in het ziekenhuis Taboe doorbreken en een lange adem

walder lezen of formulier invullen?

informatie of advies?

We heipen u graag!

Het Albert Schweitzer ziekenhuis in Dordrecht

is in september 2014 gestart met een weke-

lijks taalspreekuur. De opzet van dit taalspreek-

uur is een vervolg op een meerjarige bewust-

wordingscampagne onder hulpverleners, geïnitieerd door het team patiëntencommunicatie. Deze

campagne was voornamelijk gericht op het belang om laaggeletterdheid bij patiënten in het

ziekenhuis te herkennen. Het taalspreekuur zelf is een initiatief om laaggeletterde patiënten te

ondersteunen en het taboe op laaggeletterdheid te doorbreken. Want wie eenmaal kennis heeft

genomen van de invloed van laaggeletterdheid op gezondheid, zal zich niet meer afvragen wat

het belang is van taal in een ziekenhuis.

de Of bretee Wren leece3 sehrlIrele, Oa. 023 eet

wat ie 'eest!

Jacqueline Blase-van der Meer adviseur patiëntencommu-nicatie, Albert Schweitzer ziekenhuis, Dordrecht

Op weg naar een taalspreekuur Het taalspreekuur is niet het eerste initiatief van het Albert Schweitzer ziekenhuis in haar aanpak van laaggeletterd-heid. Het is een volgende stap in een reeks activiteiten. Om de logica daarvan te onderbouwen gaat dit artikel achter-eenvolgens in op wat we bedoelen met geletterdheid en laaggeletterdheid, over welke aantallen we spreken, een doorvertaling van landelijke cijfers naar gemeentelijk niveau, de relatie tussen laaggeletterdheid en gezondheid, wat het betekent als je als laaggeletterde in een ziekenhuis komt en de opzet van het taalspreekuur. Deze stappen zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

ven, luisteren, rekenen, het gebruik van een computer en spreken? In Nederland zijn 1,3 miljoen mensen tussen de 16 en 65 jaar laaggeletterd. Dat komt neer op 1 op de 9 mensen oftewel 12 procent van deze leeftijdsgroep. Van de 55-65-jarigen is 22 procent laaggeletterd. Er zijn meer vrouwen dan mannen laaggeletterd (57% van de laagge-letterden is vrouw ten opzichte van 43% van de laaggelet-terde mannen). Van de laaggeletterden is 65 procent autochtoon en 57 procent van hen werkt, waarvan 25 procent in de gezondheidszorg.n

Wat is geletterheid? Geletterdheid is het gebruiken van gedrukte en geschre-ven informatie om te functioneren in de maatschappij, om de eigen doelen te bereiken en om de eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen. ° Laaggeletterdheid ver-wijst ernaar dat mensen moeite hebben met lezen, schrij-

Laaggeletterdheid en gezondheid Als iemand voldoende gezondheidsvaardigheden heeft, kan deze adequaat omgaan met informatie over ziekte, gezondheid en zorg. Hij of zij kan deze informatie ver-krijgen, analyseren en toepassen op zijn of haar eigen leven. Voor laaggeletterden is dit meestal niet het geval. Een laaggeletterde heeft minder gezondheidsvaardighe-

EBP NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR EVIDENCE BASED PRACTICE 2 - 2015

den en de gezondheid van laaggeletterden is minder dan die van ge1etterden.3) Een Europese studie schat dat 29 procent van de Neder-landers lage gezondheidsvaardigheden heeft.4) Er zijn relatief veel laaggeletterde ouderen1'5) en deze ouderen blijken een 1,5 maal groter sterfterisico te hebben dan ouderen met adequate geletterdheid.6) Het blijkt ook dat laaggeletterden een verhoogd risico hebben op zieken-huisopnamen en depressie!) Daarnaast blijkt uit dit onderzoek dat ze minder vaardig zijn in het gebruik van bijsluiters. Verder stelde men in Nederland vast dat laag-geletterden meer chronische aandoeningen hebben. Dat blijkt uit een hoger percentage laaggeletterde mannen dat een hartinfarct heeft doorgemaakt, ten opzichte van een lager percentage geletterde mannen?) Uit onderzoek blijkt dat laaggeletterden een slechtere gezondheid rapporteren, vaker last hebben van astma, diabetes, kanker, hartinfarcten en psychische problemen. Laaggeletterde mensen gaan vaker naar de huisarts, spoedeisende hulp of specialist en maken minder gebruik van preventieve programma's. Ook blijken zij weinig kennis te hebben over ziekte, gezondheid en gezond leven. Laaggeletterden hebben meer moeite met therapietrouw en zelfzorg is voor hen lastig.9) Ten slotte blijken de aandoeningen als gevolg van diabe-tes bij laaggeletterde diabetespatiënten ernstiger te zijn dan bij diabetespatiënten met een hoger niveau van geletterdheid.101)

Laaggeletterdheid in Dordrecht

Het Sociaal Geografisch Bureau heeft in opdracht van de gemeente Dordrecht in 2006 onderzoek gedaan naar de stand van zaken rond laaggeletterdheid in Dordrecht») Dit onderzoek liet zien dat het aantal laaggeletterden in Dordrecht hoger was dan het landelijk gemiddelde. Tij-dens het schrijven van dit artikel waren daarover nog geen nieuwe getallen bekend.

Laaggeletterdheid in het ziekenhuis

Wie eenmaal kennis heeft genomen van de invloed van laaggeletterdheid op gezondheid, zal zich niet meer afvragen wat het belang is van taal in een ziekenhuis. Bovenstaande onderzoeksgegevens maken duidelijk dat we laaggeletterdheid niet kunnen negeren en dat er dage-lijks laaggeletterde patiënten zullen zijn die de polikli-niek bezoeken, opgenomen worden, een onderzoek of behandeling ondergaan. Het probleem is dus niet dat we de cijfers en feiten niet kennen, maar wel hoe we laagge-letterdheid onder patiënten herkennen. En als we het herkennen, hoe dan verder? En, minstens zo belangrijk, hoe kunnen we onze patiënten ertoe bewegen om er in ons ziekenhuis voor uit te durven komen dat lezen van een patiënteninformatiefolder of het invullen van een formulier lastig is? Hoe kunnen we patiënten ervan over-tuigen dat zij zich binnen de muren van ons ziekenhuis veilig kunnen voelen; dat zij niet de enige zijn? Dat we er

aandacht voor hebben, dat we beter kunnen helpen als we het weten? Tijdens de bewustwordingscampagne hebben we ver-schillende invalshoeken gekozen. Activiteiten tijdens de jaarlijkse Week van de Alfabetisering (een initiatief van de Stichting Lezen & Schrijven) waren een theaterwork-shop met een professioneel theatergezelschap, het verto-nen van een film over laaggeletterdheid, het verspreiden van de herkenningswijzers laaggeletterdheid (te vinden op www.lezenenschr(ven.nl) en een voorlees flashmob over het leven van Albert Schweitzer in de hal. Maar er is ook samenwerking gezocht met het ROC waar wekelijks een NT1-groep de taallessen volgt. We hebben hen betrokken bij veel van onze activiteiten en hen gevraagd met ons mee te denken bij het ontwikkelen van nieuwe producten of methodieken. Ook hebben zij een actieve rol vervuld bij de theaterworkshop waaraan 150 hulpver-leners deelnamen. Inmiddels geven we geregeld work-shops over de invloed van laaggeletterdheid op gezond-heid. Dat doen we voor teams in ons ziekenhuis, voor co-assistenten, maar ook buiten de muren van ons zieken-huis voor wie meer wil weten over onze aanpak van laag-geletterdheid. En waar het kan nemen we altijd een laag-geletterd iemand mee die vanuit zijn eigen ervaring kan vertellen. Tot slot hebben we in het digitaal verwijssy-steem 7orgdomein' een veld op laten nemen waarin de huisarts/verwijzer - indien bekend - kan aangeven of er vermoedelijk sprake is van laaggeletterdheid, zodat de medisch specialist bij de voorbereiding van het spreek-uur hier rekening mee kan houden. Een wetenschappe-lijke evaluatie van korte campagnes, zoals de Week van de Alfabetisering, bij een steekproef van ruim 3.000 mensen laat zien dat meer gehoord en gelezen wordt over laaggeletterdheid en over volwassenen met lees- en schrijfproblemen.2)

Het taalspreekuur

Na een bewustwordingscampagne van circa twee jaar was voor ons duidelijk dat er een volgende stap gezet moest worden. Een stap richting patiënten. Naar aanlei-ding van alle feiten en cijfers kunnen we immers conclu-deren dat laaggeletterde patiënten moeite hebben met het begrijpen van patiënteninformatiefolders, het lezen van bijsluiters en het invullen van formulieren. We weten ook - uit contacten met hulpverleners - dat een consult op de polikliniek beperkt is in tijd en de arts of polikli-niekassistente niet altijd in de gelegenheid is om een en ander uitgebreid met de patiënt door te nemen. De Stich-ting Lezen & Schrijven attendeerde ons op het taal-spreekuur dat eerder gestart was in het OLVG en het Fle-voziekenhuis en we vroegen ons af of dit wellicht iets voor het Albert Schweitzer ziekenhuis zou kunnen zijn. Het antwoord daarop was volmondig ja; het zou een praktische en vooral zichtbare manier zijn om onze laag-geletterde patiënten te ondersteunen. Uit een studie onder 1.314 chronische patiënten blijkt 39 procent van

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR EVIDENCE BASED PRACTICE 2 - 2015 EBP

VL,112eirt ereew

TOEPASSING IN DE PRAKTIJK

hen behoefte te hebben aan ondersteuning bij medische consultaties.13) Een plan van aanpak werd gemaakt, con-tact met het Flevoziekenhuis gezocht en naar hun erva-ringen gevraagd en zo ontstonden langzaam de contou-ren van ons eigen taalspreekuur.

Een mobiele balie en vrijwilligers

We besloten om een eigen mobiele balie te laten ontwer-pen die we naar believen kunnen opzetten en afbouwen en die we op verschillende plaatsen in ons ziekenhuis kunnen neerzetten. Voor het ontwerp van de balie kozen we ervoor om deze hetzelfde te laten zijn als de omslagen van onze patiënteninformatiefolders in de veronderstelling dat dit de herkenbaarheid zal vergroten. We hebben vier vrij-willigers geworven die allen affiniteit hebben met taal en met het onderwerp laaggeletterdheid. Deze vrijwilligers hebben we een basistraining gegeven in samenwerking met de Stichting Lezen & Schrijven. Vervolgens hebben we - de week voorafgaand aan de officiële opening van het taalspreekuur door onze voorzitter van de raad van bestuur - over alle poliklinieken en verpleegafdelingen displays verspreid met daarin flyers over het taalspreekuur. Uiteraard geschreven in eenvoudig Nederlands.

Dit gebeurt er aan de balie

De vrijwilligers fungeren vooral als vraagbaak voor men-sen die meer willen weten over Lezen & Schrijven. Zij bieden een luisterend oor en informeren mensen over het cursusaanbod in de regio. Zij kunnen mensen stimu-leren om laaggeletterdheid bespreekbaar te maken met hun hulpverlener. Zij bieden hulp bij het lezen van een

kZorg met hoofd, hart en ziel

Taalspreekuur Kunnen we u helpen met...

- het lezen van een folder? - het invullen van een formulier? - de taalmeter? - een andere vraag over lezen en

schrijven?

Kom naar ons taalspreekuur

- iedere donderdag - van 10.00 - 12.00 uur - in de grote hal van ons

ziekenhuis

U bent van harte welkom!

Albert Schweitzer ih)

folder, het invullen van een formulier, het maken van de Taalmeter en het vinden van cursussen. Medewerkers worden gestimuleerd hun patiënten zonodig te verwijzen naar het spreekuur. De Taalmeter is een online screening waarmee organisa-ties op een snelle en eenvoudige wijze mensen op het spoor kunnen komen die mogelijk moeite hebben met lezen. De Taalmeter is dus geen toets of test. Het bepaalt niet het exacte niveau van geletterdheid; daar is een toets voor nodig, zoals de TOA. De Taalmeter laat zien of er mogelijk leesproblemen zijn. Ervaringen wijzen uit dat in veel organisaties ongeveer 30 tot 35 procent van de klan-ten waarschijnlijk laaggeletterd is (bron: Stichting Lezen & Schrijven).

Uit de taboesfeer

We kozen ervoor om de balie gedurende ten minste een jaar op te stellen op een prominente plek in de centrale hal van het ziekenhuis. In het zicht en uit de taboesfeer. "Is dat niet bedreigend voor patiënten die zich toch al schamen?", vroegen sommigen zich af. Het is echter een weloverwogen keuze. We willen daarmee laten zien dat laaggeletterdheid niet vreemd is, dat we weten dat het bestaat, dat er mensen zijn om een handje te helpen. Om die reden hebben we ook niet gekozen voor een balie waarachter twee mensen passief zitten in de hoop dat iemand zich durft te melden. Onze vrijwilligers spreken voorbijgangers - die het ziekenhuis verlaten - aan of ze iets mogen vertellen over het taalspreekuur. En in die gesprekken komt het geregeld voor dat mensen wel iemand kennen die mogelijk laaggeletterd is of iemand in hun familie hebben waarvan ze het weten. Gemiddeld spreken de vrijwilligers 20 tot 40 mensen per ochtend. Het gebeurt vooralsnog slechts een enkele keer dat iemand actief naar het taalspreekuur komt met een hulpvraag. Vanuit de artsen en hulpverleners krijgen we veel leuke reacties. Men vindt het een goed initiatief We merken echter dat zij nog niet actief doorverwijzen. Martens et al.'o deden onderzoek naar ondersteunings-behoefte bij zorgverleners in de eerste lijn wat betreft laaggeletterdheid. Uit deze studie kwam onder meer naar voren dat 34,4 procent van de respondenten (n = 398) niet weet hoe ze laaggeletterde patiënten kunnen herken-nen. Ook voor het ziekenhuis zal gelden dat wanneer laaggeletterdheid niet wordt herkend, er van doorverwij-zing geen sprake zal zijn. Een tweede aspect kan zijn dat 34,9 procent van de respondenten (n = 347) in deze stu-die aangeeft het lastig te vinden laaggeletterdheid met patiënten te bespreken. Ook dat kan gelden voor de intramurale setting en zal van invloed zijn op doorver-wijzing naar het taalspreekuur.

Praktische hulpmiddelen aan de balie

De vrijwilligers kunnen tijdens het taalspreekuur gebruik maken van de Taalmeter voor het geval iemand zijn taal-vaardigheid wil meten. Ook hebben zij het naslagwerk

www.asz.n1

EBP NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR EVIDENCE BASED PRACTICE 2 - 2015

Zeg het ons!

Zeg het ons ols u lezen or schrijven

lostig vindt!

Zeg het gewoon! Don hunnen we u heter helpen!

Albert Schweitzer

ziekenhuis

TOEPASSING IN DE PRAKTIJK

Begrijp je lichaam van het CB0 ter beschikking, het Coëlho Zakwoordenboek der geneeskunde en het Van Dale Junior dokterswoordenboek.

Een volgende impuls

We hebben besloten om na een jaar te kijken hoe we ver-der gaan met dit taalspreekuur. Want ondanks het feit dat we niet verwachtten dat mensen in de rij zouden staan, is het helpen van mensen toch wat de vrijwilligers het liefst doen. Het voortdurend aandacht vragen voor het taal-spreekuur en erover vertellen vinden zij weliswaar leuk, maar ook zij hebben behoefte aan een nieuwe impuls. Zo zijn we voornemens om een aantal keren per jaar een `Taalspreekuur plus' te organiseren. Hierbij nodigen we bijvoorbeeld een hulpverlener uit die uitleg geeft over de werking van het menselijk lichaam, nodigen we een taal-ambassadeur uit die kan vertellen uit eigen ervaring en nodigen anderen uit die laagdrempelig uitleg kunnen geven over de veranderingen in de zorg. Maar we gaan ook actief de contacten aanhalen met de taalpunten die elders in de Drechtstedenregio zijn opgezet zodat we onderling kennis en ervaring kunnen uitwisselen.

Literatuur

1) Buisman M, Allen J, Fouarge D, Houtkoop W, van der Velden

R. PIAAC: kernvaardigheden voor werk en leven. Resultaten

van de Nederlandse survey 2012. 's-Hertogenbosch: Expertise-centrum Beroepsonderwijs; 2014.

2) de Greef M, Nijhuis J, Segers M. Evaluatieonderzoek cam-

pagne laaggeletterdheid: duurzame impact van landelijke activi-

teiten en de regionale campagne van Taal voor het Leven door

Stichting Lezen & Schijven. Maastricht: Maastricht University; 2014.

Adriaan van Dis over het taalspreekuur

Tijdens de uitreiking van de Taalheldenprijs 2015 aan Jacqueline Blase door

prinses Laurentien, schreef jurylid Adriaan van Dis de volgende woorden over

het taalspreekuur en de aanpak van laaggeletterdheid in het Albert Schweitzer

ziekenhuis: "Raakt een geletterd mens al verward in het labyrint van ziekenhuis

en zorg, een laaggeletterde verdwaalt er nagenoeg in. Daarom is het ziekenhuis

bij uitstek een plaats om een taalhand uit te steken. Bijzonder is dat twee groe-

pen bereikt worden: de taalaanbieder en de taalgebruiker. De eerste groep dient

zich helderder uit te drukken, de tweede groep leert licht te zien in duistere taal.

Zo snijdt het mes aan twee kanten."

3) Twickler TB, Hoogstraaten E, Reuwer AQ, Singels L, Stronks K, Essink-Bot ML. Laaggeletterdheid en beperkte gezondheids-vaardigheden vragen om een antwoord in de zorg. Ned Tij dschr Geneeskd 2009; 153:A250.

4) HLS-EU Consortium. Comparative report of health literacy

in eight EU Member States. The European Health Literacy Sur-

vey HLS-EU. Online Publication: www.health-literacy.eu; 2012. 5) Schmidt-Hertha B, Gebrande J, Friebe J. Competencies in later life. Lifelong Learning in Europe. 1,2014.

6) Baker DW, Wolf MS, Feinglass J, Thompson JA, Gazmararian

JA, Hung J. Health literacy and mortality among elderly persons.

Arch Intern Med; 167:1503-1509.

7) Hartley R, Horne J. Social and economic benefits of improved

adult literacy: towards a better understanding. Adelaide: Natio-

nal Centre for Vocational Education Research; 2006.

8) Groot W, Maassen van den Brink H. Stil vermogen: een onderzoek naar de maatschappelijke kosten van laaggeletterd- heid. Den Haag: Stichting Lezen & Schrijven; 2006. 9) Gezondheidsraad. Laaggeletterdheid te lijf. Signalering ethiek en gezondheid, 2011/1. Den Haag: Centrum voor ethiek en gezondheid; 2011.

10) Rothman RL, DeWalt DA, Malone R, Bryant B, Shintani A,

Crigler B, et al. Influence of patient literaracy on the effective-

ness of a primary care-based diabetes disease management pro-

gram. JAMA 2004; 292(14):1711-1716.

11) Schillinger D, Grumbach K, Piette J, Wang F, Osmond D,

Daher C, et al. Association of health literacy with diabetes out-

comes. JAMA 2002; 288(4):475-82et al.

12) van der Lans ALM, Weide MG. Laaggeletterdheid in Dor-drecht. Dordrecht: Sociaal Geografisch Bureau gemeente Dor-drecht; 2006.

13) Henselmans I, Heijmans M, Rademakers J, van Dulmen S.

Participation of chronic patients in medical consultations:

patients' perceived efficacy, barriers and interest in support.

Utrecht: Nivel; 2014.

14) Martens M, Hesselink A. Inventariserend onderzoek cam-pagne Taal maakt gezonder. Haarlem: Rescon, research & con-sultancy; 2014.

Noot

Met dank aan Michiel Stater, senior projectmedewerker

gezondheid van de Stichting Lezen & Schrijven voor zijn waar-

devolle ondersteuning en suggesties bij dit artikel.

NEDERLANDS TIJDSCHRIFT VOOR EVIDENCE BASED PRACTICE 2 - 2015