lssa li Hemp qed jerga' jaqleb tajjeb li nerggflu nibdew nistokkjaw il-bird table bl-ikel gflall-flbieb tagflna 1-gnasafar li jzuru 1-gonna tagFma.

Tkun idea tal-genn kieku tagflmlu 1-istess fl-iskola tagflkom,

specjalment jekk gflandkom gardina. Kieku kull skola jkollha bird table, ara kemm 1-gflasafar isibu iktar x'jieklu!

lssa li waslu 1-pitirrossi, dawn zgur li jzuru r­"ristorant" li tkunu ppreparajtulhom! U barra pitirrossi jistgflu jini:lulkom ukoll il-kudirross iswed, il-bufula sewda, 1-gnasafar tal-bejt (ovvjament) u torsi anke xi sturnell.

Bilflaqq, attenti li ma tqeghdux il-bird table x'imkien fejn tista' taqbez fuqha xi qattusa, gflax flok ristorant tkunu gflamiltu nassa!

Cawnbieb!

x~gna11~na·! editorjal anbarijiet

Flok il-begg tal-Kiabb li konna nibagfltu, minn dax-xahar membri godda u anke dawk li jgeddu 1-mizata qed nibagfltulkom TESSERA (mem­bership card) bil-kulur fejn tistgnu anke twaflnlu ritratt tagflkom u tiffirmaw il-wegflda tai-Kiabb!

MISSION IMPOSSIBlE

11-l'luttaf u 1-l'lawwief hum a gflasafar li jflobbu joqogfldu fi gruppi specjalment meta jkunu qegfldin ipassu. Minn Maltajgfladdu eluf kbar minnhom fir-rebbiegfla u fil-narifa. Temmnu li hawn kaccaturi li jisparaw tuqhom biex jipprattikaw il-mira?!

Sakemm mhux specifikat mod ieflor, 1-isem Bird life f'dal-magazin jirreferi gflal Bird life Malta. Materjal mill-magazin jista' jigi kkupjat sakemm mhux ghal skopijiet kummercjali, sakemm jissemma' 1-isem 11-Huttafa u sakemm tintbaghat liii-Birdlife kopja tal-materjal fejn gie kkupjat. Publikazzjoni: Birdlife Malta Disinn u produzzjoni: Victor Falzon Faccata ta' quddiem: fluttaf u flawwief tax-xtut- ritrati ta' Ray Galea Qoxra ta' war a: Ghal46 fil-gimgna! Stampat: Poulton's Print Shop, Sep 2003

/1-Huttafa 58 • Settembru - Ottubru 2003

Dis-sena ddecidejt u

nbejjet Malta!

ill 1!111

JJ t fur 1!111

I ' Ill!

An bar tajba! Gnal!-ewwel darba bejtet f'Malta 1-gamiema tal-kullar (collared dove Streptopelia decaocto). Sa ftit snin ilu dan 1-gnasfur kien rarissmu f'pajjizna. lmma specjalment dis-sena 1-berdwocers tal-Bird life rawha kemm-il darba, u ssuspettaw li tipprova tbejjet. F!-annar, senibna berdwocer Ray Galea ra bejta b'gf1ajnejh. Hawn hi 1-istorja tiegnu:

17 Awwissu 2003 "11-bieran cempilli xi nadd u qalli li fil-gnien tiegnu qed

ibejtulu par tudun. Meta spjegali 1-gnajta tagh hom indunajt li kienu gamiem tal-kullar, u ddecidejt li mmur s'gnandu malajr malajr. Meta wasalna til-post dalgnodu kmieni smajna 1-gnajta ta' dan 1-gnasfur gejja mill-gnien ta' din il­persuna, u wara ftit rajna tnejn minnhom jigru wara xulxin ... ftit wara jien ilmant bejta go sigra kbira taz-znuber, li minnha rajt jittawlu zewg frien ta' xi gimagntejn. Din hija 1-ewwel darba li 1-gamiema tal-ku!!ar instabet tbejjet f'Malta!"

Lulju zgur li mhux 1-ahjar i:mien ghall­berdwocing. Fl-ewwell1mistax tax-xahar dehret varjeta passabbli ta' ghasafar ta!-p!ajja. L-aktar frekwenti kienu s-swejda u 1-pespus tal=bahar. Dehru wkoll xi ftit pluverotti, cewcew u beggazzini tcu"~rokka. fras=servjent qatta' xi zmien jistrien fis-Salini, u minn fuq ls-Simar darba minnhom gnadda gurlln. Fuq il-banar qtajjiet ta' cief (1-akbar qatgna b'iktar minn 400) intlemhu kuljum. Kellna wkoll rekords ta' 3 gamimiet, kuluvert u huttafa.

Wara 1-15 Lulju 1-varjeta ziedet bil-mod il-mod. Bdew jidhru 1-ewwel daqquq taHoppu, irsieset gnz1 u taNegina. lz-zanzare!l taHikki bejjet fii-Buskett, fejnkien hemm ukoll xi erba' pitirrossi u xi ghasafar ta' 1-ghana. !1-gamiema

dehret 5 darbiet fl-inhawi ta' 1-Gnadira.

karta

. aWWISSU

gallina tal-banar

F'Awwissu bdew jidhru iktar gnasafar. Fost 1-gnasafar tal-p!ajja jispikkaw qtajjiet sbieh ta' ga!lin tal-bahar. Fil-kampanja zdied id-daqquq tat­toppu, il-kaccamendul u xi buful bflall-vjo!in pastard filwaqt li r-rundun baqa' jidher fi qtajjiet kbar. Fii-Buskett bejjet par sponsun. Mal-kosta deher ic-cirlew iswed u kultant anke xi kangi ta' Filfla u gawwi geddumu rqiq.

Sa nofs ix-xahar, iHajr tal-priza kien ghadu skars term u dehru biss xi bisien taHegina, astun iswed u ftit bghadan homor. lmma wara Santa · Marija t-tajr tal-priza jirranka gnax zdied il­baghdan an mar u tfacca wkolll-ewwel kuccard u arpi fuq ii-Buskett. Sbien ferm kienu 1-qtajja' in-nahal, bl-akbar qatgna tgnodd iktar minn 120 gflasfur. L-akbar sorpriza tax-xahar kienet il-bejta tal-gamiema tai-kullar.

riCiklata

X'gfiandhom 1-istess

1-lrlanda u 1- frika t'lsfel?

L-lslanda ddecidiet li tikser il-ftehim li kien sar 1989 biex ma jsirx sajd ghall-balieni, u minn dis-sena se tibda taqbad 38 minke whales fis-sena. L-iskuza hija tas-soltu: biex taparsi jistudjaw il­ba!ieni. Qalu jridu jaraw kemm il-baliena tiekol hut! lnsomma 1-istess hmerijiet li jghidu 1-Gappunizi. Qisux xi nadd se jemminhom! Pajjizi ohrajn li jikkaccjaw il-balieni hum?-1-Gappun u n-Norvegja.

~ $20,000! qatel kondor Kaccatur minn

kalifomjan (Californian nnno/nccalifornianus).

l""~~~-~~~~~-~'1!11!!" huwa wiehed mil!-iktar gnasafar -,; baqa' 80. Bis-sahha '"''"''"'"'''"'

karta riCikla1a

lz-zizka huma fost 1-iktar gnasafar familjari mai-berdwocers Maltin. gnasafar pjuttost mansi u jnobbu joqogndu fil-miftuh. Kollha ghandhom denb twillijnobbu jcaqalqurl 'I isfel u 'I fuq, u kollha jimxu (mhux jaqbzu) ma' 1-art. Gnandhom ukoll tisfiriet li jispikkaw sew, u gnalhekk wiened malajr jitgnal!em jagnrafhom u jgawdihom. F'Malta naraw tliet speci ta' zizka ...

lz-zaka!< abjaa (pied wagtail Motacilla huwa 1-iktar wiened li naraw spiss. Dan eluf ta' zizka bojod kull sena jqattgnu x-xitwa magnna. Jaslu 1-iktar f'Ottubru u Novembru, u jitilqu fil-bidu ta' Marzu. Dan 1-gnasfur huwa griz minn fuq u abjad minn fi Frar u Marzu jisbien u spiss jidher b'nannieqa sewda tuta u maskla bajda u sewda. L-gnajta tiegnu tixbah zi-zikk! u tinstema' spiss specjalment meta jkun qed itir.

lz-zakak abjad ifwbb postijiet miftunin bf1al gnelieqi u xagnri fejn joqgnod jimxi u jfittex 1-ikel. 11-btieni ta' 1-iskejjel ukoll huma post favorit tiegnul Kull filgnaxija fix-xitwa, eluf zizka minn nafna nnawi ta' Malta jingabru 1-Belt Valletta biex jorqdu fis-sigar li hemm quddiem ii-Qorti. !1-Birdlife sena torganizza roost count taz-zizka, fejn il­berdwocers jitqassmu madwar i!-Belt u jgnoddu z-zizka li gnall-irqad. Gie!i gnoddejna

karta

5 -I

Dan huwa mir-razza ta' rashom sewda. Dawn is-sofor hawn min isejflilhom obrox!

Motacilla flava) ma immajpassi fir-rebbiegna f'Apri! u Settembru, meta

ku!tant jidhru numri kbar jittajru minn fuqna. Huwa gnasfur verament sabin, isfar minn tant

u skur minn fuq. Jezistu tipi differenti ta' sofor -bicciet minnhom rashom sewda tuta, onrajn rashom griza etc. L-gnajta tiegnu tixbah tswijp! melodjuza nafna.

L-isfar ukoll inobb postijiet miftuhin u spiss insibuh inaqqar 1-insetti madwar xi razzett fejn

m id-demeL Filgnaxija s-sofor inobbu jingabru fil-qasab f'xi wied biex jorqdu.

Fl-imgnoddi kienu jonsbu gnas-sofor u kienu jaqbdu eluf kbar. Flafna kienu jmutu irnrna dawk H jgllixu kienu jaqtgnulhom ir-rix tal-gwienan u jzommuhom f'xi hanut biex jaqbdu d en ~ dawn kienu jissejhu

riCiklata

6

ciefa­ora.are:v-cascun(13)

---------------~ ~. ' f

. ~--~ !?~~ ~

1/-Fiuttafa 58 • Settembru - Ottubru 2003

gemel antoine borg mica!lef ( 11)

denfil geddumu qasir deborah mallia (11) keib il-bafiar mark debattista (9)

j }Th bram stephen attard

enrico aquilina (1 0)

astun afim;u michelle drago (14)

paletta u tal-bejt kurt schembri (1 0)

, theodora '\galea(14)

lbagiitulna t-tpingijiet tagflkom! Tpingux bil-kulur, u jekk tistgnu uzaw !inka sewda. Tinsewx isimkom, l-eta tagnkom u 1-isem tat-tpingija.

fjamingu angele galea (11)

liza Mallia

roxanne camilleri (12)

dar-ritratt ta' pellikan li lladek f'St.James Park f'London. Barra pellikani, fir-ritratt jidhru wkoll zewg wizziet g , w1zza kanadiza, gawwi rasu kannella, kuluvert, tigiega tal-banar u xi namiem! Prosit Liza.

lnlleggu lill-membri biex jagllmlu bhal Liza u jaqbdu 1-passatemp sabin tal­fotografija tan-natura - passatemp interessanti, allavolja mhux dejjem fatli!

Jekk gnandkom ritratti ta' annimali jew pjanti (MHUX pets jew xtieli tal-gnien)

Jekk gfiandkom skener u imejl, tistgflu tiskenjaw iHpingijiet u r-ritratti tagflkom u tibagfltuhomlna imejl (jpeg). B'hekk tiffrankaw il-bolla ta!-posta, u 1-materjal originali jibqa' gfumdk:om.

karta r!Ciklnta

/1-/=!uttafa 58 • Settembru - Ottubru 2003

0 petizzjoni 58 Norman Chetcuti (ii-Bucaqq)

"b I 1 .·u I eba' I ifferenzi 1

Hawnhekk qed taraw zewg ritratti ta' bucaqq tas" silla insomma proprjament ta' fuq biss huwa bucaqq tas-silla, gnax l-ienor ma nafux xi gralu ezattament! :)

Li tridu tagnmlu hu li ssibu 7 differenzi bejn iz-zewg stampi u tibagntu tgnidulna liema huma.

Tqasqsux il-magazin -iktbu d-differenzi fuq karta jew rlUdU fotokopja. Tistghu tibagntu t­twegibiet bl-imejl (dettalji p2)

Min jirban nibagntulu sett kartolini tan-natura. Zmien ghandkom sa 31 Ottubru 2003.

11-Kompetizzjoni 57 ntrebflet minn 1\Jevice Cascun minn FI'Attard. Prosit Nevice, il­kartolini dalwaqt ikun gflandek. I

II ~t~~a~~s!t~r specjali minbarra li kattiverija fil­

l vojt tista' tkun ukoll ta' nsara 1 kbira lil!-ambjent specjal-1 ment jekk 1-gnasfur li

I I

I I

jinqatel ikun rari. Gnalhekk xi ghasafar ikollhom bzonn narsien specjali.

F'Awwissu 1-gvern (bl­gflajnuna tai-Bi Life) nareg lista ta' 17-il gnasfur. Mi um 'il quddiem min joqtol wiened minn dawn jeflel kastig iktar aflrax. 11-

l lista tinkludi kuccard, ajkli, isqra, bghadan u rsieset

'

karta riCiklata

Fl-antik in-nies ma kinux jafu dwar in-natura daqs kemm

nafu llum. ma kinux jafu, spiss kienu jivvintaw! F'din is­sensieia gdida na niltaqgnu ma' ftit kreaturi li jghixu fil-leggendi u 1-mitologija tai-Griegi tai-Qedem ...

SUI.IVed , U

serp. Hawn nafna verzjonijiet min kienu u missierha - min jgnid

Tartarus u Ge, min jgnid Keto u

7

r-orc1s, u jgnid Stix u Peiras. Ekidna net tgnix f'gnar I

imbiegned fl-art ta' 1-Arimoi, fic-centru 1

ta' 1-Asja. Kienet mostru wikkiela tal­bnedmin li kienu jgnaddu minn ndejn 1-gnar tagnha. Permezz tal-mostru

hija saretomm il-mostri Kimera, f!idra, Kerberus, Ortos, Stinks (jew ~· Sfingi), Xilla u ta' Nemea.

Ekidna ma kinitx immortali, imma ·· ma kinitx tixjien maz-zmien. Oarba wanda kien hemm eroj jismu Argus (li kellu mitt gnajnejn!), li qatilha waqt li kienet rieqda, B'hekk qaH ma kielet I iktar Iii nadd!

Hbieb Falkuni! Settembru rega' magfma. 11-passa tat-tajr tal-priza bdiet ltilgllu sai­

Buskett na tosservaw dil-meravilja. Flarsu 'I fuq fis-sema, ghax hemm ikunu 1-gnasafar. Grupp berdwocers tal-Bird life dejjem ikun hemm. fldejn il-pigfarm, mit-3pm sa ma jidlam. Morru wara nofsinhar, gnax filgnodu 1-gnasafar ikun gnadhom gejjin mill-ltalja. Tiendu gost zgur. Jekk gnandkom tromba fiuduha maghkom. Narawkom.

Justin Vassallo Ko-ordinatur FALKO

u.. azzarell ultan

11-mazzarelli huma insetti mill-familja Odonata. Gieli jissejnu nelikopters ghax kapaci jzommu weqfin fl-arja - dan jaghmluh biex jgnassu t-territorju minn mazzarelii onrajn jew biex ifittxu 1-ikel.

Mhux diffidi biex tagnraf il-mazzarell sultan (emperor dragonfly Anax imperator). lr-ragel huwa kbir u b'naqra iswed, waqt li !-mara gnandha 1-andar. 11-mazzare!li jitgnammru billi r-ragel izomm lill-mara minn gflonqha permezz ta' swaba' f'denbu. 11-mara tbid fl-ilma, u kwazi jkollha toghdos kompletament!

ll-larva tal-mazzarell huma predaturi u jieklu insetti, mriezep u annimali oflrajn ta' 1-ilma. Ghandhom bflai xedaq apposta ii jonrog sparat biex jaf1taf ii-priza. Meta 1-larva jkun kiber bizzejjed joflrog mill-ilma u jitla' ma' xi werqa. Wara xi flin 1-adult joflrog minn gol-qoxra u jagflmel ftit signat ma jiccaqlaqx sakemm jinxef.

II mazzareil adult huwa predatur ukoll, u jiekol insetti oflrajn bflal nemus, dubbien, friefet u anke mazzarelli ! Gllandu vista tajba nafna, jaqbad 1-ikel b'saqajh u jieklu waqt li jkun qed itir.

Coxon A1Afard Graziella Grech rebflet ii­

Coxon Award for Conservation gflas-sena 2002. Dan huwa

li jinghata kull sena Iii xi membru tai-Falko li spikka fil-nidma gnall-harsien ta' Graziella hija waflda mil-Leaders tai-Falko It dejjem nadet sehem

attiv fix-xogliol u fl-attivitajiet taz-zgnazagn tai­Falko. Prosit Graziella, u grazzi ii-Coxon Award jinkludi certifikat u vawcer gflal Lm30 kotba. Tgf1id min se jirban ii-Coxon .Award 2003?

11-Princep William ta' !~ lngilterra stieden lili­kantanta popolari P!NK biex

kitbit!u lura Pink ...

August 22, 2003

Dear William 1 Was' '

choice to pn?py to hear that 1 w d . ay at Yo as You .,.

Is gusted to ur 21st binx r nrst tor fi leam that y ~ 1day bash _ th

un and tll"t ou lmnt ~n ' . •en "h -<~ Y" " o k·" c rouglJ a t' " vu PUipose'y . . Ill animals k' my deer. 1 Iamme i

llld of "t. · ~ lll Africa \" ,c a spe·1r 1Yingt0 · ·vhy? . <

But Prove You're . 11 some and w·· We all makP m. a man" trip?

L can all ch· - !stakes ir . change ofh ange. Hopefi , l our t d eart and r ully You '1' o o md more. l me or Your spare interesting

1t y 0 'd k11J a · maybe I'll . u . , mmaJs. C· I! - come 1 sv ''o-e . , . ..a , p ay at y "be S<!ons I Th . · ournext '· en

Smcerel y,

li-Muttafa 58 • Settembru - Ottubru 2003

Skond il-kalkoli, fl-1999 il-popolazzjoni umana tad-dinja qabzet is-6 (6000,000,000) bit­twelid ta' f'Sarajevo! xi nies din kienet

biex nici::elebraw ii-fatt li ninsabu aldar b'sanflitna u aktar fit-tul. Oflrajn jibzgflu li d-dinja rna tiflaflx gflal popolazzjoni kbira bftal din ...

' L-inkwiet fuq iz-zieda fil­

popolazzjoni tad-dinja beda bil-biza' li d-dinja m'gflandhiex bizzejjed rizorsi biex tipprovdi ghal popolazzjoni hekk kbira. rlsibijiet bflal dawn mhumiex xi flaga gdida. Lejn 1-aflnar tas-seklu dsatax ekonomista Thomas Malthus kiteb li qed tikber nafna iktar rnalajr rnill-provista ta' 1-ikel, bir­rizuitat li jkun hawn il-gufl. Fis­

u s-Sebgflinijiet zdied ukoll 1-inkwiet Hmpatti li oo!::>Oiaz;liOinl kbira jista' fuq

Wara kollox in-nies mhux ikel biss bzonn. Ghandhom b:Zonn ... e ilma

minn dawn is-sitt kwantita ta' skart li fl-annar mill­ahhar imur lura

Sar hafna tbassir fuq kemm se tikber il-popolazzjoni tad-dinja u x'impatti se jkollha. Huwa veru li p­popolazzjoni kibret hafna, ghalkemm mhux b'rata mghaggla daqs kemm bassru uhud. Fil-fatt, f'xi pajjizi r-rata tat-twelid ta' trabi tant naqset li 1-popolazzjoni

lmma jibqa' 1-fatt li 6 biljun mhuwiex xi numru zghir!

S'issa r-rizorsi tad-dinja biex jipprovdu

din . Raguni wanda hi l·avvanzi kbar li 1-bniedern

ta' 1-ikel.

kar!a rk'~iklata

9

Elizabeth Conrad

Amerka ta' Fuq u 1-Ewropa. Oak li jissejjan 1-ecological footprint ta' nies fi-Amerka huwa ferrn akbar minn dak ta' nies f'pajjizi Afrikani.

F'pajjizi fqar 1-·ambjent jingnata flafna inqas importanza mill-gnixien ta' kuljum. Flafna nies, per ezempju, jaghzlu li jkollhom nafna tfal minnabba li nafna minnhom imutu zghar. Barra minn persentayy

r biss tan·"nies gflandhom access

Gnalkemm importanti li jissolvew iktar ma tikber hemm bzonn kbir li r-rizorsi tad··

b'mod iktar ugwali.

ta' madwaru.

10

flarga gnall-

tallleb lssa li Hemp iffriska u gnamlet skoss xita, il­

kampanja tibda tkun sabina gnax jibda jikber iHiaxix u anke jiftnu xi fjuri. F'Novembru jibdew jaslu wkoll 1-gnasafar li jkunu gew biex jgnaddu x-xitwa Malta, bhal sturnell, bucaqq tax-xitwa, alwett, psiepes, zizka bojod, kudirrossi suwed u pitirrossi ! Gnalhekk na mmorru fil-berah ta' 1-iMtanleb.

11-Fiuttafa 58 • Settembru - Ottubru 2003

Agntu kulur Iii daHarfett tax-xewk. Kuluri pagna 1.

Se ssir tandita bis-slajds minn Joe Sultana, berdwocer li dar nafna pajjizi. ls-suggett se jkunu xi gzejjer zgnar li fuqhom ibejtu nafna gnasafar tal-bahar, bhal Fair Isle (fin-North Sea), Selvagem (fi-Atlantiku) u Filfla. Jekk tixtiequ titgnallmu dawn il-postijiet tal-genn, titilfuhiex.

Jekkikun hemm membri barranin, jista' jkun lit­tahdita ssir bl-lngliz.

Wara li 1-emperor penguin mara x'nin jitla' 1-art sakemm jerga' zmien kollu r-ragel ma jiekol

ir-ragel jienu nsieb isanl1an il-bajda sakemm tfaqqas. fil-bahar biex jiekol xi huta jghaddu madwar 11 jum. Tul daz-

hekk irid ukoll x-xitwa kiefra ta' Antartika!

karta 0 riCik!ata

isem What's the Big Idea? The Environment

miktub minn Nicola Barber tpingija ta' Nick Dewer

Hodder Children's Books 1997

Hemm tama? Foresti meqrudin, annimali

estinti, arja kontaminata, banar imnigges, xita aciduza, toqba fl­ozonju! lt-televixin u 1-gazzetti 1-nin kollu jibbumbardjawna b'rapporti li jgegnluk tanseb li qed niggieldu battalja mitlufa biex insalvaw il­pjaneta tagfma.

Dan il-ktieb, imzewwaq b'kartuns tassew nelwin, jurina x'inhi 1-verita dwar il-problema ambjentali tal-lum. Tassew li kollox hu mitluf jew gnad hemm tama? Meta tlestu taqraw dal­ktieb, tkunu kapaCi twiegbu din il-mistoqija, u mbagnad ikun jiddependi minnkom biex tiddeciedu x'ser tagnmlu dwar il-futur tad-dinja!

Janet Gerardi

• 3 pitazzi • stiker bil-kulur Ftajjar Iii sfiabek u Iii flutek jidfilu fi Klabb Ftuttaf, agfitihom kopja ta' dil-formola biex jimlewha, imla isfei nett id-dettaiji tiegfiek stess, u ibgfiat kollox Iii Birdlife Malta, flimkien mai-Lm2 tal-membru 1-gdid.

11

Kemm liaffef il-liawwief? Gflai:ii: Editur,

lr-rebbiegfla li gnaddiet jien u missieri rajna 1-flawwief itir fuq 1-ilma anke fi Frar. Normalment jigu mill-Afrika madwar Marzu-April. Gnaliex gew kmieni daqshekk din is-sena?

Gnaziz Martin,

Martin Austad Mosta

In-natura tiddependi nafna mit­temp. Gnalhekk meta Hemp jibda jnawwad, kif qed jagnmel f'dawn 1-annar snin, anke 1-gnasafar jitnawdu. Spiss anke 1-pjanti jitnawdu, u jibdew jiftnu 1-fjuri barra minn zmienhom.

rtafna jansbu li dan it-tanwid fit­temp gabu 1-bniedem stess bit-tniggis ta' 1-arja.

L-Editur

1e(efon

Tqattax il-magazin hu "fotokopja!

shiha ~

u