tIn Nomine Sacro San&a TrinitatisDISPUTATIO PHILOSOPHICA

De

♦ QVAtn

Ex confcnfu & approbatione Amplidims Fa-cultatis Philofophicac in Regia AcadcmiaUpfalenfi

P R JE S I D E

Amplijfimo &tj? CeUberrimo ViroD" JOANNE BILBERG

GeometJ Profef; ordinario&h, t. ReétoreMagnifico.

Tublico bonorum examini modcße fubmittit

JOHANNES GISTAD1US,O-GOTHUS.\

InKuditorioGußtvunoMajori tidiimftBl)umiAmiMDCLXXXVt,H O L M I JE

i • Typogr

/

Riverendtfftmo in chrißo> PAtri ac DominOy Dtmino Magtßro-9

MAGNO PONTINOr

Diaecefios LincopenfTs Epifcopo mcritiffiino,Con(i-ftorii4iibicL Praefuli Graviflimo^Maeccnati atq; Patrono

Magno*^Ncc non _

AdmodimRcverendo PrAcUrijjimo Vom'moy DominoCMagißr®

PETRÖ SIMONIOLOEFGREN, «f/t ' *

Civitatis Lincopcnfis Paftori arqjPrarpofitoDexterrim©Üt &

Admodum Reverendh atfä PraclariJJimis- Do-wink Magißrk Gymnaßi Liticpenfis Lt&mhus, Conßßotii ad'jijjjoribm er adtacenttum Ecclefiarmn t aftorilmt atqr Er&pofitu,

lJudattJfimifxDigniJfimn~ Ut oltmprnceptoribiS i:a nuncEautortbus atq'y Pr<bmvivrUMi fuJpichmn, obfervundis. colenüu hoc qvdtb cunq\ CjiCUi^,

MmAcAdtmHunuuM*) rfert» dedteoi-

otXta

AdmtdumReverendo at% AmplijjimoDomino,DowinoMagißr*ARV/DO R Y D E LI O,

Civir* Norcop; Paftori ätqiPraspofito LongeMeritiffimo*Admedum Reverendoat£ Cdeherrimo Domino Magtfl:

ERlCO SIMONIO LOEFGREN* Civit; Vadftenenfis Paftori atqjPrapofito longe

Digniflimo.

JPIurimum Reverendo atßf, frachrijßimoDomino,DominoMagißro£ s c h i l l' o fabric ^ o,

In t) & 0&C$()ogi) Paftori atq; Prsepofito Mcritiflimo.Rlurimum Reverendo at% PraclarijfimoDomino,Domino Magißrojohanni lothigio,

Civitatis ^frjiöenfis Paftori Graviflimo»i , ' • " • _ * ■. 4 •

VIurimum Reverendout% DoBiffimoDomino,Dominojohanni olaj g1stadio,Paftori in Sandö Iohannis fideliftimo, Parcnti Optimo

& SvavifTimo.;■ M n .

P Iurimum Reverendo ätq', Clarifftmo Domino, Dominopetro b 1 u g g,

Paftori in StU&CStffj# Laudatiflimo Vigilantiflimo.Mäeemtibus Rautoribus Promotoribus atq*, RenefaBoribus meis Summe

colendis E.xoptatijfimis dtleBiJJimis*

\

QVotics Reverend iflimc in Chrifto Pater& admodumReverendi atq; Clariflimi Viri, Nominum Veftrorumdignitaternfummam, cum fumma tenuitate mea, pariter

_j*c feripti mei ingeniiq; confcro, toties dubitatiomihi haudlevis fuboritur, Satis ne aeqvum eflet, mc mihi tantum indulfifle,utpagcllashafce tamrudi adumbratas Minerva tantis nominibus con*feerarefuftinuerim. Etfancdamnaflemipfe propofitum mcum, ni-fi animumjux ta fubiretveftra nunqvam fatis decantanda bonitas,qv#tantoqvidvisbenig;niusexäperefoler,qvantofeineo fimplicius aefti*mari videt. Prateréa etiam Tua Ampliffime Pradu),Veftrorumqpomnium Viri admodum Revcrerdi aiq; Pneclariftimi in mccollara bgieficiaqva fronte tacerem ? qvo vultu celarem ? utiq;cumoccafio^grati animi teftimonium deponendi, vel faltcm palamcontcftandi, tantum me Vobis debere fateor, qvanttim perfol-vcrc nunqvam qvcam. Qvod igitur fa&o non poflum, vo»tis fupplere adnitar., qvae ianc pro incolumitate Tua Amplif-fime Praful Veftrorum omnium, admedum Reverendi atqjprae*ciarijQTimi Viri Calidiftima funderc nunqvam definam.

Dum memor ipfc mciDum Spiritus hos regit artus

Hominis Tui Amplijfime prtfttiEt pr*cIariffimorum Nominum Veftrorun»

Dcvctiflimui eultor

Johånnts Cißsdius.

E$

T videbitur etiam fortaffis non parum audax paojna hacqva tunta Nomina fraferre nen dubitavit, ad cujus fugorem non pojfunt non rubort fuffundi qvicunq} fua fibitenuitatis confcii ßunt.

Verum enim nero, Admodum Renerende atq-, ampliffimeVomine Pater in 91otft6ptttg Pastor atq) Prapofite grayiffime, nonfotmt non hac occaftone erumpere fubmiffa venerationis affectus,qvo Te femper qvidem fed occulttus ante hac dr inträ peclusmeum, Proßcqvutm (um , cujus qvalecunq; teflificandt gratia,Nomint Tuo rudes hafce pagellas infcrtbere aufus fum. i^Admttteigitur qvafo amplißtme isomine placida fronte devoti animi cultumlunc, dr ex more Tuo non tam offerentis vilitbem qvam argamen*ti hujus nobilitatem benigne rejptce. Jffvod fupereß vota pro falu-te, feltettäte, & incolumitate vite Tuet & Tuorum devota, nun-(Upare nunqvam fuperfedebo^

Porro qvod celeberrimo Nomine Tuo admtdumPeverende atq; Praclanffime Domine Pater in VadßeJJVaßor atq-, Prapofite Ampliffime, differtatiunvdam hane meam de-(orari volui, non tam audacia mea, qvam infigni Vtrtuti Tud, Fa¬vöri item dr benevolentia fumma, qva parentes meos praeipue am*plefti dignatus es, adfcribendum venit. Sic enim tanto faciltusveniam beic fpero, qvanto dr virtuti iflhac T>ta nil magis felen-ne eU, qvam offtcia non vilttate fua fed exhibentis animo mettri.Exeipe Decus dr Ornamentum ordints Fcclefiaßici O Cothici, exi-guum hoc fubmifft dr devoti animi Tcxpi/fiw, mcq-, huc ufq; Tibiignotum poß hac tn Numerum Clientum Tuorum benigne recipe, ftc e*nim vovere nunqvam definam, ut fit tibi tranqytlla camties, canafelicitas, felix tranc^villttas.

Tuum etiam PLurimum Reverende atq$ Praclarifftme Domi-ne Pater tn 2(bp & Paßor atq; prapo[t*c dtgmßime,in me meofqm9 eximium & nunqvam fatis laudandum favoremqvomodo hie breviter txplicarem ? cum tantut tamq5 multifa.

rtus

rim fit, ut éi me jxm qvtdem verbis convenientibus non nominarine dum deprxdicarf poffit, qvi femper ex animo omnia faußa drfelicia tibi Tnaq> Domm dr familix prxclara adprecor dr ad ctneragratum animum promttto„

Plurimum Reverende atq-, Prxclarißime Domine Magißetr.joHANNES L0TH1G1 in Q££cfjÖ Paßor Dexterrimc. Non eßqvod hic expetfes occafionemi Anfam& Locum percommodum, qvavel obfeqvium & venerationem meamy inträ peffuc meum Utitem*tem antehacjn lueem prodire ftciam: vel ettam Tuam in me nonfclumy verum & omnes mufarum eultores aliosq^ Virtuti dedittos, inpentemimo apcrto velo dicam miramy dr admirandem Optitmi & prafiantiffimi ingenii candoremy affabilitatemy humxnHxtcm& fidelitatem fuü encomiis atq-j laudibus uti pxr effeteelebrem atq;extollam. Defunt enim verba9 xbfunt formuU; Hoc xmplijftmeDomine fcirn vclim irtfinitum me Tibi debere, Accipe interim le-videnfc hoc fignum fummx mex in Te obligationis fereno dr plxci-do vultu xtfc optime interpretare me<p ut capifli porro perfeveraarnxre. Fxle diu felix9 Felix Reipublicx Eceleßx9 Tibi9 Tuis.

' 4 , -\

Nec impetexre 1potui nec debut a tenerrimo mesaffeclu qvo ex debito tibi Genitor fvxvijfimc devinttus fum qvi»publico qvxlicunq; teßimonio teßxtum fxceremy qvxntum tibi ehcollxtxjn me benefictx innumerx debexm, qvippe qvi vita nontxn•tum auIfory fed in promovenda flute mex adjutorgr avifftmus ex-ßitifii pariter ac benigniffimus. Sufcipe ~ blanda manu ténues.hasprimitias. Si Deus elementer favere voluerit, fortunaq; Uttor ar-riferit, decimas non tantumffed & ubtriores fegetes in finumTuum deferre non detreclabo. Tu vero Pater djlctfiffime cum Mat

_ tre optima vale in feros Annos felix ac iniolurr\is dr fic donecvixero, ad omnem venerationem obedientiam ac officium qvodq^ utipar efl9 filiurn hunc Tuum experire paratifftmum promptiffimum4

* v

Tuum autem Clariffimum, Plurimum Reverende atq; Vigi*

lantiffime Paftor in £infcCtcifj& nomen, fi intaltum & fine debitxlaude fina rehnqverem in jura humanitatü, ac cmntum ojficiorumprafralte peccaremT eaq^ propter confortio Tuo ac honeftijfinfa domusTua indignus pofl hac prorfus cenfever. Et jacet in mente haudimmtmortrefofitum qvanto me amore ampleftiy qvale de me ferrejudiciumjutmam ex verot dignat/x esr cum adhfbere me Pracepto-rem filio Tui unico allibue'rit. Tantum qvidem mihi blandiri nonaudeo tanqvam, Ceviculo hoc munere chartaceo dignas exfolvcre pofi-fium gråtes-r Sed ut minima etiam thure coli Numina fiolent &placari, ßc Jve certus fum minimum hoc grati animi documentumqvod extare volu.flt Te non tantum excufatum fed & mitt vultiiacceptum iri+ Bittor autumnus, mdora volente Beo daturus eft ♦Servet Te Beus exercituum & exaltoTe & Tuos omni benedittionebeet ac Coronet„ fic ex iitimis cordis recejfibus femper vovebit.

x^Admodum Reverendorum, amphffimorum, Clariflimorum érdi~fettijjimorum Nom'mum Veßrorum devincttffmu* obfervantijfimutsulfor ac clicnr.

Johannes Giffadiuf.t

In DifputationeirrIxtmit, Humanijftmiq; Domini

I OHANNISGISTADIIAmici Foaorandi»

DENaturali Eeligionecomwenfariy res eftJanemagni operis &momenti, majorisadhuefobrte& accurate aliqvidea de re pu¬blice tradere :• ideoq-, nonjuvenilis re%judicii videtur, iflhocmnegotiomagnumaliqvid operapretiumfacerc. TIulla enim neq\

inTheoreticis fpeculatia inteileBus fubtilio/& abftrafior, nec in Pralli-tis animi operatiaJub limioracdiffiahor reperitur,, Teq', tamen ob td hacmaximimomentinotitia& confideratio velomittendapenit us> vel negli¬gentia efi v fedm ea,velmaxime, occupari omnes decet, qyi modo hominis;

nedum Chrißiani, nomen tueri reftxe volent. Quinta du lem cunq; eß, autwidert vult Naturalis Religio, Revelata tarnen ut multo obfcurior & im-perfieffior, omninapoßpom debet. Imo in comparatione adhanc, & mfiab ea lucem aliqvam feeneretur, eircares divinm in craffis vel ignorantu,vel obficuritatis tenebris oberrabiu £)vomagü caute videndum, ne ra*ttonis, in multis cac£, in plurimü valde imbecillis duffum feeuti, ipßmVei, de fe ipfo,& opertbusfuis qvibufcunq} teßimonium velfpemamm,velneghgamm. gviscnim artißei fua arte fidem habendam efife^ aut noncredit, aut non poßulat etiam ? Cur non ergo fummo ißt verum omniumconditori& infinita fapientia artifici honos ishabetur, qvem imbecillis qvi-Übet artifietf, qvi interdum nonmillefimam in arte fua perfeffionem eftaf"fiecutuSyjurefiuo poßuLirefibi videtur\ Interim tarnen nim 'tum, & fiancdeplorandum, qvantum in hac qvoqj Divina revelationis luce clarijjima,circa religionem non naturalemfiolum.fied& ChriHianam pravalere vultratio. jQvo fit, ut ea, qva Dem ipfe in verbofiuo, de fe & vero fua cultu%dea'y opcrrim (uispalam teßatm efl, vel parvi amultu finnt, vel fuo fal.tem non habeantur in pretio♦ J>fva res qvot perniciofios errores circa Deiverum cognitionem, rcffumq\ cultum, operumq-,divinoru notittam,& pe*perltolim,& parit adhuc indies nonpotefi oculatiores Paulo ac prüde»tio-res Jatere.Nuilm entm efl modus conjeffurarum nullitsfims\& un* abfiur*ditas aliam longédeteriore,unuhorrendummonflrum aliudmultohorribi*lim exfegignit' utfieri affölet, cum a vero femel eft dtfceffum. Sed deißis vidcant diu ad qvos ca cura propimpertinet. Ego id folum hic addo,in hacgeneris humani torruptioneRationcm fibifoli rcliffam (licet utri¬ttsq\fleminafibi indtta habeat ) valde obficurum de Deo fenfum, eultumq;fiatis langvtdum (jrfirtgidumpa\rere vdere: adeo ut flints qvidem religio-m a 'jsDej iadita abfq; fubltm'orc ac ejficaciore aliqvo admimculo baud obtinen qveat. Dehis autem.ut& caterisbucfpcttantibatjueximieDn.GlS XADl^AnitceHonorunde^ bauddubiemprffenti egregiaDijjertatione tux uberius egißi.Qvam§bre:n egb tnßitutum ijtoc tmmtaudo.qvodmbac materiafublimi & uttliffimx'Utigemum otcupure voluens •, fimutq-,eximws m Pbilofophuts paritet ac dffus (ludusprofectus tuosgratuiorex atume toto optans.DeusOpt. Max. hunefikconxtibus tuis omnibusfavere}& ad exoptatum finan eos tandem perdu*cere digneturVale!Scribebam Vpfibsc J ERICUS AURIVILLIUS

'' Anno "86- - Ju,. Prof; ord.

•rt

I. N. D. N. I C.CAPUT I,

De Notltia Dei NaturaftVamqvam confideratio ifthaec de Religione* Naturali, qvam 1'ufFulciente fupremi Numi-nis gratia rudi peniciilo paucis delinearein animum induxi, in le lat egregia ac no

i öilis^ fit7 adeo ut commendatione mea nonegeat, nihil ominus tarnen .tot tantisqve ob-dufta eft diflicultatibus, lantis tamqve va-(riis varioru diverfiffimis fententiis atqvc opi-iüonibus involuta, ut omnia fere .huc faci¬enda, ne praelianda qvidem promittere au.

vmw deam. Satpius cnim cum in profundum hu-jus materiae abyiium aunno deiccndi, horrore qvafi percullus, åcaeptisabftinere conlultius duxi, qvam fruftra tanti cum pelagi undis luiäari.Interim .«men iVadente 6c neicio qva occulta qvafi vi animum ad fetrahente, atgumenti hiljus jucunditatOj paritcr ac utilitate, calamum(qvem DcusTeropt. Max. ad liiam gloriam ducat) liuic negotio inieci.Expofiturus qvantum ingenii vires pcrmittant, br^ätate item qva fietipoteft, ea ipfa qv te praecipue hane materiam tangere videntur.

THES4IlUt ab erroris periculo tanto magis absim^ confultum cfuxi

pn tra&atione ipla, eakatae potiffimum viae infiiiere, methodum vulga-A ifj,i jt.'j i rem

©@ f2.) mrem receptiflimamqve fe&ari, primoqve nomen ipfum rcligionis é late-bris fuis eruere. Cicero rcligionem deducit a relegendo, aflerens o-mnes eos qvi dtligenter eultum Deorum pertraäarunt, & qvafi relegeiunt, di¬dos fuijfe religiofos, a relegendo, tanqvam k diltgendo diligentes, Cr intelltgendointelligentes, (a) MalTurius Sabinus uti habet Gcllius volutt k re-linqvendo, tanqvam ceremoni* a cArendo, ff) Anguftinus k re & ligo deri¬vat (C) Dcfiderius Heialdus & Aggenius Urbicus k rthgmdo anginemtraxi]fe afftrmant. (D) Hute fententu praeter La&«ptium (£) & Kaenigk( F) favet etiam celeb. Calovius ( G) qvtniam fal. Deum per peccatum tejettumreligamus inqvtt. Kromajcr auté Litern hos inter, hifce verbis dccidere vi¬detur ♦ Religionis vax qvtbusdam k relinqvendt, qvibusdam k reeligende} qvi-busdam k relegendo, qvibusdam a reltgando diatur. Priores tres etjmologu dun-taxat apparentes funt, allufiones diäa, ultima vera. Et fåne five k reeligendosvel a freqventi relettione ejus qvod negligenter amijfum efi, dtcttur, proprie im-portot ordmem ad Deum att Calovius. (H) Ceterum impropriae & ad in-flitutum noftrnm nil facientes, & h qvae apud alios, aliae occurrant:vocis hujus acceptiones, qvod una cum vocibus iynonymieis hic no»adferibam, tanto facilius veniam mihi promitro, qvanto pienior aliorumin hifce occupata fuerit opera, mihiqve brevitatis ftudium magis fät pro-pofitum videantur tamen Calovius 6c Yoffius (IJ 6c qvaedißislodsabillis adducuntur.

; Th, III.Definitioner» religionis Cicero (*) facit talem, qva fuperioris cu-

jusdam natura qvam Divinam vocant curam certmoniamqve adfert. At Lipfius(K ) Pietatem léu religionem redum de Deo fenfum, & rectum in Deumeultum dtxit: cum religio duobis hifce ut tdem affertt abfolvatur. Kromajeretiam in genere eandem definiri poffe ait qvod Det fit agmtio & ejusdtni cultus.,(I) Ego autemhaud in eommodeeam definiri pofl£ exiftimo, per habitumconnatum de Deo cognofcendo 6c coiendo» Qv« definitio adprimc huic

v; noftro

(A) Lib, i de Natura Deorum. (B) VoffiusdcEtytnol. voeum Gcllius Lib, IV. c. io.'.|C)dc Civitate, Dci Lib. X, cap, iV. (D) In animadverfionibusin qvartum Arnobii öcAggjVrbfc»*de iimitibusagrorum. (E)Lib. IV. cap. i8 (F) in Thcol. fna pofit. cap. i. pag,7.^G)InSyft, TbcoS.cap, 2.pag,5>i. (U)^n Syfl. TheoJogieoTom. i.e. 2. pag. 9 1, (I) 1.0-•ocit. pag, 92.5J. VofllusdcEtymol./VocunJt (K) Civil« Doft,Lib» i,c. i. pag. 46. (L)JaSciutinioReligio. cap, x, pag, 3,

(50@#noftro infervire videtur inftituto, qvod non tam in diverfitatft religionumeftendenda occupabitur, qvam in trapenda 8c confirmanda religionc qvaeLuminis Natur* bcneficio, omnibus hominibus circa Deum ejuoqve cul-tum inveftigari porcft. Nec alios nos agnolcimus hoc in ncgotio habi-tus aut potentiasqvam philofophi veteres Piato Ariftotiles Cicero 6c eorumfe&atoras iuminc tantum Natur« inftru&i intellexere.

Th. IV.Id hic in primis de reiigione naturali monuiflfe juvabitdifferreeam

å revelata 8c luperaddita, non auttore qvi Deus eft, nec objedo feu noti-tiarum materia, fed partim gradu 8c perfe&ifi$7 partim etiam cognofcenditnodo qvamobrem non cafum obtmet Excluftvum utpete qua de Veto Deo ejusqvtcultu non agerety fed fubaltermtum qvateniu non per ftngularem & Externem \nVct~bo Dei & Smya fcriptuta revcUtionom fed per ipfam naruram y & rationem bumanam,tanqvam per naturale & tnnatum qvoddamprincipium hominibus omnibus infit, de qvi-bus in leqvcntibus plura (A) Divid|tur 'religio naturalis in infitam 6c aqvi-fitam, illa natura nobis connafcitur, haec vero per crebram contenoplatio-nem rerum creatarum adqviritur. Qvamvis fint qvi connatam negant,folamqve acqvifitam admittunt, qvorum tarnen fententiam, utpote omni¬bus noftris Theologis 8c Philofophis fanioribus adverlam dignam puto■qvae in aeternum piolcribatur<wn Exilium.

Th. V.Ceterum inter eos qvi acqvifitam paritcr ac infitam admittuntno-

titiam, magna eft de pofterioris explicatione diverfitas, diffentientibus in¬ter le non Philofophis minus qvam Theologis. Nonulli conftituunt ean-dem in ldea aiiqva a Deo nobis indita, ut Renatus des Cartes (B) Alii permo-ttum facultatis juduatricit eam tantum inejfe volunt, (C) Qyidam fentiunt tn-tclleäut inge tutam eft fpeciem qvandam} tum exißentu tum Attrtbutorum Divinorum,qvx ejus potenttam de fe indifferentem determinct, ad Hierum cogmtionem eliciendam%qvam noutiam habitualem dici poffe opinantur. Qyidam notitiam naturalemaClu ipfo infcriptam ejfe mentibus nojiris r*i (po'irti afferunt (JD) Allt pf modum fpecte-

Ai rum

(A) Hutr, L. c.deN. Namrali , (B) Medit, ). &part t, Princip. Num. XVIII Scfeqvcntia^Calovius.Syft.Th, Tom. t, p. 7^» (^) Timpl. Lib. j. Mctaph,el. qvsft» 9*(B) Mu&i Dilpwt, dc Theologica NaUualicap, t, Th.XIu. p,

©$(+•) mmm imprejjarum3 aln per modum aftus earn inejfe affirmant, (A) Qvidam po-tentia nobis eandem ita ineffe tradunt, ut qvam. primum ratio le exerit,aflenlunx eidem confiftimr non libcnter modo, led tam firmiter etiamprae-beamus, utdeleri aut extingvi nunqvam qveat- (B) Qvae fåne lententia% viris magnis St perqvam eruditis accrrime propugnatur St defenditurfed St Tiieologi lummi eandem per habttum qvcndam cognofcendi, wtellefiuiinnatum, qvantumvu imperfettum, feu potm annalogon kubitni, & rehttumv poten-iu intelleäualit exprimant,Forte tamen non admodtim inter feie difcrepant,duaehae lententiae cum revera habitus imperfedtus apud Philofophos nihil a-iiud fit qvam potentia qvam .nomine. ideae recentiorcs Philolophi explicareColent*

Th- VT,Sunt praeterea nonulli qvi inlitam qvidem hane notitiam defen^

dere videntur, libcnterqve concedere, eandem tarnen per le cfle notam 8Cqvoad nos ( uti amant dtcere ) profus ^egant. Naturaltter notum e[i inqviuntDeum ejfe. (C) cum duciu & benef.ao lummi* natur£ id tnvejiigun pofft, tm autem p, rfe eft nouim, five fectmdum fe & qvoad, nos; Diihngvit ideo Hornaus qvi-par¬tes Phonuianorum recenuorum iettari videtur, inlitam liaturte notitiamnegantiurni, legem natura, a notitia Det uaturali, ajferens illam cordi lnfcriptam} &per fe notam hane autem cordi qvuem infenptam nor^Zfroper fe notam . Alt limpli-citer exiltimo, Ii lex naturae per le nota eft omnia ea qvoqj qvae- ex ea-dem lege naturae immediate fluunt per fe nota cfle, adeoq, notitiam Dejqvae prsecipua pars legis naturae eft. Si enim qvoad nos,8t per le* Deum eflerleu exiltere non elfet notum: notitia illa naturalis infita prorfus nulla effcpotelt, naturaliter mlita dico, qvia non potelt non qvoad nos St in le no-tum effe qvod naturaliter notum eft. Argumenta pro aflertione hac mcafuppeditant mihi perplunma Calovius Sc Mulseus CD) é lcciptura facra petita^qv« cum alterius lint loci, ut ut huic negotio adprime aflinia allcgare ta¬men iuperlcdeo, Leßori cupido eadem valde commendans* Contentus in~.terim iis qvae unus alterve gentilium diftis. fä&isqve mihi fubminiftrant

efi gens inqpit acero aut qvod genus homimm-x qvod non habeat fint Doärtnaantia

(A) Caloviu* Tom/i, Nor. Nali p. 80. (B ) Nobil.Puffendorf! de officio fiiTTs ScClvis pag. m. 3f. ( C) Calovms fom *pag 97 feqcj, (D) Mulkus de Theol; Natur««apJ^Th . XXlIpag.y^,

% f

\

m(y•; @@anttapaonem qvandam Decrum, Fatetur 8c Epicurus tefte eodcm, cmnilus ejfeinnatas noutiM autjrfoh\rU'C qvod fint Dii& qvidem beati, Gavisos prsetereafuifle gentes ex teftimonio confcientiae de reite fa&is, qvamvis nullus re-muncraretur, territos vcro Sc hoTTbre perftrittos de maie perpetratis, etfiuullus addeflet vindex,, facile petplurima comprobant gentilium exempla,qvod aliunde qvam ex interno Sc naturali renfu, per fe qvidem noto,Nu^minis*, benefa&at remunerantis Sc fcelera vindicantis profjfcifci non poteft»;' Th, VIT.

Hifce priemiflis propiusme inftituto accingo,oftenfurus qvomodo viSc ope hujus notitioe naturalis,Deum novifle Sc inveftigare facile qveamus.Solet religio naturalis in duas veluti partes difpefci,eommunem (A) Seil.Sc fpecialeirij illa eft qva Det norna & eultus fiwe refpeftttad certat creaturas,qv*~fil ex pagmis libn natura inottfetty hac qva omnia creaturarum genera percurendo, exfingults qvid illa, de Der creatoru agnitione eultuve doceant inqvirtmuautrsa^. partimTheoretica partim Pra&ica dici poteft.. Illud qvatenus fimplicem cogni-tionemy hoc qvatenus lplam praxin feu eultum invoivit» Mulaeua a. haudinconvenienter iolum praftiam eam facit. (B ) Ad priorem partemqvod attinet, Deus adeo fe in hominibus impreffit 8c cxprellit, 8cin omnibus rebus pinxitut qvi hoc negat omni focietate indignus, 8cnaturse ipfi injuriofillimus merito cenferi meretur,- Verum namqy qvodait Avicenna teile Philipp» Mornaeo (C) Qvicumq; Deum aut Numen non a>gnofcit non tantum ratione (aret, fei etiam fenfu. Et uthomo é mundo egre-di ipfe non valet, ita necfe ipfum intueri unqvam poteft, qvin Epitomcntotiüs univerli le repraefentare deprehendat,pollet enim corpore egregio, a-fpeäabiii, pulcro, 8c ad omnes motus apto: anima prxterea gaudet ratio-naliy 8c nobiliffima omnium animantiunrw hoc undc \ å fe ipfo non potefthabercy alium igitur ftatim cogitur agnolccre, qvi hsec fecit, qvi agit, qvimovet, qviducit: unde- Hermes Philolophorum ille antiqviffimus (D)Deum humana acte penetrari qvtaem non pojfe, attamen manibus contreftari dixit•-Hoc eft: Deus incorporeus 8c fpiritus qvali corporcus in rebus afpeftabili-bus faituscontr^ftatione ipla cogj®>fci poteft.Et lane ficuti omnis icientia luisA }■ * lupcr-(Ä)Allted;Eftcycf. & dcTh'eol,NaruraTom. V. pag.1556 (B)Muf^ Bifp.dc Theolog.Na*tur: caj». a.pag, t9. para«, m, (G)de.Verit: Relig-Chnft-' ■SwJig.- cap, i, pag«S. (D^miawnandro diatus nutemmihi åMornaco de yerit ♦ Rcl; Chnft: «ty. *♦♦

©@ (<). @©fuperinftru&aeffe principiis eandcm conftitucntibus,debet qvae adeo femper immota manebunt, ut å nemine contradici poffint (cum contra negantemprincipia vulgo non fit difputandum ) i^a tanto facilius id in hacmateriaipe.ro, qvanto ptincijAim hujus, principiorum omnium certiffimum fitprin-cipVim tum fpeculativorum tum pra&icorum, 8c hrmifiima indubitataqvegaudeat veritate. adeo ut å nullo mente praedito, Se fano, negari, multo minus infringi qveat: fiqvidem ftatim apprehenfis terminis eidem affenfumpraebeat, fccuti ipfi, qvoq; natur® aftu revera indita 8c implantata ut infu-perioribus oftenfum eft.

Nihil igitur certius effe poteft, qvam Deum exiftere, 8c fempecfuiffe ac fore, nec aliter effe poffe. Et ut poft fe homo mundum proxi-me intuctur, ftatim 8c ille univerfus palam conditorem 8c creatorem altaqvafi voce exclamat. Nil enim in eo tam exiguum qvod non magnitudi-nem creatoris oftendat, vel excelfuni qvod non in Dei cognitione homi-nem erudiat. Et fi res artificiales non lunt å fe ipfo mulco minus res na¬turales. (A) MagnitudoSc ordo pr®cipue rerum in mundo mirabilis, q v#res omnes convenientiflimo gradu funt difpofit* Sc inter fe concatenat® 8ccoagmentat® unde? Viciflitudo item temporum, motuum Ccelcftium pariter ac terreftrium unde ? unde nifi ab eilte fapientiffimo 8c omnipocen-tiffimo qvi ordines, gradus hofce pro fapientia lua immenfa conftituit, for-mavit. Cum igitur ßc ab ejfeäu ad caufam progredimur non datur progrejf.ts in iu-finitum. (B) abhorret enim ab eo natura, & neceffeeft lubfiftere tandem inaliqva caJTusAfuprema, qv® fit caufa caufarum, 6c ens entium, primummovens. Nec eft qvod obje&ent hic nonnulli patroni fortun® c®co cafu,cxcave fortuna hane mundi machinam faftam, c&ctcres enim fortuna hi tälts(</) nunqvam cafu admirandum opus vtderunt pmenijfey ut tanto minus de amplo mun¬di ampbtteatro id fujtineant dicere. (D ) Ipfaenim mundi figura perfe&ilfima8c partes ejus in cceli qvafi finu coneluf® , ac ordine admi-rabili dilpofit®, latis loqvuntur non cafuj}®c fluxilte, led ab intelleftu Scqvidem exccllentiffimo effe conftituta. Nam qvis adeo ftultus eft, ut å

Th. VIJJ.

cufa

m (7-> mcafu aliqvid tam acuratum opus expe&et. Plato itaq; ruv kclXuv éixtjxctt ug erv%e ymrat a/ha jxzra riv o g réxvqs åvjiam^yétrvjg. Nihil pulcre fernere& fortutte nafatur. Sed ab arte aliqva eftatur. (A) ubi vero ars Si prudentialocum habent, fortuna calusqj non audiuntur. Et fåne vel infantium ju-dicio , teile Afornaeo planum pertre qvidem cafu, & deftrui tnulta erearivero extrut aut emendart nihil (B) Caulas infaniae nonulloruni de calu affertVolfius, (C; ponendo eas vel in mgenit Hierum imbecilltate 3 vel ambttme velpec•catorum mdulgentia. Ejusdem farinae eft caeca aliorum nece filtas, qvae laneprincipium vi vocis agnolcit, fi enim neeeffario aliqvid fit, utiqj neceflumeft elfe aliqvem fupertorem per qvem aliter fieri neqvit. Sed haecce hicex incidentinoH nilibreviter excucere inftituti ratio pcrmittit. Resipla pa-lam loqvitur unde proportio illa rerum * unde lubordinatio illa & diftin&iohominum & creaturarum ip certas claffes & genera? per virtutem all-qvam fattas efle neceffe eft, qvi ex non efle in efle ex nihilo in hane for-mam produxerit, qvseqj prolata é finu fuo dona illa omnia pro arbitratufuo diftnbuerit. En ereatorem fapientilfimum pariter ac omnipotentif-fimum. Et ut verbo rem complettar Gvilhelmi Grotii palmarium ar¬gumentum adferam. Res aliqvas efe qva efe coeperunt fenfu tpfo & confefmeomnium conftat}ba ante res fibi nenfuere caufa ut efent, nam qvod non eft agere nenpoteft3nec ipfares efepotuit anteqvam efet, feqvitur igitur ut aliunde habuerit fui o-rigmem (D) Qvod non tantum detllis rebus qvas ipfi aut confpuimus ata cenfpexi-mus fatendum eft fed & de tis unde illa örtum habent, donec tandem ad aliqvam cau-fam perveniamus qva efe nunqvam coeperit qvaq-y fit non conttngenter fed necefari».Hoc autcm qvalecunq} tandem fit id eft qvod Numinis autDci voce fignifica-tur, dicitur alias caula prima caula caularum. At cum cauiae nomen dig-nitati ejus non refpondeat illud idiomate Theologico nos Deum vocamus.(E) Unde Cicero ejje praftantem aliqvam aternamq3 naturam & eam fufpicien-dam adorandamq-, hotnwum generi, pulcritudo mundi, ordoq, rerum calefi tum cogitconfittri omniafnfmvera bona pulcra lunt caulam igitur corum optimam elfe& pulcerrimam in manifefto eft. Tandem idem expgrientia naturalis tamuniverfalis qvam particularis teftatur ( F)admirabiles rerum infperatiqj evenrtus, jfuccefius,& progreflus,Rerumpublicarum incrementa pariter ac everfio-nes, familiarum atq; Politiarum vari« mutationes iatis fuperqj Numen

aliqvod•

(A} de Placitis Philofophorum chatus vero ä VolTio cap. I, pag. 7. de orig. & ptog» Idol.(B)Morn,de Verit, chrift. Rel.eap.«, p. 8. (C) id&dc orig, & progr: capjpag. 7. modo citata.(D) de Priucipi'is Juris Natur? cap. V, pap, 7i.*EfcHuggo Grotius dc Verit: Chrift.Religi,ib» i.pag. (E) Lib, i.deDiviftit, (F) Alfted, Enzyd, Tom, Vfpag. I5J7*

m c«-)maliqvod eflfe evincunt. Ultimo percurre ccelum,folein3 Lunam, Planetas»ftellas, lidera, allra, motum curfumq; corum perluftra, abdieent tc ftatimad primam caufam ad primum rnotorem immobilem: corpora illa often-dantjtibi fpiritum infinitae fapientix , potentiae, virtutis, bonitaüs. Hinciterum Cicero (A) Qvid el) tam apertum tamq\ perfpicuum cum ccclum fupextmuscoclefiiaq'y contempUn furnas qvam aliqvod ejfe Numen prJantiffimx mentis qvo bacregantur. rlato etiam (B) ¥ac\le cjt inqvit, verttatem vanc ojlendere .qvod Densfit: terra. frl> fiderajpfumq-y univsrfum, tempora qvoq; ornatiffmay variecas, An-nis,menfibus,diftin.tta ld oftendunt. Si 8c tu qvisqvis es, itahaec perpendcrisDeumq^ cfle non perceperis, non te hominem led infra truneum 8c lapi-dem judicabis. Plura huc lpeftantia qvi defiderat magnam copiam inve-niet apud Voffium (C) Momaeum (X>) Alftcdium iE) Gviiheimum &CHuggonem Grotios ( F ) aliofqj

JK*Jam qvomodo in acie pro nobis militat univerfaiis omnium gen¬

tium & populorum harmonia 8c conlenfus adferre lubet, qvippe qvaeunanimittr, 8c una qvati voce jundtim decantant Deum efle, Deum eflecolenduw. Cum non inftituto altqvo aut more aut lege opinio fit conßttuta, matte»Atqt ad unum omnium firma confenfio intelitgt neceffe eji ejfe Deos, qvontam infitastorum, & innatas pottas xogitationes babemusyde qvo autem otiium natura xonfentit idverum ejfe neceffe efl} ejfe igttur Deum confitendum efi, qvod ,qvoniam frie conflatintet omnts non Philofopbos Solum frd etiam .tndottos fatemur confUre ejiamhane nos habere five antktpationem ftve pranotionem de Deo (G) Seneca nullagens adeo eft extra leges moresq; projefta ut non aliqvos Deos credat. (Ii) Qvin Poe-lat illos anttqvtffmos qvi Philoiophiam verfibus tradidere ficqvcnter Dei fe-ciflfe raentionem, exferiptis jUorum fatis luperqj conltac. Epicurus qvemnihil fudendum pudet.pudet Samen Deum negare att Hornaus (ij *Si modo verumeft qvod ipli impucurare confveverant, nam Eptcurus Solus inqvit Cicero viditpimum ejfe Deos, qvod tn omnium animis ,eorum noittiam imprefferit natura (ic)Et infinua fåne gentihum, .alia aliis hfmiora adduci poflenn teltimonia, at

unum

(A)Lib, a.defUturaDeorum, (B) Lib, !• de Legibus.(C) de Theol gentilium cap, i,& 2,(D)cap.ideVerit. Rel, Chr. (t) Tom. V.p» rfjf & feqvent, (F) De prin. J. N. cap,V. & de verit Chtirt. Relig.Lib. i.pag. 3. 4*^, (G) Cicero C ib I- de Natura Deorum.'(H) in Epiftola CXVilpag. 463, (I) xap. i.pag. u,. de veritChnf; jUl'g- (K) Lib.i, deN, atur Deorum*

m (9otinum alterumre allegare fat cft, cum fi vel unus folumPhilofophus Ethmcut$>er vimnotitiae naturalis perq; rcrum contemplationemDeum agnoverit,utiqjcertum eft cum inde pofle cognofci. Cum hic non qvid omnibus ex luminonaturas cogtiitum fiiit, fed qvid per illud cognofci potcft disqviritur. At o-mnes qvanto meliores 8c fanioreg fuerc, tanto apud illos magis haec notitiafloruitaffirmantibus Voflio 8c Mornaeo (A) Videatpraetereaapud Caloviumcui placct perplurimos Philofophjos citatos (B) qvi unanimi conlenfu liuie len-tentiae aflenlum praebuere. U tpote Soroailerum, Hermem, Trismegiitufl^Afgjlepium, Linum, Pythagoram, Anixaman&um, Zcnoncm 8cc„

x,Hincutfpero facilc coligitur Athcos fpeeulativos ftri&e fic di&os

«ullomodo dari poflfe: qvamvisnondiffitemur introduci nonullos å Philo-fophis Erhnicis nomine ilthoc turpiter a^llatos utpote inter eos Protagoram,Diagoram 8c Theodorum Cyrenaeum, Euhcmerum, Tegeatem, videanturVoiiius 8cMornaeeus (c) Cicero etiam Protagoramlibrumaliqvandoexor-(u fuifTe hunc inmodüTeftatur: DeDiis qvufé neq^utru fintjufinfbabeo dicere,A t Votftusl.c.dehifcenonfatisapertumexiftimat, anomnes ilti >fymen ali-qved elfe negarint, nam råttorn {D) inqvit magis confentanewn efi, eos diäesfick no*firif qvidem , qvod fic Apudgtntüeslegitur^ mminatos k gentilibus veraavia Deosgentiumpo Diis non baberent. Mornaeus de hilce aflerit, ft acuratiuseos éfammes, lucia &■gentilitios Deos rifijfepotius qvam Deum otnnmo negajfe, (£) Qvidqvia (it.h maxi-me hi, malitiofé 8ccontra fenlum communem, re&am rationem, 8c propri-am cofcicntiam, ad tempus yel de^Deo dubitarunt, vel eundem verbis nega-runt, feipfos proeul dubio in flagus luis ideo qva ii conlolari, 8c erigcre voien-tes, ne morlus uonlcicntiaenimisfentirent, nil laue impia eorum au&oritasvalebit contra ingentem 8c innumerabilem multitudinem eorum, qvi DeosvelNumcnaliqvodelTc, verbis difleras, fat fuperqve tellati funt. Et pro- rfeelo vix adhuc ullum in ullo angulo mundi repertum exiftimo, adeo ftolidum& impoternmentis,qvi å primo jortu,ad ultimumvitas terminum, nunqvam deNumine oc Deo aiiqvo in confcientia fua convi&us fuerat: qvav isCproch dolor)■8c olim acq; etiamnum, perplurimi reperiantur iniipientes, vel qvi de Deo

ß ejusqj*

i(A) Volfius cap, i. psg. 4 8c Mornaeus de Verit CliriC Hel. cap. r. p. i>. (15) Tn SyftTheöl- Tcm. i. pag. yo. (C) Vofliijscap, s.pag, 4, Momseus <ap, i, pag. Ii, (D) Cap.Stil, i p, 4, y, (£) Cap, i,p, 11,

«jusq; notitu parum autnihil lunt lolliciti, velctiam qvi innatas Dei notitia«per varia flagitia& icelera, eradicare & cxtingvere potius qvam confirmarc.tc accendcre iumma opc annituntur; vel qvi prorfus diflolute vivendo, con-fcientiambrevi tempore alto qvafi fopore qvickercp®rmittunt,qvafi cfletiicq;Deus, neqinfernus, neqjDei juftitia, neqj cjusdcm vindi&a, Interim hol-ce tales ad finemufqj vitae, nullam unqvam Dci notitiam habuiiTe, vei con-fcientiae mor lus lenfilTe id prorfus negamus, afferentibus nobifcum Thcologi»paritet ac Philofophis fere omuibus.R<?p«gw<tf entttihec juftitta frjuri Dmno ait Ca»hvtus ut hotnonon fit fublex Deo& nulla fit in eo lex aterna, nulla fjnterefis ,, nullacon-fcientiaut qvibuscunq-,machtnisahibttisabsq\ omni fenfu Numinis acqviefcat inillacertnferftafione non efi Deus. Btfic in forma fit Athens dtrettefpecuUtivus (A) Kulla enimfubfole gens inventa efi inqvit Kromajer (B) qvi orm i cartat religione qvia lemotifftmafrfC0T'i$A%»)V barbara gentes,Amert(anifeil. Septentrionales, Caleehutam &c. religionisexcercttiis vacent.Eth orbcm terrarum percuricrc vclis abortuad oceafuni, Ver»haJuntMennos (C) a feptentrtorubm ad auftrum, menteq, qvotqvot antecejferunt fecula,qvotqvot viguere regnaperlüfirare, ubicunq; hominem invenew ibi contmua religionens , frNuminis cultumfacrorunmtus, preces frfacnficia reperies dtvcrfa qvidemfr eonfufa in té>faltem convemiuntia qvod Deus efi. Qvin Sc idcm ait varietatem ilihanc veritattnon exigjtaum par/ere patrocinium, cum hinc liqvido conftet, non ufu non,negotiationibus ortam effe hane notitiam fed inmundi angulis omnibus imprejfamtfr infirtam,tnufiam,fr inf:ulptam ? reperimtur qyiaVh-, rege legibusqj inqvit infiarfträrum.animaliumin latQbrisfjlvarumfub dto degunt & oberant, religionis tarnen fenfu & Nu»mims natitia non carentes» Imo diabolum ipfum nonulli adorarunt ne omniNuminis fenfu privati vidcrentur. (D) Qvin,&qvatenusinnata Scconnata.ifthaec notitia, imo eordibus omnium hominum inicripta ut fupra affertum eft,potiu« cor peftore qvam Deum mente cvellere qvis potcil, Sed fufius hocne.-gotium pcrtradate brevitaus ratio prolubct.

XL

Evidum fic efi, Deum beneficio cohataru notitiarü eonfufa utut notitiaabomnibus fana: mentis homimbus qvoadluam exillentiani cognofci & intclli-gi poiTe. Jam qvae in Deo attributa reda ratio concipit, ordine profeqvar. Ubi»mnium primo urntas ejus con lideranda Venit. EilenimDeus ensnecelfarium

ut

(A).Jyft.Theol }Tom i t, qvasft t.p» 59, (B)in Scrut t Kel* cap, 1, p. 4." Thef: m (C) dfcYcxit ;,Chrift; Religioniscap, i.pag, 10- (D) Kromajcr ja-fcrut, Religj cap, 1, p, 4. öc. yv.

@© ("•) @©£ät fupra indicavimus, nulla mm neceßitas concipi pofi nifijub rationt unkt, ut feg*GvilbelmusGrotiusaßerit (aJ umtatemubi excefferts neq-, neceßitAtis tau» reddi pofi,neq\ repugnantia inter diverJos Evitari. Et ut eft ens primum & iummum, it«fimpliciter eft, unum 5c indivifibilc,cujus effentia non tantum ita una eft, utfit a<ftu indivifi», fed etiam ut nullo penitusmodo dividi 8c multiplicari pof-6c. Hane unitatem Dei,homo ipie facile commonftrat, cujus pertes fingula mtnutuesufuscomparatafuntjn mutuu oficia qvafenatt. Mornaeus (BjOmmümébroruoperationcsdivciTae inuiium diriguntur, 8c homuiem uno opere, uno con-filiOjUno conceptu,factum docent/i autem unü opus unusutiqi opifex; animatuu difpcnlat, animat, regit, mens una infinita concipit, lmo tota univerhtaaunum tacitmundum, in eo unum pulcerrimum loiem qvidqpid homo concipit,invetut, homimumtatem commonfirat, bominem td unitatem mtnuducit. Rcrumprxterea confatenatio artes 6c icientias omnes unitatem commonftrant. Necinconvenienter hoc modo naturaUter ad Eandem ainpleftendam ducimur.Res etiam q x confpiciuntur aut perle funtau: ab alio j )am non per le, nihilenim eile potmt anteqvam faftum elt, ergo ab aiio, fiergoefleab efle alio ha-bent/eqvitur utiq} llludefle infinitum å qvo eiTe habent;cum å non effead cilccujuscunq; demum rei infinita reqviriiur virtus: infinna vcro duo vel plura»onexcogitari, ne dum inrerum natura fimul ftare poifunt, alter enim all¬rum ablorberet& infinita unius ins alterius vim omnino defimet, nec infinitus dtci pofiunus qvsn ettert mfinitt mtelligantur . (DJ Plura apud Alftedium, MornaeumGviihelmum 8c Hugg.Giotiosvideri poiTunt. Huc ailegari poffent ljfrerumgentium celtimoma bene multa, nifi pauca in re maniteitiftima lumcerent.Momaeuscx Mercurio Trismegiftoqvi Philofophorum parens eidem dicituthaec citat (E) Deu:n unu.n tffe conflat, unitatem untm omnium qvafutit radtcem, finthoc nihil fieripjfemin factum ejfe, unum illum bonumproprie,feu r» cogtiomtna,«?i üy, Pyriiagoraså Cicerone hunc mmodum differens introducitur: (F)Deus ejt ens ums,tum extra admtnifirationem mundi,fed totuujjtoto, ipfe eß temperjhen*tum onqjyumfeiulorum, lux ontumpoteßatum, pnnäphm oinntum rerum, ipfefax ccel§Täter &mens ammatio & motus univerfi. Vocat eum alibi ewretgoJuvetfxov SwoctpLO-troiov, -oiwetptav qvod pluribustribui nonpoteft. Platojetio ordtor Epiftolam ADeounomnaplurtbus, qvod Jdeo piacuent Deo juvautt Deus novit, Deusfecit (G)

B t Solum

^)Depr>nopiisiuiistfatanIiscap. f.pag.pi. (B) cap. j.pag.t9, & feqq (C) Mornatu«<ap, 2,pag 19. (D) idem cap.codtm p g. lö.Gvilh: Giotiuscap. 5. pag. *. Huggo Gi.Vcrit: Ch. Rcl: Lib, 1 pag 6, (t; Locojanicit: (F)Lib,s de NaturaDcuruoi. (G jtpjß«3 adDionjfium«

4

f«o* Solum afpice mundi regem formAtorem (a)

Unus it&fy eß ex fe nato ex% uno gemta omnia,Virgilius (B) Jovem perpfitfuo hominum Veorum regem appelUt

- - - - Huncfa ire per omnesTerrasfc tYAciuscf ruaris. coeluwq profandum♦

Er praeter hofeePoetoe Sc veteres alii ut Hiuodus, Euripides Proclus &C,Ut ex eorum icriptis videre eft, Deum celebrant å Deo unoexorlifunr,Laftan.ius, Voffius, Alftedius,Mornaeus,plura ad hunc locum ipeäantia fug-gerunt. Et uno verbo omnes fere ctiam Uliqvi ingenium per literas atqj Phi¬lo ophiae ftudium non exeoluerunt Deum unum, 8c non plures agnoverßniii pro fummi, iliiusminutris, ut infra patebit,

*»•*

XII ,

Haecomnia ueutin fe fatis clara atq; perfpicua fint.* non tameradefucre, qvi piuresiUtuerant Deos, 8c nihil magis -apud gentes fere omnesreeeptnm qvam Deoruin mentio, qvod qvidem luper-ioris Thelcos allertio-n|pi infringere videtur. Casrerum inficiari non poiVumus gentes plures finxif-feDeos> imo inhnitos 8c innumterabiles fere. Auguft: Lib, 3, de CivitateDei. Qyidamprodiverhrare renimDeorumqvoq; numerum conltituerunt,paucickiosejusdem. potentiae Sc dignitatis conftituere. Comuniter vero o-mnes populi Deosmukös qvidem populares> naturalem vero non nifi unuméfletradidere, 8c varionomineappellavere. Qyod argumentafeu teflimoniaPhilolophorumomnium fe&arum Primariarum, Stoicorum AcademicorumSc Pen pateticorum in fuper iori Theli evineunt. Plura jam addere fupervaca-neum dueo. Caufam vero cur homines in Deorum numerum rctulerint, ex-ponl» cicero hisvérbis (^) Sufcepit vita hominum conßvetudoq\ communis ut heneßcioexcelleras mosfama aevoiuntate tvllerent. Lamantins hoc lic explicat (JÜ) Hacratioue trlQvit Romani, Ctfaresfuos confecrarunt, & Maurt regesfuos, fic pauljjim reü-giones effe eeepere, dum Ulipnmum qvieos noverunt> eo ntufuos hberosatqi nepofts, dein-dt omnes poßerosmbucruntplura qvce ibi legi merentur,concludit qvaii ahirman-do pietätem eorum qvifuuejferuntplurtmum contulijfe ad etrorem qvippe qvi (ut Divina fiir-fe nati viderentur) Dtvmos honoresparentibus detulerunt deferriq'> )uß[(runt. Qyod aKtemimperitis hominibus aliasper fedußioneaiSatanaeDeorümukitudo haud incori

grua

{i*Jjufonvs Je morann'a slTerk hefte verfts OrpIieF, fuifle tefium Sc fupremsm fententiaav- (Bj 4, Cuo g. (C; Lib> *, de Natura Dcorum, (D) LitMcapi f»

grna videtur,inde faåu eft,cu muitasDei aftiones viderint,muitaNumi'naqvoqjcxiltcre putarunt.Huc faciiitadprimc ienecx verbajqvottes volts tibi licetahter huncauäorem rerum noßrarum ccnpellare, tot appell attones ejus pojjunt tße qvot munera. Huncliberumpatrcm,& Herculem^acMercurium} nofirtputant. Sic hunc naturam voca, fatumtfortunam, inmia ejusdem Det Nomina (unt, varie utentis iua poteitate (A)Alium Ethmcumdetefto nomine introducit Voffius (B) ad Auguftinum luoaliorumq; gentium nomine fic loqvcntem. Eqvuiem unum ejfe DtUm fummtmatq* magnificum qvis tam demensi tam mcntc captus ntget ejfe certtjfimuml Hujus nosvirtutespermundan^h opusdiffußis multis vocabulistnvocamiis> qvontam riomen ejus cun-üipropriü ignoremus.Elam De>ts ommbus rehgiontbus commune mmen efi.lta fit ut dum ejusqvafi qvadam verba carptim vantsfuyplicahonibxs petfeqvimur, totmn colereproftelo videa-mur. Pychagoras ideo fic reliqvtDit crgaprmumfummumqj mente cognof:endum ficfehabent, ut ihorus ad Corjpbaum & mittes ad Ducem (C) Hinc facile conftatgentes Tub pluribus nominibus 8c appellao^unbus vanis, unum tanqvaro ,iummummaximumqiDeum celebraiie6c.invocafle. Licet nec defuere qvidt&amen re&ae ratiaais qvaii obliterarinr, idcoq-, in errorcs circa Deum ejusqjcultumnetandösproiapii, Lcones, Canes, Lupos, crocodylos,aUaq; ani-maintia proDiis Uabucie;ita amen,ut praeter hofice aiiudaliqvod Numen iupre-mum qvukm 6c inhmtum eile gxiiumarinc inroin coniciemiaiua convi£ti fue-rint» nullu? dubito. Nosenim hictjum Gviin: Grotio (L>) qvid conftet aptidbommes qvi rette ut oportetfapiunt qvxmn.is> nonautem-qvid apud eos qvibus.Uborat menstut pervtrfa efi,

yb » T II, XIII, -iQvamqvam ex fuperioribus ubi Deum ex opificio cognofci indicavi,

conflet, Deumcondnoremuniverfiqvidemunumeife, tamen utomniatan-to magis eiu^#»icant, in praefenti thefi dubiola nonuila de univerfi aeternitateremovebo, &onmiaabaliqvocenotcrnporisinitiodependere8c åDeo Opt:Maximo condita eife, rationibus non minus,qvara veterum 6c recentioiumPhilo!ophoruinteitimonus demonitrabo. Mundum non aeteroum eile, iinon aliud uni<^ ordo 6c vicifCuu«o lemporum oftendunt. ^Hatis feil Veris,Autumni 8c Hyemis qvac ianetempus8c menfuram difignant, ubi vero tetnput& menfura ibi atmätas nulla U) Ratio eil qvia ubi datur tempus 8c ordo ibi iU-

B 3 tim(A) T ib.^Arbeneficiis< ap VII & VIlTpag. 440 44*. (B') Voffmspag. 9• cap. a.de Theol,gent. (C) TcftrAlftc'ii E. ayd.Tom. V. Lib. XXV 1)57« (E>) de pxinc. Juris Na*fiualis tap, jpag. 86, (£> Cornaus tap t pag. 2.

m («40 co«trm occurrit prius & pofterius,fi prius aliqvando coeperit, pofterm»etiam aliqvando finiatur ncecflfc eil • Res q vas cernimus aliqvando cos-pille, vei etiam exinde conftat, qvod mutatiiwij fubje&as & paula-tim ad interitum propcrarc videmus /am rationinil magis repugnat qvam in ta-libusxternitatemqvaerereqvaefmsgaudent, cum sei ernum non modo prin-cipio verum etiam hne careat. Exinde igitur qvod finem Ibrtiuntur initiumetiam lumflerunt necefte eft ab eo fcil,qvi fuit ante omnc principiumjab enteprimo caula prima. Noametipfi cciam aliqvando non fuimus, & parenteiHoltrop novimus, noftri luos &c üc deinceps donec in ahqvot^fubiiilemus ente,omnium Creatore& fabricatore. Noverunt hoc gentes ideoqj infinitis in lo¬os, profa nonminus qvam ligataorationo, aiiqvem non modo creatoremce-lebrarunc, verum etiam Temporis initio faftum mundum decanrarunt. QviexMornxicapp.pag. i 19. eaqvaccxMercuno citat, legere velit, admira-bitur lane fermonis genus cum å£o(is convenientiiiimum. Trismsgiftus tefce•odem (/) Deum toecundilümo luo verbo creafle mundum, hominem uimundo, omnia qvoqj clementa dixic. Galenus etiam poftqvam mundi ana-tomiam accur/ate peripexit, ineandem tranßre lententiam compul lus, fem-tcrAlidummfi credtomfaptentiam, potcnttam & InnitAtem tmnibusnoUm faceieprjfef-fusefl. (ß) InterPoetasemmet Ovidius, qyae prseeipua fere qvae in Moi«habenmr äc verbis adMolen proxime ac<|dentibus enunciat. (C)

Ante Mure & terras & qvod, tegit omnia calumXJnus erat toto natura sultus in orbegvem dtxere chaos rudis indgeßa^ mit &$.

Lucretius item V»Praterea ß nulla fuit genitalis ortgo (jrc.

Horatws qvdlfc Lib. i Satyra in.Virgilius tdem eccloga VI. inculcat

Cum prorepferunt primü ammalia ttrris (fc.EtpluraEthnicorumdi&ahicornittirnusdÉfiderantes ad HuggoniäGfotli an"nocata de Verit: ReligionisChrdtianx, AlUedium, Mornxtfm, Lucietiüm,Scnecam, aliofq; remitiimus.

Th- XIV.Cum indagarit ita reßa ratioNumcn aliqvod effe, unum effe& omnium

; f ' vifibifA) cap.j. Seil« pag. i'9 3cfcqq. fB) Lib Ii Öc is.de ufu pait (C) Lib. r, Mcttmorph,

vifibiliü& invifibiliü craatorem, fine moleftu f^icile percipit & comprehenditidemNumen, non fccus ac creaturae omnes in id natura feruntur, ut å fe for-mata& faöa confervent, opcris qvoq^ excellentitiimi lui curam, fine qva nonfubfifteret, agerc, Qvaproptcr vctcrcs gubcrnationem non nifi novam crca-uonem appeilavcrc. Na?»fi natura nihil facit frufita, qvanto minus natura auftor,tefte staq-y Montaus (A) Negatio providentiae Divin» major eft qvam Dci ne¬gatioconjun£ta,enim eft cum contumclia. Deus namqj fi curam &providen-tiam omniumnon haberet,aut non ston vellet aut nonpoflcr,utrumqjdiccr«abfurdum eft, &L rationi rcpugnat qvod qvi crearc dignatus cft non dignabiturgubernare : rcpugnat hocqvoqj Deo utpotc optimo non rebus å fc condi-tis providerc , omnia 8£ fingula curare, Qvapropter reftiffimePhilofophatur Cicero (B) Sit hoc perfvafum hominibus a principio Dominosejfe ommrnn ac modaatores Deo», eaqy qva gerantut eorum geridttione & Nurmme eojq; optime de gentre bominum mereri, & qvahs qvifqfit qvid agat qvid ii^fe ad-mt/at, qvamente qvapietate colat religionem intucri. item m mundo efi Ddis aliqvtsqvi regit qvi gubernat} qvt curfm aßrorum, qvi mutationer temporum rtrum vicijfitudmesordinefq;fetVAt}terras & maria contemplansy hommm commada vuasq; tuetur. Anti-qvt etiam Deum hiv five nfövoiav. Deum& provtdentiam pr.mificue ycabant,qvia nentrum fineakeroconcipipOTL Terufira emm metuitur &colmrutut in feprxjiantjftmus qvi nullaplane noftri eura tangttur} & nihil bommaliqi in nos vult aut po-teft confeX, ut egcegic Puffcndorfius (C) Hinc prifci gentiUs fanufiarite»iförpant iUud*

O'UK. CLViV &ex«k. Kon fine Deo

Seneca integram tra&ationem de providentia per 6 capita confcripferat.- O-vidius de TriftibusJDei providennam deantat. Qvod praeterca gentes omnes,ut fupracvi&umeit, fpeciem aliqvam religionis oblervant: providentiamab omnibos credi recipiq j manifefte probat. Deum en im vix colerent, finon vidcretjnecrogarent, fi nen provideret,neceonqvererentur,fi nonjudica-ret. Haec vero cum facifUntgentes omnes,periahtlimum ipfis cft Deumomni*gubernare 8cmoder ari„

Th. xv.Poftqvam attributa hac tria Deus eft umis, omnium creator,gu-

bernator, moderator qvis ratione perceperit, reliqva dein ultro avafi fluunt&promanant/atis enim unicuiqj eft obvium iilum qvi hanemundimachinarn^

• .? . ■ - % terram,

éMcap i i,pag. 154, (E) LiU % de legibus $C) Deoff. hgmiuii Sc Ciyi* <?ap. 4. P3g-m* 4<>

m>(■■!<.) mtcrram, Ccelum, 8c omnia qvse in eis continentur å non effe in effc redegerit*ejus effe elTentise, utprimoab omnibusiisqvae aliqvam involvunt imperfcttk»nem immuntsfit (A) Abfurdum enim 8c naturae repugnat, creaturam aliqvamconciperepoffcpertettioriem qvxnonexcellentiori de perfe&iori, imo excel-icntiuimo gradu creatori inhsereac iniiabitétqj. Unde approbante Voflio, (B)Scholaftici per viam caulalitatis, eriffnentiae 8c -negation» non incommodeDeum cognofci poffe ftatuere. In illa per attribura relativa, ut pote cum cre-atorem, mederatorem 8c gubernatorermclicimus, inhac per attributa emi-nentise-feacpolitiva, ut cum bonum, fapientem, juftum, milericordcm,potentem, vocamus,idq j gradu longe excellentiori qvam in nobis: in iithacvero per attributa negativa, cum innnitum, immenlum, immutabilem aeter-numqjapellanius. OmniabaecceSc talia attributaDei in mentc «offra conci-pere polTumus.Remota enim åDco utpote Creatore Sc moderatore omniu omniimperfc ftione, perfecta omnia qvae. unqvam å nobis concipi poffimt, Sc qvid-qvid omnino nomine perfeftioiiis intelligere folemus, ipli melTe ldqj modoexcellentiflimo 8c infinito neceffe eft. Efi ttaq, vita infinita, hoc cjl Aternus, potetj-tU immenfitt iä efi ommpotens,fi:ientu indetermmatA b e, ommfaens, bonitatis vero tit"compardktis b. e. cptimusjuflitix inenarahlis v^ajufiijfiimus (C) Hoc gentes pro¬be noveruntDeum igitur ut pote fpiritum aecerhum, incorporeum, immuta¬bilem, omnipotentem, max. 8c juftiffimumiaepitrimecelebraruny HasedeDeo fentire nos oportet inqvit Ariftotiles (D) Si potentiam fpe&es ejfe poten-tijfimum, fipulcritudwemformofijfimumfi vitam mmwtäcm, ft vinutem optimum, qvx-propter cum natura mortali non fit confpicuus abipfis npenbus aernitur. Plato (E ) Demefi ens vivum immortalefe ijfii comentum, ad pextttudinem ejfentta Atema cmfix bom mnatura, Et Cato - ... t .t

Si Dcus eft animus nobis ut carmln^ dicuntHic tibi praeeipue fit pura nienre colendus*

DePlatone qvoq? affirmat (ö Cicero fine corpore ullo velie Deum tfie, Grxcid>tunt ecffupictTov, QyaproptenSc ipie Ciccr&hi- diätur mens foluta, & llhtra fe-gregata ab emntconcretiom mortali. (G) Anaxngoras ettam omnia voltat ejfe H mentisinfinita vi (H) Plura duffa adduccrcbrevltatis ffudium prohiber.x

• Th,(A) "Nob.Puffcndorf.Je officio rliömliv«Sc Ciyiscflp, 4. p 4t,*(B)ck IdoloTatna Gerfßlhiraieap2.pag.1j. (C) GVilbel: Gronusd'e princ r 4. N. cap. f. p.7? HuggoGrotrdeV.C.R.Iib.i p 7,Sc 8. (D) Lib.pieMundo, (£> Tcfte Alftedio Tom, V/Reg, 4, «^1457, 0)1ib. i de Natura Deomm (G) 1, Tufcalan t (H) Teile Vofllo cap, »♦pag, a2.

m C'7-J o©

turam harum notitiarum penitius introfpicere pernccciianum arbitror. Uni-cuiq- enim facileobvium ipero,Deum eile adeo immenlum ut ab humana ratione plene inveftigari nunqvam qvcat. Cum enim opera ejus talia fint ur neqvidem illa omnia cognolcipoffint: qvanto minus operum lilorum artifex 6cMagilfer. Gentes propterea profunditatemMajeftatis Divinae confidcrantesimmenfam 5c imperfcrutabilem pronunciavere: imo ut impollibilc, ita 6cnec fas elfe candem curiofius rimari. Cum & de Dus vera dicere ejfet pertculofumtqvifeis enim An vera duas ctrcumludtsmfimtum& aternum illud, tupuftile tu mortgis uthec citat& expltcat JujlusLipfm (A) Alias addit nonnegoqv'm de Dto libere & veredicamus qva defc tpje I.e.qvx in Sacris Mj(iicifq\ libris referuntur. Qvapropter & Ga¬lenits (B) Ftfi ttiqvitpercertamdewonjtrationem tiqvetj Divinum noseptficemprocreaf-fe} nulla tame >t rattone aut mente, pereipere pojfumus qra ftt ejus ejjemta, aut qvomodtrnostpfefecerit. qvia longe difcrepantfcire aut demonjirare qvod qvadam Providentia nos condi-dertt & amma nofira ejusqj mejitisqva nos condidertt fubfiantiam cognofcerc& demonjirare. Nos de caetero qvi verbo Dei edotti lumus coe-los ccelorum ipium capere non pofle compcrtura habemus. Hincdifficultas fuboriri videtur,qvomodo,notitia haec naturalis, 6c connata 8c ac-qvifitanosinDeum hunctam infinitum ducere valcatj qvem perfette utiqjpercam adeo cognofcerc non potfumus, utpotius non in verum Deum, fedidolumnos ducere qvibusdam videatur.(C)Aft verum elf nos lumine naturaeDeum verum ut infe ett, trinumlcil.in perfonis Sclmum in elfentia non con-

cipere pofle. Interim tarnen negandum non videtur notitiam hane nobis deDeo connatam verarn qvidem veri Dei eile, icd valde langvidam 8c im-pcrfettam. Originem ennn habet å Deo. in alium ergo qvam Deum eun-

demferrinonpotelt: qviuDeusipfi fibi adver faretur 6c contradiceret, li innatura implantaret qvod ipfi eflet contrarium qvod abfurdum elt. Per legemitaqinaturte Deus le qvodammodoomnibus patefecit 6c per rerum creatarumdeincepsintuitumleconfpiciendum praebet. Non minus ergo verus Deuseltqvi naturae lumine cognofcitur, qvam qvi in icriptura revelatur, qvamvishcecperfetta, illaautcm imperfetta fit ejustjjn cognitio. Abfurdiratesenimalias nefarise feqvercntur; utpote verum non eile, cum retta ratio dittitat

C Dem»

(A) Ir. Civil!Doft.: rap. ?. P»2. T Tr''-A-iam Ofiandcrin piaci; • coatroveif.

<

r*8.) mDeum efle jultum,Deum ehe colendum. Ututautcm verafitveri De i noti-tia haic Naturalis admodum tarnen ut diximuselt langvida & imperfecta, 3ceaproprer, in ulu 3c applicatione genres turpiftime aberrarunt, tribuentes lte-pc numcro creaturae qvod creatoris eilet. Nam qvod ht Dcus 6c Numen ali-qvod totiusuniverh,in eo,ut jam monltravimus conicnferuntomnes lanae meirtis. Qvisnå vero llle eilet 6c qvalis,ad id ratio humana aiVurgere.mimme potelt.Aliqvam itaq; de veroDeo notitiam gentes omnes imo omnes homines habue-runt,nen vero veri ejusdem Dei eilcntiam cognoveruntDivinam. Qvaproptercu notitiae hujus naturalis beneficio, in plenioré 5é perfeäioré iplius Dci notitiaper revelationem adduci deberent,6c id turpillime non modoneglexerunt,veruetiafji Naturalem 6c infitam Dei notitiam 6c aflenium obfuicari 6cextingvi magisqvam acccndi ac collultrar i palli funt; in tenebras tantas tamqjmagnas circa Deum cjusq» eultum inciderunt de qvibus in ieqventi cap. pluraatq: hsec itabreviter de veritatehujus notitiae diita iunto. Plura qvi dehde-ratCalovium; Aiitedium, Adamum Ofiandiuni videat.

CAPUT ii.

DeCultu Dei Natura/i.Dato hc uti jam expofui habitu qvodam connato de exiftentia Dei

ÄcattributispraecipuisDivinis. Hinc non potelt non ejusdem Deicultus faciliconleqventia emergere. Hunc Liphtis ideo ita definit,( A^qvcd fit cogniti Numintsveneratto certis legib.tsceremontfqydevinfta.Diilingvitur hc ut alius ht extemp alipinternus. (B) Hic fecundum Puifendor^lum,confiftit inDei honore,amorc,fpe-qviete, timore. lllevero in gratiarum aftione, obedientia, celebratione,precibus 6c ritibus aliis hujus gencris externis, qvae proprer Deum fuici-piuutur. jam Deum diligere, in cum fperare, iph iolum in omni calamitateconfidere,eum invocare,fuppetias ab eodem expeCtare, gratiasq; pro beneficiisagere, qvis unqvam efncere potelt, qvin prius cundem cognitum habucrit.Cognito etiamNumine aliqvo, non potelt non qvis eultum eidem hunc 6C in-ternum 6c externum olferre. Concomitanturenim fe invicem Deus, HomoReligio. Dominus iubjeCjs, fervitium, Donator, acceptor, gratiarumaftio. Creditor debitor 3c obligatio, (c) -j*h jj(A) In Civil: Doét: cap f-ÄÄP) De officio hominis 5c Civil cap. IT.paa m a,(C) Kornsus de Vcrti; Ch^Kcl. cap, XX, pag.3 io, ö

m (>?.) mTh. II.

Qyamprimum itaq; re&a ratio pcrceperit cile Numen aliqvod leuDcurrj eoeli Se terrae, omniumq;qvae in eis Tunt non modo creatorem verumetiam confervatorem, moderatorem, Gubernatorem, bonarum aftionumremuneratorem, malorumq; vindicem Se uitorem, omnium bonorum dona-torem largiflimum. In ejusdcm invocationem Sc eultum, non modo erum-pere, verum etiam eundem excellentiffimo eultus genere profeqvendum elfe,non poteft non vidcre; Se cultu Dcorum pro lummo bono Se telicitate maximaaeftimare. Tcftc Cicerone (A) Cultus Deorum eft optimus caltiflimus atqjlanäiiGmus, ut lemper Deos pura, integra incorrupta, mente Sc voce vene-reris.Et tam rudis Se limplex forlan adhuenon eft inventus, qvi cognito Deo,ultro in ejus eultum non feratur, qvo feil. gratiam illius aucupari, eumq; pro-pitium Se faventem redderc, poliit ut ab eo omnia faufta Se fcJtiQa confeqva-tur. Egregie proinde Epi&etus hunc in modum Philofophatur Calovio 8cMornaeo teftibus (B) Siqvid mente valemus qvid nobis agendum, ni(i utDeum affidue celebremus ; ei hymnos ei gratiarum afldones cananius: dumterram fodimus, aut vertimus, <eu laboramus lcu reqviefcimus? Qvas au-tem ? Magnus Deus qvi hxc colendae terrae inftrumenta dedit. Magnus qvjmanus ipfas largitus ett nobis. Magnus certo qvi dat ut ne cogitantes crefca-musSedormientesrefpiremus? Suntenimhasc ejusmodiui noftrae induftriradfcribi non poffint. Hic omnium debet etfe qvotidianus hymnus inqvit.Et ruifum fiLufcinia etfem facerem qvodLufciniacum autem hemo rationalisnatus tim qvid faciam ? LaudaboDeum nec ceflabo unqvam vos vero ut idemfaciatis ler/o adhortor. -K Qyin 8e qvid magis rationi conforme qyarn ticoncipias Deum creatorem univerli, ftatimfubj unges ergo ab omnibus qvoq;creaturisfuiscolendum, ti ab omnibus qvanto magis å nobis qvi prasftantiaomnes reliqvas antecellimus. I tern ti gubernatorem nonne venerandum elfe.Prasterea fi fummum tingit refta ratio qvid perfpicatius qvam lummo adora-tionis cultu ipfum profeqvendum ? Siinfinitusqvidinde qvam tine intermil-fione Se lemper iplum colendum ? Si omnipotens lit tum ftatim liibjungitui:ipfum fuper Se ante omnia in coelo 8c in terra timendum Se invocandum elfe.Si omnipraefens, facies ejus ubiqj extimefcenda tit, imo nihil indignum e/usprsefcntiffcnulloIococOmmittendum. Sioptimusab eo omnia bona expe-,

C 2 tenda»

<A) Lib. i.de Natuca Deorum. (B)MornTiiscap. XX- pag..

>

(*°0tenda, fi maximus ejus auxHinm in periculis 8c calamitatibus omnibus.implo-randum, fi unus unice elt colendus, venerandus invacandus, unice ei adhae-rendum, ipfi rniceländes Se gratiarum adtiunes Tunt otferenda:. Haec omniafcatent 8c fluunt a Dei nodtia, utpote gentiiium lcripta & ditta pallimmagnonumcro tcftantur. Prastes ea qvse modo allata addimus hoc Ciceronis (jOPraßans Detnaturabomtnumpietate celitur, cum& xternafit & beattffima Deorum, qvtinon ttmeat ommaprovidentem, &cogttantem} & anim advertentem, ad omnia ad fe per-tinmta, curmfkm}& plenum negotiiDemi! Et hu jusgener is. aiia multa ditta praerterimus,,

Th.-Ilji 'Paé^erqvam etiam qvod gentiles dudtu luminis naturalis Déum elfe,

Deum eolendum eile, probe noverunt idqj non folum ideo qvod felicitatemaliqvam civilem Sc corporalem in hac vita obtinerent, v erunv etiam qvod polthane vitammultodelifior beatiorq^ vitaapud Deum iplis concingeren Ani-mam etiam hominis polt mor tem luperltitem futuram collegerunt <5c ftatue-runt, id|q j pnmo Icil qvod materrae expertem efte cognoverunt difiolvi ideononpoflfe, led polt corpus luperefle debere» (B) Diitindtas eam praeterea,obtinere å corpore adtiones, minime dependentes, cum corpore igitur nec in-terirc polFe.- Spiritualem ideo lubltantiam corruptioni minime obnoxiamcam clTe. Porro etiam cum in hoc conlortio humano, bonis non raro malefieri, malis vero omnia prospere 8c lecundum vota fluere viderunt. Hincqvatejnus redta ratio colligit Deurn jultum elfe. ifÄ^jultiliimum, 8c ab omniimperfedtione cujuscunqj fit generis perfekte immunem, inde qvin lemel,etiammalismale, Scbonisbeneeveniat pereipere non potelt; qvin impietas& ncqvitia finc posna 8c opera praeclara, finc prcemio fiant, qvod juftitiaeDei repugnare videtur, concludit ergo ratio non lolum animas polt hane vi»tam luperefie, verum etiam Judicium fcmcl fuper benefadta bonorum 8c ma-lefadta maJorum inltituendum lorc. Huc fpedtare videntur omnia Ethnir-corumeximia 8c heroica fadta, omnes ritus religionis,omnia eorum lacrificia&obiationes,imo 8c furor ilte,qvo le ipfos,8c liberosluos, é medio lustulerunt,ut tanto cirius animae inDeorum conlortium transfer*«entur. Huc etiam decampis Elyfiis 8c infens Ethnicorum fabulae 8c traditiones forfan pertinenc,de qvibus Pindarus, Sophocles Euripides 8c alii. Anima; immortalitatem a-pud

<*) (B) CaJoviusTom.p, f. de Notitia Naturali. pag. 126,

<§@ ("«'Opäd iiolttatesin gentilismo'creditam fuifle poft alios benemukös probat Cele-berrimus öEus Rudbek in operc luo Adantico (Ä) V eteres etiam& recentio-res Philofophi p&miuki animam poft mortem luperftitcm futuram & piorumetiam llatum in altera illa vita feliciorem impiorum vero pejorem futurumfperarunt, qvoddi&aeorumapertiflimeevincunt. Videat qvi lubet verba,luper hoc negotium Hermetis, apudMorn*um de Verit Chrift- Rciig. eap,XV pag. 2 30 digna lane le&ionc, concludit tandem bemintm etfeyufMicerrynor-talem corpore immortalem amma. Cicerofic Phtiofppharur anmorum in te*ris nulla origomvemnpotefl (B) nihil tnm inanimismijlum, aut concretum aut qpodex terra natumiautfactum ejfe vtäetur, aut qvodhumtdumautftabilie, aut igneum, hu enim nulla resinejl memoriamtellectut, cogitattonu qvi praterita retmeat, pravideat futura prafentiacomprehendat, qv.t qvidem omnia Dmna funt. fubjyngit &; alio loco; eriganmin avium oculos oportet tanqvam inpatrtam tnqvam nobu alujvando rcdeiinduinjtftJUnccatotushucfacit. (C) Animosmqvttexcoelefiijpiritudefcenüit&c. in corpus amiJJueut propi".sDiwia mfcamits batet origm ftuy illincpendet, illuc nititij&Jpectat. H*c& alia hü)us generisdiöa.permulta videntur affirmare gentes immortalitatemcrcdidilie. Aflerinvus itaq^ gentes admiüifle immortalira^Tü anims iibenter,& ftatuiffe animam luperftité corpori gaviluram aliqva beatitudine ; qvod «rnteSemper vera & lohdabeatitudine coram Deo früeretur Sc corpora aliqvafidodemortuorum-cum anima redunienda fint, cum nonnifi ex verbo revelatoinnotelcit prorius ignorarunt,ad id enim ratiohumana nullo modo pertingerepoteft. Qvin &: in adllruenda animae immortalitate gentes f*piffime haelita-runt, adeo ut animam qvidem luperefle fed non femper,verum in tenucs tan¬dem abire partes. Alii nunceam immortalem cfle, moxautem de co dubi-tafle fe affirmarunt. Argumenta qvasdam itaqj pro immortalitate animae re»fla ratio qvidem cognolcere^t, fed apcdiöica adeo & tam firma ut nulladubitatio & hsefltatio interim eaefurgat circamortalitaté animae, Ii omni planediflituitur rcvelationis modo afferrere non tuto poflimus. Viderimcrcturpraeprimis hicAdamiOfiandri Collegium Thcol: inpraecipuascontrovcrfias <Qvaeft. XLYIJ pag. 215. 2i<L 117.

IV.

Adumbravimus itabrevitcr ca qvae beneficio lumixninatur* deDeo

(A) C*p OC 7C44. rJl (B) iTufcwl, (C) inQvaeft«& Traft.dc confolat •

\ - /

(12-)

ejusqj cultu poifut cognofci,inqvibns duobus religio naturalis ctmliftit.Ab hacreligione gentes bitariamprxcipue absriarüt. Deteftu fcii.& exceiTu,leu irre-ligiofitate Sc fuperftitionc'd)PriorimodoDeum contempfierunt,pofteriori autéeaqvae cultum Dei verum vitiarunt, ad cundem addidere & longe ab cultuqv^rn Deus exigic Sc rationi aliqvatenusimpreflit aberra vere, atqj impofturishgtnentis hwnanis, Sc confimilibus fuperftitionibus permultis, abstulerun*honlrernbfo vero, Sc Diis fittitiis manibus eorum faftis, imo tandem ab er-rore in errorem addutti 6c alto qvall fomno confcientia fopita, fomnioq; ill-hoc nimium creduli, partim per Satanae inftinttum, partim per conna-tarum notitiarum fuffocationem, partim etiam per aliorum difcrepantium inhifce talibus exempla, partim qvoq; per otium & nefandam qvandam in tampraecl^ro negotio ncgligentiam, itempervaria animorum phantasmata, liveapodi&cÄdive topica, live diale&iea Sc fophismata alia, qvse line cura, ftu-dio, & difqvifitionc ulteriori commifcuerunt opificium tandem amplexi proopifice, divinitatem Sc cultum non tribuendoDeo, Ted nonDeo utmultis hoc«xplicat Voffius^ (B) Hincunicuiq;fatisperlpicuumarbitror. totum argu¬mentum dilTertao%nishujus Sc religionis Naturalis. Omnes feil homines inq\®cunq, demum angulo mundi, Sc qvacunqj regione locove, nati, vi lu-minisnaturae velbeneficio fcntillularum harum polt laplum refiduarum con-natarum cognolcere confufa qvadam cognitione Deum elfe, elfe unum om-nium creatorem, gubernatorem, moderatorem, Sc eundem qvoq•> colcndumefle cultumagnificentiflimo Sc plura qvae inthelibus adftruimus. Et qvan-qvam ad lalutem minime fufficit notitia haec, live religio naturalis, manudu-8tio tarnen eft cum exeolitur ad inqvirendam revelationem aliqvam, qvaeviam falutis plenius commonltrat, Sc veram D^q; placitam religionem nobisproponit, åqvatanto magis gentes aberrarunt, qvanto å revelatione longiusabfuerunt. Seproinde (proh dolor) Scomnesliios miferabiliter denliüimisinvolverunt tenebris. Qyantoq;abhac parte ab iis foedius erratum, tantomajores nos gratiasDeo agere debemus, qvod non tantum é tenebris iftis eripe-re, verum criam fola vera, Sc Chriltiana religione nos beare dignatus eft. U".tinam inter nos Sc noftros, dum ccelum Sc terra funt, uti die hoc, vera fir¬ma, pura, fincera inregra maneat VivatacerrimusSc fortiffimusejus Pro-pugnator Amator Sc Promotor CAROLUSUndecimus Rex Clementif-fimus nec in xternum qvi Thronum ejus inlideat defit. Vivant Nutrices

Eccle-

(A) Voflms de r«iol. CcntiP cap, p. rtf. {B) „

(1$•) €*&Ecclefix' Reginse Clementiffimae. Vivant Antiftitcs&patroni ijli lummiordinis Ecdeliaftici utpotc fulcra & columnae cjvibus vera hxc noftraReligio efl inixa & innititur,vivant, floreant, vigeant. Serva ctiam nos Do-mine in Veritate Tua cjvia fernHjTuus Veritas eft

Soli Deo Gloria &laus in feculafempitcrna,,

E"*\T:.mfi Tbeo!ogia naturalis, cum fplendidijfimo divina imagmis, qvod fulge--J latin Jinpc generis humant, lumine, tiec tion cum facutum literarum •i federe collata perexigua qvadam in denfejftmis ignorantu pofe lapfum te-jnchis. fein tillä glifeens mncupari baud incommode poffit, eximtum tarnenac prorfus fingularem, cum gentibus extra pomaria Ecclefia confettutis

tum Chrifeiano nornini dtcatis ajfert< ufum. Etenim illts occafionem fuppeditatvert lummis ac Numinis invefetgandi , bis horrendam per defeätonem primoru ho-minumcaliginem introduäam ob oculos ponit clartffimeqj demonfirat: utrofq, verbfopulos ad honefeas aäiones retta rationi conformes ftrenué fettandas inritat feimu-latq-y . Qvoitaq} proptus difeertatto ahqva phUofophica erudité confcrtpta ad Theo-logtam accedit, nofq, in cognttionem fupremi Numinis deducit, eo nobilior & ex-cellentior merito audit.. Hoc prudenter tecum volviftiPereximu DomineRefpondens egregii hujus fpecimtnis auttor, cumqy materia qvam elegtfei dignitasfatis eam exornet} ego commendationi illius cumutum addere fupervacuum duco.Vaßum fane pelagus ingredt non dubitafti, cujus voraginem & abyfefum propter fen•tentiarum d'mrtia, dottijfimi acuminis vin, qvorum ingenia operis hujus ampli-tudo mvrum in modum exacuerat, riman maxtmt arduum judtcarunt: te tarnenejmdem non abfeerruit difficultas nec a propofito dtmovtt, [ed audentiorem multo,& in aufu tam Fraclaro feliriwem reddtdtt. Gratulor proinde Reverend« tuo Putriuberrimam in fer.eäute mejfem , «x feudiorum tuorum fruttu percepturo, tibtq;,tuis gaudium allaturo

Adqvxvis neceffitudinis officia pr*ftan-da dcYinftus

Svcno Engius,.