i genel olarak yansıttığı gravürlerinde (Resim: 1), cami tek minareli olarak gösterilmiştir. Selçuk İsa Bey Camii'nin doğu ve bat ı girişlerinin üzerine birer minare yerleştirilmişse de, günümüzde, tıpkı gravürdeki gibi yalnızca batı minaresi ayaktadır. İnce uzun tek şerefeli minarenin, şerefeden sonraki kısmı yıkılmış durumdadır (Resim: 2).

Yapı ile ilgili anlatım ve gravürlerin 19. yüzyılda artış gösterdiği

görülmektedir. 19. yüzyı lda Ayasuluk'u ziyaret eden, V. Hellwald ve L.C. Beck adlı gezginler, mükemmel bir yapı olarak değerlendirdikleri Sultan Selim Camii'nin "Müslüman olmuş bu kentin temel mabedi olduğunu" düşünmektedirler9• Diğer bir 19. yüzyıl gezgini J.J.F. Poujoulat'nın Efes ile ilgili gözlemlerinde de Selçuk İsa Bey önemli bir yer tutmaktadır. Gezgin, yapının abidevi yapısıyla etkileyici bir Müslüman mimarisine sahip olduğunu belirtmektedir10

.

Selçuk İsa Bey Cami ile ilgili en geniş bilgiyi Charles Texier'in anlatımlarında bulmak mümkündür. Gezginin bu anlatımları bir gravür ile renklendirdiği eserinde, caminin plan ve süsleme özelliklerine değinilmiştir11 . Texier'in lzmir-Selçuk-Efes adlı Selçuk İsa Bey Camii'ni resimlediği gravüründe, yapı güneydoğu köşesinden gösterilmiş; mihrap önü kubbesi ile yan sahınlar

7 Yapı hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Oktay Aslanapa, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyılj, Ankara, 1977, 41-42; Gönül Öney, Beylikler Devri Sanatı, XIV- XV. Yüzyıl (1300-1453), Ankara, 1989, 12-13; Selda Kalfazade Ertuğrul, Anadolu'da Aydınoğul/arı Dönemi Mimarisi, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1995, 101-1 36. 8 Cornelis de Bruyn, Reizen van Cornelis de Bruyn, Delft, 1698, Lev. 14, Lev. 15. 9 Fr. V. Hellwald-L.C. Beck, Die heutige Turkei. Bilder und Schilderungen aus ailen Theilen des Osmanischen Reiches in Europa, C. il, Leipzig und Berlin, 1882, 69. 10 J.F. Michaud - J.J.F. Poujoulat, izmir'den lstanbu/'a Batı Anadolu 1830, (Çev. Nedim Demirtaş), İstanbul, 2007, 102. 11 Charles Texier, Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, C. il., (Çev. Ali Suat), Ankara, 2002, 152-154.

92

11. ULUSLARARASI TÜRK SANATLARll, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLİKLERi

vurgulanmıştır12• Caminin kemer ve sütun ilişkisi ile strüktürünün genel karakterini belirtmek için, ressam bu noktayı özellikle seçmiş gibidir. Özellikle kırmızı granitten yapılmış korint tarzındaki devşirme başlıkl ı sütunları vurgulanmı ştır. Bu uygulama, sanatçının, yapıdaki devşirme malzemelere dikkat çekmek istediğini

göstermektedir. Gravürde görüldüğü üzere yıkık vaziyette olan caminin örtü sistemi Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır13. Yıkık durumdaki sahınların

. üzerleri de onarım lar sırasında çift eğiml i , sivri dik çatılarla örtülmüştür Yapı bu haliyle Bruyn'un Efes gravürlerinde gördüğümüz haline benzemektedir (Resim: 1-2). Ancak tüm bu benzerliğe rağmen örtü sisteminin orijinal olmadığ ı bilinmektedir. Nitekim yüksek çat ı lar kubbeleri tam kasnak kısmından kesmekte ve burada bulunan pencereleri de kapatmaktadır. Bunun sonucunda muhtemelen yapının orijinal örtü sistemi düz çatıydı 14

•

19. yüzyılda Selçuk İsa Bey Camii'ni resimleyen diğer bir gezgin Edward Falkaner'dir. Sanatçının, caminin dış cephesi ile iç mekanını yansıttığı eserleri bulunmaktadı r. Bu gravürler, yapının 19. yüzyıldaki durumunu yansıtması açısından önemlidir. Aynı zamanda gerçeğe uygun biçimde yapıldığı anlaşılan bu çalışmalar, günümüze ulaşamayan bazı kısımlar hakkında da bilgi sahibi olduğumuz yegane kaynaklardır. Sanatçı yapının her üç kap ıs ı nın da gravürlerini ayrıntılı bir biçimde yapmıştır. Caminin batı cephesindeki girişinin konu edildiği

gravürde, yüksek partal ve mermer kaplamal ı pencereler özellikle vurgulanmıştı r (Resim: 3)15

. Batı cephesindeki pencereler ve taç kapı üzerinde renkli ve zengin taş süsleme, kama taşı ve düğümlü geçme örnekleri, mermere işlenmiş ayet ve hadis metinleri gerçekçi ve özenli bir anlayışla ele alınmıştır. Öyle ki günümüzdeki portalin üst kısmı orijinal değildir (Resim: 4). 19. yüzyılda tamamı yıkık olan bu kısım daha sonradan Falkaner'in gravürü temel alınarak Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından aslına uygun şekilde restore edilmiştir. Gravürle bugünkü durum kıyaslandığında düğümlü geçme kuşağının başarı ile uygulandığı , ancak bunun üst kısmında yer alan kitabelik kısmının boş mermer levha olarak bırakıld ı ğı görülür. Ayrıca gravürde yapıyı taçlandıran palmet biçimli iri mazgallar günümüzde bulunmamaktadı r. Dikkati çekem farklılıklardan biri de portşlin sağında görülen ve çeşme olduğu anlaşılan derin nişin günümüzde dükkan olarak kullanılmasıdır16.

Falkaner'e ait diğer bir gravürde, caminin harim kısmı geniş bir açıdan ele alınmıştı r (Resim: 5)17

. Gravürde insanların ibadet anı resmedilmiştir. Ancak ibadet sırasında bir bütünlüğün olmadığ ı görülmektedir; müminlerin bazıl arı secde halindeyken bazıları ayakta durmaktadırlar. Gezgin, burada, dini bir atmosfer içinde, daha çok mihrap ve minberi vurgulamayı amaçlamıştır. Gravür orijinal mihrap ve minberi yansıtması açısından önemlidir. Yapının kervansaray olarak kullanıldığı dönemde mihrab ı n bulunduğu yerden kapı açılarak duvar ve mihrab yıkılmıştır. Mihrap tacı, lzmir Kestanepazarı Camii'nin mihrabını süslemektedir. 1988 yıl ında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından aslına uygun bir biçimde restore edilmiştir. Tümüyle yeni malzemenin kul lanı l dığı çalışmada sadece üst kısımdaki

12 Charles Texier, Asie Mineure, Paris, 1882, Lev. 53. 13 Bu çalışmalar Vakıflar Genel Müdürlüğü Tarafından 1974-75 yılı başlanan restorasyon r,erçevesinde yapılm ıştır.

4 Kalfazade Ertuğrul, a.g.f., 122. 15 Edward Falkaner, Ephesus and The Temple of Diana, London, 1862, Lev. 152. 16 Ayrıntılı bilgi için bkz. Kalfazade Ertuğrul, a.g.t., 110-111. 17 Falkaner,a.g.e., Lev. 154.

93

il. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLiKLERi

kitabenin İzmir Agora'da bulunan parçaları getirtilerek yerine konmuştur18 • Günümüzdeki mihrap Falkaner'in gravüründeki ile aynıdır (Resim: 6). iki sıra, mukarnaslı bir bordürle çerçeveli, yanlardan ikişer sütunceyle sınırlandırılmış üç kenarl ı hücreye sahip mihrap üzerinde, yer yer iki renkli mermer uygulaması görülmektedir. Kavsara kuşatma kemerinin üzerinde iki renkli bir geçme kompozisyonu yer almaktadır. Bunun üstünde ise kitabelik bulunmaktadır19• Gravür bugün bulunmayan minberi yansıtması açıs ından da önemlidir2°. Caminin günümüze ulaşamayan minberini Falkaner, gravürde yerlere saçılan mermer parçalarından yararlanıp bir rekonstrüksiyon çalışması yaparak ayakta göstermişti r. Gezgin, minberden, zengin geometrik arabesk desenlerle kaplı ve boşlukların mozaiklerle doldurulduğu şahane bir eser olarak bahsetmektedir. Ancak minberin bütün parçalarının kırılmış bir halde yerde olduğunu da eklemektedir21

. Gravürde görülen geometrik desenli minber yerine günümüzde sonradan eklenmiş ahşap bir minber bulunmaktadır.

SONUÇ Batı Anadolu seyahatine çıkan gezginlerin en fazla üzerinde durdukları

yapılardan biri Selçuk İsa Bey Camii'dir. Abidevi yapı bir taraftan gösterişli süslemesi bir yandan da kullanılan devşirme malzemeden kaynaklı olarak gezginlerin yazılarında oldukça fazla yer bulmuştur. Çoğunlukla hayranlıkla bahsedilen yapının 17. yüzyıldan 19 .yüzyıla değin geçirmiş olduğu aşamaları bu metin ve gravürlerde görmek mümkündür. Yapı üzerinde gerçekleşen tahribatı belgeleyen gravürler aynı zamanda yapı üzerinde yapılmış olan restorasyon çalışmalarında da kullanı lan en önemli kaynaklar olmuşlardır. Özellikle gezgin Falkaner'e ait çalışmalar bu konuda yap ı için önemli veriler sunmaktadır. Günümüzde orijinal olmayan ahşap minber de yine gravürlerde belgelenmiştir.

KAYNAKÇA ARSLAN, Necla., Gravür ve Seyahatnamelerde lstanbul, (18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl), İstanbul, 1992. ------------ "Gravürlerin 19. Yüzyılda istanbul'un Kültür ve Sanat Ortamındaki Yeri", 19. Yüzyıl istanbul'unda Sanat Ortamı, Habitat //'ye Hazırlık Sempozyumu, (14-15 Mart 1996), İstanbu l , 1996, 63-73. ----------- (SEViN) Gravür ve Seyahatnamelerde Anıtsal Yapılarıyla lstanbul (18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl), (Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Arkeôloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı , Batı Sanatı ve Çağdaş Sanat Programı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul, 1992

18 Kalfazade Ertuğrul , a.g.t., 126; Eren Bali Gürsoy, Bir Aydınoğlu Beyliği Anıtı Selçuk İsa Bey Camisi Mimari Özellikleri, Restıtüsyon ve Koruma Sorunları (Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı Restorasyon Programı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2004, 27. 19 Yapının mihrabı için ayrıca bkz. Mehmet Top, Erken Dönem Osmanfl Mihrabları (XIV-XV. Yüzyıl), (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dal ı Yayınlanmamış Doktora Tezi) Van, 1997, 31. 20 Yapının minberi için ayrıca bkz. Ali Haydar Bayat, "İsa Bey Camii Minberi [1375]", Birinci Uluslararası Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu, (4 -6 Eylül 1997), İzmir, 1997, 275-278. 21 Falkaner, a.g.e., 153.

94

il. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARiHi ve FOLKLORU KONGRESi/SANAT ETKiNLİKLERi

ASLANAPA, Oktay, Yüzyıllar Boyunca Türk Sanatı (14. Yüzyıl), Ankara, 1977. BAŞKAN, Seyfi "XVlll. Ve XIX. Yüzyıl Avrupa Sanatında "Osmanlı" "Turquerie" ve "Oryantalizm", Osmanlı, C. XI., Ankara, 1999, 454-467. BAYAT Ali Haydar, "İsa Bey Camii Minberi [1375)", Birinci Uluslararası Geçmişten Günümüze Selçuk Sempozyumu, (4 -6 Eylül 1997), İzmir, 1997, 275- 281. BRUYN, Cornelis de Reizen van Cornelis de Bruyn, Delft, 1698. FALKANER, Edward Ephesus and The Temple of Diana, Landon 'GüRSOY, Eren Bali Bir Aydınoğlu Beyliği Amtı Selçuk /sa Bey Camisi Mimari ôzellik/eri, Restitüsyon ve Koruma Sorunları (Yıldız Teknik Üniversitesi F'en Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dal ı Restorasyon Programı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), lstanbul, 2004, 27. HELLWALD Fr. V.- BECK L.C., Die heutige Turkei. Bilder und Schilderungen aus al/en Theilen des Osmanischen Reiches in Europa, C. il , Leipzig und Bertin, 1882, 69. KABBANİ, Rana Avrupa'nın Doğu imajı, (Çev. Serpil Tuncer), lstanbul, 1993. KALFAZADE ERTUGRUL, Selda Anadolu'da Aydınoğulları Dönemi Mimarisi, (lstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), lstanbul, 1995. LEWIS Bernard, "Doğuya Giden Bazı lngiliz Seyyahları", (Çev. Esim Erdim - Salih ôzbaran), Tarih incelemeleri Dergisi, C. il. , lzmir, 1984, 245-264. MICHAUD J.F. - POUJOULAT J.J.F., İzmir'den istanbul'a Batı Anadolu 1830, (Çev. Nedim Demirtaş), lstanbul, 2007. Minyatür ve Gravürlerle Osmanlı imparatorluğu, İstanbul , 1998. ÖNEY, Gönül Beylikler Devri Sanatı, XIV- XV. Yüzyıl (1300-1453) , Ankara, 1989. SEViM, Mustafa (Yay. Haz), Gravürlerle Türkiye, Anadolu, C. 1-11, Ankara, 2002 TOP, Mehmet Erken Dönem Osmanlı Mihrabları (XIV-XV. Yüzy!I), (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji ve Sanat Tarihi Anabilim Dalı Sanat Tarihi Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi) Van, 1997, 41 TOUATI, Houari Ortaçağda /slam ve Seyahat Bir Alim Uğraşının Tarihi ve Antropolojisi, (Çev. Ali Berktay), lstanbul, 2004, TEXIER, Charles. Asie Mineure, Paris, 1882 --------- Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi, C. 1-11-111., (Çev. Ali Suat), Ankara, 2002.

Resim: 1. Bruyn, lzmir- Selçuk- Efes Resim: 2. Efes, Genel Görünüm

95

il. ULUSLARARASI TÜRK SANATLAR!, TARİHİ ve FOLKLORU KONGRESİ/SANAT ETKiNLiKLERi

. .w"';

\1\ -

Resim: 5. Falkaner, Efes- Ayasuluk Camii

96