FİİLLER

Varlıkların yaptıkları işleri, kılışları ya da on larla ilgili oluşları, yargıları zamana ve kişiye bağ layarak anlatan sözcüklere fiil denir.

A.FİİLDE ANLAM

Fiillerin iş, oluş, kılış ve yargı olan temel an lamlarına edim denir. Fiilleri edimlerine göre üç grupta inceleyebiliriz:

1. Kılış (iş) Fiilleri: Bir iş, hareket anlatan bu fiiller, nesne alabilir. Bu fiillere yöneltilen "neyi, kimi" sorularına cevap alınabilir:

Çizmek, okumak, yazmak, kazmak, sevmek, bulmak, görmek...

2. Durum Fiilleri: Herhangi bir varlığın için de bulunduğu hali (durumu) anlatan fiillerdir. Bu fiiller genel olarak nesne almazlar. Varlığın irade sine bağlı olarak gerçekleşen fiillerdir:

Yürümek, uçmak, oturmak, uyumak, sevin mek, ağlamak... *Bu fiiller "neyi, kimi" sorularına cevap vermedikleri için nesne almazlar.

3. Oluş Filleri: Herhangi bir varlıkta irade dışı meydana gelen değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş bildiren fiiller nesne almazlar:

Acıkmak, büyümek, sararmak, yaşlanmak, doymak, uzamak...

B. YAPILARINA GÖRE FİİLLER

Türkçe’de fiiller yapı bakımından üçe ayrılır:

1. Basit fiil2. Türemiş fiil3. Birleşik fiil

1.Basit Fiiller: Herhangi bir yapım eki almamış, başka bir kelimeyle de birleşmemiş kök durumundaki fiillerdir. Kök, fiilin bölünemeyen en küçük anlamlı parçasıdır.

Sev-, ağla-, kaç-, sor-

Çekimli bir fiilin kip, kişi ve olumsuzluk ekleri atıldıktan sonra geriye kalan iş, oluş, hareket bildiren kısmı yapım eki almamış, yani başka bir kelimeden türememiş veya başka bir kelimeyle de birleşmemiş fiil basit yapılıdır.

Okuyacakmışsın ....Oku-y-acak-mış-sın (Kök-yardımcı ses-gelecek zam.eki-rivayet eki-2.tekil şahıs eki.)

2. Türemiş (Gövde) Fiiller: Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil türetmenin iki yolu vardır:

1) İsim kök ya da gövdelerinden fiil türetme:* güzel-leş *sarı-ar *ışıl-da *göz-le*az-al *ben-imse *ince-l *düz-el*su- sa * sivri-l *yaş-a * kan-a

2) Fiilden fiil türetme:* sev-in *çık-ar * kız-ış *bak-ış

• öl-dür * taşı-t *at-ıl *kan-dır *koş-tur

3.Birleşik Fiiller: En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan fiillerdir.Üç grupta incelenir:

A) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:

Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip kaynaş -masıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri ya da ikisi ger -çek anlamını yitirir.Deyimlerin çoğu bu türe örnektir.

* Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun?* Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın.

B) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller:

İsim soylu bir sözcüğün üzerine -et , -ol , -kıl , -eylegibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır.

* Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek.• Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder.

C) Özel Kurallı Birleşik Fiiller:

İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur. Tamamı bitişik yazılır. Dört grupta incelenir:

1) Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil-) : Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar.Fiilin üzerine ebilmek getirilerek oluşturulur.• Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir.

2. Tezlik Birleşik Fiili: (Fiil+iver-): Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar.• Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön.

3. Süreklilik Birleşik Fiili (fiil+ edur, kal, gel):Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.• Bu hikaye yıllardır süregelir.

4. Yaklaşma Fiili (fiil+ eyaz) : Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman kaldığını ifade eder.Az kalsın olacaktı anlamı verir.

*Kaldırımda yürürken düşeyazdım.

C. FİİL ÇEKİMİ

Fiillerin kip ve şahıs bildirecek biçimde düzenlenmesine denir. Bir çekimde kip mutlaka bulunur, ancak şahıs bazen bulunmayabilir. Çekimin daha iyi anlaşılabilmesi için “kip, zaman, şahıs” kavramlarının bilinmesi gerekir.

Fillerde KipEylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu farklı şekillerde olur. Bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde aktarılır, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.Türkçe’de kipler iki grupta incelenir. Bunlar haber kipleri ve dilek kipleridir.

1. Haber (Bildirme) Kipleri

Fiilin çekiminde kesin bir zaman ifadesi varsa, fiil haber kipindedir. Biz bunu fiilin çekimini adlandırırken açıklarız aslında. Örneğin; “gelecek” fiilinin çekimini söylerken “gelecek zamanla çekimlenmiş” deriz. İşte çekimi adlandırırken “zaman” ifadesini kullanıyorsak fiilin kipi “haber kipi”dir.Bu kipin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim.a. Bilinen Geçmiş Zaman (-di’li)Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösterir.

I. Tekil Şahıs al - dı - mII. Tekil Şahıs al - dı - nIII. Tekil Şahıs al - dıI. Çoğul Şahıs al - dı - kII. Çoğul Şahıs al - dı - nızIII. Çoğul Şahıs al - dı - lar

b. Öğrenilen Geçmiş Zaman

Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden çekimdir.al - mış - ım al - mış - ızal - mış - sın al - mış - sınızal - mış al - mış - lar

“-miş” eki her zaman başkasından duyulma anlamı taşımayabilir.“Elin kanamış, ne yaptın yine?”

cümlesinde “-mış” eki görülen bir durumu anlatmaktadır.“Sıcak sobanın başında uyuyakalmışım.”

cümlesinde ise sonradan farkına varılan bir durum anlatılmaktadır.

c. Şimdiki Zaman

Eylemin söylendiği anla yapıldığı ânın bir olduğunu gösterir.Çalış - (ı)yor - um Çalış - (ı)yor - uzÇalış - (ı)yor - sun Çalış - (ı)yor - sunuzÇalış - (ı)yor Çalış - (ı)yor - lar

Parantez içinde gösterilen ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “uyu - yor”Fiile şimdiki zaman anlamı veren, hatta “-yor” ekinden daha kesin bir biçimde “işin üzerinde olma” anlamını veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” ekidir. Mastar ekiyle “-de” hal ekinin kaynaşmasından oluşan bu ek günümüzde tamamen şimdiki zaman anlamı veriyor.

Gel - mekte - y - imGel - mekte - sinGel - mekteGel - mekte - y - izGel - mekte - sinizGel - mekte - ler

d. Gelecek Zaman

Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder.

Sor - acak - ım (soracağım)Sor - acak - sınSor - acakSor - acak - ız (soracağız)Sor - acak - sınızSor - acak – lar

e. Geniş Zaman

Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini gösterir.

Koş - ar - ımKoş - ar - sınKoş - arKoş - ar - ızKoş - ar - sınızKoş - ar - lar

2. Dilek (isteme) Kipleri

Bu kiplerde zaman anlamı yoktur. Örneğin; “gitmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, gitmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi bulunuyor.

a. Gereklilik Kipi

Eylemin yapılması gerektiğini anlatan kiptir. Bazen cümleye ihtimal anlamı da katabilir. Ancak daha çok zorunluluk bildirir.

Sor - malı - y – ımSor - malı - sınSor - malıSor - malı - y - ızSor - malı - sınızSor - malı - lar

“Bu yazıyı iki saatte bitirmeliyim.” cümlesinde gereklilik,“Şimdiye dek eve gelmiş olmalı.” cümlesinde ihitimal anlamı verir.

b. Şart Kipi (Dilek- Koşul)

Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimidir.Bul - sa - mBul - sa - nBul – saBul - sa - kBul - sa - nızBul - sa - lar

“Şu okul bir bitse de rahatlasak.” cümlesinde istek,“Kapıyı açsa beni görecekti.” cümlesinde koşul anlamı verir.

c. İstek Kipi

Eskiden çok kullanılan ancak günümüzde oldukça sınırlı bir kullanım alanı bulunan fiil kipidir. “-a, -e” eki kullanılarak yapılır.

Bil - e - y - im (-eyim)Bil - e - sinBil - eBil - e - limBil - e - sinizBil - e - ler

Bunlardan en çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslar kullanılır.“Son yazdığım şiiri getireyim.”“Anlat da neler olduğunu, biz de bilelim.”cümlelerinde bu kipi görüyoruz.

d. Emir Kipi

Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekimdir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi yoktur. Emir kipinin çekimi şahıs ekleri ile yapılır.

gel gel - in (gel - iniz)gel - sin gel - sin - ler

Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi yoktur.

“Yarın bize biraz erken gel.”“Çıkın odadan hepiniz.”

cümlelerinde altı çizili fiiller emir kipiyle çekimlenmiştir.

Fiil Çekimlerinde Olumsuzluk

Fiillerin olumsuz biçimleri, kip eklerinden önce “-ma, -me” olumsuzluk ekinin getirilmesiyle yapılır.

Koş - tum ® Koş - ma - dı - m.Gel - miş - sin ® Gel - me - miş - sinBırak - acak ® Bırak - ma - y - acakSor - malı - y - ım ® Sor - ma - malı - y – ım

Olumsuz çekimde tek özel durum, geniş zamanın çekiminde görülür.

Bunda olumsuzluk eki, zaman eki ve şahıs eki tamamen kaynaşmış durumdadır.

Bil - ir - imBil - ir - sinBil - irBil - ir - izBil - ir - sin - izBil - ir - ler Bil - memBil - mezsinBil - mezBil – meyiz

Fiil Çekiminde Soru

Fiil çekiminin soru şekli “mı, mi” ile yapılır. Buna soru eki diyenler olduğu gibi soru edatı diyenler de vardır. Fiil çekiminde “mi” bazen kip ekiyle şahıs eki arasında, bazen şahıs ekinden sonra gelir.

GeldinGelmişizGeliyorsunGelmeliyimGitsekGideyim Geldin mi?Gelmiş miyiz?Geliyor musun?Gelmeli miyim?Gitsek mi?Gideyim mi?

yukarıdaki çekimlerde şahıs ekinden sonra diğerlerinde kip ve şahıs ekleri arasına girmiştir.