BRLKLER lhami SOYSAL NDEKLER I UNUTULMAMASI GEREKENLER II BR TARH YANLII Deryay Bilmeyen Balklar Tarihi Yanlg Drtba Mamur gal nanlmaz Bir Aymazlk III BARIMIZDA BR DEL BN YILAN BESLEMZ birlikiler Suyzne kyor stanbul Limannda Bir Kara Bulut Bu galin ncesi de Var Trakyann gali gal, Heryerde gal Bir Teferruat Gibi Grnse de stanbul'un galcilere Tepkisi Ne Oldu? Meclisteki Tartmalar Hkmet Nihayet Harekete Geiyor IV TRKYE'DEK ALMAN VE AVUSTURYALILAR Yabanc Askerlerin Biri Gidip Bini Geliyor Mtareke stanbulu V STFAYI AKILLARINA GETRMEYENLER Tartlacak Noktalar Kahrolsun gal Lafndan Korkanlar Teslimiyetilikten te, Hainlik Tutuklanan Bir Generalin Sonu Yenilmeyeceksin, Yenilmeyeceksin Mustafa Kemal Paa'nn Yaad Gerek VI TP NSAN

Ve Daha Baka Tipler Balanabilir Olanlarla, Olmayanlar Bir Damat Ferit Portresi Trkgeldi'nin Ferit Portresi Al Birini Vur tekine VII HANLER RESM GED En Belliballar Denilince Listeye Smayanlar Aznlklar ve Gayrimslimler VIII AYAKLANMAYA KIKIRTILANLAR Askeri Nighban Cemiyeti ngiliz Muhipleri Uzantlar Gnmze Ulaan Bir Parti Sivas Kongresini Basma abalar hanet Yar Bir ngiliz Kkrtmas: Ali Bat Olay Anzavur Nihayet Sahnede Edremit Kaymakam Hamdi Beyin ehadeti Dzce ve Bolu Ayaklanmalar Kuvay nzibatiye Dedikleri Altndan apanolu kar Bu Listeler Bitmek Tkenmek Bilmez Daha Baka Ayaklanmalar IX STANBULDAKLERE GELNCE Ve Bir Hakl Hkm birlikinin Utanmas Olmaz Trk Subayna niforma Yasak Saltanat rasnda Bir Grc Silah Tccarlar Cirit Atyor X CASUSLAR RESM GED Tarih Tersine Dnyor Gemiler stim zere Gerilimli Gnler Lozan'dan Gelen Haber BELGELER BELGE I BELGE II BELGE III BELGE IV BELGE V BELGE VI I

UNUTULMAMASI GEREKENLER 23 Nisan 1920 gn. Ankara'da Hacbayram Camiinde yaplan dini bir trenden sonra, Tahan karsndaki (imdiki Ulus Alan) krmz kiremitli, birbuuk katl binada mebus (milletvekili) olarak toplananlarn says sadece 115'dir. Bu 115 kii, Trkiye'nin ilk Byk Millet Meclisinin ilk oturumunda bulunabilenlerdir. Sonraki gnlerde, haftalarda ve aylarda saylar 380'e ykselecektir. Bu ilk TBMM yelerinin saylar 380'e kadar ykselecektir ama, ayn zamanda da stanbul'daki Padiah Hkmeti, Ankara'daki bu Meclis toplama iini Huruc-u alessultan yani Padiaha kar ayaklanma sayacak, Kuvay Milliye'yi Kuvay bagiye yani ekya kuvvetleri olarak ilan edecek ve stanbul'daki Nemrut Mustafa Paa Divan Harbi 11 Mays 1920'de, ilk TBMM'nin Reis setii Mustafa Kemal Paa ile, Ali Fuat (Cebesoy), Paa, Miralay (Albay) Kara Vasf Bey, Washington eski sefiri ve eski Ankara Mebusu (milletvekili) Midillili Alfred Rstem Bey, Dr. Adnan Bey'ler ve Halide Edip (Advar) Hanm' idama mahkm edecektir. Kuvay Milliye'cilerin aki ve bagi olduklar, katillerinin caiz olduu (ldrlmelerinin din yasalarna uygun olduu) yolundaki fetvalar ard ardna yaynlanmakta, ajanlar eliyle ya da ngiliz uaklaryla havadan atlmak suretiyle Anadolu ilerine datlmaktadr. 25 Mays'ta, Ankara Hkmetinde grev alan eski Harbiye Nazr ve Erkan Harbiye-i Umumiye Reisi Ferik Fevzi Paa (akmak), 6 Haziran'da da Miralay smet (nn), Bekir Sami (Kunduh), Celalettin Arif, Dr. Rza Nur, Yusuf Kemal (Tengirenk), Mehmet Rfat (Breki), Miralay Fahreddin (Altay) Beyler gene stanbul Birinci Skynetim Mahkemesince idama mahkum edilecekler, bu idam hkmleri de Padiah iradesiyle kesinlik kazanacaktr. Ankara'daki ilk TBMM'nin alna kaynaklk eden Erzurum Kongresine 56, Sivas Kongresine de 38 delegenin katld dnlrse, 23 Nisan 1920'de Ankara'da aktan aa yeni bir devlet ve hkmet oluturmak iin balangta sadece 115 kiinin bir araya gelebilmi olmasn yadrgamamak gerekir. Ulusal Kurtulu Sava gerekte bir avu idealistin nclyle balam, giderek tm ulusu kapsam ama bu arada d dmanlarn yan sra bir sr de ibirliki ve hainle boumak zorunda kalmtr. Bu ibirliki ve hainlerden, Kurtulu'tan sonra sadece 150 tanesi, 150'likler adyla genel bir affn dnda tutulup snrd edilmilerdir. (1) Ancak bu, 150'liklerin dnda da o kadar ok hain ve ibirliki vardr ki, bunlar hatrlandnda, 150'likler listesine girenlerin pek ounun ibirlikilii, deta balanabilir dzeyde kalmaktadr. rnein, son Osmanl Padiah Sultan Vahidettin bunlardan biridir. 150'likler listesine girmemitir. Son Osmanl Sadrzamlarndan biri olan Damat Ferit Paa da yle... Ve daha niceleri... 23 Nisan 1920'de, Anadolu ilerinde, Ankara'da kelleyi koltua alm bir avu insan Kurtulu Sava ateini yakmaya alrken, stanbul'da bata Padiah ve Hkmeti, igal ordular askerleriyle sarma dola ibirlikilii yapmakta, Anadolu direniini yok edebilmek iin Konya'da, Tokat'ta, Yozgat'ta, Dzce'de, Biga'da, Adapazar'nda, Kogiri'de ayaklanma zerine ayaklanma kkrtmaktadrlar. Bu konuya girerken, burada iki arpc rnei hemen sergilemek isteriz. Bunlardan birincisi, Ankara'da ilk Meclisin toplanmasndan sadece iki gn nce 20/21 Nisan 1920 gecesi Bursa'da ortaya kan bir olaydr. Heyet-i Temsiliye tarafndan Kuvay Milliye Kumandan tayin edilmi Ali Fuat (Cebesoy) Paa ve Bursa'daki 17. Tmen Komutan Miralay Bekir Sami Bey ehrin ileri gelen tm ulemasn (din bilginlerini) toplamlar, stanbul'daki eyhlislamn Kuvay Milliye kart fetvalarna kar onlardan yardm istemektedirler. Ankara'dan Mustafa Kemal Paa'dan da bir telgraf gelmi okunmutur, ite tam bu srada, gen bir hoca efendi ayaa kalkp. Hakikat sizin dediiniz gibi deildir! diye barr. Kuvay Milliyecileri sulamaya balar. Herey altst olmak zeredir. Ali Fuat Paa, birden tabancasn ekip bu hocaya ynelir ve grler: Sakn yerinden kprdama, karmam! Sonra hemen iki polis artr ve gen hocann stn aratr. Din, iman, mslmanlk, eriat, padiah, halife diyen hoca efendinin cebinden ka ka ngiliz istihbarat tekilt ajan olduunu gsteren bir belge kar. Bursal teki ulema, ancak bundan sonra uyanp, Ankara'nn istedii yolda bir kar fetvay kaleme alr. kincisi ise daha acdr. Yllar ve yllar sonra ortaya kmtr. Bu bir ngiliz gizli belgesidir. zeti de yledir: ngiltere'nin stanbul'daki diplomatik temsilcisi (Yksek Komiseri) Sir Horace Rumbold'un ngiliz Dileri Bakan Lord Curzon'a 7 Mart 1922 tarihinde gnderdii 232 sayl gizli bir yazda, Vahideddin, (Yunan propagandasna kar Trk tezini Avrupa'ya tantmak amacyla Ankara'dan gnderilen Dileri Bakan) Yusuf Kemal (Tengirenk) kurul yelerinden zel katip Kemal Bey'in, kaynpederinin evinde bulunan valizini, katibin iki gnlk yokluundan yararlanarak

ajanlarna atrm, iindeki alt gizli belgenin fotokopilerini ektirerek, belgelerin gene valize yerletirilmelerini buyurmu, fotokopileri 6 Mart 1922 gn emektar bir mabeyncisiyle, ngiltere Yksek Komiserlii batercmanna gndermitir. demektedir. Bir Fransz Trkologu olan Jean-Louis Bacqu-Grammont; Salahi R. Sonyel'in 1975 ylnda ngiliz belgelerinden derleyerek aktard bu bilgi karsnda yle yazmaktadr: Vahidettin bunlar gerekten aldrarak. Trkiye'yi igalinde bulunduran bir ulusun diplomatik temsilcisine gndermise, ulusal akma ve yurdu kurtarma abalarna hyanet etmitir. (2). Ve bilmeliyiz ki, daha byle nice hain ve ibirliki vardr ki, yakn tarihimizin karanlklar arasnda adlar stnde pek durulmadan unutulup gitmilerdir. Bunlar gn yzne karmak, gnmz tarihilerinin bata gelen grevi olmaldr. II BR TARH YANLII Szlkler, gal'i, bir yeri almak, tutmak, elegeirmek, igalci'yi de igal eden, ieri giren diye tanmlar... Bu tanmlar bylece aklda tuttuktan sonra, lkemizde eitimin hemen her dalnda olduu gibi, tarih eitimi dalnda da ezbercilik egemen olduu iin, 16 Mart 1920 tarihinde ne olmutu? diye sorulsa, alnacak yant bellidir: stanbul igal edilmiti. (3). Okullarda da retildii gibi, resmi kayt, belge ve tarihlere gre de bu byledir... Evet de, acaba gerekten byle midir? Nedense hi kimse, ylece ezberlenivermi bir iddiann doruluk ve yanllk derecesini aratrmaz. Madem ki byle deniyor, byledir denilir ve geilir... stelik iin kolayna kaan resmi tarihilerin bir de yalanlanamaz, yanl olduu ileri srlemez belgesel tan vardr: Gazi Mustafa Kemal Paa'nn Nutuk'u... Evet, Atatrk de 1927 yl Ekim aynda alt gn boyu 36,5 saat sren Nutuk'ta, Kurtulu Savann oluum ve geliim evrelerini anlatrken, stanbul'un gali ara balyla, 10 Mart,1920'de bu son Osmanl Bakentinde ngiliz Askeri birliklerinin baz yeni giriimlerini ve el koymalarn uzun uzun anlatr. Telgraf banda, stanbul'dan Telgraf Hamdi Efendi'nin ektii telgraflarla olaylardan nasl haberdar olduunu aklar (4). Bu aktarmalardan dolaydr ki, klasik tarihi okumu herkes, Manastrl Hamdi imzasyla stanbul'dan 18 Mart 1920 tarih ve Derliye kl, Ankara'da Mustafa Kemal Paa Hazretlerine diye balayan, Bu sabah ehzadebandaki Muzka Karakolu'nu. ngilizler basp oradaki askerlerle ngilizler msademe ederek neticede imdi stanbul'u igal altna alyorlar. Berayi malumat maruzdur biimindeki telgraf anmsar. DERYAYI BLMEYEN BALIKLAR Nutuk'u okumu ya da dinlemi olanlar bilirler: Manastrl Hamdi ve Harbiye telgrafhanesinden memur Ali, stanbul'dan Ankara'ya haber uurmay srdrrler. Hamdi Efendi yle yazar: Bizim en emniyetli bir arkadamz var ki yalnz o deil, herkes, yani gelenler sylyor. imdi de Harbiye'nin igalini haber aldk. Hatta Beyolu telgrafhanesinin nnde ngiliz Askeri olduunu fakat telgrafhaneyi igal edip etmeyecei mehuldr. Harbiye Telgrafhanesinden Ali araya girip Ankara'ya bilgi aktarr: Sabah ngilizler basarak alt kii ehit ve cnbe kadar da mecruh oldu. imdi, ngiliz askerleri dolayor. imdi, ite, ngiliz askerleri nezarete giriyorlar. te ieri giriyorlar. Nizamiye kapsna. Teli kes! ngilizler buradadr. Ali devreden knca, Hamdi Efendi'nin telgraf maniplesi tktklar srdrr: Paa Hazretleri,

Harbiye telgrafhanesini de ngiliz Bahriye askeri igal edip teli katettii gibi bir taraftan Tophaneyi igal ediyorlar. Bir taraftan zrhllardan asker hrac olunuyor. Vaziyet vehamet kesbediyor efendim. Sabahki msademede 6 ehit, 15 mecruhumuz vardr. Paa Hazretleri. Emri Devletlerine muntazrm. Arada da Hamdi Efendi bilgi vermeyi srdrr. Beyolu telgrafhanesi de igal edilmitir, Harbiye telgrafhanesi de. Bir sre sonra Hamdi Efendi'nin konutuu Merkez Postahanesi de susar, ngilizler, stanbul'un Anadoluyla haberlemesini kesmiler, Meclisi basp baz mebuslar tutuklamlardr. Bunlara hep igal denir... Telgraf Manastrl Hamdi Efendi, Harbiye Telgrafhanesinden Ali Efendi, stanbul'da bulunan nazr, mebus, kumandan ve hatta Kuvay Milliye Tekilt hep stanbul'un iglinden sz etmektedir. Bir tek, Mustafa Kemal'dir ki, Nutuk'unda bu olaydan stanbul telgraf merkezlerinin igali ya da bilmsademe cebren igal diye sz eder. in ilgin yan, telgraf merkezlerine el koyan Kuvve-i galiye komutanl da ayn gn yaynlad bildiride, bu olaydan igal diye sz etmekte ve Osmanl Halkna, igal muvakkattir diye de gvence vermektedir (5). Btn bunlara bakp, eh stanbul'un Birinci Dnya Sava yenilgisinden sonra igal tarihi 16 Mart 1920'dir demek dorudur diye dnlebilir... TARH YANILGI Pek iyi pek gzel de, o zaman Kasm 1918'den beri stanbul limanna demir atm yzden fazla dman sava gemisini, Kilyos'tan atalca ve Yeilky'e, Anadolu yakasnda Beykoz'dan Haydarpaa ve Bostanc'ya kadar pek ok yere yaylp dalm dman askeri birliklerini, stanbul'daki Yksek Komiserliklerini, Komutanlklarn neyin nesi sayacaz? Btn bunlar, yoksa, dostluk gsterisine gelmi Mttefik kuvvetleri miydi? Peki, gene Nutuk'ta yer alan u telgrafa ne diyeceiz? 9 Mart 1920 gn, yani stanbul'un resmen igal edildiinin aklanmasndan tam bir hafta nce stanbul'daki 10.Tmen komutan bir ifre ile Ankara'daki Yirminci Kolordu Komutanlna yazm olduu 465 numaral ifre, yle: Mustafa Kemal Paa Hazretlerine; ngilizler tarafndan Trkoca binasnn igali zerine Milli Talim ve Terbiye binasna nakleden Ocan bu yeni igal ettii bina, dn zevalda ngilizler tarafndan tekrar igal edilmitir efendim. Mart 1920 (di) (6). Demek ki, Osmanl Bakenti stanbul'da, resmi ve cebri igalin ncesinde de ngilizler, diledikleri resmi ve gayr resmi binalara, bir igal ordusunun doal davran iinde el koymaktadrlar. Bu bir tek rnek... Bylece yzlerce, binlerce rnek var. Bu bylece bilindii zaman, bir tarihi yanlgy dzeltmek gerek. Bu yanlg da, stanbul'un igal tarihi, gerekte 16 Mart 1920 deil, 13 Kasm 1918'dir. Dolaysyla stanbul, Osmanl Devletinin 466 yllk bakenti, stanbul 1457 ylnda bakent yaplmtr buuk yl deil, tam 1784 gn, yani be yla yakn sre igal altnda kalmtr. 13 Kasm 1918'den, 2 Ekim 1923 tarihine kadar... gal tarihi'nin 16 Mart 1920 deil, 13 Kasm 1918 olduunun bir baka tan da gene bizzat Mustafa Kemal Paa'dr. Yldrm Ordular Grup Komutanlndan istifa eden Mirliva Mustafa Kemal Paa o gn, yani igal donanmasnn anakkale'den geip stanbul limanna demirledii ve taretlerini stanbul zerine evirdii gnn akam, Haydarpaa istasyonunda, Adana'dan beri geldii trenden inmi, bir istimbotla bu dman zrhllarnn arasndan karya stanbul tarafna gemitir. Geerken de, yanlarndan getikleri dev gibi d man gemileri karsnda zntyle bunlar seyreden yaveri Cevat Abbas'a; Geldikleri gibi giderler... demitir (7). Gidecek olanlar kimdir? Kim olacak? Elbetteki stanbul'daki igalciler... DRT BAI MAMUR GAL! Evet. stanbul. 16 Mart 1920'de deil, 13 Kasm 1918 tarihinde igal edilmitir. stelik de drt ba mamur ekilde... anakkale Boazn zorlayp da 1915'de ar bir yenilgiyle yzgeri eden tilf Donanmas, 30 Ekim 1918 Mondros Brakmasndan sadece ondrt gn sonra. 61 paralk bir armada ile, stanbul nlerine gelip demirlediinde, karaya kan Bahriye silahendazlar, Kumkap, Ahrkap, Sarayburnu, Galata Kprs, Sirkeci, Galata, Salpazar, Dolmabahe rhtmlarna aslm yksek binalardan sarktlm ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan bayraklaryla, alk tutan, Hurra eken, Zito

diye baran lgn ve sarho kalabalklarla, ellerinde iekler bulunan Rum. Yahudi, Ermeni ve levanten kz ve kadnlaryla karlanmlardr. Galata, Yksekkaldrm, Beyolu, Nianta, ili yollar ve sokaklar, kurtarclarn alklayp kucaklayan aznlklarla doludur. Bunlar sokaklarda dans etmekte, pembe ablak yzleri, balarnda yana eilmi mavi bereleriyle Fransz, souk ve kstah grnl ngiliz ve buralara neden, nasl ve niin geldiklerine karar verememi rkek ama amatac talyan deniz piyadeleri ve hele Yunanllar gemilerinden ktklarnda an sesleri arasnda, balarna iekler serpilip, ortodoks papazlarn zerlerine okunmu sular dktkleri, kutsanan Yunan efzon askerleri snglerini, tabancalarn, melerini cakal cakal sallamaktadrlar. Bir tek, Mslman stanbul'dur ki, Fatih'i, aramba's, Sleymaniye'si, Beikta' ile iine ekilmi, durgun ve arbal bir yenilgi acs iindedir (8). te Mustafa Kemal Paa, stanbul'a ayak bast gn bu azgn karlayc ve mark szde kurtarclarn arasndan geerek nce Akaretler'deki annesinin evine gitmek istemi, yol bulamam, bunun zerine Beyolu'na doru yrm, Pera Palas'a yerlemitir (9). in aslna baklrsa, Mondros Brakmasndan sonra, stanbul'un igali iin ortada hibir gereke yoktur(10). Nitekim, 30 Ekim 1918 tarihinde, Mondros Atekesini Osmanl Devleti adna ngilizlerin Akdeniz'deki Donanma komutan Amiral Calthorpe ile imzalayan Trk Delegasyonu Bakan, Bahriye Nazr Rauf Orbay, ngiliz Amiral'den, Hibir Yunan sava gemisinin stanbul'a veya zmir'e gitmemesi, stanbul'un igal edilmemesi konusundaki kuvvetli isteinizi hkmetime bildirdim... diye yazl bir szde gvence de almtr(11). Bir vatansever olduu kuku gtrmemekle birlikte daha sonraki yaam izgisinde de grld gibi, politik kvraklktan hayli uzak biri olduu anlalan, Hamidiye Kahraman Rauf Bey, atekes andlamasn imzalayp stanbul'a dndnde 2 Kasm'da gazetecilere, ngiliz Amiralinin szde gvencesine dayanp, Sizi temin ederim ki. stanbul'umuza tek bir dman askeri kmayacak, diye deme vermitir. Rauf Bey bu demecinde unlar da sylemektedir: Yaptmz mtareke umudumuzun stndedir. Devletin bamszl, saltanatn hukuku, milletin onuru tmyle kurtarlmtr (12). Dman szne gvenmenin sakncalarn Rauf Bey ksa bir sre sonra, gzleriyle grm, bilfiil yaam, stanbul'dan Anadolu'ya zorlukla kaabilmi, Mustafa Kemal'le birlikte Erzurum ve Sivas Kongre'lerine katlmtr. Tarihin garip bir cilvesidir, Rauf Bey, Anadolu Direniilerinin, ulusal kurtuluularn iki numaral adam olarak stanbul'daki Padiahn, yeni bir Millet Meclisi toplanmasn kabul etmesinden sonra mebus (milletvekili) olarak yeniden stanbul'a geldiinde, 16 Mart 1920'da ngilizlerin bu meclisi basmas zerine tutuklanp, Malta adasna srlmtr. NANILMAZ BR AYMAZLIK!... Rauf Bey, iyi niyetinin ve uza grememesinin cezasn ekmitir. Sonradan yaynlanan anlarnda (13), Ahmet zzet Paa Kabinesinin on gnlk Bahriye Nazr olarak, Limni Adasnn Mondros Limanna gidiini anlatr. Orada, ngiliz Akdeniz Filosu Bakomutan Amiral Sir Arthur Calthorpe tarafndan saygdeer bir konuk olarak karlanmtr. Sanki bir dman deildir. Amiral, Trk delegelerini, komutan gemisi Agememnon Zrhlsnn kaptan kknde karlar. Rauf Bey, bizi gvertede samimi bir tarzda kabul eden Amiral, istirahatimizi salamak maksadyle, geminin kendisine mahsus mevkilerini bize ayrmak centilmenliini gsterdi der. 27 Ekim sabah balayan atekes grmelerinde de ngiliz Amiral, centilmenliini srdrr. Olduka yumuak grnr. Rauf Bey'e, 24 maddelik bir anlama tasla sunar, ngilizler bunun ilk drt maddesiyle yetinebileceklerdir. Ama tabii bu, Rauf Bey'e ifade edilmez. Yllar sonra, ngiliz Sava Kabinesi'nin 31.10.1918 gnl oturumunun tutanaklar akland zaman bu gerek ortaya kar. Bu konudaki belge ngiltere Dileri Bakanl arivlerindedir. ngilizlerin bu esnekliinden habersiz Rauf Bey ve teki kurul yeleri, karlarndaki ngilizlerin centilmenliine hayrandrlar. Grmelerde, yenik bir ulusun temsilcilerine acmasz davranan bir dman komutan yok gibidir. Kaytsz artsz teslimden hi sz edilmez. Sava Sulusu lf azlara alnmaz. Trk delegasyonunun endieleri daha ok Yunan emelleri konusundadr. Yoksa ngilizlerin ne kadar centilmen olduklarn bilmektedir. Amiral, Calthorpe, ak szl, drst, geni grl, anlayl kiidir, ngiltere'nin Trkiye'yi yok etmeyeceini, ngiltere'de bir Trk dmanl olmadn sylemektedir.

Rauf Bey stanbul'a bu duygularla dner. 2 Kasm 1918 gn Yeni Gn gazetesinde yaynlanan demecinde yle der: Mtarekeyi imzalamak greviyle stanbul'dan yola karken bugnk gibi vn ve sevinle dneceimi hi aklmdan geirmiyordum. mzaladmz mtarekeyle devletimizin bamszl, saltanatmzn hukuku tmyle kurtarlmtr. Sizi temin ederim ki, stanbul'umuza bir tek dman askeri kmayacaktr Adana eskiden olduu gibi Osmanl ynetiminde kalacaktr. Batum ve Kars da imdilik boaltlmayacaktr. Size tekrar ediyorum ki, ngilizler bize olaanst bir iyiniyet gsterdiler. O kadar ki, askerimizin ne kadarn terhis etmemiz gerektiini saptamak hakkn bize brakmlardr. Evet, yaptmz mtareke, umudumuzun stndedir. Devletin bamszl, saltanatn hukuku, milletin onuru tmyle kurtarlmtr (14). Ve ite bu Rauf Bey, bu imzadan ok deil sadece alt ay sonra stanbul'dan Anadolu'ya kamak zorunda kalacak, Erzurum ve Sivas Kongrelerine katldktan sonra son Osmanl Mebusan Meclisine Sivas Milletvekili seilerek stanbul'a dnecek, sonra tutuklanacak 18 Mart 1920 gn Benbow gemisiyle Malta adasna gnderilecek 30 kadar Trk siyasi sulusundan biri olarak, Polverista kampnda tel rglerin arkasnda, 2776 Rauf Bey diye numarayla anlacak biridir. Artk ngilizlerin bir konuu deil, yarglayacaklar bir sanktr. Hakknda tutulan gizli sicilde ngilizce Eski Bahriye Nazr, Milliyeti hareketin balca tekiltlarndan biri. Sivas mebusu yazldr. Bir de Numara: 2776 Rauf Bey (15). III BARIMIZDA BR DEL,BN YILAN BESLEMZ Mondros Atekes anlamasndan ve Rauf Bey'in sizi temin ederim ki stanbulumuza tek bir dman askeri kmayacak demesinden ksa bir sre sonra, anakkale'den hareket eden Basra adl Osmanl torpido gemisi. Karac Yarbay Murphy ve Deniz Binbas Chilton adl iki ngiliz subayn, Savunma ve Donanma Bakanlklarnda rtibat Subay olarak grev yapmak zere stanbul'a getirdi. Tarih, 8 Kasm 1918'di. Yani, Rauf Bey'in stanbulumuza tek bir dman askeri bile kmayacak demesinden sadece alt gn sonras... (16). Ayn gn, ngiliz rtibat Subaylar, Osmanl Devletine ait bir torpido ile stanbul'a gelirken, yama'da ngilizlerden daha ok pay kapma hrsnda olduklar iin gzleri daha kara olan Franszlar Arian adl sava gemisini anakkale boaz ve Marmara'dan geirerek, stanbul'a gndermi ve Galata rhtmna yanatrmlard. Birinci Dnya Sava boyunca, stanbullularn grd ilk yabanc sava gemisi bu Arian'dr. Arian'n Galata rhtmna yanamas ve gemiden kan drt Fransz subaynn, yaya olarak Beyolu'ndaki sefarete kadar gitmeleri, Galata'dan Beyolu'na kadar tm sokaklarn binlerce stanbullu, Rum, Ermeni, Yahudi ve levanten ile baz ibirliki Trklerce doldurulmasna Yaasn Fransa! Yaasn Hrriyet!.. diye barmalarna ve alk tutmalarna yol amtr. Fransz subaylarna iekler verilmi, boyunlarna sarlp alayanlar olmu, ardlarnda da korkun bir kalabalk birikmitir. Az sonra, Basra Muhribi karaya yanap ngiliz subaylarn kardnda, benzer bir kalabalk ve karlama treni de onlara yaplmtr. Bu kez karlayclar, Yaasn ngiltere! diye barmaktadr. Galata Rhtm, Tophane, Yksekkaldrm, Beyolu caddesi ve yan sokaklar boydan boya ngiliz ve Fransz bayraklaryla donatlm tr (17). Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi'nin 1962 ylnda yaynlad, Trk stikll Harbi C.I. Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl kitaba gre Fransz ve ngiliz irtibat subaylarnn stanbul'a gelii 8 Kasm 1918'dedir. Trk Tarih Kurumu yaynlarndan Gothard Jaeschke'nin Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanya'ya Kadar adl 1970 basm tarihli kitabna greyse (18), ngilizlerin stanbul'a gelii 7 Kasm gndr. eitli anlarda ve tarih kitaplarnda da, Osmanl Devletinin bakentine ilk dman irtibat subaylarnn geli tarihi konusundaki grler eitlidir (19). 7 ya da 8 Kasm... Sanrz, dorusu 7 Kasm olacaktr. Zira 8 Kasm tarihli Zaman, Sabah, Minber Tasvir Boazdan Marmara'ya geen ilk dman gemisinin Franszlarn Arian' olduunu yazmaktadrlar. BRLKLER SU YZNE IKIYOR

Bu geliten iki gn sonra, demek ki hazrlklar sadece bir gn srm stanbul'da Yeni stanbul adl bir gazete piyasaya kmtr. Bayazar Sleyman Radi'dir. Gazete, ngilizlerle dostluk yaplmasn, iyi geinilmesi gerektiini savunmaktadr. Gazete, Padiah Vahidettin ve Prens Sabahattin'in resimleriyle ssldr. Bayaz ise ngilizler ve Biz baln tamaktadr. Yaznn zeti ise, Lloyd George, eski Trklerin bir kere daha muhabbetlerine mstahak olursa Kabinesi, slamlar hakknda gelenei yaatr, biimindedir. Gndelik Yeni stanbul gazetesi, bir ay sonra Sleyman Radi'nin ibirlikiliini de yeterli bulmam olacak ki, 8 Aralkta adn ve bayazarn deitirecek, Trke stanbul adn alacaktr. Bu kez bayazar, Ulusal Direni Hareketini iinden ykmaya alacak, ngiliz casusluu belgelenecek Sait Molla'dr. Sait Molla, eski eyhlislamlardan Cemalettin Efendi'nin yeeni, Mustafa Neet Molla'nn da oludur. Bu Sait Molla, ngiliz Casusluk rgtnden Rahip Dr. Robert Frew ile birlikte stanbul'da ngiliz Muhipleri Cemiyeti'ni (ngilizleri Sevenler Dernei) kuracak, ray Devlet Reislii (Dantay Bakanl), Adalet Bakanl Mstearl yapacak, Kurtulu Savann baarya erimesi zerine kap Romanya'ya snacak, 150'likler listesine alnacak, vatandalktan karlacak, maceral ve yz kzartc bir yaamdan sonra da yurt dnda lecektir (20). Yeni stanbul'un ilk bayazar Sleyman Radi'nin ise bir baka ibirliki olarak, daha sonra ne olduu, neler yapt hakknda elde herhangi bir bilgi yoktur. 7 Kasm 1918'de stanbul ufuklarndan dumanlarn savura savura gelen Arian adl Fransz sava gemisinin ardndan 10 Kasm Pazar gn iki sava gemisi daha grnd. Bunlar, ngiliz generalleri Cory ve Vaugh'u getiren Clarck adl ngiliz muhribiyle, Fransz generali Bunoust'u getiren Fransz Mangini muhribiydi. Ertesi gnk, kdam, Minber ve Yeni stanbul gazeteleri, tilf Devletleri adna stanbul'a gelen bu ngiliz ve Fransz generallerinin Liman Bakan tarafndan gemilerinde ziyaret edildiini, Garnizon Komutanlna atanan General Wilson'un da Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay Bakan) Cevat Paa'y (obanl) ziyaret ettiini yazyordu (2I). STANBUL LMANINDA BR KARA BULUT Asl tilf Filolar, 13 Kasm 1918 gn stanbul limanna gelerek, Kz Kulesi aklarndan balayp Beikta'a doru yaylarak pruva nizamnda demir attlar. Gnlerce anakkale azndaki maynl alanlarn temizlenmesini beklemi olan tilf ortak donanmasnn stanbul ufuklarnda dev bir armada olarak ve kara bir bulut gibi grnmesi, sonra tm taretleri ehre evrilmi olarak istim stnde limana demir atmas ve gemilerin batan baa bayrak ve filamalarla ssl olmas, gvertelerinde tren ktalar durmadan alan bandolar, rhtmlara ylm, stanbul'un yerli ve aznlk ibirlikilerini lgna evirdi. Ayn gsterinin ok daha ufak apls, 10 Kasm'da ngiliz ve Fransz generalleri karaya karken de yaplmt ama bu defaki grn bsbtn korkuntu. Sirkeci kylar, Galata Kprs ve Galata rhtm, Tophane, Salpazar, Dolmabahe kylar onbinlerce karlaycyla doluydu. Kydaki btn binalar, ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan bayraklaryla donatlm, ieklerden tak- zaferler kurulmutu. Rum ve Ermeni okullaryla Musevi okullarnn niformalarn giymi, balarnda retmenleri bulunan rencileri, eitli kilise ve havralarn papazlar, keileri, zangolar, hahamlar, rengarenk giyinmi gen kadn ve kzlar, ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan ulusal renkli earplaryla kadnlar, donanm gemileri ve bu gemilerde alan bandolarla gsteri yapan yabanc askerleri Hurra!... Zito!... Viva!... nidalar ve alklarla karlyorlard. stanbul'un Mslman Trk halkn asl ykan ise, her biri birer ejderhaya benzeyen dev zrhllar, dritnotlar, kruvazrler stnde sallanan ngiliz, Fransz ve hatta talyan bayraklar deildi. Mslman Trk halkn zntden gz yalarna boan, Yunanllarn nl Averof Zrhls'nn Yunan bayrayd... Kalplerde asl korkuyu bu bayrak yaratyordu... Mondros'ta, Atekes anlamasn imzalayan safdil Osmanl Bahriye Nazr Rauf Bey'e O Rauf Bey ki, Balkan Savanda, Hamidiye Kruvazr ile Yunanllarn Averof Zrhlsna kk sktrm Hamidiye Kahramanyd verilen szn hibir deerinin olmad ortaya kmt. Ama i bu kadarla da kalmad. Limanda, istim stnde demir atan sava gemileri, kylarda kendilerini lgnca alklayan ibirlikilerin gsterileri arasnda, hemen karaya bahriye silahendazlar, zrhl aralar, devriye birlikleri, toplar, makinal tfekler karmaya balad. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi adna Emekli Kurmay Albay Tevfik Byklolu'nun yazd Trk stikll Harbi C. I Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl kitapta, o gn stanbul'a kartlan dman kuvvetlerinin dkm yle yaplmaktadr:

13 Kasm 1918 gn filolardan karaya ou piyade ve bir ksm svari ve topu olmak zere 3.500 kiilik kadar bir kuvvet karlmt. Bunlardan 2.000 kii Beyolu blgesindeki klalarla, yabanc okul, hastahane, akl hastahanesi gibi messeselere ve baz otel ve hususi binalara yerletiler. Dier 1.500 kadar ngiliz askeri de Boaz'n Rumeli yakasnda, Rumelikava, Yenimahalle ve Bykdere'den Bebek'e kadar uzanan sahaya yayldlar. stanbul'a gelen tilf filolarnn kuruluunda olduu gibi, karaya kan birlikler arasnda da ounluk ngilizlerde idi. Karaya karlan kuvvetlerin kararghlar dnda ve kta olarak, 1.500 kadar ngiliz, 540' Fransz ve 470'i talyan ordusuna mensuptu. tilf Filolarnn banda stanbul'a gelen ngiliz Amirali Calthorpe, ngiliz Yksek Komiserlii grevini zerine almt. Kontramiral Richard Webb Yksek Komiser Yardmcs, T.B. Hohler birinci siyasi memur, Ryan, ikinci siyasi memur olarak komiserlik ileri gelenleri oldu. Fransz Visamiral'i Amet de, Fransz Yksek Komiseri atandn Osmanl Dilerine bildirdi (18 Kasm 1918). talya ise, Osmanl Hkmeti nezdinde Yksek Komiserlie, talyan elilerinden Kont Sforza'y memur etti (17 Kasm 1918) (22). tilf donanmasyla birlikte stanbul'a tilf Yksek Komiserlerinden baka, tilf Yksek Komuta Kararghlar da geldi. Bunlar yle sralanyordu: 1. General Franchet d'Esperey'in Fransz Dou Ordular Bakomutanlk karargh. 2. General Milne'nin ngiliz Selanik Kuvvetleri Bakomutanl. 3. General Wilson'un Avrupa Trkiye'si (Trakya) ve Boazlar tilf Kuvvetleri Komutanl. 4. General Brunueat'n Trkiye'de tilaf gal Kuvvetleri Komutan Yardmcl. 5. Tugeneral E.J.F. Vaughan ynetimindeki tilf Deniz ve Kara Ynetim Komisyonu. 6. General Topart komutasndaki 122.Fransz Tmeni Komutanl. BU GALN NCES DE VAR Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi dairesi adna, tarihi emekli Kurmay Albay Tevfik Byklolu'nun yazd, Trk stikll Harbi'nin ilk cildini oluturan Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl kitapta yer alan u hkm, nedense, okullardaki okutulan tarih kitaplarnda hep gzard edilmitir. Byklolu Genelkurmay Bakanlnn Harp tarihinde yle der: stanbul'a tilaf kumanda makamlarnn ve kara kuvvetlerinin yerlemeleri, Bakent'in fiili igal altna girdiinde phe brakmyordu. Bu igal, mtarekanamenin hibir hkm ,ile badamas mmkn olmayan bir tecavzdr (23). Evet de, gerek byle olduu halde, bu anlamaya aykr igale kar en ufak bir direni gstermeyen, hatta igale gelen birliklerin komutanlarn resmi temsilciler olarak kabul edip karlayan dnemin bata Padiah Sultan Vahidettin ve Sadrazam Tevfik Paa (Okday) ile hkmeti, dnemin askeri komuta kademelerini, dmanla ibirlikilii yapmakla sulamamak, akln kolay kolay alaca birey deildir. 11.11.1918 gn i bana geen ve igale seyirci kalan bu kinci Ahmet Tevfik Paa kabinesi yelerinin adlarn burada anmsamakta yarar vardr: Sadrazam Ahmet Tevfik Paa (Okday) eyhlislam brahim El Haydari Efendi Evkaf Nazr Ahmet zzet Bey (Kanbur zzet Bey) Harbiye Nazr Birinci Ferik (Orgeneral)Abdullah Paa, sonra Birinci Ferik Cevat Paa (obanl) Bahriye Nazr Topu Ferik Rza Paa Hariciye Nazr Mustafa Reit Paa Dahiliye Nazr Avukat Mustafa Arif Bey Adliye Nazr Mehmet Ziya Paa, sonra Grc Ali Haydar Efendi Devlet ras Reisi Mehmet erif Paa (avdarolu) Maliye Nazr Abdurrahman Vefik Bey (Sayn) Maarif Nazr Rza Tevfik Bey (Blkba) Nafa Nazr Mehmet Ziya Paa Ticaret ve Ziraat Nazr Kostaki Vayani Efendi Posta ve Telgraf Nazr Oskan Efendi (Ancak Oskan Efendi eski posta ve Telgraf Nazr olduu halde bu atamay kabullenmemi ve grevi kabul etmemi, yerine hemen) Cebeli Lbnan Mutasarrf Yusuf Franko Paa

atanm, daha sonra da Rza Tevfik Bey vekalet etmitir. ae Nazr Muzaffer Bey (Vekil olarak) sonra Rait Bey (24) . Kald ki, stanbul'un igali konusundaki 13 Kasm tarihi bile tartlabilir. nk, donanmadan da nce ilk anda stanbul'un iine deilse bile. varolarna gelmi bir baka igal birlii vardr. Bu birlik yle be kiilik bir temsilciler kurulu da deil, dpedz tankyla, topuyla koskocaman bir tmendir. Franszlarn 122. Tmeni... TRAKYA'NIN GAL 6 Kasm 1918 gn, yani tilf Donanmasnn stanbul'a gelmesinden bir hafta nce, Uzunkpr'deki Osmanl Mfrezesi Komutanlna, Bulgar snrndan geen birka Fransz Subay ba vurur. Bunlar, Mfreze Komutan Binba Hseyin Hsn'ye, 9 Kasm gn Uzunkpr'ye Fransz blnn geleceini, bunlar iin 70 oda, ton sebze, be ton yakacak hazrlanmsn bildirdiler. Bu Fransz Subaylar, Dou Trakya Hududunda bulunan 3. Alayn Komutan Albay Fah ve Fransz 122. Tmen Kararghndan Kurmay Yzba Foke'dir (25). Uzunkpr'deki Osmanl Binbas Hseyin Hsn, durumu hemen bir raporla stanbul'a bildirir. O srada stanbul'da, Ahmet zzet Paa (Furga) Hkmeti, yani Mondoros Atekesi'ni imzalam hkmet i bandadr. Hkmet ve komutanlar, bu raporu hayret ve dehetle karlarlar. Fena halde de telalanrlar, tilf kuvvetlerinin, Dou Trakya'ya Uzunkpr zerinden girmeleri, stanbul'un dman kara kuvvetleriyle igali anlamna gelmektedir. Hkmet ve Genel Karargh byle bireye seyirci kalamazlard. Sadrazamlkla birlikte Harbiye Nazrln da stnde bulunduran Mir Ahmet zzet Paa, 7 Kasm'da 3. Ordu Komutanlna u rkek emri verir: Ne stanbul'a ne de Uzunkpr'ye Fransz ktalarnn geleceinden hkmetin malmat olmad gibi, mtarekenamede de byle bir kayt yoktur. Bundan baka, tilf Kuvvetleri, mtarekenamenin 7. maddesine gre, ancak tehlikeli bir durumda, sevklcey noktasn igale yetkilidirler ki, byle bir tehlikenin mevcut olmad aikr ve bilfarz herhangi bir sevklcey noktasnn igali icab etse bile, meselenin ancak iki hkmet arasnda kararlatrldktan sonra uygulanmas gerekmektedir. Bu konu zerine, bugn derhal Mondoros'taki Amirale mracaat edilecei ve alnacak cevaba gre, gerekli tebligat yaplaca tabi bulunmutur. Buradan bir cevap gelinceye kadar, Franszlann bu arzularnn kabul olunmayacan, nazikane bir surette kendilerine anlatnz. ayet bu tebligata ramen gemekte srar ve kuvve-i cebriye istimal ederlerse atele mukabele edilmeyerek, yalnz protesto ile iktifa edilmesi muktazidir. (26) Grld gibi. Mir Ahmet zzet Paa da, daha sonra yerine geecek Tevfik Paa ya da Damat Ferit gibi, dmana kar silahl bir direniden yana deildir. Dolaysyla kendisine ibirliki denmese bile teslimiyeti demek fazla yanl ve haksz olmayacaktr. O dnemlerde Sadrazam da, Bahriye Nazr Rauf Bey gibi, tilf devletlerinin zellikle ngilizlerin iyi niyetlerinden kuku duymamaktadr. Bunun iin de, ii grme yoluyla, protesto yoluyla halletme abasndadr. Nitekim Sadrazam, Bahriye Nazr ve Mondoros atekesini imzalamakla grevlendirdii Rauf Bey'e, ngiliz Amirali ile iliki kurmas iin emir vermitir. Rauf Bey (Orbay), Mondros'ta Amiral Calthorpe'nin yannda brakt irtibat subay Deniz Yzbas evket'e ayn gn u telgraf ekmitir: ... Franszlarn bu mracaattan maksatlar anlalmyor. ayet Franszlarn maksatlar Boaz Tahkimatn igalden ibaretse, stanbul halknn zel durumu Fransz ktalarnn stanbul iinden gemesine msait olmad ve bu gibi meselelerin yalnz bir murahhas ve tercihan mtareke mzakerelerini idare eden ve yaplan tadilat bilen ve ifahi izahlar ve teminat veren Visamiral Calthorpe'la marnaleyhin stanbul'a gelmekte olan deniz ve kara mavirleriyle grp anlamann daha mnasip olaca cihetle, keyfiyeti amirale tebli ediniz. Amiralden cevap alnncaya kadar, Franszlarn bu talebinin kabul olunamayacann Fransz'lara anlatlmas 3. Ordu Kumandanlna bildirilmitir. (27). Bahriye Nazr Rauf Bey'in bu telgrafna, Yzba evket imzasyla Amiral Calthorpe'den gelen 8 Kasm tarihli cevap iki satrlktr: General Wilson, kendisinin malmat olmadan hareket etmemelerini, Franszlara bildirmitir. Bu cevap veriledursun, Bulgaristan snrndan Dou Trakya'ya 122.Fransz tmeni gemitir. General Topart, Osmanl Genelkurmaynn nazikane itirazna hi aldrmam, 10 Kasm'da 45.Piyade alayndan nce 100 kiilik bir mfreze, ardndan da Fransz alaynn byk ksm Uzunkpr'ye girmilerdir.

Kukusuz ki, Franszlar, salt burada da kalmamlar, sratle ilerleyerek Dou Trakya'y tmden igal altna aldklar gibi, hazrlanan bir zel trenle de 4000 kiilik bir mfrezeyi stanbul'da Bakrky'e gndermi, 16 Kasm'da da Readiye klasna yerletirmilerdir. GAL, HERYERDE GAL Kald ki, Birinci Dnya Sava yenii Osmanl Dovleti'nin bakentinin igali, igal olaynn sadece bir ufak parasdr. Mondros Brakmasnn hemen ardndan, savalarda yitirilmi Osmanl topraklarnn dnda daha nice yer, resmen ve alenen igal edilmitir ki, bunlar stanbul'un igalinden de ncedir, rnein Ardahan 30 Ekim 1918'de atekesin imzaland gn ngilizlerce, Kars'a bal Aralk ve Idr da Ermenistan Cumhuriyetince igal edildi. 3 Kasm'da ngiliz'ler Musul'u, 9 Kasm'da nce ngilizler ardndan Franszlar Antakya, skenderun, Krkhan, Samanda', ngiliz ve Franszlar 6 Kasm'da anakkale Boaz ve Mstahkem mevkilerini, 13 Kasm'da ngilizler Kerkk ve Sleymaniye'yi igal ettiler. Sonras ise hep bilinir: Anadolu'nun ortasndaki bir avu yer dnda, dman igaline uramam yer kalmamtr. Konya'da, Ankara'da, Eskiehir'de, Afyon'da, Samsun'da, Erzurum'da bile tilf Devletlerinin askeri birlikleri ve subaylar vardr. Gneydou Anadolu Tarsus ve Mersin'den Urfa ve Mara'a kadar uzanan bir erit halinde Franszlar, Antalya, Mula talyanlar, Ege yresi Yunanllar, Trakya Franszlar, stanbul vs Boazlar Mttefik Ortak Kuvvetleri tarafndan igal edilmilerdir. Neredeyse, Anadolu'nun dman izmesi grmemi yeri kalmamtr. Ve iin ac olan yan udur ki, igal kuvvetleri, ulatklar bemen her yerde, kendilerine yardmc olan Osmanl tebaas ibirlikiler bulmakta hi mi hi zorluk ekmemilerdir. Sava yllar iinde, arlk Rusyasyla ibirlii eden ve cephelerde savaan Osmanl Ordusunu arkasndan vurmak iin eteler kuran, basknlar dzenleyip, soykrmlar yapan Osmanl uyruu Ermeniler, Ege'de Adalar zerinden gizlice Yunanistan'a kap Yunan ordusuna asker yazlan yerli Rumlar, Hicaz'da, Yemen'de. Irak'ta, Trablusgarp'ta, Lbnan'da, Suriye'de. Filistin'de Trk askerini arkadan hanerleyen Araplar, erif Hseyin'ler, Emir Abdullah'lar Osmanl Meclis'i Mebusan'nda Ayan yesi ya da milletvekili olup da devletleri aleyhinde alan Yusuf Franko Paa'lar, Abdlhamit Zhravi, stiyan Tilkof, Seyit Abdlkadir Efendiler, Pastrmacyan'lar, Varteks efendiler, Bogos Nubar, Esat Toptani Paa'lar, smail Kemal'ler, Pritine Mebusu Hasan'lar, Bedirhanzede Emin li'ler, kr Bey El'Assali, efik Bey El Meyyed'ler'in ibirlikilikleri hatta hainlikleri belki anlalabilir. Milliyet ve kavmiyet aykrlklar belki bunlar bir belirli yere; hakl haksz itmitir. Ama, yzde yz Trk olan; igallere, paralanmaya, klelie anak tutan ibirlikileri ne yapmal? BR TEFERRUAT GB GRNSE DE... Tarihilerimizin stnde pek anlamaya varamadklar bir nokta daha var: 13 Kasm 1918 gn, stanbul'a gelen tilf Ortak armadas ka gemiden oluuyordu? Klasik tarih kitaplar, 13 Kasm'da stanbul'a anakkale Boazndan geip gelen 55 paralk bir armadadan sz eder. Trk Kurtulu Sava Kronolojisi yazar Prof. Gothard Jaeschke 55 gemilik Byk Filo der(28). Prof. Dr. Utkan Kocatrk. ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan gemilerinin tekil ettii 6l paralk tilf filosunun stanbul'a gelmesi ve karaya bir ksm kuvvet karmas der(29). Zeki Sarhan. Kurtulu Sava Gnl'nde 61 paralk bir filodan sz eder(30). Bilal N. imir, Malta Srgnleri adl aratrma kitabnda, 13 Kasm 1918 gn, 55 paralk bir dman donanmas anakkale Boazndan girip Dolmabahe nnde demirler diye yazar (3I). Mahmut Gololu, Erzurum Kongresi adl kitabnda, iinde Yunan sava gemilerinin de bulunduu 61 paralk tilf Devletleri Filosu stanbul Limanna demirledi der(32). Celal Bayar, Ben de Yazdm adl yar tarih yar an kitabnda, 13 Kasm 1918'de ngiliz, Fransz, talyan ve Yunanllarn byk harp filolar anakkaleyi geerek stanbul limannda, parlamento binas ve Padiahn oturduu Dolmabahe Saray nnde demirlemilerdi. Bunlar 55 para ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan gemileriydi. Mondros Mtarekesini imza eden ngiliz delegesinin resmi vadine ramen balarnda Averof zrhls olmak zere Yunan filosu da bulunuyordu (33). Bu birbirini tutmaz rnekleri daha pek ok uzatmak ve eitlendirmek olasdr. 13 Kasm 1918 gn stanbul Limanna gelen gal Donanmas 55 para gemiden mi, yoksa 61 para gemiden mi olumaktadr, yoksa, bu daha farkl bir say mdr?

Bu, belki ilk bakta, fazla teferruata ilikin bir soru gibi gzkebilir. Ama unutmamak gerekir ki, lkemizin ve ulusumuzun yakn tarihine ilikin yakn tarihinin bir nemli kara gnnn detayna kadar bilinmemesi ya da yarm yamalak bilinmesi, yreklerde bir burukluk yaratmyorsa, bunu anlamak pek kolay deildir. Genelkurmay Bakanl adna, Trk stikll Savan resmen yazmaya memur edilmi Krmay Albay Tevfik Byklolu, Mondros Mtarekesi ve Tatbikat adl yaptnda, ki en gvenilire benzer kaynak budur, 12 Kasm 1918 akamna kadar Boaz'dan (anakkale) stanbul'a doru geen ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan harp gemileri 15 muharebe gemisi, 11 kruvazr, 29 muhrip ve 6 denizalt gemisini buluyordu. Hepsi 61 paradan ibaret byk bir tilf Filosu, 13 Kasm gn stanbul Limanna demirledi. Aralarnda bir Yunan zrhl kruvazr ile drt Yunan muhribi de vard. 13 Kasm 1918 gn de Boaz'dan 12 harp gemisi (aralarnda bir de Yunan zrhls Ypsara) daha gemi ve stanbul Limanndaki tilf filolar 73 gemiyi bulmutu (34) diye yazmakta ve bu tabloyu daha sonraki sayfalarda yle tamamlamaktadr: 15 Kasm 1918 gnne kadar gelen tilf Harp gemilerinin says 167'ye ykseldi. 16 muharebe gemisi, 12 kruvazr, 52 muhrip, 11 denizalt olmak zere cem'an 91 harp gemisi ve 76 yardmc (10 gambot, 18 balk gemisi, 25 nakliye, 1 hastahane, depo, 22 mayn arama-tarama gemisi) gemiden ibarettir. Sondadan gelenlerle birlikte, tilf filolarnda ngiltere 67, Fransa 22, talya 10, Yunanistan 1 harp gemisiyle temsil ediliyorlard (35). Albay Byklolu'nun bu son cmlesi, stanbul'da 100 dman gemisinin srekli olarak demirlediini gstermektedir. Geriye kalan 67 gemi ne olmu, rnein bu arada saylar 6 olan Yunan sava gemilerinden bei, geri mi dnm, Karadeniz'e mi kmtr? Bu noktalar karanlktadr. Karanlkta olan bir baka nokta, ilk gn stanbul'a geldikleri yazlan 61 sava gemisi listesine, stanbul'a 7 ya da 8 Kasm'da gelmi, Fransz mayn arama-tarama gemisi Arian ile, (36) 10 Kasm gn generallerini getiren ngiliz Clarck muhribi ve Fransz Mangini muhribi dahil midir, deil mi? Belli deildir... stanbul'da Padiah Vahidettin'e bal Saltanat Hkmeti, ngiliz ve Fransz sava gemilerinin Darssaadet'e (mutluluk kaps stanbul Bakenti iin kullanlan deyimlerden biri) gelmesine pek kar deildir de, talyan ve hele Yunan sava gemilerinin gelmesine balangta pek kar kmtr. Bahriye Nazr Rauf Bey, daha Mondros Brakmas imza grmelerini yaparken, Amiral Calthorpe'a ahs, hkmeti ve devleti adna bu endiesini dile getirmi, 29 Ekim 1918'de imza treninden nce stanbul'dan ald son hkmet talimatnda da, Boazlar igal edecek tilf askerleri arasnda talyan, bilhassa Yunan askeri bulunmamas, bundan baka, ngiliz ve Fransz askerleriyle birlikte Osmanl birliklerinin de bulundurulmas... buyruunu almtr. ngiliz Amiral, Osmanl Bahriye Nazr'n Mondoros'ta avutmutur. Daha sonraki gnlerde, yani anakkale Boaz iindeki maynlar temizlenmeye balandnda, Yunan ve talyan gemilerinin boazdan gememesi iin stanbul'dan verilen buyrultu dorultusunda, amiralin yanndaki irtibat subay Dz. Yzba evket Bey bir giriimde daha bulunmu ve 7 Kasm'da da amiralin u ksa cevabn telgrafla stanbul'la iletmitir: Hkmetten emir aldmdan, Yunan gemilerinin stanbul'a gelmesini menedemeyeceim. Osmanl Hkmeti'nin bir kargaalk kmasna meydan vermeyeceine eminim. (37) 10 Kasm 1918'de, Osmanl Umumi Karargh adna yeniden Mondoros'a gnderilen ve talyan ve hele Yunan gemilerinin stanbul'a gelmesini nlemekle grevlendirilen Kurmay Yarbay Sadullah Bey'in, Mondoros'ta Amiral Calthorpe ve General Wilson'Ia yapt grmelerden sonra stanbul'a gnderdii rapor ise yleydi: , Amiral ile mlakatmzda, Yunan gemilerinin stanbul'a gelmemesi iin tekrar ettim. Bu emrin deitirilmesine imkn olmadn bildirdi. Yalnz Yunan gemilerini, takriben Selimiye aklarnda brakmak suretiyle, stanbul'dan biraz uzak bulundurulmasna muvafakat etti. Bunun nnden balayarak, Boaziine doru yalnz ikier ngiliz, Fransz, talyan gemisi getirileceini ve bu gemilerin sabahleyin takriben 08.00-09.00'da gelip, le vakti stanbul'dan hareket edeceklerini ve gemilerin var zamannn 24 saat nceden haber verileceini vaat etti. Bununla beraber, kendi emrinde bulunmayan Yunanllarn Londra'da bir teebbs yaparak, bu tertibat deitirmeye almalar muhtemel olduunu ilave etti. Amiral'in ifadesinden Yunanllarn Londra'da daima kuvvetli teebbsleri, dier mttefiklerin de mracaatlar eksik olmadn, bu durumda ruhlu ve mhim meselelerin gerek Amiral (Calthorpe), gerekse General (Wilson) vastasyla zlmesi kolay olmayaca anlalmaktadr. Memleketimizin de murahhas memur gndererek, dorudan doruya Londra ile derhal temas etmenin

gerek mtareke teferruatnn, gerek bar meselelerinin halli iin, pek faydal olaca zannnda bulunduumu arzederim (38). ngiliz Amirali Calthorpe, Kurmay Yarbay Sadullah Bey'e, stanbul nlerine gelecek tilaf donanmasnn, stanbul'da yle bir grndkten sonra zmit limanna gideceini ve orada demirleyeceini, stanbul'da sadece birer ngiliz, talyan ve Fransz stasyoner Gemisi'nin kalacan da sylemiti. 13 Kasm'da grld ki, amiralin bu sz de, ngilizlerin pek ok sz gibi sadece bir aldatmacadr. STANBUL'UN GALCLERE TEPKS OLDU MU? 14 Kasm 1918 gn stanbul'a gelen ngiliz sava gemilerinin birinden kartlan uaklar, o gn stanbul zerinden alaktan uu yaparak, denizlerden sonra gklerde de bir gvde gsterisi yaptlar (39). tilf filolarnn stanbul limanna demirlemesiyle, donanmayla birlikte gelen nakliye gemilerinden, baskn tarznda karaya asker karlmas, Trakya zerinden bir Fransz Tmeninin demiryoluyla getirilen Birliklerinin stanbul'a yerlemesi, byk kararghlarn stanbulda kurulmas, nceden Osmanl Hkmetine haber verilmeden gerekletirilen ilerdi. gal bu kadarlada kalmamt... Bu arada stanbul'da birtakm gazeteler ve gazeteciler, igal kuvvetlerine irin grnebilmek iin yapmadklarn brakmyor kendilerine yeni efendiler aryorlard. Kimi, gal komutanlaryla grmeler, rportajlar yapp yaynlyor, kimi yazlar, bayazlar dktryordu. stanbul'da Ati gazetesi 14 Kasm'da ngiliz Generali Goro ile yapt bir grmeyi u szlerle aktaryordu: Sevimli bir zat. Hareket ve tavrlar ngiliz kibarln gsteriyor. Dedi ki, 'ehri gayet gzel buldum. Trk ordusu, dnyann en iyi savaan askeridir. Trk hkmetiyle ilikilerimiz tamamen iyidir. stanbul'da fiyatlar ok pahal olduundan, yiyeceimizi ngiltere'den getiriyoruz. Bir mali komisyon geliyor (40). Sleyman Radi'nin bayazarln yapt Yeni stanbul gazetesinde ayn gn yazlanlar da unlar: ki ulu tacidar dostluk halinde. slm aleminin dostu ve hakiki yardmcs ngiltere Kral ve Hindistan mparatoru Jorc Hazretleri, byk ve mfik bakanmz dil unvan padiahmz evketl, kudretli Altnc Sultan Mehmet Vahidettin Han Efendimiz hazretleri... (Gazetenin ilk sayfasnda iki hkmdarn resimleri) (41). Adana'da ise, Mondoros brakmasndan bir gn sonra yaynlanmaya balayan Ferda adl gazetede Ali lmi ise, ukurova'nn Franszlarca igali karsnda, Franszlar dostumuzdur diye yazyor, ukurova ve Gneydou Anadoludaki ulusal direni hareketleri zerine de yle diyordu: Ekyalkla i skmez, yeryznde yalnz Franszlar Trk dostudur. Onlar darltmamak lzm... Dnerek yryelim... Kararmz vermekte istical edelim. nk boleviklik kapmzdadr. Evlerimizi atee koymak zeredir (42). galden bir hafta kadar sonra ise Yeni stanbul gazetesinde, hemen her gn ngiltere Kralnn niformal ya da niformasz resimlerinin yaynlanmasnn yan sra, Sait Molla yle yazyordu: Venizolos'u saf halka kt tanttlar (43). Ayn gn, Akam gazetesinde bir balk ve tartma: stanbul igal ediliyor mu edilmiyor mu?(44) Sabah gazetesinde Ali Kemal'in bayazsnn bal da yledir: Kurtuluumuzu tilf siyasetinde gryoruz (45) stanbul basnn bir byk bl ise, bu gnlerde, igali bir yana koymu, gelecek gnlerin hesab peindedir, ttihat dmanl, yeni kurulan hkmet, eski defterleri kartrma ya da en azndan dikkatleri gncel olaylardan kaydrma abalar iinde bir yayn politikas izlemilerdir... En yrekli kalem sahipleri bile bir ylgnlk, aknlk ve aresizlik iinde kalem oynatmakta idare-i maslahat yelemektedirler... Bu arada 8 Kasm'da Ahmet zzet Paa kabinesi grevden ekilecek 11 Kasm'da Ahmet Tevfik Paa Hkmeti kurulacak, teslimiyetilerin yerini ibirlikilie daha yatkn bir kadro dolduracaktr (46). MECLSTEK TARTIMALAR stanbul'un igali srasnda, igal kuvvetleri, stanbul'un Trk halkna kar tam bir dman gibi davranmlard. Salt tilf makamlar deil, rasgele herhangi bir tilf subay, beendii yeri, evi zorla

boalttryor, eyalara el koyuyor ve buraya yerleiyordu. stanbul'da artk konut dokunulmazl, aile gizlilii diye birey kalmamt. stanbul'a tilf donanmasyla birlikte gelen Yunan sava gemileri, Hristiyanlar, zellikle de Rumlar arasnda ayrca taknlklara yol amt. Yunan bahriye askerlerinin stanbul'da grnmesi, Beyolu sokaklarnn Yunan bayraklaryla donatlmasna, hemen tm Rumlarn yakalarna nceden hazrlanm rozetler, kokartlar takmalarna, gsteriler yaplmasna yol amt. Hergn yzlerce kayk, motor, atana iinde Trkiyeli Rumlar byk kafileler halinde Yunan sava gemilerini ziyarete gidiyor, bu gemilere armaanlar, iekler yadryorlard. stanbul sokaklarnda, hele Galata ve Beyolu'nda yerli Rumlarn sevinci bir azgnlk halini almt. 18 Kasm 1918 gn, Beyolu'nda Yunan Kulb'nde yaplan resmi kabulde Yunan Amirali Kakolidi, Rumlara hitaben yapt konumada yle diyordu: Trkiye'deki Yunanlla, anavatann selam ile Parthenon'dan bir zeytin dal getirmek erefine kavutuklarndan dolay emrimdeki subaylar ve erler iftihar duymaktadrlar. Bunca zahmetlerden sonra Yunan Hkmeti, size, teselliye medar olmak zere, Yunan Bayran getirmeye muvaffak olmutur... (47) stanbul'da kan Rumca gazeteler ise aktan aa stanbul'a Konstantinopol adn yaktryor, stanbul Rumlarnn Yunanistan'a ballndan, Byk Yunanistan'dan ve Enosis'ten sz ediyorlard. Rumlarn youn olduu semtlerde Ermenilerin de yle bir Trk'n dolaabilmesi olanaksz hale gelmiti. Ayrca ehirde asayi de byk lde bozulmutu. Trk polisinin ve jandarmasnn sz ve etkinlii azalmt. Trk egemenlii ve Trk gururunu kran olaylar srp gitmekte, ulusal onurda yaralar almaktayd. Trk bayrana hakaret, bu bayrak yerine yerli yersiz her binaya tilf devletleri bayra ekilmesi, eitli binalara Yunan bayra aslmas, dkkanlarn bu bayraklarla sslenmesi, Trk subaylarnn sokaklarda rasgele tevkifleri, evlerin baslmas, tilaf Kuvvetleri subaylarnn aktan Trklerin artk hkm kalmad, stanbul'da hakim biziz demeleri, kpr zerinde arafl iki Mslman kadnna Fransz erkeklerinin sarkntlk etmeleri, igale kar tepkileri giderek younlatryordu. Ne var ki, gene de bu tepkilerin, gereinde lm de gze alarak silhl bir tepkiye dnmesi olayna igal stanbul'unda rastlanmad. Rastlandysa da bunlar, tek tk ve pek lokal olaylar olarak kald. galden asl krlan, ksen, karalar balayan kesim, Galata kprsnn Eminn, Beyazt, Fatih, Karagmrk gibi Mslmanlarn youn olduu kesimleriyle Kasmpaa, Beikta ve skdar gibi yerler oldu. Buralarda herkes, erkenden evlerine ekiliyor, sokaklarda bir hayal gibi dolayor, dman askerinin izmesi altnda kalmamaya alyordu. gal kuvvetleri, zellikle ngiliz ve Fransz askerleri arasnda, bu lkelerin niformalarn tayan Rum ve Ermenilerin bulunmas, bunlarn kstahl ve saldrganl, gerek ngiliz ve Fransz erlerininkini de bastryordu. lk ciddiye benzeyen tepki, 17 Kasm 1918'de Harbiye Nezaretinin bir yazsnda grld. Bu yazda, Nezaret, Sadrazamla pek saygl bir dille ve emir beklediini belirterek yle yazyordu. 1. Payitaht'ta tilf askeri bulunacak mdr? nk filhal Payitaht'n bir askeri igal altna girdii grlyor. 2. tilfa mensup herhangi bir general ve subayn her istedii yaplacak mdr? nk buraya ilk gelen ngiliz ve Fransz heyetlerinin nakil vastas, mesken gibi ihtiyalar, pek misafirper bir abuklukla temin edilmiti. Halbuki bugn, bu yoldaki mracaatlar uygunsuz ve mantkszca bir dereceye varmtr. Ayrca ve ok kere hibir mracaata lzum grmeden, baz subay ve erlerin, tede beride pek zayf olmayan bir surette isteklerde bulunduklar veya binalara el koyduklar, devaml olarak iitilmektedir. Bunun iin, ilerde her ekli almaya ve her hadiseyi dourmaya pek msait olan bu ve buna mmasil hususlar hakknda hkmete nleyici tedbirler alnmas hususunda emirlerinizi beklediimizi arzederiz. Harbiye Bakanlnn bu yazsnn ertesi gn Mebusan Meclisi'nde, meclis duvarlarndan darda pek yanklanmasa da, yurtseverce birka ses iitildi. Divaniye mebusu Fuat Bey yapt konumada zet olarak, yle diyordu: ...gryorum ki, memleketimiz, imzaladmz mtarekenmenin bize salad eref ve haysiyete aykr bir ekilde igal altnda buluyor. Silahl askerin girdii yerde askeri igal vardr. Bu baka trl yorumlanamaz. stanbul'dan baka, Bakrky igal altndadr, skenderun, Musul igal olunuyor. Bu mtarekenme belki bizimle istihza maksadiyle yaplmtr. Fakat, tilf devletleri emin olsunlar ki, kendi imzalaryla istihza ediyorlar biz yenildik amma, elimizde hak ve adalet vardr. Hakkmz savunacaz. Bugn hakkmz iittirecek bir makam bulamyorsak, elbette bir gn iittireceiz. Hkmet bunlara kar ne gibi bir hareket yolu tutmutur? Hkmet bunu aklamaldr.

Dileri Bakan, Eitim Bakan ve Dantay Bakannn bu sert ka kar yattrc konumalar, hkm galibindir biimindeki olup bitenleri kabul eder grnmeleri zerine, bu kez sz alan Trabzon Milletvekili Hafz Mehmet Bey de zetle yle diyordu: ...Birok yerler igal olunuyor. Hariciye Nazr nerelerinin igal edildiini tamamiyle bilmiyor. Pek garip bir gerektir, mtarekenmenin imdiki gibi uygulanmasyla, memleketin bir askeri igal altna girmekte olduunu grmyorlar ve bunu inceleyip gerekli teebbslerde bulunmuyorlar... Mtarekenmenin uygulanmasnda bu kadar msamaha gsteren bir hkmet, yarn bar masasnda acaba ne dereceye kadar haklarmz koruyabilecektir? Hkmetler malup olurlar, bu mdafaa edilir. Mdafaa neticesinde o millet lse bile namusu ile erefi ile lr... Benzeri tartmalar, 25 Kasm gn de devam etti ama. ortaya gene de elle tutulur bir sonu kmad. Hatta Karesi milletvekili Hseyin Kadri Bey'in mtareke koullarna aykr biimde gelien igallerin protesto edilmesi yolundaki nergesi de geri aldrld. (48). HKMET NHAYET HAREKETE GEYOR Bu kprdanlar ve eletiriler zerine nihayet Osmanl Dileri Bakan Mustafa Reit Paa, ngiliz ve Fransz Yksek Komiserlerine pek alak sesli bir protesto notam verdi, ki yle diyordu: ...Birka gnden beri stanbul'a devaml olarak ngiliz ve Fransz askerleri karlmaktadr. ifahen de arzettiim gibi, bu hareket mtarekenmeye aykrdr. Babli, Zatdevletleri nezdinde bu karmadan dolay protesto etmek mecburiyetinde olmakla beraber, bu askerlerin Boazlar istihkamlarn ve Karadeniz'in baz ky mevkilerini igal iin karldna emindir... . Tam bu protestonun ardndan, Trkiye'de tilf gal Kuvvetleri Komutan Yardmcs General Brunoust imzasyla 21 Kasm 1918'de gelen bir yazda gal Kuvvetleri deyiminin de kullanlmas, Mondoros atekes anlamasnn bir kere daha tartlmasna yol at. Osmanl Hariciye Nezareti, ortada apak duran, gze giren bir mertek olan igali deil de Fransz generalinin sfatn protesto etti. General de verdii cevapta syle yazd. Mtarekenmenin l inci ve 7 nci maddeleri. tilf kuvvetlerine baz mevkileri igal edilmesi hakkn tanmtr. Dolaysyla bu unvann kullanlmas, mtareke hkmleriyle badamaz bir durum tekil etmemektedir (49). Ayn konuda ngiliz ve Fransz Yksek Komiserleri ise daha yumuak bir dil kullanyor, igal sznden o kadar ok tedirginlik duymamak gerektiini syleyerek, bunlara kanmaya hazr Osmanllar avutuyorlard. Beri yandan 17 Ocak 1919'da stanbul polisi de tilf Kuvvetleri Komutan General Wilson'un bir buyruuyla denetim altna alnyor, Beyolu ve Boazn Rumeli yakas iki blgeye ayrlarak ngiliz, Fransz ve talyan polislerinden onar polisle, bu lkelerin subaylarndan bir komisyonun ve bu komisyonun bana da bir ngiliz Yzbasnn geirilmesiyle ngiliz denetimi altna, stanbul yakas da iki blgeye ayrlp bir Fransz Yzbasna, skdar Kadky ve Boazn Anadolu yakas gvenlik ileri de bir talyan yzbasna balanyor, bunlarn tmnn bana da General Fuller getiriliyordu (50). Meclisteki grmelerde, Hkmet szclerinin eletiriler karsnda, yenildik, istediklerini yaparlar, hkm galibindir eklindeki szlerine kar, Kadky kadnlar gazetelere gnderdikleri bir yazda, Milli haklarmz ve ismetimizi mdafaa edecek hkmet ve erkek yoksa biz varz diyorlard. Bu haber Akam gazetesinde 19, Minber gazetesinde de 20 Kasm 1918 gn yaynland. KENDiNi SEZAR SANAN FRANSIZ 23 Kasm 1918'de, stanbul ve Osmanl topraklar zerindeki ngiliz-Fransz kar atmasnn gn yzne kt bir srada, Fransa Dou Ordular Bakomutan General Franchet d'Esperey, gemi ile stanbul'a geldi. Galata rhtmnda, gsterili bir trenle karland. Ertesi gn, Franszca eitim yapan Galatasaray Sultanisi'ni ziyaret, Yksek Komiserlikte stanbul'daki Fransz kolonisini kabul etti. Ne var ki, birka gn nce ngilizler, General Wilson'a, Dou Ordular Bakomutan d'Esperey'in emirlerini dinlememesi ngiliz Amirali Calthorpe'a bal olarak almas buyruunu vermilerdi. Bu yzden Fransz general, stanbul'da kendisine yaplan karlama trenini yeterince parlak bulmad. gn sonra 27 Kasm'da, ngilizlerin Karadeniz Ordusu Bakomutanl'na atadklar General Milne'nin stanbul'a gelmesi zerine ise stanbul'dan ayrld. Bir sre sonra 8 ubat 1919'da bu kere Bulgaristan zerinden trenle stanbul'a geldi ve burada dzenlenen pek gsterili bir trenle, askerlerin ektikleri beyaz bir at

zerinde, eski Roma Sezarlar gibi bir zafer alay eliinde Sirkeci'den Beyolu'na kt. Bu uzun yol boyunca iki keeli sralanm selam duran askerleri ve kendisini alklayan aznlklar, garip ve mark jestlerle selamlad. Bu gsterili karlama. stanbul aznlklarnn lgnca gsterileriyle, stanbul'un Mslman halkna yeni bir gzda oldu. Ne var ki, ertesi gn Hadisat gazetesinde Sleyman Nazif'in nl yazs Kara Bir Gn yaynland ve bu yaz igalcilerin suratna bir amar gibi indi, ama Sleyman Nazif'in de Malta srgnleri arasna katlmasna neden oldu(51). Fransz kltr ile yetimi, duygulu bir edebiyat ve eski bir vali olan Sleyman Nazif Bey'in, Kara Bir Gn balkl yazs yleydi: Fransz generalinin ehrimize gelii mnasebetiyle birtakm vatandalarmz tarafndan icra olunan nmayi Trk'n ve slmn kalbinde mebbeden kanayacak bir ceriha at. Aradan asrlar gese ve bugnk hzn ve idbarmz u sevk-i ikbale mnkalip olsa, yine bu acy hissedecek ve bu hzn ve teessr evlat ve ahfadmza nesilden nesile alyacak bir miras terk edeceiz. Almanya ordular 1871 senesinde Paris'e dahil olarak byk Napolyon'un neide-i mtehaccire-i muzafferiyat olan tak- zafer altndan geerken bile, Franszlar bizim kadar hakaret grmemidir ve bizim dn sabah saat dokuzdan onbire kadar hissettiimiz yeis ve azab duymamtr. nk yalnz Hristiyanlar deil, Yahudi Franszlarla Cezayirli Mslmanlar o matem-i milli karsnda ayn telehhf ve hicap ile alam ve kzarmlard. Bizse mevcudiyet-i milliye ve lisaniyetlerini bizim uluvv cenabmza medyun olan bir ksm halkn hayu huyi amatatiyle matem-i muazzezimize en ac hakaretlerin birer tokat eklinde atldn grdk. Mstahak olmasa idik bu felakete duar olmazdk. Her kavmin sahayif-i hayatnda bir ok ikbal ve idbar sahifeleri vardr. Fransa Kral Birinci Franois'y arlken'in mahpesinden kurtarm ve koca Viyana ehrini kerrat ile sarm bir mmetin defter-i mukadderatnda byle bir satr- elim de mestur imi. Her hal mtehavvildir. (52) Osmanlcann o adal ve dadaal szcklerden rlm terkiplerini zp anlayabilenler greceklerdir ki, bu yaz yle pek de yazlmayacak cinsten ar sulamalar getiren, ortala dehet verecek bir yaz deildir. Ama bu kadarc bile, susuzluktan kurumu le dnm Trk kamuoyu benlii zerinde, hi deilse bir iki gn, bir bahar yamuru etkisi yaratmtr. General d'Esperey ise, kendini gl sanan btn smrgecilerin markl ve hrnl iinde bu yazsndan tr, Sleyman Nazif'in kuruna dizilmesi emrini verecek kadar kendisinden gemise de, araya giren dostlar bu vahim karar nlemiler, Sleyman Nazif sadece Malta'ya srlmekle kelleyi kurtarmtr. IV TRKYE'DEK ALMAN VE AVUSTURYALILAR Osmanl mparatorluunun bakenti, Mondros Atekes Andlamasnn ardndan 13 Kasm 1918 gn gelen 61 gemilik bir tilf Devletleri donanmas tarafndan karaya kartlan askerlerce igal edilirken, bakent de dahil olmak zere Osmanl Devleti topraklar zerinde, yabana atlamayacak sayda da Alman ve Avusturya-Macaristan imparatorluklarnn asker ve subay vardr. Birinci Dnya Savann yenikleri olan bu iki imparatorluun askerleri de, Osmanl askerleri gibi tilf Devletleri Kuvvetlerinin dmanlardr. Nitekim, stanbul'u igal eden tilf Devletleri askerleri 13 Kasm gn, stanbul'un pek ok kilit noktasna el koyduklar gibi 14 Kasm'da da Gmsuyu'ndaki ve Boazii'ndeki Alman ve Avusturya Macaristan imparatorluklar Bykelilik binalarna da el koymulardr. Mondros Mtarekesinin imzaland gnn ertesinde, Adana'daki kararghnda Yldrm Ordular Grup Komutanl grevini, Mustafa Kemal Paa'ya devredip trenle hemen stanbul'a dnen Alman Mareali Liman von Sanders Paa ve maiyetindeki yzlerce Alman general ve st rtbeli subay, igalci ngiliz garnizon komutan General Wilson'la mzakerelerden sonra, stanbul'daki tm Alman ve Avusturya-Macaristan asker kiilerinin Haydarpaa evresinde toplanmasn kararlatrmlardr. Burada enterne edilen Alman askerleri ve Alman sivil personelinin nde gelenleri, Haydarpaada demirli, General ve Corcovado adl Alman yolcu gemilerinde barndrlm ve sonra bu gemilerle lkelerine gnderilmilerdir.

Alman bandral olan bu gemiler, savan k gnlerinde Dou Akdeniz'de kalnca stanbul'a snmlar ve btn sava boyunca orada kalmlard. Btn bir Dnya Sava boyunca, Osmanl Devleti Genel Kurmay Bakanl grevini yrtm olan Alman generalleri General Bronzart von Schellendori ve General von Seeckt, eitli Osmanl ordular ve ordu gruplarna komutanlk eden Mareal Falkenhaym. Alman askeri ataesi General von Lossow, Mareal Liman von Sanders. stanbul'daki Alman Bykelisi Kont Hans von Wangenheim, silahlar alnm olarak memleketlerine postalanrken, gene stanbul'da bulunan Avusturya-Macaristan mparatorluu Mareali ve Osmanl topraklarndaki 200'e yakn subay, 1050 erin bakomutan Joseph Pomlankowski de 10 Aralk'ta Haydarpaa Rhtmna yanatrlan Reit Paa gemisinde enterne edildiler Bu eski gemi, daha nceden personel tamaya elverili hale getirilmiti. 6 Ocak 1919 gn de bu gemi ile Trieste zerinden, lkelerine dnmelerine msade edildi. 20 Ocak'ta Trieste'ye ulatlar ve oradan trenlerle Avusturya'ya getiler. Avusturya-Macaristan Elisi Pallavicini ve elilik personeli ise 30 Kasm'da, trenle Sofya zerinden Rusuk'a ve oradan Tuna gemileriyle Viyana'ya gnderilmilerdi. Trkiye'deki Alman askeri personelinin says 20 bin kadar tahmin ediliyordu (53). YABANCI ASKERLERN BR GDP BN GELYOR Gerek udur ki, Birinci Dnya Sava boyunca. Osmanl Devleti Ordular, Alman Genel Kurmaynn emir ve komutasnda, Alman emelleri iin cepheden cepheye koturulup krdrlmtr. Enver Paa, eklen Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili, Cemal Paa Bahriye Nazr ya da Suriye'deki Ordular Grubu'nun komutandr ama, gerekte bunlar bile komutay dorudan doruya Berlin'den almaktadr. Bunlarn Kurmay bakanlklarnda ve hatta pek ok ordularnn kolordu ve hatta tmenlerinin banda ya da kurmay bakanlnda dorudan doruya Alman ya da daha az sayda olmak zere Avusturyal general ve subaylar bulunmaktadr. Sarkam Saldrs ve Kafkasyadaki maceralar Kanal Harekt, Galiya'da, ran ilerinde sonu gelmez seferler hep Almanya'nn Fransa cephesinde ya da Avusturya'nn Rus cephesindeki ykn azaltmak iin Trk halknn srtna bindirilmi semerlerdir. imdi, Mttefik ad altndaki yabanc askerler gitmi, bu kez onlarn yerine ngiltere'nin, Fransa'nn, talya'nn dman askerleri gelmitir. Gerekte stanbul ve Osmanl mparatorluu, aznlklar, kapitlasyonlar, levantenleri, yabanc elilikler personeliyle zaten uzun bir zamandr igal altndadr. oktan bir yar smrgedir. Belki de bunun iindir ki, 13 Kasm 1918'den 16 Mart 1920'ye kadar olan dnemde bir igal yaanrken stanbul igal altnda deil saylmtr... Kimbilir belki de halk, Alman ya da Avusturya-Macaristan askeri gitti de ngiliz, Fransz, talyan askeri geldi, ne fark eder ki diye dnmtr? ayet Kars'ta, Van'da, Erzurum'da Ermeni, Batda Yunan igalleri olmasa, Mara'ta, Antep'te Adana'da, Saimbeyli'de Fransz Birlikleri iinde Ermeni komitecileri eyleme gemeseydi de buralarda salt ngiliz, Fransz ve talyan askerleri igal eylemlerini yrtseydi, Anadolu'daki Ulusal Direni Hareketleri bunca abuk rgtlenip ve derlenip toparlanp bir ulusal kurtulu savan kazanacak dzeye gelir miydi? Dorusu bu da dnlmesi gereken bir konudur. MTAREKE STANBUL'U gal deil de Mtareke stanbul'u denen bir stanbul vardr ki, bunu o gnleri yaam bir yazar yle dile getirmektedir: Mtareke gnlerinde, hakikatte bir deil birka stanbul vardr. Bunun biri, Trk-Mslman stanbul'dur. Beikta'tan, Hali boyunca Kasmpaa'dan Eypsultan'a ve oradan stanbul'un yedi tepesini ve bu tepelerin mermer talar olan kubbeleri, minareleri de koynunda toplayarak kar yakada skdar sahillerine atlayan. Deylerbeyi'ne, Kandilli'ye, Beykoz'a kadar uzanan hu stanbul kan alar. ileli harp yllar bu stanbul'u yiyip bitirmitir. Harbe giden ve harpten dnebilen Mslman stanbullu, ehrinde, semtinde ve evimle ancak alk, perianlk, isizlik ve bunlarn tesiri altmla btn o eski geleneklerinin zln grmtr. Analar, babalar kmtr. Sandklar, kilerler boalmtr. K /la r. kardeler hayatn silleri altnda bunalarak tanna m ayacak hallere gelmilerdir. gal ise kocaman bir haysiyet yaras gibi, btn stanbul'u gittike irinleen phttlaryla sarmaktadr. Dullar, harp sakatlan, sokaklarda a dolaan terhis edilmi askerler, hla siporlerdeki lime lime elbiseleriyle dolaan eski yedek .ubaylar, isiz, vazifesiz, ne yapacan nereye pidprpini bilmeyen, birlikleri lavolmu muvazzaf zahitler Mslman stanbul'un

sokaklarn tklm tbbn doldururlar. Mslman stanbul'un havasnda esen. sadece hsran, hayal krkl, mitsizlik, kin vp iniltidir. Bir de kozmopolit stanbul var. Mesela ili! O zamanki ili. stanbul'da devrin tredilerinin, harp zenginlerinin. Hum. Ermeni tccarlarnn, ne olduklar, ne i yaptklar belirsiz kozmopolit tiplerin, ayn zamanda eski vezirlerin, saltanat dknlerinin, yeni politikaclarn ve btn igal kuvvetleri ileri gelenlerinin otunluru bir muhittir. Hlasa SisH'nin bir milli rengi yoktur. Harp devrinin zentili tipleri, sefahatleri, monden hayat yayorum zannerfm dkn kadnlar, kumar, israf, yabanc grnl lks hayat hep ili'decir. Bu arada hesapl dnnmrler, iini bilen Rum, Ermeni, Yahudi oligarisi mensuplar da ili'de k&ndi hayatlarn 56 yaarlar. Bir de dalan stanbul vardr. Eski stanbul'un dalan konaklan, saltanat dkn aileler, bu ailelerin aslnda hibir ie yaramayan, hibir hayat savana hazrlanmam erkekleri, kadnlar, hlasa bozulan, fakirleen bir hiyerarinin son dkntleri de ili'nin i sokaklarnda can ekimektedirler. Saraya ve sarayllara gelince, artk onlar da son gnlerini yaarlar. nk onlarn da kaynaklan kurumutur. mrleri sona ermek zeredir. Onlarn da atlarnn altndakiler kadn, erkek hibir hayat mcadelesine hazr olmayan cahil, grgsz, phtlam bir sr lzumsuz varlklardr... Mtareke stanbul'u bu idi. Bir taraftan kan alayan Mslman stanbul. Sonra gene onun srtnda yaayan, ama ken, son nefesini veren bir Saltanat stanbul'u. Hepsinin stnde ise. BEYOLU'nun, ili'nin kozmopolit, fakat sonu belirsiz Sodom-Gomore'si.. Rumlara, Ermenilere, Yahudilere gelince; galiplerden daha ok zafer sarholuu taslayan bu aznlklar, zaten daha igal kuvvetlerinin donanmas ufuktan grnr grnmez, eski vatandalarndan kopmulard. eitli igal kuvvetleri ise, ya alayan ya tepinen bu stanbul'un iinde, ne idi ve ne getirecei belirsiz, fakat stanbul'un asl varlna karmam yabanc bir madde halinde kmldayp duruyordu. (54). STFAYI AKILLARINA GETRMEYENLER gal stanbul'unda, igal ordularnn yansra, tpk tarlalara konulan korkuluklara benzeyen bir de Padiah, bu padiahn bir Sadrazam ve hkmeti, yani bakanlar, mstearlar, hatta Genel Kurmay Bakanl, komutanlar, Emniyet Mdrl, Merkez Komutanl gibi trl hkmet organlar da vardr. Ama bu stanbul'da, igalciler ylesine kstahtrlar, ylesine pervaszdrlar ki, rnein 11 ubat 1919'da, bu igal Ordularnn Bakomutan Fransz Generali Franchet d'Esperey, Osmanl imparatorluunun Sadrazam'n Fransz Eliliine ayana ararak bir ltimatom tebli ediyor: Hemen Jn Trk nazrlar tevkif edilmelidir. Yoksa, stanbul'un resmen igali lzm gelecektir. (55). Osmanl mparatorluu Sadrazam, bir zamanlarn Kprl Mehmet Paalarnn, Sokullu'lularn, andarl'larn, zdemiroullar'nn koltuunda oturan Ahmet Tevfik Paa (Okday), kendi lkesinin bakentinde Fransz generalinin ayana armasn kabul edip gidiyor ve istifa etmeyi aklna bile getirmiyordu, igalci Fransz generalinin karsnda el outurup, emir tellaki ediyordu. Bu igal stanbulu'nda bu szmona Osmanl Sadrazam Ahmet Tevfik Paa 11 Mays 1921 gn, makam otomobili ile Karaky'den Babli'ye giderken yolda iki ngiliz polisi tarafndan tevkif edilerek Arapyan hanna, ngiliz Polis kararghna gtrlyor, yarm saat bekletildikten sonra zr bile dilenmeden salveriliyordu (56). Gereke de ilginti. Sadrazamn otomobilinin nnde numara yoktu! Dzensever ngilizler, byle bir eye hogryle bakamazlard! Celal Bayar, Mustafa Kemal Paann anlatt bir olay yle aktarr: ...O tarihlerde General Allenby stanbul'a gelmiti. Bir gn Harbiye Nazrn ve Erkan- Harbiye kinci Reis'ini karsna alarak cebinden kard bir not defterinden baz eyler dikte ettirmek istedi. Nazr ve kinci Reis konumak isterlerse de general Allenby: Grmek iin deil, baz arzularm sylemek iin sizleri kabul ettim cevabn verir. (57). te igal stanbul'u byle bir stanbul'du. Bu stanbul'da birtakm adamlar da, alt boaltlm, ii khnemi baz makamlarda oturup kendilerini gerekten Padiah, gerekten Sadrazam, Nazr ya da Komutan sanp bir i yaptklarn sanyorlard. stanbul'daki bu hkmetlerden birinin, Salih Hulusi Paa (Kezrak) Hkmeti'nin Harbiye Nazr, yani Savunma Bakan Ferik (Korgeneral) Kavakl Mustafa Fevzi Paa (akmak), 16 Mart 1920 gn kendi bana gelenleri, stanbul'dan kap Ankara'ya geldiinde, 27 Nisan 1920'de. Gebze Milletvekili olarak T.B.M.M. krssnde yle anlatmtr:

FEVZ PAA. Evvelemirde stanbul'un esaret muhitinden kurtularak Ankara'nn hr muhitine geldiimden dolay Cenabhakka hamd ve krler ederim (Alklar) ve beni ltfen karlayan arkadalarma amik kranm takdim ederim. Efendiler, gerek Padiahmz Efendimiz Hazretleri, gerek bendeniz, be yz senelik bakir payitahtmzn ilk defa da tarafndan igali feciasn grmek betbahtlna uram felketzedelerdeniz. gn evvel stanbul'un sureti igali haber alnd ve bunda bilhassa slm kan dkmek ve dklen slm kanlariyle yine slmlar mahkm etmek ciheti hainanesi dmanlanmzca teemml edilmiti. Bunun iin lzmgelen evamir ve tebligat ifa edildi ve ben bizzat Harbiye Nezaretinde gece, gndz mevcut bulundum. O gece ngilizler otomobillerle stanbul, skdar, Beyolu muhitine bahriye efrad kararak lzmgelen nkat tuttular ve srf fesat balangc olmak zere ehzadeba'nda Onuncu Kafkas Frkas Kararghnda bulunan karargh efrad zerine hcum ederek muzikac efradn ehidettiler (Kahrolsunlar sadalar) ve muzikac efradn meydana kararak efrad birer birer ldrdler. Bir ksm pencereden aa atlad. Bir ksm yataklarnda ld. Bunlarn resimlerini Franszlar karp Avrupa'ya gnderdiler. (Allah rahmet etsin sadalar). Ancak evvelce verilen talimat ve bilhara yaplan tebligat sayesinde askerler msellehan sokaklarda bulunmad, klalarna ekildi. Hibir tarafta kimsenin burnu kanamakszn ngilizlerin fesadmiz olan tertibat, teebbsat bihamdillhtaal yalnz be, on neferimizin hainane ehadetiyle neticelendi. O srada ngilizler Harbiye Nezaretini igal ederek benim, nezaret odasna kadar sngl neferlerini soktular ve lzmgelen emirleri vermekliimi tebli ettiler. Zaten evvelce emirler verildii iin ben kendilerini kemali sknetle karladm. Ancak gksne dman sngnleri dayanm bir Harbiye Nazr, stanbul'un artk hr ve makam hilfet olmak meziyetini kaybettiini grm bir Harbiye Nazr sfatiyle pek meyus bulunuyordum. Derakap Sadrazama malmat verdim. Kabinenin itiman emretti. O srada drt yz mtecaviz iki sra dizilmi sngl ngiliz efrad arasndan geerek, kaplara birikmi birtakm Ermeni, Rum ahalinin enzar tahkiri arasndan (Kahrolsunlar sadalar) geerek sekinetle Babliye gittim. Hkmet lzmgelen protestoyu, her halde milletin erefine lyk bir surette yazmakta kusur etmedi ve o srada gerek Meclisi Millye kar yaplm ahvali, gerek askerlerimizin uyurken ldrlmesini protesto etti. Bilhassa, gerekse billzum Harbiye Nezaretine kar yaplm bu tecavz protesto etti. Ancak ngilizlerin maksad, etraf tedhi etmek olduu iin Nezaret Makamnda bulunmu birtakm zevat ellerine kelepe vurarak yaln ayak, ba kabak yk otomobillerine atarak hakaretle uradan, buradan toplattklarn haber aldm. Esbabn sual ettiimizde hibir cevap alamyorduk. Bu suretle efkr mnevvereye kar byk bir tehdit ika ederek herkesi sndrmak ve stanbul'da hkimi mnferit kesilmek istendii anlalyordu. Cuma selmlna gittiim srada Zat ahanenin selmla kp kmamasn ngilizlerden sormaya mecbur olduk. nk efendiler; silhl bir neferin dar kmasna msaade etmiyorlard. Halbuki Makam Hilfette bulunan Zat ahanenin imdiye kadar tabi kuvvei cismaniye gsteren silhl askerler arasndan, teaml vehile camiierife terif buyurmalar lzmgeldiinden biz buna phesiz cesaret edemedik. Byle bir vaziyette ngilizlerin gelip silhlar toplamas suretiyle Makam Hilfetin bsbtn hakaret mevkiine dmesini istemedik, tecviz etmedik. Mecbur olduk asker gndermeye. Askerler gidemedi. Yalnz bahriyeden elli kiilik bir mfreze gitti, bilhara ngilizler msaade ettiler. Srf Maiyeti Seniyede bulunan biraz asker geldi. Onlar arasndan Zat ahane kemali meyusiyetle geerek camiierife terif buyurdular. SMAL FZIL PAA (Yozgad) Hangi camie Paam? FEVZ PAA (Devamla) Yldz'da Hamidiye Camiine efendim. Namazdan evvel bendenizi kabul ettiler, fevkalde mteheyyi bulunuyorlard, buyurdular ki; ben, bugn byle azab elm iinde camie gelmek istemiyordum. Fakat, bu bir vazifei diniyedir, vazifei diniyeyi geri brakmay mnasip grmedim. Cenabhakka kar bir ibadettir, ancak elli senelik mesavinin, gerek benim ve gerekse sizin kabinenin zerine ykldn grmekle fevkalde dilhunum, enkazn altnda ezildik diyerek teessf buyurdular. Ayaa kalktlar, birka defa kemali hzn ile bendenize hitabettiler. Teselli verecek hibir ey yoktu. Birka defa ngilizler diritnotlarnn toplarn Saraya doru evirmiler, gya uzaktan atlmazm gibi diritnotlarn bir ksmn Kprye kadar sokarak, her trl tehdidat yapmakta kusur etmemilerdir. Oradan ekildik, her gn yeni tevkifat ve tehdidata mruz kalyorduk. Zat ahane ertesi selmlkta bendenizi tekrar kabul ile buyurdular ki; aman Anadolu ile irtibat temin ediniz, bendeniz dedim ki; irtibat mheyyadr. Ancak ngilizler mni oluyorlar. Her bir telgrafmz kontrole tbi bulunduruyorlar. Franszca yazmak lzm geliyor ve onlar da imzalattryorlar. phesiz biz her bir suhuleti gsteriyoruz. Ancak ngilizler tarafndan duar olduumuz mklt bizi byk bir tazyik iinde bulunduruyor. Bu mruztm zerine, aman zinhar siz ekilmeyiniz ve Anadolu ile irtibat tesis ediniz, buyurdular. Bendeniz bu ferman zerine yaverimi gndermek hususuna teebbs ettiim gibi Kabine de bz zevatn gnderilmesine teebbs etti. ngilizler muvafakat ettiler, icabeden zevatn gnderildiini ve bir taraftan da bz kolordularla irtibatmz arz ettiim vakit fevkalde memnun oldular ve bu suretle

meselenin hsn suretle hallolunaca ve stanbul igalinden ngilizlerin bekledii gayenin artk kaybolmak zere bulunduu hissolunuyordu. Biz de memnun idik. Bu srada efendiler; bendeniz zerine vki olan tazyikat ref olundu. nk samimiyetle ngilizlere diyordum ki; tehdit ile bir ey yapamazsnz, tatmin ediniz. Bizi siz tatmin ederseniz, hakk hayat bahederseniz, biz her eyi yapmaya hazrz ve bu tatmin de benimle olmaz, Kabineyi tatmin ediniz. Bu ricamz aksi tesir icra ederek her gn Kabineye nota bambardman oldu. Gece, gndz u yle olmu, bu byle olmu, en ufak eylerle Kabineyi taciz ederek Kabineyi ekilmeye icbar ettiler. Filhakika Kabine de bir iki hafta mddet tazyika tahamml etti. Bu tazyikin esasn efendiler; Kuvay Milliyenin ret ve takbihi tekil ediyordu. Kuvay Millyeyi reddediniz, diyorlard. Bizce Kuvay Milliyenin, haksz igallerden zuhur ettiini, zmir'in igalinde Yunanilerin birok mezalimi, Avrupa'nn bitaraf devletleri tarafndan tasdik olunduu malm ve mberhen iken bizim, Kuvay Millyeyi ve bu tazyikten domu olan cepheyi reddetmemiz dorudan doruya milletimize kar bir ihanet olurdu. Biz bunu yapamayz. (Alklar) zmir'in, bununla beraber Vilyat arkiyenin duar tecavz olacana dair sk, sk rivayetlerin yuu ve bir (Pontos) Hkmetinin, Trabzon, Samsun havalisinde, Karadeniz sahilinde zuhur etmek zere bulunduuna dair pek sk havadislerin deveran bsbtn milleti heyecana getirdi ve bu suretle Kuvay Milliye teekkl etmitir. Bu teekklden maksat, milletin bigayrihak duar olduu tecavzlere kar rz ve namusunu meru bir surette mdafaa ve muhafaza etmek, ordunun mtareke mucibince kollar balanm olduundan millet kendi kollariyle mdafaa etmek istiyor: O orduyu kullanamyoruz. Millet bunu gryor, tabi mdafaai meruai nefsiyede bulunuyor. Milletin baz harekt vardr. Biz bunu reddedemeyiz. Ancak unlar reddederiz: Kuvay Milliye namna bz ifratkrlarn, harekt vardr. Millete bz yerlerde fenalk yaparlar. Bazsn ldrr, bazsn kaldrr. Bu gibi harekt milletin arzusu dhilinde deildir. Keyfi birtakm icraat yapanlar reddetmek isteriz. Fakat umumiyet itibariyle Kuvay Milliye namna bir reddiye yazmak Hkmetin dorudan doruya kendisini skadetmesi demektir. Hkmet ancak milletin arzusiyle ve milletin nef'i iin mevkii iktidara gelir. Milletin mazarrat iin mevkii iktidarda duramaz: Bizim bu nota teatisi esnasnda tekrar bir hal hadis oldu. Dediler ki; nerde Kuvay Milliye kprleri bozdiyse oradan stanbul'a erzak gelmiyor, stanbul a kalrsa Kuvay Milliye evvel mesuldr. Saniyen siz mesulsnz. nk Kuvay Milliyeyi reddetmediniz ve u asr insaniyette unu da sylemekten ekinmediler ki; biz Amerika'dan un getireceiz. Fakat bunu Hristiyanlara vereceiz, slmlar dnmiyeceiz (Kahrolsunlar, sadalar) Maksat bizi tazyik edip ill ki, Kuvay Milliyeyi ret ve tel'in ettirmektir. Tekrar bendeniz bunun zerine telgraflar yazdm. Aman kprleri bozmaynz, erzak gnderiniz buraya, biliyordum, bunlarn tesiri olamazd. Nihayet efendiler, bir nota yazdk. imdiye kadar arz ettiim hususat bertafsil hikye ettik. nk bu arz ettiim mevaddn bir ksmn da Hariciye Nazr gidiyor, ifahi notalarla, ifahi takrirle anlatyordu. Bunlar sahifei tarihe geemiyecek ve inkr edecekler diye bunlar ber tafsil hikyei hal ederek yazdm. Bir nota yazdk ve bu notada dedik ki: bizim maksadmz sulhu temin etmektir ve bu sulh ile biz bizzat Osmanllarn memleketini kurtarmak deil, sulhu cihan temin edeceiz. Siz bize hakk hayat verirseniz biz bunu kabul edeceiz. Millete kabul ettireceiz ve sizin bize bahedeceiniz adilne eraiti sulhiyeyi yapacaz ve millete ayrlk gayrlk olmamak hissini bizim kabine tekeffl ediyor ve bu kadar sulha tene ve kendisini ileri atan bir kabineyi dmanlarmzn ne yolda telkki edeceklerini anlamak istiyorduk. Madem ki, Avrupa sulh istiyor. Madem ki, sulh teesss ettikten sonra vaziyet tavazzuh edecektir. Biz de buna tekeffl ediyoruz. Biz yapacaz diyoruz, bu gayet ar, belki altndan kamyacamz mklta vatan akiyle giriyoruz. Fakat acaba ngilizlerin fikri nedir? ngilizlerin teklifi nedir? Bunu anlamak istiyorduk. Efendiler bu teklifimizi ngilizler kabul etmediler ve bunun zerine bir mazbata yazdk, Bablide kabinenin siyaseti muslihanesi ngilizlerce kabul olunmuyor ve ngilizlerin maksad bizim dahilimizi nifakla birbirimize drmek. (Kahrolsun, sadalar) Maatteessf bir heyet de bulmular harb istiyorlar. Fakat yle bir harb ki. kendilerinin burnu kanamakszn birbirimize drmek ve harb etmek istiyorlar. Maatteessf Zat ahane tazyik iinde bulunduu iin biz durduk, tahammln fevkinde tazyika duar olduk. En nihayet bize dediler ki, efendiler; gayet ar muameleye duar olacaksnz, yani bizi Babliden sng ile atacaklar. Bunu ihsas ettiler. Biz buna da tahamml edecektik. ancak o zaman payitahtlk stanbul'da kalmazd. Biz ekildik, bizden sonraki kabine bir, iki gn teesss edemedi. Ancak tabi malmatnz var. bu kabinenin teekkl ile beraber benim temasa geldiim gerek o kabine erknndan olan zevattan, gerekse Harbiye nezaretinde bulunan baz arkadalardan aldm malmata, nazaran o kabineye tazyik icra ettiler. Fetvay veriniz diye. Nihayet o fetvay aldlar. Malmunuz vehile o fetva ngiliz sngsiyle alnm, islm sinesinde birbirine drmek iin. ilk defa yazlm ac bir vesikadr. Milletin hissi hakikatbini, midederim ki. bundaki fecaati grecek ve bunun ehemmiyeti sfra inecektir. (phesiz, sadalar). REFiK BEY (Konya) Zaten yoktur, inmitir

FEVZ PAA (Devamla) Efendiler, bendeniz stanbul'dan daha evvel kmak istiyordum. Ancak temasm evvelen ngiliz siyasetini anlamak hususuna matuf idi. Anladm, bunda hi phem kalmamtr. Saniyen ngilizlerin askerlike ne yapacan, tetkik etmek idi. Bunlarn en byk arzular, iimizde bz hainleri tevik ve tergibederek millet arasna kan drmektir ve bu kan ne kadar tevess ederse o kadar kendi ileri suhulet bulacaktr ve bunu sylemekten de ekinmiyorlard. Diyorlard ki: siz madem ki, bize arzu ettiimiz imzay vermiyorsunuz, yani en ar, ne olursa olsun sizi mahvedecek sulhu imza etmeye rza gstermiyorsunuz, biz buna rzadade olacak bir heyet bulacaz. Fakat bu rzadade olacak heyet millet namna olsun. Buraya dikkat isterim. MFD EFEND (Krehir) Kabul etmez millet... FEVZ PAA (Devamla) Yani diyorlar ki, sulhu milletle yapacaz, bunun iin siz milleti elinize alnz ve millet elimizdedir deyiniz, ondan sonra biz sulh yaparz. Bu ne demektir, efendiler! Birbirinizle boazlanz, kuvvetsiz kalnz, zebun kalnz, biz bir ngilizin burnu kanamadan Anadolu'yu istil edelim, sizi esir edelim demektir. (Kahrolsunlar, sesleri) Cenab Hakkn ltfundan kaviyen midederim ki, ngilizler imdiye kadar birok eylerde aldandklar gibi anakkale hcumunda olduu gibi bu meselede de tamamiyle aldanacaklardr. (Alklar). Bunlar aldatan, efendiler, birka hainlerdir. (Kahrolsunlar, sadalar). Ve bu hainler iimizde ne kadar az olursa ve biz birbirimizle bir vifak dhilinde ne kadar azimkrane hareket edersek ngiliz pln tamamiyle ve o kadar abuk suya decektir. Nerde bir fenalk zuhur ederse derakab bastrlr ve ngilizler grrler ki, Trkler ktlei vahide halinde, slmlar ktlei vahide halinde kendi hakk hayatlarn istiyorlar. Bunu grrlerse efendiler! Biz istikbalimizi kurtardk demektir (Alklar) (nallah sadalar). Bendenizin hissiyatm bundan ibarettir. mit ve azim efendiler!. (58). TARTIILACAK NOKTALAR Kurtulu Savana byk katklar olan, Cumhuriyet Ordularnn Gazi Mustafa Kemal Paa'dan sonraki ikinci ve sonuncu miri (maraal) Fevzi akmak'n 1920 yl 27 Nisannda Meclis krssnde dile getirdii u yukardaki szlerin, aradan bunca yl getikten sonra artk bir deerlendirmesini yapmak zaman gelmitir sanrz. Fevzi Paa'nn u yukarda izdii tablo, ac bir tablodur. Anadolu'ya gemeye, ayaklanmaya katlmaya bir trl karar veremeyen, ibirlikilik deilse bile teslimiyetilikten vaz geemeyenlerin, stanbul'da kalp idarei maslahat etmeyi yeleyenlerin balarna neler geldiini gsteren bir tablodur. Kabul etmeliyiz ki, Fevzi Paa da Ulusal Kurtulu Savann daha balarnda, ngiliz sngsnn acsn etinde duyuncaya kadar, ibirliki deilse bile teslimiyetilik izgisinin pek fazla dna kamamtr, stanbul a kalmasn diye, tmden Anadoluyu gzden karan Padiah Hkmetinin bir yesi olarak, lafla askerlerimizin ldrlmesini protesto ettik, Padiah Cuma Selamlna gidecekken, tren ktas karabilmek iin ngilizlerden sormaya mecbur olduk diyebilmekte, askerlerimizin ldrlmesi, kendi gsne sngler dayanmas, Savunma Bakanlnn baz yksek mensuplarnn kendi deyimiyle yaln ayak ba kabak ellerine kelepeler vurulmu olarak hakaretlerle gtrlmelerini yeterince onur krc bulmamakta da Padiah Cuma namazna giderken karlacak tren ktasnn elinden silhlar alnrsa, bunu hilafetin bsbtn hakeret mevkiine dmesi diye niteleyebilmektedir. Fevzi Paa, acaba, teki davranlar bir sevgi gsterisi mi saymaktadr? Hani u silahsz bando erlerimizin yatakhanelerde baslarak kurunlanmas, snglenmesi, Savunma Bakanlnn baslmas, ok kiinin kelepelenmesi falan herhalde hep ngilizlerin Trklere olan byk sevgisinden ileri geliyor sayyordu... Neyse... Bu, iin bir baka cephesidir. Teslimiyetiler cephesi... Ve bu cephe, inanlmayacak kadar da kalabalktr. Bunlar, ta Sivas Kongresi'ne kadar gelmiler, grlerini orada bile dile getirmilerdir. KAHROLSUN GAL LAFINDAN KORKANLAR Atatrk, Nutuk'ta Fevzi Paa, (akmak) dnda bir baka Harbiye Nazr'n (Savunma Bakan), Ali Rza Paa Kabinesinin Harbiye Nazr Cemal Paann (Orgeneral Cemal Mersinli) teslimiyetiliini anlatmadan nce u aklamay yapar: Efendiler, tahattur buyurursunuz (anmsarsnz), ngilizler Merzifon ve mteakiben Samsun'u tahliye eylemilerdi. Bu mnasebetle ve Ferit Paa Kabinesinin sukutu zerine (dmesi zerine), Sivas ahalisi fener alay yapt, tezahratta (gsterilerde) bulundu. Birtakm nutuklar verildi. Bu arada halk da

Kahrolsun igal diye bardlar. Sivas'ta mnteir (yaynlanr) radei Milliye gazetesi bu hadiseyi olduu gibi yazd. Dahiliye Nazr Damat erif Paa, bu gazetenin istihbaratna atfen (dayanarak), Sivas vilayetine yapt bir teblide (bildirimde), kahrolsun igal tarzndaki yazlar, hkmetin hali hazr siyasetine gayr muvafktr (uygun deildir, ters dmektedir), diyordu. Bu ne demektir efendiler? Hkmet, igali, ayan takbih (irkin) bulmayan bir siyaset mi takibediyordu? Yoksa, kahrolsun igal dedike, memleketi daha ziyade igale mi sebebiyet verilecekti? igal ve tecavz karsnda muhafazai skt ve sknet etmesi (susmas, sessizliini korumas) igalden mtehassis olmu (etkilenmi) grnmemesi mi muvafk akl (akla uygun) ve siyaset idi? Byle sakim (hastalkl) ve hayvanca bir dnce, izmihlal (yok olma) ve inkraz (tkenme) uurumuna kadar tekmelenmi bir devleti kurtarabilecek siyasete esas olabilir miydi? (59). Atatrk, Sultan Abdlaziz'in kz Emine Sultan'la evli Damat Mehmet erif Paa'y (avdarolu) ileri Bakan olarak bylece, teslimiyetiliiyle yerin dibine soktuktan sonra ayn hkmette, ok gvendii ve bir tr Sivas Kongresi Heyeti Temsiliyesinin Murahhass (szcs, delegesi) sayd Harbiye Nazr Mersinli Cemal Paa'ya, bu hkmet bizim bilmediimiz bir siyaset mi gdyor, nedir bu ileri Bakannn yapt? diye sorduunda 13 Ekim 1919'da ald u cevab kaydeder: ...Amali milliye dairesinde tedviri umur mesuliyetini (ulusal karlar ynnde ynetim sorumluluunu) tahamml eden hkmeti merkeziye, harekt ve icraatnda icabat siyasiyeyi (davranlarnda gerekli siyasi manevralar) kollamak, ecanine (yabanclara) kar daha mihmannvazane (konuksevere yakacak biimde) ve. mlayimane (yumuaka) hareket eylemek zdrarnda (zorunda) (60). Atatrk, bir Malta Srgnl maceras yaadktan sonra Anadolu'ya geip Ulusal Kurtulu Sava kadrolarnda grev alp byk yararlar grlecek, Isparta ve el Milletvekili olacak Mersinli Cemal Paa'nn bu cevabn ele alp u yorumu yapar. Murahhassmz ve Harbiye Nazr Cemal Paa'nn cevab ok enteresandr. Efendiler, Rza Paa Kabinesi ve o kabinede Harbiye Nazr olan zat; aziz vatanmz igal eden, snglerini milletin kalpghna saplayan ecanibi (yabanclar), misafir kabul ediyor ve anlara mihmannvazane ve mlayimane (konukseverlie yakr biimde) harekette zdrar (zorunluluk) gryor. Bu ne mtalaadr, bu ne kafadr? Amali milliye (ulusal amalar) bu muydu? (61) Hakl olarak, bu konu aldnda hrnlaan ve balamaz olan Mustafa Kemal Paa, Nutuk'ta bu konuyu u szlerle noktalamaktadr: Harbiye Nazr, bu sz telaffuz ettii dakikada, yalnz bir zatn haizi itimad bulunuyorlard. O zat da, devlet riyasetini telvis etmekte bulunan (devlet bakanl makamn kirletmekte olan) HAN Vahdettin idi. (62). TESLMYETLKTEN TE HANLK!.. Mustafa Kemal Paa'nn Devlet Bakanl makamn kirletmek ve Hainlikle sulad Vahidettin'in yan sra, o gnlerde igal stanbulu'nda daha baka hayli hain vardr. Bunlar, teslimiyetilikten, hatta ibirlikilikten de te, dpedz haindirler. rnein, sonradan 150'likler listesine alnacak Damat Ferit Hkmetlerinin bir baka ileri Bakan, Mehmet Ali Bey, Birinci Damat Ferit Paa Hkmetinde Dahiliye Nazr koltuundan drlmesinden sonra, ngiliz gal Kuvvetleri Komutan General Harrington'a yazd bir jurnalde, stanbul'daki Kuvay Milliye yandalarn bunlar ttihat diye jurnal edip, tutuklanmalarn isteyecek kadar ileri gideceklerden biridir. (63). O Mehmet Ali Bey ki, Mustafa Kemal Paa'nn 9. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla Anadolu'ya gemesine, pek de olacaklarn farknda olmadan arac olan kiidir. Kzn, Ali Fuat Paa'nn kardei, smail Fazl Paa'nn olu, Yzba Ali Bey'e vererek, Cebesoy ailesiyle dnr olduu iin, Mtareke stanbulu'nda Mustafa Kemal Paa ile tanm, O'nun bir ttihat olmadna inanm ve Paa'y Damat Ferit Paa'ya, Samsun'a gnderilecek komutan olarak tavsiye etmitir. Galatasaray lisesinde okumu, varlkl bir ailenin olu olarak Yeniky Belediye Bakanl yapm, buarada Hrriyet ve tilf Frkas'nn ateli bir yanda ve bu partinin sz geer bir yesi olarak, Mtareke stanbulu'nda, Dahiliye Nazrl'na kadar ykselmitir. Yunanllarn zmir'i igali zerine, Damat Ferit Hkmeti istifa edince, kinci Ferit Paa kabinesine giremeyen Mehmet Ali Bey, bakanlk koltuundan uzak kalmasnn sorumluluunu, kendi frkas iindeki koltuk ekimelerine balamaktan ok, Anadoludaki Ulusal Direnii ttihatlarn organize ettikleri ve Mustafa Kemal'in de gizli bir ttihat olduu sonucuna balam, stanbul'da ttihat avnn avclarndan biri olmay yelemitir. General Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralarnda, kardeinin kaynbabas Mehmet Ali Bey'in, Damat Ferit tarafndan ikinci ve sonraki hkmetlerinde bakan koltuuna oturtulmamasn, Mustafa

Kemal Paa'y Anadoluya gnderilmesi iin tavsiye eden adam olarak gzden dmesine balarsa da, bu gereklere pek uymamaktadr. Zira, Damat Ferit Paa'nn, kinci hkmetini kurmas, zmir'in igali zerine istifa ettikten hemen drt gn sonra 19 Mays gnne denk gelmektedir. O tarihte Mustafa Kemal Paa ancak Samsun'a ayak basmtr ve henz Hkmete bakaldracana ilikin bir belirti ortada yoktur. Dolaysyla, Damat Ferit'in, Mehmet Ali Bey'i, Mustafa Kemal'i kendisine tavsiye etti diye kabine d brakmas sz konusu olamaz (64). TUTUKLANAN BR GENERALN SONU Mtareke stanbul'u ya da gal stanbul'u, ne derseniz deyiniz, 13 Kasm 1918'den balayarak 6 Ekim 1923'e kadar sren dneminde bu kentte yaanm rezillikler ne birdir ne de bin... Bunu, kendisi hibir sava alannda yenilmemi, ama devleti yenilmi ve teslim olmu bir lkenin komutanlarndan biri olarak Adana'dan stanbul'a dnd gnden balayarak alt ay sreyle stanbul'da yaamak zorunda kalm Mustafa Kemal Paa da grmtr. Hem de ne grmek... gal stanbulu'nda, dman askerleri istedikleri resmi daireyi, diledikleri ve beendikleri zel evi, apartman, kona, saray ya da oteli boalttrp yerletikleri gibi, diledikleri kiiyi de alp gtrebilmektedirler. Bu kadar da deil... Osmanl Devleti'nin diledikleri paasn, nazrn, mebusunu bile gece demeden gndz demeden evinden, iinden alp gtrebilmekte, kaplar krp, snglerini konuturabilmekteydiler. Onurlu bir Ordu Komutan, yetenekli ve ba dik bir Osmanl Generali olan Altnc Ordu Komutan Ali hsan Paa (Sabis) ngiliz basksyla hkmetince stanbul'a arldnda, Harbiye Nazrl koltuuna oturtulmak zere arldn sanyordu. Ancak Haydarpaa istasyonunda trenden inip de ngiliz polislerince yaka paa edildii zaman nasl bir tuzaa dtn anlad. Protesto bile edemeden ngilizlere teslim oldu. Cephede tutsak olmam, klcn onurla tamt ama, Mtareke stanbulu'nda tutsak edilmiti. Anlarnda, bu tutsaklk balangcn yle anlatr: Trenle Haydarpaa'ya doru yolumuza devam ettik. Ve 1/2 Mart (1919) gece yarsndan sonra Haydarpaa stasyonuna varnca etrafmz ngiliz polis ve askerleriyle kuatlm grdk; ite o zaman ac hakikat meydana kt gafletten ayldk ve esrar perdesi kalkt. Sulh zamannda Moda'da oturan ve o vakit ngiliz ordusu kararghnda istihbarat subay bulunan Yzba La Fontaine, stanbul'daki ngiliz Kumandannn emriyle tevkif olunduumu ve kendisiyle beraber gelmekliimi Franszca syledi. Bu konuma esnasnda etrafmz onbe yirmi kadar msellah ngiliz askeri kuatmt. Sebebini sordum, bilmediini ve kendisinin ald emri ifa ve tatbike mecbur olduunu ve benim ile mnakaaya mezun olmadn ciddi bir tavr ile syledi. ngiliz ntelligence Servisine mensup Eczac La Fontaine ile daha fazla grmee zzetinefsim mani oldu. Benim etrafmda toplanan Trk subaylar yeisten yalanan gzlerle bana bakyorlard. Bir lm skuneti ortal kaplad. Burada bir mukavemet teebbsnde bulunamazdk. Aksi halde bize hakeret iin bahane arayan ngiliz askerleri bizi zorla srklemee, belki de sille tokat ezmee kalkabilirlerdi. Nihayet karlkl silhlar patlar, masum birka kii vurulabilirdi. Aikr idi ki, btn ngiliz kin ve husumeti bana tevcih edilmitir. ahsm iin, benim refakatimde olanlar kara belaya sokmak ve onlar da hapishanelere tktrmak doru deil idi. Soukkanllm muhafaza etmei ve mukadderat kabul ile ahsi haklarmn baka trl aranmasn temin eylemeye almay muvafk buldum. Arkadalarma, getirdikleri evrak vesaireyi Harbiye Nezaretine teslim eylemelerini, hadiseyi grdkleri gibi Harbiye Nazrna ve Genel Kurmay Bakanna arzetmelerini syledim. Yaverlerimden biri benim zati eyam, Tevikiye'deki evime gnderecek ve hadiseyi aileme anlatacakt. Eimden ve iki kk olumdan, drt harp senesinde ayr ve uzak kalm olduum iin stanbul'a dnmek, birka gn istirahat ile hasret gidermek bir memnunluk uyandrmt. Fakat mukadderat bu nimeti bize ok grm, eimi ve ocuklarm grmeden ngiliz tuzana tutulmak bana ok ar gelmiti. Subay arkadalarmdan nemli gzlerimi saklamaya dikkat ediyordum...(65). Ve Haydarpaa istasyonunda tutuklanan Ali hsan Paa, Hain Padiah ve onun vicdansz ve hamiyetsiz hkmeti, dman ile ibirlii yapyordu diyerek, kendisine en ufak bir ilginin bile gsterilmediinden yakna yakna mart sonunda bir nakliye gemisi ile Malta'ya srlr ve iki buuk yl da orada tutsak hayat yaar. (66). YENLMEYECEKSN!.. . YENLMEYECEKSN!..

Evinden bir gece yars sklp gtrlenlerden bir bakas bir hekimdir, stanbul'da Tbbiyeyi bitirmis, 1890'larda uzmanlk iin Paris'e gitmi, gz mtehasss olmu, nl