ilokano orthography - final edited 10.4.2012

Talaan ng Paggamit ng Ortograpiya

Paaralan:

Purok:

Sangay:

Rehiyon:

Kailan natanggap sa paaralan:

Gamitin ang sumusunod na titik sa pagtatala ng kondisyon ng modyul:

A (Bago)

B (Gamit na ngunit maayos pa)

C (May kaunting sira)

D (Maraming sira)

Pangalan ng

Humiram

Kailan Ipi-

nahiram Kondisyon Kailan Isinauli Kondisyon

iii

Agsursurotayo nga Agbasa

Tarabay iti Panagisuro iti Ilokano

ILOKANO Ortograpia

Grace Donata S. Abugan

Leila Piera Areola

Kagawaran ng Edukasyon

Republika ng Pilipinas

HINDI IPINAGBIBILI

PAG-AARI NG PAMAHALAAN

INILAAN PARA SA

Distrito/Paaralan:

Dibisyon:

Unang Taon ng Paggamit:

Pinagkukunan ng Pondo:

1

Agsursurotayo nga Agbasa


Karapatang - Ari (Hindi ipinagbibili)

Unang Edisyon, 2012

Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng

Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaring magkaroon ng karapatang sipi sa

ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna

ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapang kung saan ginawa ang isang akda

upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaring

gawin ng nasabing ahensiya o tangapan ay ang patawan ng bayad na royalty

bilang kondisyon.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon

Kalihim: Br. Armin Luistro FSC

Pangalawang Kalihim: Dr. Yolanda S. Quijano

Kawaksing Kalihim: Dr. Elena R. Ruiz

Inilimbag sa Pilipinas ng ____________

Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat

(DepEd-IMCS)

Office Address: 2nd Floor Dorm G, PSC Complex, Meralco Avenue.

Pasig City, Philippines 1600

Telefax: (02) 634-1054 or 634-1072

E-mail Address: [email protected]

Mga Bumuo ng Ortograpiya

Konsultant: Juan SP Hidalgo, Jr.

Coordinator: Rosalina J. Villaneza

Mga manunulat: Leila Piera Areola Grace Donata S. Abugan

Mga tagasuri: Estrella Fuertes Francisca S. Nicolas

Gumuhit ng mga larawan: Noel B. Corpuz Francisca S. Nicolas Jason Villena

Naglayout: Aro R. Rara

ii

Dagiti Linaon

Pakauna nga Sao .......................................................... iv

Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano .......................... 1

Alagaden ti Gramatika ............................................... 14

Pagkitaan ti Kaipapanan

Dagiti Kadawyan a Sao ken Balikas .................. 28

iii

Mensahe

Bro. Armin Luistro

Ortograpia

Ti Pagsasao nga Ilokano

2


Alpabetong Ilokano

Alpabeto

Pagannurotan

dagiti Bulod a

Sao

Bilang

dagiti (Paaweng)

Bilang da-

giti (Pauni)

Diptonggo/

Agsaruno a

Pauni

28

*Adda 20 letra

ti Ilokano. Dagi-

toy dagiti suma-

ganad:

a, b, k, d, e, g, h,

i, l, m, n, ng, o, p

r, s, t, u, w, y.

Umanayen dagi-

toy a mangbukel

kadagiti balikas

ti Ilokano

*Aramaten dagiti

sumaganad a

walo (8) a binu-

lod a letra a

c ,f, j, ,

q, v, x, ken

z a mangbukel

kadagiti nagan ti

tao, lugar, institu-

sion, ken scien-

tific/technical a

balikas

*Para kadagiti

balikas nga awan

kaibatuganna ti

Ilokano,

aramaten ti orihi-

nal a balikas.

(5)

a-atis

e-ekis

i-ina

o-oso

u-unas

(23)

b-bituen

k-kalding

d-dudon

g-getteng

h-hamon

l-lobo

m-manok

n-nuang

ng-ngipen

p-pal-id/paid

r-rasa

s-saka

t-tarampo

w-wasay

y-yoyo

c-

computer

f-fax

j-jacket

-Nio

q-

quadrangle

v-van

x-x-ray

z-zebra

ay-balay

oy-lumboy

aw-aldaw

iw-assiw

br-kubra

ts-tsinela

pl-

planggana

tr-trapal

gr-gripo

dr-dram

3


Dagiti Alpabeto

Aa

atis

Ee

ekis

Ii

ina

Oo

oso

4


Uu

unas

Bb

bambanti

Kk

kain

Dd

dudon

5


Gg

gatas

Hh

hamon

Ll

laki

Mm

manok

6


Nn

nuang

NGng

ngipen

Pp

pustiso

Rr

rosas

7


Ss

saka

Tt

tian

Ww

wasay

Yy

yoyo

8


Cc

computer

Ff

fax

Jj

Jacket

Sto. Nio

9


Qq

quadrangle

Vv

van

Xx

x-ray

Zz

zebra

10


Ti Alpabeto ti Ilokano

Lenguahe ILOKANO

Alpabeto 28

Paaweng 5

Ilokano English

A aso dog

E eroplano airplane

I itlog egg

O oso bear

U uong mushroom

11


Lenguahe ILOKANO

Alpabeto 28

Pauni 23

Ilokano English

B bituen star

K kalding goat

D dudon grasshopper

G getteng scissors

H hamon ham

L lobo balloon

M manok chicken

N nuang carabao

12


Lenguahe ILOKANO

Alpabeto 28

Pauni 23

Ilokano English

NG ngipen teeth

P pal-id/paid fan

R rasa crab

S saka foot

T tarampo top

W wasay ax

Y yoyo yoyo

C computer computer

13


Lenguahe ILOKANO

Alpabeto 28

Pauni 23

Ilokano English

F fax fax

J jacket Jacket

Nio Nio

Q quadrangle quadrangle

V van van

X x-ray x-ray

Z zebra zebra

Alagaden ti Gramatika

15


GRAMATIKA - ILOKANO

I. PANGNAGAN

A. Panagpaadu

Adda dagiti pangnagan a mangibaga ti ad-adu. Ma-

bukel dagitoy babaen kadagiti sumaganad a wagas:

1. Uliten ti umuna nga ebkas/silaba ti sapasap-a-nagan.

Kas pangarigan:

kabsat kakabsat

gayyem gagayyem

kasinsin kakasinsin

kadua kakadua

2. Uliten ti umuna a paaweng iti sapasap-a-nagan.

Kas pangarigan:

ubing ubbing

anak annak

ina inna

ama amma

BUGBUGTONG ADDUAN

kabsat kakabsat

gayyem aggayyem

ina inna

ama amma

kasinsin kakasinsin

kadua kakadua

ikit iikit

sabong sabsabong

nateng natnateng

16


3. Uliten ti umuna a silaba ken ti paaweng a sumaruno kaday-

toy santo isilpo ti puon-a-balikas.

Kas pangarigan:

talon tal + talon taltalon

makan mak + makan makmakan

nateng nat + nateng natnateng

4. Uliten ti umuna nga ebkas/silaba a pasarunuan ti umuna a

pauni ti balikas santo isilpo ti puon-a-balikas.

Kas pangarigan:

balasang ba + b + balasang babbalasang

lalaki la + l + laki lallaki

tao ta + t + tao tattao

B. Gender

Para Babai Para Lalaki Para Lalaki

ken Babai Neuter

nanang tatang nagannak tugaw

ikit uliteg manursuro bola

manang manong kabsat ullaw

ipag kayong anak balay

inang amang ubing danum

lelang lelong gayyem buok

baket lakay abalayan ules

upa kawitan doktor pungan

ninang ninong dentista bato

madre padi inhiniero ikan

babai lalaki tao karayan

nana tata abirat ulep

17


1. Adda dagiti sumagmamano a pangnagan a para lalaki.

Kas pangarigan:

tatang manong lelong

uliteg kayong ninong

amang kawitan lakay

2. Adda dagiti sumagmamano a pangnagan a para babai.

Kas pangarigan:

nanang manang lelang

Ikit ipag ninang

Inang upa baket

3. Adda dagiti sumagmamano a pangnagan a mabalin a

para lalaki wenno para babai.

Kas pangarigan:

anak nagannak gayyem

abalayan ubing kabsat

4. Adda dagiti sumagmamano a pangnagan a saan a para

lalaki ken saan met a para babai.

Kas pangarigan:

tugaw lapis mula

taraon danum bola

C. Artikulo

1. Aramaten ti artikulo a ti no maymaysa ti dakamaten a

sapasap-a-nagan (common noun).

Kas pangarigan:

Ti lapis ni Ben ket ababa.

Agsangsangit ti maladaga.

2. Aramaten ti artikulo a dagiti no dua wenno adu dagiti

dakamaten a sapasap-a-nagan.

Kas pangarigan:

Dagiti ay-ayam ni Ramon ket kabarbaro.

Napintas dagiti sabsabong iti hardin.

18


II. PANGSANDI-A-NAGAN (PRONOUN)

A. Pangsandi-a-Nagan iti Pangpersonal (Personal Pronoun)

Bugbugtong Aduan

Umuna a Persona siak dakami/datayo

...ak, ... ...kami/...tayo

Maikadua a Persona sika/...ka dakayo/...kayo

Maikatlo a Persona isuna /...na isuda/...da

1. Aramaten ti siak/...k/...ak para iti tao nga agsasao.

Kas pangarigan:

Siak ti nagluto itattay.

Linutok daytoy dinengdeng.

2. Aramaten ti dakami para iti dua wenno adu a tattao nga

agsasao malaksid iti tao a kapatpatang.

Kas pangarigan:

Dakami kada Elena ken Nestor ti agdalus ita.

Agdaluskami ita kada Elena.

3. Aramaten ti datayo/tayo para iti dua wenno adu a tattao

nga agsasao karaman ti kapatpatang a tao.

Kas pangarigan:

Datayo a tallo ti mangdalus iti siled-pagadalan.

Agdalustayo ti siled-pagadalan.

4. Aramaten ti sika para iti maysa a tao a kapatpatang.

Kas pangarigan:

Ruben, sika ti mangpakan ti aso.

5. Aramaten ti dakayo/...kayo para iti dua wenno adu a tat-

tao a kapatpatang.

Kas pangarigan:

Sarah ken Rina, dakayo ti agsibog kadagiti

mulmula.

Agsibogkayo kadagiti mumula, Sara ken Rina.

6. Aramaten ti isuna/...da para iti maysa a tao a pagpa-

patangan.

19


Kas pangarigan:

Ayabam ni Lorna ta isuna ti mangpunas ti lamisaan.

Isuna ti mangpunas ti lamisaan.

7. Aramaten ti isuda/...da para iti dua wenno adu a tattao a

pagpapatangan.

Kas pangarigan:

Isuda ti agurnos ti liblibro.

Ayanda?

B. Pangsandi-a-Nagan iti Panagtagikukua (Possessive Pronoun)

Bugbugtong Aduan

Umuna a Persona ko, ...k mi/ta/tayo

Maikadua a Persona mo yo

Maikatlo a Persona na da

1. Aramaten ti ko/...k no ti akinkukua ket ti agsasao.

Kas pangarigan:

Aruatek dayta.

Bagko dayta nalabaga..

2. Aramaten ti ...mi no ti akinkukua ket ti agsasao ken sabali

pay a tao malaksid iti tao a kapatpatang.

Kas pangarigan:

Bakami dayta basbassit.

3. Aramaten ti ...ta/...tayo no ti akinkukua ket ti agsasao

kaduana ti kapatpatang a tao.

Kas pangarigan:

Balontayo amin daytoyen.

Kuata laeng daytoy intugotko.

4. Aramaten ti ...na no ti akinkukua ket ti tao a

pagpapatangan.

Kas pangarigan:

Apay nga innalam diay lapisna?

20


5. Aramaten ti ...da no ti akinkukua ket dagiti tao a pagpa-

patangan.

Kas pangarigan:

Nuangda dagita agar-arab.

C. Demonstrative Pronoun

daytoy (this) dayta (that) daydiay (that)

dagitoy (these) dagita (those) dagidiay (those)

1. Aramaten ti daytoy / dagitoy no ti banag nga aramaten

ket ig-iggaman wenno asideg ti tao nga agsasao wenno

asideg kadagiti tattao nga agsasao.

Kas pangarigan:

Bagko daytoy.

Dagitoy dagiti baro a bagko.

Tugawko daytoy.

Tugawko dagitoy.

2. Aramaten iti dayta/ dagita no ti banag a dakamaten

ket adayo kadagiti tattao nga agsasao.

Kas pangarigan:

Regalo ni manangmo kenka kadi dayta?

Nagpintas dayta lupotmo.

Dagiti regalom kadi dagita?

3. Aramaten ti didiay wenno sadiay no ti lugar a

dakamaten ket adayo kadagiti agpapatang a tattao.

Kas pangarigan:

Mapantayo didiay baybay.

Apsariartayo sadiay igid ti baybay.

III. SARITA A MANGIBAGA TI TIGNAY (VERB)

Napasamaken (Past) (nalpasen/naaramiden)

Mapaspasamak (Present) (madama a maaramid)

Mapasamak to (Future) (Maaramid to pay laeng)

21


A. Napasamaken (Past Tense)

1. Ikkan ti na- iti puon-a-balikas (root word) ti sao nga agrugi

ti a, e, i, o, ken u.

Kas pangarigan:

arado nagarado

ulaw naulaw

2. Ikkan ti nag iti puon-a-balikas (root word) nga

agrugi iti b, k, d, g, h, l, m, n, p, r, s, t, w, ken y.

Kas pangarigan:

basa nagbasa

surat nagsurat

3. Kadagiti sao nga agrugi ti um, sukatan ti u ti im.

Kas pangarigan:

umay immay

umuli immuli

B. Mapaspasamak (Present Tense)

Madama a Mapaspasamak (Present Progressive Form)

1. Uliten ti umuna a tallo a letra ti puon-a-balikas.

Kas pangarigan:

magna magmagna

mangan mangmangan

agbasa agbasbasa

agtudo agtudtudo

Mapaspasamak (Simple Present Form)

1. Ikkan ti ag ti rugi ti puon-a-balikas.

Kas pangarigan:

basa agbasa

tudo agtudo

C. Mapasamak to (Future Tense)

1. Inayon ti to ti ungto/udi iti sao (Simple Future Form).

Kas pangarigan:

mangan manganto

umay umayto

mapan mapanto

22


2. Ikkan ti ag ti rugi ti puon-a-balikas ken isilpo ti

nto iti ungto ti sao nga agturpos ti paaweng

(vowel).

Kas pangarigan:

ag+kanta+nto agkantanto

ag+basa+nto agbasanto

3. Ikkan ti ag ti rugi ti puon-a-balikas ken isilpo ti to iti

ungto ti sao nga agturpos ti pauni (consonant).

Kas pangarigan:

ag+taray+to agtarayto

ag+bayad+to agbayadto

ag+gapas+to aggapasto

IV. SARITA A MANGILADAWAN (ADJECTIVE)

A. Digiti Panangidilig (Degrees of Comparison)

Positive Comparative Superlative

Dagiti wagas a pangbukel ti comparative a degree dagiti sao

a mangiladawan.

1. Buklen ti comparative degree ti sao a mangiladawan

babaen ti panangulit ti umuna nga ebkas/silaba iti puon-a-

balikas (root word).

Kas pangarigan:

dakkel dakdakkel

bassit basbassit

nalaka nalaklaka

natayag nataytayag

napintas napinpintas

nasingpet nasingsingpet

2. Buklen ti superlative degree ti sao a mangiladawan

babaen ti panangikabil ti ka- ti rugi ken isilpo ti -an ti

ungto ti puon-a-balikas (root word).

Kas pangarigan:

dakkel kadakkelan

bassit kabassitan

23


laka kalakaan

tayag katayagan

pintas kapintasan

V. PHRASES AND SENTENCES

A. Grupo Dagiti Sao nga Awan Kaipapanan Na (Phrase)

Kas pangarigan:

Dua a bay-on

Dagiti mulmula

Ti nasingpet nga ubing

B. Patang (Sentence)

Grupo dagiti sao a kumpleto ti kaipapanan wenno

kapanunotan.

Nadumaduma a tabas dagiti grupo dagiti sao.

1. Panangisarita (Declarative)

Aramaten a panangibaga wenno panangistoria kadagiti

paspasamak wenno bambanag. Agturpos daytoy ti tuldek

(.).

Kas pangarigan:

Dua a bay-on a kamatis ti napurosmi.

Nalangto dagiti mulmula.

Nasingpet nga ubing ni Dina .

Adda tarakenko nga aso.

Puraw ti marisna.

Atiddog ti ipusna.

2. Panagsaludsod (Interrogative)

Aramaten daytoy iti panagsaludsod wenno pagdamag. Ag-

turpos daytoy iti marka a pagsaludsod (?).

Kas pangarigan:

Ania (What) ti naganmo?

Asino/Siasino (Who) dagiti nagannakmo?

Sadino (Where) ti papanam?

Apay (Why) a nagsangit?

24


Kasano (How) ti agluto ti bibingka?

Mano (How many) ti kakabsatmo?

Mano (How much) ti maysa kilo a karne ti baboy?

3. Panagibaon (Imperative/Command)

a. Panangibaon (Command). Agultimo daytoy ti tuldek (.).

Kas pangarigan:

Mangankan.

Agriingka a nasapa.

Pakanem dagita taraken.

b. Pagpakaasi (Request)

Aramaten a panagdawat ti pabor. Aramaten dagiti

pagsasao nga paki wenno mabalin. Mabalin nga

agturpos daytoy ti tuldek (.) wenno marka a pagsaludsod

(?).

Kas pangarigan:

Pakibagam man kenni Ben nga umay ditoy.

Mabalin a bulodek dayta lapismo?

4. Mangibaga ti Nalaus a Karirikna (Exclamatory)

Aramaten a panangibaga ti karirikna kas iti nalaus a ragsak,

nalaus a pungtot, nalaus a buteng, pannakakigtot, ken

dadduma pay.

Kas pangarigan:

Yehey, nangabakkami!

Alla! Nalipatak daytay pitakak.

Adda uleg! Adda uleg!

Uram! Uram!

VI. TARABAY TI PAG - SPELLING

A. Suroten ti orihinal nga spelling dagiti bukod-a-nagan ti tao,

lugar, ken dadduma pay.

Kas pangarigan:

Jose Rizal

Sto. Nino, Cagayan

B. Suroten ti orihinal nga spelling dagiti sao a pangteknikal, pang

25


siensia, ken dagiti simbulo ti siensia ken matematika.

Kas pagarigan:

Varicose veins

Chemotherapy

Fe (Iron)

C. Suroten ti orihinal nga spelling dagiti bulod nga balikas.

Kas pangarigan:

French fries spaghetti

zodiac fax

pizza x-ray

D. Para ti diphthong ken consonant cluster

1. Singin a paaweng a letra ai. Saan nga agbaliw ti spelling

ti ai no daytoy ti maudi nga ebkas ti balikas a buklen.

Kas pangarigan:

paria, saan a parya

baria, saan a barya

Ngem agbalin nga ya no ti umuna nga ebkas ti balikas

ket paaweng.

yatang, saan a iatang

yawat, saan a iawat

2. Singin a paaweng/patimek a letra nga ie, io, ken iu.

Saan nga agbaliw ti spelling dagitoy no aramaten a mang-

bukel ti sao. Ngem ti paaweng a letra ie ket agbalin nga

ye no daytoy ti maudi nga ebkas ti buklen a balikas.

Kas pangarigan:

piek, saan a piyek

dies, saan a diyes

kalye, saa a kalie

molye, saan a molie

radio, saan a radyo

pariok, saan a paryok

*Ngem saan a pagbalinen ti spelling bagyo (typhoon) ti

bagio tapno adda paggidiatan da ti Baguio a nagan ti

lugar.

26


3. Agbalin a wa ti singin a paaweng/patimek a letra nga

oa , we para ti oe, ken wi para ti oi malaksid laeng

dagiti nagan ti tao, lugar, ken dadduma pay.

Kas pangarigan:

awan, saan nga aoan

nagsaway, saan a nagsaoay

Paoay, saan a Paway

sawen, saan a saoen

tawen, saan a taoen

kawil, saan a kaoil

pawil, saan a paoil

wa(ua) we(ue) wa(ui) wo wu

SAWEN

SAO + EN

SAOEN

SAUEN

SAWEN

4. Saan nga agbalbaliw ti spelling dagiti singin a paaweng/

patimek a letra nga ua , ue, ken ui.

Kas pangarigan:

sua, saan a suwa wenno swa

parsua, saan a parsuwa wenno parswa

paskua, saan a paskuwa wenno paskwa

puek, saan a puwek

suek, saan a suwek

suitik, saan a suwitik

kuitis, saan a kuwitis

5. Agnanayon nga umuna ti letra u ngem o no agsaruno

dagitoy a naaramat iti maysa a sao.

Kas pangarigan:

buok, saan a bouk

ruot, saan a rout

27


6. No ti letra o ken u ket inaramat ti mano a daras iti maysa

a sao, agnanayon a ti letra o ti makita ti ultimo ti sao.

Kas pangarigan:

puyupoy, saan a puyopuy

kutukot, saan a kutokut

7. Agnanayon nga adda iti umuna a balikas ti u no uliten ti

balikas (syllable) tapno makabukel ti sao.

Kas pangarigan:

purpor, saan a purpur wenno porpur

bukbok, saan a bokbuk wennu bukbuk

8. No ti sao ket nabukel manipud ti panangdagullit ti isu met

laeng a sao nga adda letra na nga o, saan nga agbal-

baliw ti spelling na daytoy.

Kas pangarigan:

budobudo, saan a budubudo

killokillo, saan a killukillo

*Ngem saan nga agbalin a halohalo ti haluhalo gapu

ta saan a makapagmaymaysa ti sao a halo.

9. No adda suffix a maisilpo iti sao nga agturpos ti dua a letra

i, daytoy ket agbalin nga iy.

Kas pangarigan:

rabii, agbalin a karabiyan

rabii

rabii + an = rabiyan

10. Ti letra nga i ket agbalin a y no isilpo daytoy ti sao nga

agturpos ti w ken no maikkan ti suffix na.

Kas pangarigan:

babawi, agbalin a babawyen

babawi + en

babawien=babawyen

28


11. Saan nga agbalbaliw ti spelling ti puon-a-balikas nga

agturpos ti letra i uray masilpuan daytoy ti suffix.

Kas pangarigan:

babai, agbalin a babaien

lalaki, agbalin a lalakien

pati, agbalin a patien

12. Ti letra e ket agbalin nga i kasta met ti letra o ket

agbalin nga u no ti puon-a-balikas nga agturpos ti letra

e wenno o ken masilpuan daytoy ti suffix nga agrugi ti

e. Ngem no ti suffix a maisilpo ti puon-a-balikas nga ag-

turpos ti e ket a, ti spelling ti sao ket saan nga agbal-

baliw.

Kas pangarigan:

kape, agbalin a kapien ken kapean

korte, agbalin a kortien ken korteam

bato, agbalin a batuen

arado, agbalin nga araduen

13. No bagas ti sao ket agturpos ti ao, o wenno yo ken

masilpuan daytoy ti suffix, dagitoy ket agbalin a w.

Kas pangarigan:

gao, agbalin a gawen gao + en

kayo, agbalin a kaywen gaoen

dayo, agbalin a daywen gawen

Pagkitaan ti Kaipapanan

dagiti Kadawyan a Sao

ken Balikas

30


Glosario ti Ilokano

Kadawyan a Panagkablaaw ken sarsarita

ILOKANO Panangiyallatiw ti

FILIPINO ENGLISH

Naimbag a bigat. Magandang umaga Good morning.

Naimbag a malem. Magandang hapon Good afternoon.

Naimbag a rabii. Magandang gabi Good evening.

Naimbag nga aldaw. Magandang araw Good day.

Dios ti agngina, apo./

Agyamannak, apo. Salamat po. Thank you.

Awan aniamanna Walang anuman Don't mention it.

Kumustaka/kayo, apo. Kumusta kayo? How are you?

Nasayaat, apo. Mabuti po I am fine/good.

Pakawanen nak, apo Patawarin mo ako. Forgive me.

Dispensarennak, apo. Ipagpaumanhin po. I am sorry./Excuse me.

Agpakadaakon, apo Paalam na po Goodbye.

Kastan/Kasta pay, apo Hanggang sa muli Till then.

Innakon, apo Alis na po ako I am going.

Di la mabalin /Pangaasiyo man

apo

Pwede ba Maaari po ba,,

Will you please Please

Inkamin, apo Alis na po kami. We are going.

Dios ti kumuyog. (for

the one who is leaving)

Sumainyo ang Pangi-

noon May God be with you.

31


Paset iti bagi (Parts of the body)


FILIPINO ENGLISH

Dios ti agbati. (for the

one who will stay be-

hind)

Sumainyo ang

Panginoon. May God be with you.

Naragsak a Paskua Maligayang Pasko. Merry Christmas.

Naragsak a Baro a

Tawen.

Maligayang bagong

taon. Happy New Year

Narang-ay a Baro a

Tawen.

Masaganang

bagong taon.

A Prosperous New

Year.

Naragsak a panag-

kasangay.

Maligayang kaara-

wan. Happy birthday.

Ay-ayaten ka. Mahal kita I love you.

Ipatpateg ka. Pinapahalagahan

kita. I care for you.


FILIPINO ENGLISH

ulo ulo head

mata mata eyes

lapayag tainga ear

agong ilong nose

ngiwat bunganga mouth

bibig bibig lips

32



FILIPINO ENGLISH

timid baba chin

tengnged leeg neck

teltel batok nape

muging noo forehead

pingping pisngi cheeks

buok buhok hair

karabukob lalamunan throat

kiday kilay eyebrows

takkob dagiti mata talukap ng mata eyelids

kurimatmat pilik mata eyelash

pispis sintido temple

ngadas ngalangala hard palate

gugot, gigis gilagid gums

e

33



FILIPINO ENGLISH

ngipen ngipin teeth

pangal panga jaw

dila dila tongue

abaga balikat shoulder

siket baywang waist

barukong dibdib chest

patong balakang hips

suso suso breast

takiag bisig arms

ima kamay hand

siko siko elbow

kilikili kilikili armpit

pungopunguan pupulsuhan wrist

ramay daliri fingers

34



FILIPINO ENGLISH

kuko kuko fingernails

tangan hinlalaki thumb

tammudo hintuturo pointing finger

pasiraw-at palasingsingan ring finger

kikit kalingkingan little finger

dakulap palad palm

luppo hita thigh

sip-ang/sillang singit loin

tumeng tuhod knee

gurong binti legs

lakkong alak-alakan back of the knee

saka paa foot

dapan talampakan sole

mukod sakong heel

lipay-lipay bukong-bukong ankle

35


Kameng ti pamilia (Members of the Family)


FILIPINO ENGLISH

bukot likod back

puseg pusod navel

bangabanga bungo skull

pidit-pidit ear lobe

kudil balat skin

ubet puwit buttocks

ukel-ukel bayag testicles

kimmut/kerret anus


FILIPINO ENGLISH

nanang, inang, ina ina mother

tatang, amang, ama ama father

Kabsat a lalaki kapatid na lalake brother

kabsat a babai kapatid na babae sister

manong kuya elder brother

manang ate elder sister

ading nakababatang ka-

patid younger sibling

Lelong/lilong lolo grandfather

Lelang/lilang lola grandmother

uliteg tiyo uncle

36


ILOKANO

Panangiyallatiw ti

FILIPINO ENGLISH

ikit tiya auntie

kayong bayaw Brother-in-law

ipag hipag sister -in-law

kapiddua pinsan makalawa second degree cousin

kapitlo pinsan makatlo third degree cousin

kasinsin pinsan cousin

apong ninuno great grand father/

mother

amang lakay lolo sa tuhod great grand father

inang baket lola sa tuhod great grand mother

buridek bunso youngest

inauna panganay eldest

anak a babai anak na babae daughter

anak a lalaki anak na lalake son

apo/appo/apuko apo grandchild/children

kaanakan a lalaki pamangkin na lalake nephew

kaanakan a babae pamangkin na ba-

bae niece

manugang a babai manugang na ba-

bae daughter-in-law

manugang a lalaki manugang na lalake son-in-law

katugangan biyenan parents-in-law

katugangan a babai biyenan na babae mother-in-law

katugangan a lalaki biyenan na lalake father-in-law

maladaga musmos baby

37


Agpapaay ti ili (Community Workers)


FILIPINO ENGLISH

mannalon magsasaka farmer

mangngalap mangingisda fisherman

karpintero karpintero carpenter

tsuper/drayber tsuper/drayber driver

manursuro/maestro/

maestra

guro/lalaking guro/

babaeng guro

teacher/male teacher/

female teacher

nars nars nurse

suldado kawal/sundalo soldier

mangngagas/doktor manggagamot doctor

polis pulis policeman

inhiniero inhinyero engineer

abogado abogado lawyer

dentista dentista dentist

aglaklako tindero/tindero vendor

labandera labandera laundrywoman

dianitor dyanitor janitor

partera/mammaltot hilot/komadrona midwife

mayor alkalde mayor

panadero/panadera panadero/panadera baker

padi pari priest

madre madre nun

kapitan punong barangay barangay captain

albulario/baglan albularyo quack doctor

38


Kadawyan a bambanag (Common objects)


FILIPINO ENGLISH

libro aklat book

pisara pisara chalkboard

papel papel paper

tsart tsart chart

ikamen banig mat

lapis lapis pencil

ladawan larawan picture

istorya kuwento story

lamesa/lamisaan mesa table

tugaw upuan chair

diding dingding wall

ridaw/ruangan pinto door

datar/suelo sahig floor

tawa/bentana bintana window

bestida bestida dress

palda saya skirt

pantalon pantalon pants/trousers

kamiseta kamiseta shirt

blusa blusa blouse

paraimeng/sweater/

dyaket sweater/jacket sweater/jacket

sinturon/barikes sinturon belt

sapatos sapatos shoes

medias medyas socks

relo relo watch

antiparra salamin sa mata eye glasses

kallugong sumbrero cap

39


ILOKANO

Panangiyallatiw ti

FILIPINO ENGLISH

payabyab balanggot hat (big)

kattukong salakot hat (made from skin of

white squash/upo)

singsing singsing ring

aritos hikaw earrings

kuentas kuwintas necklace

pulseras/purselas pulseras bracelet

relo orasan/relo watch

katre kama bed

pungan unan pillow

ules kumot blanket

muskitero kulambo mosquito net

sarming salamin mirror

aparador aparador dresser

pinggan pinggan plate

kutsara kutsara spoon

tinidor tinidor fork

baso baso glass

duyog container made of co-

conut shell

malukong/mallukong mangkok bowl

platito platito saucer

kaldero kaldero kettle

aklo sandok ladle

dalikan/dapugan kalan stove

pariok kawali frying pan

siliasi kawa vat

burnay banga earthen jar

tayab lutuan na banga

40


ILOKANO

Panangiyallatiw ti

FILIPINO ENGLISH

karamba banga earthen jar (to keep

drinking water)

garapon garapon jar (made of glass)

landet/landek sangkalan chopping board

immuko/kampit kutsilyo knife

buneng itak bolo

wasay palakol axe

botelia bote bottle

bola bola ball

bato bato stone

bay-on bayong basket

iit walis tinting hardbroom

sagad walis tambo softbroom

danum tubig water

innapuy kanin boiled rice

ikan/lames isda fish

sida ulam viand

bambanti panakot scare crow

kuaderno/notbuk kuwaderno notebook

alad bakod fence

ruot damo grass

makan/taraon pagkain food

daniw tula poem

samiweng/kanta/saniweng awit song

pagkappian tasa cup

kutsarita kutsarita teaspoon

sartin sartin cup (can)

sungrod panggatong firewood

nisnis basahan rag

41


Kadawyan a Dingdinguen


FILIPINO ENGLISH

aso aso dog

uken tuta puppy

pusa pusa cat

nuang kalabaw carabao

baka baka cow

kabalio kabayo horse

kalding kambing goat

pato bibe duck

itik itik wild duck

ganso gansa goose

manok manok chicken

upa inahin hen

kawitan tandang rooster

piek sisiw chick

billit ibon bird

tukak palaka frog

kuriat kuliglig cricket

uleg ahas snake

bao/utot daga rat

marabutit bubuwit mouse

42



FILIPINO ENGLISH

alutiit butiki house lizard

kuton langgam ant

kulibangbang paruparo butterfly

kulalanti/kulintaba alitaptap firefly

kurarapnit paniki bat

kuto kuto lice

andidit kuliglig cicada

abal-abal/sibbaweng salagubang June beetle

ugsa usa deer

lamok lamok mosquito

ngilaw langaw housefly

timel pulgas flea

bingraw/dingraw bangaw fly

buaya buwaya crocodile

sipet/ipes ipis cockroach

kiteb surot bed bug

sunggo unggoy monkey

barrairong uwang coconut beetle

alimbubuyog bubuyog bee

dudon tipaklong grasshopper

43


Kadawyan a Mulmula


FILIPINO ENGLISH

kaimito kaymito star apple

mangga mangga mango

santol santol santol

salamagi sampalok tamarind

sarguelas siniguelas Spanish plum

lumboy/lungboy duhat black plum

bayabas bayabas guava

sua suha pomelo

atis atis custard apple

tsiko tsiko chico

damortis/kamantiris kamatsile guamachile/camachile

narra narrra narra

abokado abokado avocado

bugnay bignay chinese laurel/currant

tree

akasia akasya acacia

sagat molave molave

kariskis ipil ipil ipil

bulo kawayan bamboo

kawayan/bayog/killing kawayan bamboo

balite balete banyan tree

mustasa mustasa horseradish

marunggay malunggay moringa oleifera

paria ampalaya bittergourd

sandia pakwan watermelon

murod melon melon

44


ILOKANO

Panangiyallatiw ti

FILIPINO ENGLISH

tarong talong eggplant

kamatis/tamatis kamatis tomato

karabasa kalabasa squash

tabungaw upo bottlegourd/white squash

kabatiti patola patola

mais corn corn

mani mani peanut

pagay palay rice

utong sitaw stringbeans

pallang sigarilyas winged bean

kawkawati madre de kakaw/

kakawate madre de cacao

balangeg kangkong swamp cabbage

kuantong kulitis spinach

bilunak alugbati red vine spinach

singkamas singkamas turnip

mansanas mansanas apple

ubas ubas grapes

bua nganga betel nut

kamutig/kamutit kamote sweet potato

kahoy kamoteng kahoy cassava

ubi ube yam

aba gabi taro

katuday katuray vegetable hummingbird

lasona sibuyas onion

laya luya ginger

bawang bawang garlic

pipino pipino cucumber

45


Kadawyan a Paset ti Balay

Kadawyan a Paset ti Pagadalan


FILIPINO ENGLISH

salas/laem sala living room

siled a pagturugan silid-tulugan bedroom

kusina kusina kitchen

kasilias palikuran restroom

banio banio bathroom

pagidulinan/pagipaknian bodega storeroom

grahe/garahe garahe garage

panganan silid-kainan dining room

sarusar kamalig rice granary

suelo/datar sahig floor

atep bubong roof

adigi haligi main post of the

house

diding dingding wall

bobida bobeda ceiling

bangsal/bansag batalan wash area near the

kitchen


FILIPINO ENGLISH

siled-pagadalan silid-aralan classroom

opisina ti mangidadaulo iti

eskuela

opisina ng punong-

guro

principals office

siled -pagbasaan silid-aklatan library

pagay-ayaman palaruan playground

minuyongan hardin garden

kasilias palikuran comfort room

kantin kantin canteen

klinika klinika clinic

entablado entablado stage

46


Kadawyan a Luglugar iti Komunidad


FILIPINO ENGLISH

balay bahay house

arubayan bakuran yard

purok pamayanan community

siudad lungsod city

ili bayan town

igid ti baybay/pantar tabing-dagat beach

plasa/tiendaan palengke market

tiendaan/gareta tindahan store

simbaan simbahan church

pagadalan paaralan school

opisina tanggapan office

klinik klinika clinic

karayan ilog river

danaw lawa lake

lipnok lawa pond

kalsada daan/kalsada road

munisipio munisipiyo town hall

parke/plasa parke park

ospital ospital hospital

istasion dagiti bus/lugan istasyon ng bus bus station

mall mall mall

istasion ti pulis/presinto presinto police station

gymnasium gymnasium gymnasium

dissuor talon waterfalls

burayok/ubbog bukal spring

waig batis creek

47


Maris

Sukog


FILIPINO ENGLISH

nalabaga/nalabbaga/

nalabbasit

pula red

arindaraen pulang-pula bloody red

kiaw/amarillo/duyaw dilaw yellow

orange/kahel/orens kulay dalandan orange

malarosas kulay rosas pink

nangisit itim black

puraw puti white

asul/bugagaw bughaw blue

immubi/kolor-ubi lila/ube violet

berde luntian green

maradaga kayumangi brown

maris dapo/kolor-dapo abuhin gray


FILIPINO ENGLISH

nagbukel bilog round

kuadrado parisukat square

rektanggulo parihaba rectangle

tryanggulo tatsulok triangle

mara-itlog biluhaba oblong

marabituen hugis-bituin star-shape

maradiamante hugis-diyamante diamond

48


Angot, Raman, ken Dadduma Pay

Dagiti Aldaw iti Makalawas


FILIPINO ENGLISH

Lunes Lunes Monday

Martes Martes Tuesday

Mierkules Miyerkules Wednesday

Huebes Huwebes Thursday

Biernes Biyernes Friday

Sabado Sabado Sabado

Domingo Linggo Sunday


FILIPINO ENGLISH

naangdod/naangot/

nabangsit

mabaho odorous/bad odor

naangseg mapanghi foul smell (urine)

nabanglo mabango fragrant

nasam-it matamis sweet

napait mapait bitter

naapgad maalat salty

nagasang maanghang pungent/spicy

naimas masarap palatable/delicious

naalsem maasim sour

nananam/naraman malinamnam tasty

nasabeng

natamnay matabang lacks salt

nasugpet/nasigpet mapakla

49


Konsepto ti Oras


FILIPINO ENGLISH

bigat/agsapa umaga morning

parbangon madaling araw dawn

aldaw araw daytime

rabii gabi night/evening

agmatuon/tingngat

aldaw taghaling tapat high noon

malem hapon afternoon

sardam agaw-dilim dusk

tingnga ti rabii hatinggabi midnight

apagbittak ti lawag bukang liwayway dawn

apagsipnget dapit hapon twilight

alauna ika-isa one oclock

alas dos ikalawa two oclock

alas tres ikatlo three oclock

alas kuatro ikaapat four oclock

alas singko ikalima five oclock

alas sais ikaanim six o clock

alas siete ikapito seven o clock

alas otso ikawalo eight o clock

alas nuebe ikasiyam nine o clock

alas dies ikasampu ten oclock

alas onse ikalabing-isa eleven o clock

alas dose ikalabindalawa twelve o clock

tallopulo a minuto kal-

pasan ti ala una

tatlumpung minuto

makalipas ng ikaisa one-thirty

50


Dagiti Bulan iti Makatawen

Kasasaad ti Panawen


FILIPINO ENGLISH

Enero Enero January

Pebrero Pebrero February

Marso Marso March

Abril Abril April

Mayo Mayo May

Hunyo Hunyo June

Hulyo Hulyo July

Agosto Agosto August

Setiembre Setyembre September

Oktubre Oktubre October

Nobiembre Nobyembre November

Disiembre Disyembre December


FILIPINO ENGLISH

nasayaat a panawen mabuting panahon fair weather

nainit/agin-init umaaraw sunny

naulep maulap cloudy

naangin mahangin windy

natutudo/nepnep maulan rainy

kalgaw tag-init summer

nalamiis/nalam-ek/

nasalemsem malamig cold

napudot/nadagaang mainit/nasalimuot hot

agbagbagio bumabagyo stormy

naangep mahamog foggy

51


Karirikna


FILIPINO ENGLISH

ragsak saya/ligaya joy/happiness

namnama pag-asa hope

liday lungkot sadness/loneliness

unget, pungtot poot, bangis fury

busor galit/uyam anger

ayat pag-ibig love

gura tampo hatred

buteng takot fear

duadua duda doubt

kigtot gulat surprise

apal inggit envy

agom kasakiman greed

imon selos jealousy

annad/alwad ingat care

takrot duwag coward

imot madamot stingy

52


Numero manipud 0 agingga iti 100


FILIPINO ENGLISH

sero/ibbong wala zero

maysa isa one

dua dalawa two

tallo tatlo three

uppat apat four

lima lima five

innem anim six

pito pito seven

walo walo eight

siam siyam nine

sangapulo sampu ten

sangapulo ket maysa labing-isa eleven

sangapulo ket dua labindalawa twelve

sangapulo ket tallo labintatlo thirteen

sangapulo ket uppat labing-apat fourteen

sangapulo ket lima labinlima fifteen

sangapulo ket innem labing-anim sixteen

sangapulo ket lima labimpito seventeen

sangapulo ket walo labinwalo eighteen

sangapulo ket siam labinsiyam nineteen

duapulo dalawampu twenty

53



FILIPINO ENGLISH

duapulo ket maysa dalawamput isa twenty-one

duapulo ket dua dalawamput dalawa twenty-two

duapulo ket tallo dalawamput tatlo twenty-three

duapulo ket uppat dalawamput apat twenty-four

duapulo ket lima dalawamput lima twenty-five

duapulo ket innem dalawamput anim twenty-six

duapulo ket pito dalawamput pito twenty-seven

duapulo ket walo dalawamput walo twenty-eight

duapulo ket siam dalawamput siyam twenty-nine

tallopulo tatlumpu thirty

tallopulo ket maysa tatlumput isa thirty-one

tallopulo ket dua talumput dalawa thirty-two

tallopulo ket tallo tatlumput tatlo thirty-three

tallopulo ket uppat tatlumput apat thirty-four

tallopulo ket lima talumput lima thirty-five

tallopulo ket innem tatlumput anim thirty-six

tallopulo ket pito tatlumput pito thirty-seven

tallopulo ket walo tatlumput walo thirty-eight

tallopulo ket siam tatlumput siyam thirty-nine

uppat a pulo apatnapu forty

54


ILOKANO

Panangiyallatiw ti

FILIPINO ENGLISH

uppat a pulo ket maysa apatnaput isa forty-one

uppat a pulo ket dua apatnaput dalawa forty-two

uppat a pulo ket tallo apatnaput tatlo forty-three

uppat a pulo ket uppat apatnaput apat forty-four

uppat a pulo ket lima apatnaput lima forty-five

uppat a pulo ket innem apatnaput anim forty-six

uppat a pulo ket pito apatnaput pito forty-seven

uppat a pulo ket walo apatnaput walo forty-eight

uppat a pulo ket siam apatnaput siyam forty-nine

limapulo limampu fifty

limapulo ket maysa limampu't isa fifty-one

limapulo ket dua limampu't dalawa fifty-two

limapulo ket tallo limampu't tatlo fifty-three

limapulo ket uppat limampu't apat fifty-four

limapulo ket lima limampu't lima fifty-five

limapulo ket innem limapu't anim fifty-six

limapulo ket pito limapu't pito fifty-seven

limapulo ket walo limampu't walo fifty-eight

limapulo ket siam limampu't siyam fifty-nine

innem a pulo animnapu sixty

55



FILIPINO ENGLISH

innem a pulo ket maysa animnapu't isa sixty-one

innem a pulo ket dua animnapu't dalawa sixty-two

innem a pulo ket tallo animnapu't tatlo sixty-three

innem a pulo ket uppat animnapu't apat sixty-four

innem a pulo ket lima animnapu't lima sixty-five

innem a pulo ket innem animnapu't anim sixty-six

innem a pulo ket pito animnapu't pito sixty-seven

innem a pulo ket walo animnapu't walo sixty-eight

innem a pulo ket siam animnapu't siyam sixty-nine

pitopulo pitumpu seventy

pitopulo ket maysa pitumpu't isa seventy-one

pitopulo ket dua pitumpu't dalawa seventy-two

pitopulo ket tallo pitumpu't tatlo seventy-three

pitopulo ket uppat pitumpu't apat seventy-four

pitopulo ket lima pitumpu't lima seventy-five

pitopulo ket innem pitumpu't anim seventy-six

pitopulo ket pito pitumpu't pito seventy-seven

pitopulo ket walo pitumpu't walo seventy-eight

pitopulo ket siam pitumpu't siyam seventy-nine

walopulo walumpu eighty

56



FILIPINO ENGLISH

walopulo ket maysa walumpu't isa eighty-one

walopulo ket dua walumpu't dalawa eighty-two

walopulo ket tallo walumpu't tatlo eighty-three

walopulo ket uppat walumpu't apat eighty-four

walopulo ket lima walumpu't lima eighty-five

walopulo ket innem walumpu't anim eighty-six

walopulo ket pito walumpu't pito eighty-seven

walopulo ket walo walumpu't walo eighty-eight

walopulo ket siam walumpu't siyam eighty-nine

siam a pulo siyamnapu ninety

siam a pulo ket maysa siyamnapu't isa ninety-one

siam a pulo ket dua siyamnapu't dalawa ninety-two

siam a pulo ket tallo siyamnapu't tatlo ninety-three

siam a pulo ket uppat siyamnapu't apat ninety-four

siam a pulo ket lima siyamnapu't lima ninety-five

siam a pulo ket innem siyamnapu't anim ninety-six

siam a pulo ket pito siyamnapu't pito ninety-seven

siam a pulo ket walo siyamnapu't walo ninety-eight

siam a pulo ket siam siyamnapu't siyam ninety-nine

sangagasut isang daan one hundred

57


Konsepto ti Panagrukod


FILIPINO ENGLISH

salop salop ganta

supa gatang 1/8 ganta

rakem/gemgem dakot fistful

kustal/langgusti/sako sako sack

karton kahon box

dangan dangkal

agpa/deppa dipa arms length

sangabukel buo whole

kagudua kalahati half

apagkapat isangkapat one-fourth

apagkatlo isangkatlo one-third

apagkalima isangkalima one-fifth

atiddog mahaba long

ababa maigsi short

kilo kilo kilogram

litro litro liter

kadapan talampakan foot

bettek/reppet bugkos bundle

kelleng parcel of ricefield

raay Kumpol/buwig bunch

bulig cluster

sapad

teppeng

Para sa mga katanungan o puna, sumulat o tumawag sa:

Bureau of Elementary Education

Curriculum Development Division

Department of Education (DepEd)

Rm. 204, Bonifacio Bldg., DepEd Complex (ULTRA), Meralco Avenue

Pasig City, Philippines 1600

Telefax: (632) 638-4799 or (632) 637-4347

e-mail:

ISBN

ilokano orthography - final edited 10.4.2012

Documents