TÜRKÇENİN SESLERİ VE ÖZELLİKLERİ

Türkçede İstanbul ağzına göre konuşmayı sağlayan 29 ses saptanmıştır. Bunların 8 tanesi sesli(ünlü) 21 tanesi sessiz

(ünsüz) dir.

Sesliler (Ünlüler)

Ses organlarının ortaklaşa oluşturduğu, bir engele uğramadan çıkan; büyük dil, alt çene ve dudakların hareketleriyle

biçimlenen seslerdir. Kalınlık-incelik ve düzlük — yuvarlaklık özelliğine göre sınıflandırılırlar. Düz ve yuvarlak

sesliler, genişlik veya darlık özelliği de taşırlar. Bunlardan sekizi ünlüdür: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.

Yirmi biri ünsüzdür: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.

Türkçedeki Ünlülerin ÖzellikleriTürkçedeki Ünlülerin Özellikleri• Dilimizde sekiz ünlü vardır: a, e, ı, i, o, ö, u, ü. Sesliler dilin, ses yolunun

aldığı duruma ya da kendi ses özelliklerine göre üç grupta toplanabilir.

Kalın-ince ünlü:• Bazılarını çıkarırken dil kalındır bazılarında ise incedir. Dilimiz kalınken “a, ı,

o, u” seslerini çıkarırız, inceyken “e, i, ö, ü” seslerini çıkarırız.

Geniş-dar ünlü:• Alt çene “ a, e, o, ö” seslerini çıkarırken aşağı açılmıştır yani iki çene arası

geniştir. “ı, i, u, ü” seslerini çıkarırken de alt çene fazla açılmamıştır, iki çene arası dardır.

Düz-yuvarlak ünlü:• “a, e, ı, i” seslerini çıkarırken dudaklar hafif aralıdır, yuvarlaklaşmamıştır,

düzdür. Dudaklar “o, ö, u, ü” seslerini çıkarırken ise yuvarlak şekil alır. • İşte bu özelliklerine göre ünlüleri aşağıdaki gibi gruplarız.

Türkçedeki Ünlülerin ÖzellikleriTürkçedeki Ünlülerin Özellikleri

üöieİnce Sesliler

UoıaKalın Sesliler

Dar Sesliler

Geniş Sesliler

Dar Sesliler

Geniş Sesliler

YUVARLAK SESLİLER

DÜZ SESLİLER

Büyük Ünlü Uyumu•Türkçe kelimelerde büyük oranda görüldüğü için bu adı almıştır. •Kelimedeki ilk hecede kalın ünlü varsa diğer hecelerde de kalın ünlü bulunur; ince ünlü varsa diğer hecelerde de ince ünlü bulunur. “Gelecek günler bize başarı getirsin.” cümlesinde tüm kelimeler bu uyuma uyar.• Büyük ünlü uyumu sadece Türkçe kelimelerde görüldüğü için yabancı kelimeler bu uyuma uymak zorunda değildir. •Türkçe olup da bu uyuma uymayan kelimeler de olabilir. Bunların çoğunun aslı büyük ünlü uyumuna uyar. Değişiklikler dilin sonraki dönemlerinde olmuştur: hangi (kangı), anne (ana), elma (alma), kardeş (kardaş, karındaş)

Küçük Ünlü UyumuTürkçe kelimelerde diğerinden daha az oranda görüldüğü için

bu adı almıştır. İki alt kuraldan oluşur:

a) Kelimenin ilk hecesinde düz sesli varsa diğer hecelere de düz sesli gelir.

Kısaca “a, e, ı, i”den sonra yine “a, e, ı, i”seslileri gelir.

Arkadaşımın yaman bir kardeşi var.b) Kelimenin ilk hecesinde yuvarlak sesli

varsa diğer hecelere ya dar yuvarlak ya da düz geniş sesliler gelir.

Kısaca “o, ö, u, ü”den sonra ya “a, e” ya da “u, ü” seslileri gelir. Koşucu orada uzun süre duracak.

Türkçedeki Ünsüzlerin Özellikleri

Ünsüzler (sessizler) yirmi bir tanedir: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z. Ünsüzler üç grupta toplanabilir.

Ses yolunda çıktıkları yerlere göre

Dudak sessizleri: b, f, m, p, vDiş sessizleri: c, ç, d, j, l, n, r, s, ş, t, zDamak sessizleri: g, ğ, k, yGırtlak sessizi: h

Sürekli söylenebilmesine göreSürekli söylenebilenler: f, ğ, h, j, l, m, n, r, s, ş, v, y, zSüreksizler: b, c, ç, d, g, k, p, t

Yumuşak ve sert olanlarYumuşak sessizler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Sert sessizler: ç, f, h, k, p, s, ş, t

ÜNLÜ VE ÜNSÜZLERE İLİŞKİN SES OLAYLARI VE BUNLARLA İLGİLİ KURALLAR

Sesler kelime haline gelirken, kelimelere ekler gelirken, kelimeler birleşirken bazen aşağıdaki gibi ses olayları meydana gelir. Bu kurallara uyulmazsa dil kusuru işlenmiş olur. Yazıda, konuşmada yanlışlıklar yapılır. Bu kuralları iyi öğrenip yerinde kullanmak gerekir.

• Ünsüz Yumuşaması ( değişmesi ):“p, ç, t, k”dan biriyle biten kelimeye ünlüyle başlayan ek gelirse “p, ç, t, k” yumuşar, yani “b, c, d, g, ğ” olur. Bu değişim yazıda da konuşmada da böyledir.

borç-u, borcu bilek-i, bileği dolap-a, dolaba renk-i, rengitoprak-a, toprağa yamaç-ı, yamacı

2) Ünsüz Benzeşmesi ( uyumu ): “f, s, t, k, ç, ş, h, p” den biriyle biten kelimeden sonra “c, d, g” geliyorsa bunlar “ç, t, k” ya dönüşür. Bu değişim yazıda da konuşmada da böyledir.giriş-gen, girişken yurt-daş, yurttaş kanat-dan, kanattan gelmiş-di, gelmişti 5’de, 5’te

3) Ünlü Daralması:-yor eki (a, e)’den sonra gelirse bu sesler (ı, i, u, ü)’ye dönüşür. Bu değişim yazıda da konuşmada da böyledir.sakla-yor, saklıyor, gözle-yor, gözlüyor, anlama-yor, anlamıyor, başla-yor, başlıyor

4) Ses Düşmesi:a) Ünlü ( hece ) Düşmesi:

Ünlü düşmesi bazen son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimelere ünlüyle başlayan ek geldiğinde olur:alın-ı, alnı burun-u, burnu Ünlü düşmesi bazen kelime türetirken olur.oyun-a-mak, oynamak ileri-le-mek, ilerlemek Ünlü düşmesi kimi zaman da kelimeler birleşirken görülür.kayıp-etmek, kaybetmek cuma-ertesi, cumartesi

Ünlü düşmesi, yazıda da konuşmada da olur.

b) Ünsüz Düşmesi: Ünsüz düşmesi “k” ile biten bazı kelimelere yapım eki geldiğinde görülür. Bu durum yazıda da konuşmada da aynı şekildedir.ufak-cık, ufacık, büyük-cek, büyücek, ufak-almak, ufalmakÜnsüz düşmesi, yazıda da konuşmada da olur.

5) Ses Türemesi:a) Ünsüz Türemesi: Ünsüz türemesi, bazı kelimelere ünlüyle başlayan ek getirildiğinde görülür.hak-ım, hakkım, sır-ı, sırrı, af-ı, affı,

Ünsüz türemesi, kelimeler birleşirken de olur.hal-olmak, hallolmak

zan-etmek, zannetmekÜnsüz türemesi, yazıda da konuşmada da olur.

b) Ünlü Türemesi:

Ünlü türemesi, bazı kelimelere “-cik” eki geldiğinde olur.

bir-cik, biricik,

az-cık, azıcık,

genç-çik, gencecik

Ünlü türemesi, yazıda da konuşmada da olur.

BİLİNMESİ GEREKLİ İKİ KAVRAM:

KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ VE

YARDIMCI SES

KAYNAŞTIRMA ÜNSÜZLERİ

Ünlüyle ünlüyü birleştiren “y, ş, s, n” seslerine denir. Konuşmayı rahatlatır. Heceler arasında yumuşak bir geçiş sağlar.elma-a elmaya baba-ın babanın kale-i kalesi yedi-er yedişer

YARDIMCI SESKaynaştırma ünsüzlerine benzer. Bir farkı vardır: İki ünlü arasına değil bir ünlüyle bir ünsüz arasına gelir. Masasında kelimesindeki “n” yardımcı sestir. “ı” ve “d” sesleri arasına gelmiştir.“Onun bilgisayarında virüs var.” cümlesinde geçen “bilgisayarında” kelimesindeki “n” de yardımcı sestir.

C. YAZIM (İMLÂ) KURALLARI

Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler

Büyük harfler, aşağıda sıralanan yerlerde kullanılır. Burada yazılmayan yerlerde büyük harfler kullanılmaz.Cümle büyük harfle başlar:Sabahleyin gelmişti.Güldünüz.İki noktadan sonra gelen cümleler büyük harfle başlar: Müdür Bey, samimi bir şekilde başladı konuşmasına: Özverili çalışmalarınızı yürekten destekliyorum arkadaşlar!İki noktadan sonra gelen cümle niteliğinde olmayan örnekler büyük harfle başlamaz: Askerin çantasından şunlar çıktı: buruşuk bir mektup kâğıdı, kalem ve bir banknot.

Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen kelime büyük harfle başlamaz: 5. Tümen harekete geçti.Mısralar büyük harfle başlar: Ben sana mecburum bilemezsinAdını mıh gibi aklımda tutuyorumBelli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar: 19 Mayıs 1919 8 Ekim 1893 Çarşamba günü

Levhalar ve açıklama yazıları büyük harfle başlar: Danışma, Vezne, Başkan Özel adlar büyük harfle başlar. Özel adların ayrıntılı açıklaması aşağıdadır. Kişi adları, soyadları ve takma adlar: Mustafa Kemal Atatürk, Enis Behiç Koryürek, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Demirtaş (Ziya Gökalp), Yahya Kemal Beyatlı, Esra Kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri, unvanlar ve meslek adları: Sayın Musa Ateş, Yzb. Akın Koçak, Prof. Dr. Ahmet Mete Işıkara, Enes Bey

Tarihî kişilerin adlarından önce gelen unvanlar ve lâkaplar da büyük harfle başlar: Kanunî Sultan Süleyman, Yavuz Sultan Selim, Genç Osman, Avcı Mehmet, Fatih Sultan Mehmet, Deli Petro Akrabalık bildiren kelime gerçek anlamındaysa küçük, değilse büyük yazılır: Ayşe teyzemiz, Ali eniştem, Fahriye Ablalar, Ayşe TeyzegilResmî yazılarda saygı bildiren sözlerden sonra gelen ve makam, mevki, unvan bildiren kelimeler de büyük harfle başlar: Sayın Başkan, Sayın Vali

Hayvanlara verilen özel adlar: Mırnav, Pamuk, Tekir, Minnoş, Düldül, Karabaş, Sarıkız Millet, boy, oymak adları: Türk, Yunan, Alman, Tatar, Kırgız, Türkmen, Karakeçili. Dil ve lehçe adları: Türkçe, Çekçe, Rusça, Kazakça, Oğuzca, Yakutça. Devlet adları: Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

Din ve mezhep adları ile bunların mensuplarını anlatan sözler: İslamiyet, Müslüman, Hıristiyanlık, Katolik, Budist, Hanefî, Bektaşî Din ve mitoloji kavramlarını karşılayan özel adlar: Tanrı, Allah, Cebrail, ZeusGezegen ve yıldız adları: Venüs, Neptün, Dünya

Dünya, güneş, ay kelimeleri terimse (coğrafya ve gök bilimiyle ilgili cümlelerde) büyük harfle başlar, gerçek anlamları dışında ise küçük harfle başlar.Dünya Güneş’in çevresinde döner. Akşam seni dünyada bırakmam.Artık bana dünyaları versen de sana kanmam.Yer adları: Anadolu, Avrupa, Bişkek, İstanbul Boğazı, Konya Ovası, Zafer Meydanı, Türk Ocağı Sokağı, Gazi Caddesi, Atatürk Bulvarı

Yer adlarında ilk isimden sonra gelen ve özel ada dâhil olmayan deniz, nehir, göl, dağ, boğaz vb. tür bildiren isimler küçük harfle başlar: Tuna nehri, Erciyes dağı, Marmara deniziAncak ikinci isim özel isme dâhil ise ve ikisi birden o yerin özel adı ise, ikinci isim de büyük harfle başlar: Van Gölü, Konya Ovası, Ağrı Dağı, Tuz Gölü, Çanakkale Boğazı

Saray, köşk, han, kale, köprü, anıt vb. yapı adlarının bütün kelimeleri büyük harfle başlar:Mevlânâ Müzesi, Topkapı Sarayı, Üretmen Han, Çankaya Köşkü, Mostar Köprüsü, Bilge Kağan AnıtıKurum, kuruluş ve kurul adları: Akın Gıda, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Millî Kütüphane, Atatürk İlköğretim Okulu, Türk Ocağı, Türk Tarih VakfıKurum adlarından yapılan kısaltmalarda her kelimenin ilk harfi araya nokta konmadan yazılır: TARİŞ, THY, TBMM, TC, TCMBÖzel ismin kısaltmasına gelen ekler kısaltmanın okunuşuna göre gelir: TEK’e, GAP’ı, İTÜ’yü, TARİŞ’ten

Kitap, dergi, gazete, tablo, heykel ve hukukla ilgili kanun, tüzük, yönetmelik, yönerge, genelge adlarının her kelimesi büyük harfle başlar: Nutuk, Yalnızız, Safahat, Suç ve Ceza, Turfanda mı, Turfa mı?, Leylâ ile Mecnun; Türk Yurdu, Türkiye, Halı Dokuyan Kızlar (tablo), Düşünen Adam (heykel), Borçlar Hukuku (kanun) Özel ada dâhil olmayan gazete, dergi, tablo vb. sözler büyük harfle başlamaz: Milliyet gazetesi, Türk Dili dergisi, Türk Yurdu dergisi

Millî ve dinî bayramların adları: Ramazan Bayramı, Cumhuriyet Bayramı, Nevruz Bayramı Bayram niteliği kazanmış günlerin adları da büyük harfle başlar: Tıp Bayramı, Anneler Günü, Öğretmenler GünüTarihî olay, çağ ve dönem adları: Kurtuluş Savaşı, Millî Edebiyat Dönemi

Özel adlardan türetilen kelimeler: Türklük, Türkçülük, Türkçe, Konyalı, Türkoloji, Avrupalı, AsyalıYer ve millet adlarıyla kurulan birleşik kelimelerde özel adlar: Hindistan cevizi, Antep fıstığı, İngiliz anahtarı, Van kedisi, Japon gülü, Maraş dondurması

EKLERLE İLGİLİ KURALLAR

Soru eki her zaman ayrı yazılır, soru anlamı katıp katmadığına bakılmaz:Öğreniyor musunuz? Ölür müsün, öldürür müsün? Kalem mi? İnsanlık öldü mü?

-ki aitlik eki bitişik yazılır: yarınki, akşamki, yoldaki, yazıdaki, İstanbul’unkiSadece birkaç örnekte ünlü uyumlarına uyarak değişir: bugünkü, dünkü, öbürkü -ken (<iken) eki büyük ünlü uyumuna uymaz. Getirildiği kelimenin ünlüleri kalın da olsa, ekin ünlüsü ince kalır: okurken, yazarken, durgunken, başlarken

Ki bağlacı her zaman ayrı yazılır: demek ki, bilmem ki,Geçmiş zaman olur ki hayali cihan değer.

Da, de bağlacı ayrı; -de hal eki bitişik yazılır. Bu bağlacın ayrı yazılacağı çoğu kişi tarafından biliniyor ancak bulunma hâli ekiyle karıştırılıyor. Bunları şöyle ayırt edebiliriz:Bağlaç olan da, de’nin -ta, -te şekli yoktur.Bağlaç olan da, de vurgulu okunur. Bir isim, hâl eklerinden sadece birini alabilir. Kelimede hâl eklerinden biri varsa bunu takip eden da, de bağlaçtır ve ayrı yazılmalıdır: Bu soruyu da bildi. Size de selâmı var.Ya sözüyle kullanılan da mutlaka ayrı yazılır (ya da). Araba ya da otomobil, ne bulursan getir.

HANGİ KELİME BİTİŞİK YAZILIR?

• Birleşme sırasında anlam kaymasına uğrayan birleşik kelimeler, bitişik yazılır:

• hanımeli, • kaynanadili, • dokuztaş (oyun), • deveboynu (boru), • aslanağzı, • keçiboynuzu,

• karagöz (balık), • sıçandişi (dikiş),• kadınbudu (köfte), • dilberdudağı(tatlı), • beştaş (oyun),• yalıçapkını (kuş), • Samanyolu (yıldız kümesi), • Demirkazık (yıldız), • ayşekadın (fasulye), • karafatma (böcek)

Birleşme sırasında ses olayı görülen birleşik kelimeler bitişik yazılır: kayın ata > kaynata, sütlü aş > sütlaç, ne için > niçin, emir etmek > emretmek, sabır etmek > sabretmek, kayıp olmak > kaybolmak, reddetmek, hissetmek, reddolunmak, affetmek, zannetmek, hiss > his, his-etmek >hissetmek

Kurallı birleşik fiiller bitişik yazılır: alıverdi, düşeyazdı, bakakaldılar, anlayabilirseniz, yazabilirsiniz

Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır:

güneybatı, güneydoğu, kuzeydoğu, kuzeybatı

Şu belgisiz kelimeler bitişik yazılır. Biraz, birazı, birkaç, birkaçı, birtakım, birçok, birçoğu, hiçbir, hiçbiri, herhangi

Hane kelimesiyle Farsça kurala göre oluşturulan birleşik kelimeler bitişik yazılır.Birinci kelime sesliyle biterse hane’nin h’si düşer, sessizle biterse h korunur: çayhane, dershane, eczane, hastane, postane, pastane, yemekhane

HANGİ KELİMELER AYRI YAZILIR?

Deyimler kaç kelimeden oluşursa oluşsun ayrı yazılır: göze girmek, etekleri zil çalmak, ağzı kulaklarına varmak

İkilemeler ayrı yazılır: bata çıka, yavaş yavaş, güle oynaya, çoluk çocuk, ev bark,konu komşu, eş dost, kitap mitap, süklüm püklüm, soy sop

Yardımcı fiillerle kurulan birleşik fillerde ses olayı olmuyorsa ayrı yazılır: arz etmek, adam olmak, dans etmek, soracak olmak, not etmek,oyun etmek, sağır olmak, yok olmak, yardım etmek, yarış etmek

Yer adlarında kullanılan batı, doğu, güney, kuzey, kuzeybatı, kuzeydoğu, güneydoğu, güneybatı, aşağı, orta, yukarı, küçük, büyük, eski, yeni, iç, yakın, uzak gibi kelimeler ayrı yazılır:

Orta Asya,

Uzak Doğu,

Güneydoğu Anadolu,

İç Erenköy,

Yer adları: Yunus Emre Mahallesi, Bahçelievler Mahallesi, Sakarya ırmağı, Van Gölü, İstanbul Boğazı, Erciyes dağı, Ağrı Dağı, İzmir Körfezi, Nene Hatun CaddesiŞahıs adlarından oluşmuş mahalle, bulvar, cadde, sokak, ilçe, köy vb. yer ve kuruluş adlarında sondaki unvanlar hariç, şahıs adları ayrı yazılır: Gazi Osmanpaşa Mahallesi, Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Sütçü İmam Üniversitesi, Koca Mustafapaşa

Birden fazla kelimeden oluşan sayılar ayrı yazılır: bin dokuz yüz yirmi altı, yetmiş sekiz, kırk bir

Kanunda bitişik yazılanlar dışında kuruluş adları ayrı yazılır: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Devlet Malzeme Ofisi, Türk Dil Kurumu, Yüksek Seçim Kurulu, Emekli Sandığı, Atatürk Orman Çiftliği (Yazım kurallarının anlatımında, TDK açıklamaları esas alınmıştır.)