IMO Teknik Dergi, 1996 1305-1326, Yazı 97

a

inşaat Projelerinin Risk Yönetimi

M. Talat BİRGÖNÜL* İrem DİKMEN**

ÖZ

Bu çalışmanın amacı, ülkemiz inşaat sektöründe yaygın olarak kullanılmayan risk yönetim sisteminin tanıtılarak, olası kullanım alanlarının vurgulanması ve gelenek­sel yöntemlerden olan farkının irdelenerek, bu sistemin kurgulanması ile edinilebile­cek faydaların belirlenmesidir. Ayrıca, yerleşik sözleşme tiplerinin kullanımı ile risk yönetim sistemi oluşturulmasına ilişkin zorluklar üzerinde durularak, projelerin daha başarılı şekilde gerçekleştirilebilmesine yönelik önerilerde bulunulmuştur. Bu çalışma kapsamında, risk yönetiminin bir parçasını oluşturan risk analizi aşamasında, Monte Carlo Benzetim, tekniğinin kullanımı üzerinde yoğunlaşılmış ve bu teknik kullanılarak, götürü bedelli örnek bir proje için, uzman görüşlerinin ve önceki yıllara ait kayıtların ışığında maliyet tahmini gerçekleştirilmiştir. Elde edinilen sonuçiar, geleneksel yöntem­lere oranla, risk analizi ile çok daha fazla bilginin derlenebileceğim ve daha gerçekçi kararların verilmesinin mümkün olduğunu göstermektedir.

A B S T R A C T

Risk Management of Construction Projects

The objective of this study is to introduce the risk management system which is a relatively new concept for the Turkish construction industry and to emphasize the possible advantages that could be derived by the application of risk management techniques within the various stages of a construction project. Furthermore, some proposals for the successful management of construction projects are presented in case that the current contracting system has to be continued which creates the main bottleneck that discourage the frequent implementation of risk analysis techniques. Within this context, by focusing on Monte Carlo Simulation technique that constitutes an important part of the risk management system, cost prediction analysis of a lump­sum construction project has been realized by taking into consideration the previous cost records and expert opinions. Findings of the analysis reveal that risk analysis provides much more information to tenderers paving way to the achievement of more realistic decisions as compared to conventional analysis.

N o t : Bu yazı

- Yaym Kurulu'na 10.04.1996 günü ulaşmıştır

- 28 Şubat 1997 gününe kadar tartışmaya açıktır.

*Doç. Dr., ODTÜ Müh. Fak. İnş. BÖL A N K A R A

"Arş. Gör., ODTÜ Müh. Fak. İnş. Böl. A N K A R A

inşaat Projelerinin Risk Yönetimi

1. GİRİŞ

Risk yönetimi; bir projedeki risklerin tanımlanmasını, proje üzerindeki etki­

lerinin saptanmasını ve belirsizlikler gözönünde bulundurularak, gerekli düzenlemelerin

yapıldıktan sonra, risklerin gerçekleşmesi d u r u m u n d a alınabilecek önlemlerin belir­

lenmesini kapsayan bir proje yönetim tekniğidir. Projenin içerdiği riskler ile olası

getiriler arasındaki dengenin belirlendiği ve doğru stratejilerin uygulanması ile bu

dengenin getiriler ağır basacak şekilde bozulmasının amaçlandığı bir yaklaşım olarak

da tanımlanabilen risk yönetimi, gelişmekte olan ülkelerde ekonominin lokomotifi

konumunda bulunan inşaat sektörü için pek çok avantaj sağlayabilecek özellikleri

bünyesinde barındırmaktadır [1]. İnşaat sektöründe; projenin büyüklüğüne, karmaşık­

lığına, kullanılan tekniklere ve gerçekleştirildiği o r t a m a bağlı olarak, her projede

farklı oranlarda mevcut bulunabilen risklerin sistematik olarak değerlendirilmesi ile,

finansal kayıpların ve taraflar arasında çıkabilecek anlaşmazlıkların en aza indirgen­

mesi olasıdır. Bununla birlikte, ülkemizde proje değerlendirme aşamasında kullanılan

yöntemler çoğunlukla risklerin gerçekçi bir şekilde incelenmesine olanak tanımamakta­

dır. Risk yönetiminin diğer yöntemlerden en belirgin farkı sistematik oluşudur [2]. En

genel tanımıyla risk yönetimi; risklerin tanımlanması, sınıflandırılması, büyüklüklerinin

saptanması ve kişilerin risk konusundaki tu tumlar ına bağlı olarak uygun kararların

verilip, gerekli düzenlemelerin yapılması aşamalarından oluşmakta ve objektif/sübjektif

veri toplama çalışmalarını, sayısal analizleri ve değişik düşüncelerin tartışılarak, çözüm­

lerin önerildiği düşünce üretim süreçlerini kapsamaktadır. Risk yönetimi uygula­

malarının temel amacı, mevcut genel kanının aksine risklerin ortadan kaldırılmasını

temin etmekle kısıtlı olmayıp, risklerin proje üzerindeki etkilerinin saptanarak, ileriye

dönük tahminlerin daha sağlam temeller üzerine oturtulması, değerlendirme aşamasın­

da risk faktörünün de düzenlemelere yansıtılması ve uygun sözleşme şartlarının belir­

lenerek, tarafların üstlendikleri riskler konusunda bilinçlendirilmesi dir.

Bu çalışma kapsamında, risk yönetim sistemi kavrara olarak tanıtılarak inşaat

projelerindeki olası kullanım alanlarının irdelenmesi ve risk analiz tekniklerinden

Monte Carlo Benzetimi üzerinde yoğunlaşılarak örnek bir projede maliyetlerin be­

lirlenmesi aşamasındaki etki ve yararlarının gösterimi amaçlanmaktadır.

2 . R İ S K Y Ö N E T İ M İ

Risk sözcüğü, değişik biçimlerde yorumlanıp, tanımlanabilen ve çoğu zaman

belirsizlik kelimesiyle aynı anlamda kullanılan bir kavram olarak literatürde karşımıza

çıkmaktadır. Bu makale kapsamında risk kelimesi, "belirsizliğin kaynağı", "değişik

şekillerde gerçekleşme olasılığı olan olay" ve "bir olayın olumsuz yönde gerçekleşme

olasılığı" şeklindeki tanımlamalara uygun olarak kullanılacaktır. Çizelge l 'de işveren,

yüklenici/taşeron ve bazen de sigorta şirketleri arasında paylaşılan riskler ve alınabile­

cek Önlemlerden bazıları özetlenmektedir.

Herhangi bir projenin işveren tarafından yapılabilir olarak kabul edilebilmesi

için, maliyetin belli bir rakamdan düşük olması, inşaatın belirli bir tar ihten önce

tamamlanması gibi bazı kriterler belirlenmektedir. D a h a sonra, projeyi gerçekleştirecek

yüklenicinin devreye girmesi ile, bu kriterlerin gerçekleşmesini etkileyecek risklerin bir

1306

M. Talat Birgönül, irem Dikmen

kısmı yüklenici tarafından üstlenilmektedir. Yüklenici de, çoğu zaman taşeronlarla

anlaşarak, üstlendiği risklerin bir kısmım bu kişi/kuruluşlara aktarmaktadır . Bu süreç

boyunca, risklerin paylaşımı sözleşmeler aracılığı ile sağlanmaktadır. Üstlendiği risk­

lerin etkilerini gözardı eden ve gerekli Önlem paketlerini önceden hazırlamayan tarafın,

risklerin gerçekleşmesi halinde zor d u r u m d a kalması ise kaçınılmazdır. Doğal afetler

gibi gerçekleşme olasılığı az ama etkisi büyük risk unsurları için sigorta yapıldığı tak­

tirde, yüklenicinin ayrıca bir düzenleme yapması gerekmemektedir. Ancak, götürü

bedelli projelerde olduğu üzere, maliyet artışlarının yüklenicinin üstlendiği bir risk

olması durumunda, teklif verme aşamasında gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Böyle

bir projenin gerçekleşmesinde görev alan t ü m taraflar, bu hususları gözönünde bulun­

durarak, bir risk yönetim sistemi oluşturmak suretiyle ileride çıkabilecek anlaşmazlık­

ları ve finansal kayıpları en aza indirgemiş olurlar. Projenin erken aşamalarında kur­

gulanmış ve t ü m proje süresince güncelleştirilmiş bir risk yönetim sistemi özellikle

riski büyük projelerde, projenin başarısını olumlu yönde etkileyebilecek bir proje

yönetim tekniğidir. Daha sonra da irdeleneceği üzere seçilecek sözleşme tipi, tarafların

üstlendikleri riskler konusunda bilinçlenmesi açısından risk yönetim sistemiyle yakından

ilişkili bir kavram olarak belirginleşmektedir [4].

2 . 1 . Rİsk Y ö n e t i m S i s t e m i

Risk Yönetim Sistemi için değişik araştırmacılar tarafından farkh yaklaşımlar

önerilmesine karşın temelde bu kavram; risklerin tanımlanması, analizi ve edinilen

bilgiler ışığında değerlendirme ve karar verme aşamalarından oluşmaktadır. CRMS

(Construction Risk Management System) olarak adlandırılan model; risklerin tanımlan­

ması, risk analizi ve değerlendirilmesi, çözüm geliştirme ve sistem yönetimi aşamalarım

kapsamakta iken [5], büyük projelerin planlanması ve finansal olarak değerlendirilmesi

amacı ile geliştirilen SCERT (Synergistic Contingency Evaluation and Response Tech­

niques) ya da diğer adıyla P P P (Probabilistic Project Planning) isimli modelde, ak~

tivitelerin ve her aktivite için risklerin tanımlandığı, her risk için çözümlerin üretildiği,

üretilen çözümlerin yarattığı ikincil risklerin tanımlanıp, yeni çözümlerin Önerildiği,

olasılıkların saptandığı ve sonuçların olasılıklarla değerlendirildiği aşamalar mevcut­

t u r [6]. Bu makale kapsamında, önerilen t ü m sistemlerin temel prensip ve amaçlarının

aynı okluğu düşüncesinden hareket edilerek, ana hatlarıyla; risklerin tanımlanması,

risklerin sınıflandırılması, risk analizi ve değerlendirme ve karar verme aşamaları

üzerinde durulacaktır [2].

2 . 1 . 1 . Riskler in Tanımlanmas ı

Projenin sonucunu etkileyebilecek t ü m belirsiz faktörlerin saptanması, risk

yönetim sisteminin en önemli aşamasıdır. Böylelikle, tanımlanmış bir risk artık risk

olma niteliğinden çıkarak bir yönetim problemi haline dönüşmektedir [2]. Yanlış ya

da eksik kurgulanmış bir risk tanımlama çalışması ise t ü m risk yönetim sisteminin

çökmesine neden olabilmektedir.

1307

inşaat Projelerinin Risk Yönetimi

Çizelge 1. Olası Risk Kategorileri ve Alınabilecek Önlemler

RİSKLER ALINABİLECEK ÖNLEMLER

FİNANSAL RİSKLER:

- Enflasyon - Döviz kurlarındaki ani değişmeler - Kredi maliyetlerindeki öngörülmeyen artış oranları - İşverenin ödemeleri zamanında yapamaması - Malzeme ve ekipman teminindeki gecikmelerden doğan finansal kayıplar - İşin süresinde tamamlanamamasından kaynaklanan maliyet ve genel gider artışları, gecikme cezaları - Vergi kanunlarının değişmesi - Taşercnun belirlenen süre ve maliyet limitlerini aşması

YAPIM İSLERİNDEN KAYNAKLANAN RİSKLER:

- Hava muhalefeti nedeniyle işin süresinin uzaması - işçilerle ilgili sorunlar, grev - İşin istenen kalitede olmaması ve yeniden yapılması gereği - Hırsızlık - İş kazaları - Beklenenden düşük verimiiük - Yönetim ve organizasyon hataları - Malzeme ve ekipmana gelebilecek zararlar - Çevreye gelebilecek zararfar - İlk kez denenecek bir inşaat tekniğinden kaynaklanabilecek zaman kayıpları ve finansal kayıplar - Seçilen inşaat tekniğinin tasarıma uyqun olmaması

TASARIM KAYNAKLI RİSKLER:

- Tasarımın hâtait ya da eksik olması nedeniyle sonradan çıkabilecek değişiklikler - Belirsiz zemin Koşulları

POLİTİK RİSKLER:

- Devletin ödemeleri zamanında yapamaması - Kanun ve şartnamelerin değişmesi -Savaş - Ambargo - Istimiak - Hükümet politikalarının değişmesi - Politik kadroların değişmesi ve işin sürekliliğinin bozulması - Başka bir ülkede gerçekleştirilen projeler için, yabancı ülkelerdeki farklı politik yapı

DOĞAL AFETLER:

- Deprem - Toprak kayması -Sel - Yangın -Ç'fl

- Sözleşmelerde uygun bir eskalasynn koşulunun yer alması - Finansal gücü yüksek bir işverenle çalışılması - Ekipman ve malzemenin işverence temin edilmesi - Maliyet artış riskini ortadan kaldırmak için Vadeli Piyasa işlemlerinin {Option and Futures Contracts) kullanılması [3J - Döviz kurlarındaki değişimin yükleniciyi zor durumda bırakmaması için ön sözleşmeyle kur farkının talep edilmesi - Döviz kurlarını sabitlemek için Takas Sözleşmelerinin (Swap Contracts) kullanılması |3j - Enflasyonist ortamlarda yürütülen yıllara sari işlerde, götürü bedelli sözleşmelerden kaçınılması - İşverenin ödemelerde çıkarabileceği zorluklardan kaynaklanabilecek riskleri azaltmak için yükleniciye ön ödeme yapılması - Uygun sözleşme koşullarının düzenlenerek, taşeronlardan gecikme cezaları talep edilmesi - Önerilen tekliflerin, üstlenilen risklerin büyüklüğüne göre bir risk toleransı içermesi

- Yeterliliği kanıtlanmış taşeronlarla çalışılması - Gecikme durumunda uygulanacak kuralların sözleşmede açıkça belirtilmesi - işçiler için eğitim programları düzenlenmesi ve iş güvenliği konusunda çalişanların bilgilendirilmesi - şantiye çalışma koşullarının iyileştirilmesi - Gerçekçi-bir süre ve kaynak planlamasının yapılması -Sigorta - Yeterli ve sürekli bir kontrol mekanizmasının oluşturulması - Fiziksel koruma sağlanması - Yeni teknikler için öğrenme sürecinin süre planlamasında gözönünde bulundurulması

- Tasarımın tam olarak hazır olmadığı durumlarda, anlaşmalı sözleşmelerin (maiiyet+kar) tercih edilmesi - Yüklenicinin zor durumda kalmaması için, olası değişikliklerle ilgili uygun sözleşme koşulları nm hazırlanması - Tasarımın tetdif verilmeden önce inşaat yapım tekniği açısından incelenmesi - Gerekirse orijinal tasarımın değiştirilmesi - Belirlenemeyen zemin koşulları nedeniyle karşılaşılabilecek maliyet artışlarının teklif değerine yansıtılması

- Sözleşmelerde politik risklerden kaynaklanan gecikmeler ve ek ödemeler için düzenlemelerin yapılması - Yabancı ülkelerde gerçekleştirilecek projeler için, ilgili ülkenin hukuksal ve politik yapısının detaylı bir şekilde araştırıl mast - Politik risklere Karşı sigorta (OPIC, Overseas Private Investment Corporation) - Yapım işi üstlenilecek yabancı ülkenin yüklenicilerinin de dahil olduğu bir konsorsiyum kurulması

- Gerekli fiziksel önlemlerin alınması - Gecikme ve ek maliyetlerden kaynaklanacak risklerin hangi tarafça Karşılanacağının sözleşmede açıkça ifade edilmesi - Sigorta

M. Talat BirgÖnül, irem Dikmen

Bu aşamada kullanılması önerilen yöntem, projenin çeşitli aşamalarında görev alacak, deneyimli ve yaratıcı kişilerden oluşan bir Risk Tanımlama Grubu'nun oluşturu­larak bu grup tarafından projenin başarısını etkileyebilecek riskleri içeren bir Kontrol Listesinin hazırlanmasıdır. Kontrol Listeleri öncelikle grup üyelerinin bilgi birikimleri­ne, eski projelere ait kayıtlara, uzmanlarla görüşülerek edinilen bilgilere, istatistik­sel verilere, düzenlenecek anket sonuçlarına ve önceden gerçekleştirilmiş projeler için hazırlanmış kontrol listelerine dayalıdır. Bu aşamada en çok eleştirilen nokta, inşaat projelerinde istatistiksel verinin çoğunlukla bulunmayışı nedeni ile kararların sübjektif veriler esas alınarak verilmesi zorunluğu ve sistematik bir yöntemin önerilemeyişidir. Daha önce gerçekleştirilmiş projeler için hazırlanmış kontrol listelerinin kullanımı en sistematik yaklaşım olarak belirginleşmekle birlikte, inşaat projelerinin dinamik yapısından dolayı birbirinin aynısı iki projenin gerçekleşme olasılığının düşüklüğü, eski kontrol listelerinin geçersiz risk faktörleri içererek yeni projede gereksiz risklerle uğraşılıp amaçtan sapılmasına neden olabileceği yönüyle eleştirilmektedir [7]. Önerilen diğer sistematik yaklaşımlardan, "Finansal Belgeler Metodu" ve "Akış Şeması Yaklaşı­mı" ise inşaat projeleri için yetersiz yöntemler olarak kabul edilmektedirler [7]. Bu du­rumda, kontrol Üstesinin yeterliği, grup üyelerinin kişisel gözlem, deneyim ve yargılan ile sınırlı kalmaktadır.

Bu aşama kapsamında gerçekleştirilmesi yararlı olabilecek diğer bir çalışma ise, kontrol listesinde yer alan her risk elemanı için olay-sonuç ilişkisinin irdelen-mesidir. Risklerin gerçekleşmesi durumunda etkilenecek işler, fiziksel zarar ve fi­nansal kayıplar gibi olası sonuçların belirlenerek risklerin potansiyel etkilerine göre sınıflandırılması ile analiz aşamasında özellikle üzerinde durulması gereken riskler be-lirlenebilmektedir [5]. Ayrıca, projenin uygulanması sürecinde öngörülmeyen bazı risklerle karşılaşılabileceğinden, Kontrol Listelerinin, zaman zaman güncelleştirilerek, geçerliğini kaybetmiş risklerden arındırılması söz konusu olmalıdır [8].

2.1.2. Risklerin Sınıflandırılması

Risklerin sınıflandırılması aşamasında, revize edilmiş kontrol listesindeki riskler kontrol edilebilirliğine, gerçekleşme olasılığına ve etkilerinin büyüklüğüne göre sınıflan­dırılmalıdır. Bu sayede analiz aşaması için göreceli bir kolaylık sağlanmaktadır. Bazı araştırmacılar bu çalışmayı risklerin tanımlanması safhasına dahil ederek, tek aşama haline indirgemeyi tercih etmektedirler [5].

2.1.3. Risk Analizi

Risk analizi, tanımlanmış risklerin proje üzerindeki etkilerinin saptanması süre­cidir. Bu aşamada kullanılması önerilen pek çok tekniğin ortak noktası, belirsizlik içeren parametrelerin çeşitli riskler altında alabileceği tüm değerler gözönünde bulun­durularak, olası tüm sonuçların irdelenmesidir.

inşaat sektöründe, risklerin proje üzerindeki etkilerini yapılan tahminlere yansıt­mak amacıyla kullanılan geleneksel yöntem, proje maliyetlerinin hesaplanmasından sonra, belirli bir yüzdenin risk toleransı olarak maliyete eklenmesi ile sınırlı kalmak­tadır. Genellikle maliyetin yaklaşık yüzde 10'u olarak belirlenen risk toleransının,

1309

inşaat Projelerinin Risk Yönetimi

yüklenicinin olası finansal kayıplarını ortadan kaldırdığı varsayılmaktadır. Her proje

için, risklerin büyüklüğü ve değişkenliği gözönünde bulundurulmaksızın aynı yüzdenin

kullanılması uygun ve gerçekçi bir yöntem değildir. Bu yöntem ile ilgili tesbit

edilebilen eksiklikler aşağıdaki gibi özetlenebilmektedir [8];

~ Uygun risk toleransının seçiminde kişilerin deneyimlerinden faydalanılmaktadır.

Bununla birlikte; yeni ve daha Önce benzeri gerçekleştirilmemiş inşaat projeleri için bu

değerlerin kullanımı yanıltıcı sonuçların elde edilmesine olanak sağlayacak mahiyet­

tedir.

~ Maliyete belirli bir sabit yüzdenin eklenmesi ile elde edinilen sonuç gene de tek

değerli bir yaklaşım olma hüviyetinden kurtulamayacağından t ü m görüşleri yansıtması

beklenmemelidir.

- Risk toleranslarının maliyete eklenmesi, yalnızca olumsuz yönde gerçekleşme olasılığını

yansıtmaktadır. Bu durumda, belirsiz bir olayın olumlu yönde gerçekleşme olasılığı

ihmal edilmektedir.

~ Bu yöntemin kullanılması, çok tehlikeli bir şekilde kişilerin riskleri ortadan kaldırdıkları

yanılgısına düşmelerine neden olabilmektedir. Detaylı bir risk tanımlama aşaması

çoğunlukla gerçekleştirilmediğinden, gözden kaçırılmış risklerin bulunma olasılığı çok

fazladır. Dolayısıyla bahis konusu bu geleneksel yöntem, risk yönetim sisteminin al­

ternatifi olarak düşünülmemelidir.

Risk analiz tekniklerinin sağladığı birincil yarar, risklerin proje üzerindeki etki­

leri konusundaki görüşlerin, ileriye dönük tahminlere yansıtılabilmesi ve tek değerli

yaklaşımlar yerine, olası pek çok sonuç üzerinde durulabilmesidir. Bu amaçla kul­

lanılması önerilen pek çok kuramsal ve sayısal teknik bulunmaktadır . Bununla bir­

likte, sanılanın aksine, risk analizi çok fazla sayısal beceri isteyen ve yalnızca nümerik

analiz gerektiren teknikleri içermemektedir. Analiz sırasında asıl önemli olan, gerçekçi

tahminlerin yapılarak, belirsizliğin doğuracağı sonuçların doğru yorumlaaması ve bu.

düşüncelerin somut olarak ifade edilebilmesidir [4].

Risk analizinin özellikle gerekli olduğu proje tipleri ise aşağıdaki gibi sıralanabil-

mektedir [9]:

- Büyük ölçekte yatırım gerektiren makro-ekonomik düzeydeki projeler,

- Dengesiz ve düzensiz nakit akış tablolarının yürürlükte olduğu belirlenen pro­

jeler,

- Yeni teknolojilerin deneneceği büyük projeler,

- Alışılagelmemiş hukuki düzenlemelerin ve sözleşme tiplerinin geçerli olduğu pro­

jeler,

- Belirsiz ekonomik ve politik parametrelere duyarlı ortamlarda gerçekleştirilen

projeler,

- Kat ı kuralların konulduğu, özellikle çevre koruma ve güvenlik önlemlerinin yer

aldığı projeler.

1310

M. Talat Birgönül, İrem Dikmen

2.1.4. Değerlendirme ve Karar Verme

Risk yönetim sisteminin son aşaması karar verme yetkisindeki kişilerin risk konusundaki tutumlarına bağlı olarak analiz sonuçlarının değerlendirilmesini ve karar­ların, risk etkileri gözönünde bulundurularak verilmesini kapsamaktadır. Bu aşamada üretilecek çözümler ve verilecek kararlar yetkililerin risk konusundaki tavırlarıyla yakından ilişkili olup, temelde risk kontrolü ve risk finansmanı gibi iki yaklaşıma dayanmaktadır [5]. Risk kontrolü, kontrol edilebilir risklerin gerekli önlemler alınarak gerçekleşme olasılıklarının ya da proje üzerindeki etkilerinin azaltılması yaklaşımı olarak özetlenebilmektedir. Bununla birlikte, tüm risklerin kontrol edilebilmesi müm­kün değildir. Risk finansmanı ise, risklerin gerçekleşmesi durumunda karşılaşılabilecek olası finansal kayıpların düşünülerek, gerekli düzenlemelerin yapılması ve önlemlerin alınması yaklaşımıdır. Sözleşme koşullarının revize edilmesi ya da teklif değerinin belli bir oranda risk faktörünü içermesi gibi düzenlemeler risk finansmanı kapsamında yo­rumlanırlarıdır. Sonuç olarak, yetkililer karar verme aşamasında değişik stratejiler kullanarak risk etkilerini gözardı etmemiş ve olası sonuçlar hakkında bilinçlenmiş olmaktadırlar. Seçilen strateji, risklerin üstlenilemeyecek kadar büyük olduğu du­rumlarda projeyi reddetmek ve teklif vermemek biçiminde; diğer durumlarda ise, sözleşme şartlarıyla riskleri başka kişi/kuruluşlara aktarmak, sigorta yaptırmak, uy­gun önlemlerle riskleri ortadan kaldırmak ya da tüm riskleri üstlenmek şeklinde gerçekleşebilmektedir.

Daha önce de vurgulandığı üzere, sözleşme tipinin ve koşullarının belirlenmesi risk yönetim sisteminin en önemli unsurlarından birisidir. Buna karşın, gelenek­sel sözleşme tipleri, gerçekçi bir risk yönetim sisteminin oluşturulmasını engelleyici niteliktedir. Düşük fiyatlı teklifin seçilmesi prensibine dayalı bir sistemde, riskleri gerçekçi olarak değerlendirme ortamına dahil eden taraf, bu kez de işi alamama riskiyle karşılaşmaktadır. Bu durumda önerilen çözüm, büyük projelerde işverenin riskleri tanımlaması ve yüklenicilerden tekliflerinde risklerin nasıl üstlenileceğine ilişkin bil­giler talep etmesidir. Bu yöntemle, ileride çıkabilecek anlaşmazlıklar da önlenebilecek­tir. ABD'de yapılan bir araştırmada, uygun sözleşme tipinin seçilmesi ile, proje maliyetlerinde %5'e varan oranlarda tasarruf sağlanabileceği belirlenmiştir [4]. Bu Çerçevede, günümüzdeki yüksek riskli projeler için risklerin sistematik olarak kap-sanmasmı amaçlayan yeni sözleşme tipleri geliştirilmeye çalışılmaktadır [10]. Çizelge 2'de ülkemizde kullanılan değişik sözleşme tipleri için risklerin paylaşımına yönelik bazı hususlar özetlenmektedir.

3. M O N T E CARLO BENZETİMİ

Bir önceki bölümde de belirtilmeye çalışıldığı üzere, risk analizinin amacı pro­jede gerçekleşebilecek tüm olası sonuçların irdeienebilmesidir. Bu amaçla kullanımı önerilen birçok sayısal ve kuramsal teknik bulunmaktadır. Projenin özelliklerine göre bir risk toleransının belirlenmesi, Riske Ayarlı Iskonto Oranının (RAİO) kullanılması, sübjektif olasılıkların tanımlanması, stokastik karar ağaçlarının oluşturulması, du­yarlık analizi ve olasılık analizlerinden Monte Carlo Benzetimi bunlardan bazılarıdır. Bu bölüm kapsamında, inşaat projelerinde kullanımı en uygun ve yaygın olan teknikler­den Monte Carlo Benzetimi irdelenecektir.

1311

inşaat Projelerinin Risk Yönetimi

Çizelge 2. Değişik Sözleşme Tiplcrindcki Risklerin Paylaşımı

Projelerin ihale aşamasında

Proje değişiklimi nedeniyle kesif a r t a n a karı, esneklik Önerilen değişikler nedeniyle çıkabilecek a n l a | m a z h k l a r

Toplam maliyet

Yüklenicinin riskle, için yaptıg, düzenleme

İsin süresi

işveren denetimi

Götürü Bedelli Sözleşmeler

İhale g a m a s ı n d a n once Jasar,,,, ve detayların hazırlan ıııaaı gereklidir.

Çok kısıtlı.

D e n k l i k l e r d e n kaynaklanan anlas.mar.lik olasılığı yüksektir.

Öncede» belirlenmiştir. Maliyetin önceden belirlenmesi işveren için bir avantajdır.

Teklifler verilirken potansiyel riskier gÖZÖnünde bulundurulma], ve maliyete bir risk toleransı eklenmelidir. Yüklenici isi en kısa zamanda bitirmeyi amaçlar. İş> siîıesİni.1 uzaması yöMenUl için bir risktir.

Belirli bir kalite standardın,,, sağlanabilmesi açısından ciddi ve sürekli denetim gerektirir.

Birim Fiyatlı Söyleşmeler

Projelere e a l e ^ e l e , ytp.labilecvginde*, işin öxelligini der iş t i rmemek kaydıyla tüm detayların hazır olması gerekmeyebilir.

Belirli oranlarda i5 hacminin a r tma veya

D e l i k l i k l e r sözleşmede belirlenen fiyatlar, kapsayacağından, değişikliklerden doğan anlaşmazlıklar genellikle azdır. Maliyet, kejif bedelindeki a r t m a veya eksiltmelere bağlı olarak değişebilir.

Yüklenici, riskleri sözönüı>de bulundurmalıdır . Bununla biılikte, bazı malzemelere yansıyan fiyat artışlarını talep edebilir. Yüklenici, kendi kusurundan kaynaklanan nedenlerden dolayı işin uzamasına sebebiyet vermesi d u r u m u n d a , cezai şartlaıa tabi olacağından i3i zamanında bitirmeyi amaçlar. İsin süresinin ulaması [inansal riskler doğurabilir. Yapılan işleri,, ie u ve sanat kaidelerine ııvgunlugunu saklamak üzere denelim e r e k l i d i r .

(Maliyet + Kar) B„ , i p ü l e ş m e l e r i « ,„ buyük avan.aj, tasarım ve inşaatın birlikle yürütülebilmesi olduğundan, tasarımın tümüyle hazır olması gereci yoktur. İşveren istediği değişikliği yapabil! ., k.s.llama yoktur. Değişiklik nedeniyle taraliar arasında

Maliy,t, işin basında belirsizdir. Yüklenici, maliyeti azaltmak için çaba harcamaz. Bununla birlikte, iyi bir kontrol sistemiyle maliyetin azaltılması olasıdır. Yüklenicinin fiyat arl ısından Jolay. üstlendiği hiçbir risk yoktur.

!s,in miktarının ar tmas ından dolayı süresinin uzaması durumunda, yüklenicinin nerhangi bil zararı îö-ı konusu değildir.

Maliyetlerin gereksiz ve aşır, derecede artmasını önlemek amacıyla denetim gereklidir.

M. Talat Birgönül, irem Dikmen

İnşaat projelerinde 1970'li yıllardan bu yana kullanılageien Monte Carlo Ben­zetimi, değişkenlerin olasılık dağıiımlarıyla modellenebiieceği varsayımına dayalı bir stokastik benzetim tekniğidir. Tek değerli deterministik tekniklerin aksine bir olasılık analizi tekniği olan Monte Carlo Benzetiminde, risklerin etkileri gözönünde bulun­durularak, parametrelerin alabileceği tüm değerler hesaplamalara dahil edilmektedir. Monte Carlo Benzetiminde bir projedeki değişkenler; olasılık dağıiımlarıyla model-lendikten sonra, aralarındaki korelasyonlar tanımlanarak, Rassal Sayı Türetimiyle, her iterasyonda, dağıhnıİardan birer değer seçilmek suretiyle, proje sonucu (maliyet/ süre/ekonomik gösterge) hesaplanmaktadır. Bu işlemin pek çok kez tekrar edilmesi sonucunda istenen parametrenin (maliyet/süre/ekonomik gösterge) olasılık dağılımı elde edilmektedir. Monte Carlo Benzetimi aşamaları Şekil l'de özetlenmektedir.

Projenin alt gruplara ayrıiması

N = i, . ,M

i Her ali grup için risklerin

tanımlanması

Herall grup için risk etkilerinin lie ti rien me si ve

olasılık dağılımlarının saplanması

I

N = i

M = M

N = 1 Normal dağıtım Üçgen Sağılım v.s.

N = M Normal dağılım Üçgen dağılım

Proıenın olasılık dağılımları ile modellenmesi

Rassal Sayı Türelimi ile olasılık dağılımlarından rastgele sayıların seçilmesi

Iterasyan

Gereklf parametrenin ( maliyet/sürefekonomifc gösterge ) hesaplanması

Parametrenin olasılık dağılımının bulunması

Şekil 1. Monte Carlo Benzetimi Aşamaları

Böylece, karar verme yetkisindeki kişi, tek bir değer yerine, olasılık dağılımını göz önünde buhmdurarak risklerin etkisi hakkında bilinçlenmekte ve proje hakkında

1313

inşaat Projelerinin Risk Yönetimi

daha fazla biigi sahibi olarak uygun kararı verebilmektedir. Benzetim sonunda, be­

lirsizliklerin proje üzerindeki etkileri sayısal olarak saptanmakta ve iik aşamalarda

önemli olduğu düşünülmeyen risklerin sanıldığından çok daha etkin olabilecekleri

gÖzlemlenebilmektedir [11]. Bununla birlikte, Monte Carlo Benzetimi, bilgisayar kul­

lanımı gerektiren ve geleneksel yöntemlere göre daha çok zaman alan bir tekniktir.

3.1. Olası l ık Dağı l ımlar ı

Genellikle karar verme konumunda bulunan yöneticiler, değişkenleri tek bir

değerle tanımlama alışkanlığına sahip olduklarından, Monte Carlo Benzetiminde olası­

lık dağılımlarının tanımlanması zor bir aşama olarak değerlendirilmektedir. Eski

projelere ait kayıtların çoğunlukla bulunmaması ve İstatistiksel verinin azlığı, analizi

yapacak kişilerin en uygun olasılık dağılımım b u l m a k t a zorlanmasına neden olmak­

tadır. İstatistiksel bilginin mevcut olduğu durumlarda ise veriler; s tandart teknikler

kullanılarak, Normal ya da Beta dağılımı gibi teorik olasılık dağıhmlarıyla modellen-

meli ve verinin dağılıma uygunluğu hipotez testlerle Ölçülmelidir. Uygun dağılımın

bulunamadığı durumlarda ise, verinin kendisi amprik dağılımlarla tanımlanmalıdır

[12]. Ayrıca, log-normal dağılımların bina-maliyet verilerini en iyi tanımlayan dağılım

olduğu görüşü de mevcuttur [13].

Objektif verilerin bulunmadığı or tamlarda ise genellikle dikdörtgen, üçgen

ve yamuk dağılımların kullanımı önerilmektedir. Dikdörtgen dağılımın belirsizliğin

çok fazla olduğu ve yalnızca olası bir aralığın saptanabildiği ancak belirlenen bu

aralıktaki değerlerden herhangi birisinin gerçekleşme olasılığının eşdeğer olduğunun

düşünüldüğü durumlarda kullanımı uygun olmaktadır. T ü m belirsiz koşullara rağmen,

dikdörtgen dağılımda limitler çok kesin olarak tanımlandığından ve bu limitlerin

biraz dışında kalan değerlerin gerçekleşme olasılığı bulunmadığı varsayımı ile, bu

dağılımın yaygın kullanımı önerilmemektedir [14]. Bir değişken için genellikle en

küçük, en büyük ve en iyi tahmin değerleri sübjektif olarak dahi olsa kolaylıkla belir-

lenebildiğinden, sadece bu bilgilerin derlenmesini gerektiren üçgen dağılım, çoğunlukla

kullanılması en uygun dağılımlardan biri olarak tercih edilmektedir. Üçgen dağılımda

limit değerlerin gerçekleşme olasılığı çok düşük iken, en iyi tahmin değerine yaklaşıldık­

ça olasılık a r t m a k t a ve bu varsayımla üçgen dağılım gerçekçi bir yaklaşım olarak belir­

ginleşmektedir. Yamuk dağılım, somut bir en iyi tahmin değeri yerine, en iyi t a h m i n

aralığının saptandığı, üçgen dağılıma benzer bir dağılımdır. Bu anlamda, üçgen ve

yamuk dağılımlar sübjektif verilerle tanımlanabilen, çok fazla bilgi gerektirmeyen ve

kişilerin görüşlerini kolaylıkla ve uygun şekilde yansıtabildikleri dağılımlardır [14].

B e t a dağılımı ise daha fazla bilgi gerektiren, sürekli bir dağılımdır. Diğer

taraftan süreksiz dağılımlar ise, sadece bir kaç değerin gerçekleşme olasılığının olduğu,

parametrenin bir özelliği olarak aralıkların tammlanamadığı dağılımlardır. Kişinin

yeterince bilgi sahibi olduğu durumlarda ise, değişik aralıkların tanımlanarak, her

bir aralık için gerçekleşme olasılığının belirlendiği basamak dağılımın kullanılması

önerilmektedir. Bununla birlikte sadece sübjektif verilerin mevcut olduğu durumlarda

Normal dağılım tanımlanması tavsiye edilmemektedir [12].

Belirlenen bu genel çerçeve kapsamında vurgulanması gereken en önemli nokta,

1314

M. Talat Birgönül, hem Dikmen

kişilerin gerçek dağılımı tesbİt etmeye çalışmaları yerine, görüşlerini en iyi modelleye-

bilecekleri dağılımı saptamaya yönelmeleri gereğidir. Ayrıca, Monte Carlo Benzeti­

minde elde edilen sonucun değişkenler için tanımlanan olasılık dağılımları seçimine

çok fazla duyarlı olmadığı belirlenmiş ve aym aralıkta, üçgen dağılımların, normal

ve yamuk dağılımlara çevrilmesi sonucunda elde edilen sapmanın marjinal olduğu

kanıtlanmıştır [14].

3.2. K o r e l a s y o n l a r

Bir risk faktörünün aynı anda birkaç alt grubu birden etkileyebileceği düşünül­

düğünde, alt gruplar arasındaki ilişkilerin kaçınılmaz olduğu açıktır. Rassal Sayı

Türerimi esnasında korelasyonların ihmal edilmesi analiz sonuçlarım çok fazla etki­

leyebilecek öneme sahiptir. Örneğin, Monte Carlo Benzetimi ile maliyetlerin hesap­

lanması aşamasında, bağımlı dağılımlar arasındaki korelasyonun ihmal edilmesi ile,

Rassal Sayı Türerimi sırasında bir dağılımdan büyük, diğerinden ise küçük bir sayının

seçilmesi, toplam etkinin olması gerekenden d a h a az hesaplanmasına neden olabilmek­

tedir. Ayrıca korelasyonların ihmal edilmesinden kaynaklanabilecek nihai etkinin,

olasılık dağılımı seçiminden daha kritik olduğu belirlenmiştir [14]. Objektif veri­

lerin mevcut olduğu durumlarda, korelasyonların benzetim aşamasında kesin ve doğru

olarak belirlenip, kullanılabilmesini sağlayan analitik yöntemler önerilmektedir [15].

Bununla birlikte, istatistiksel verilerin çoğunlukla bulunamaması nedeniyle korelas­

yonların t a m olarak tanımlanabilmesi genellikle olası değildir. Bu durumda önerilen

yöntemlerden bir tanesi, bağımlı değişkenlerin mümkün olduğunca aynı başlıklar

a l t m d a toplanarak tek bir olasılık dağılımıyla modellenmesi ve böylelikle korelas­

yonların ortadan kaldırılmasıdır. B u n a karşın, gerçekleştirilecek analiz temel amacının

pek çok alt grup üzerinde risklerin etkilerini detaylı olarak inceleyebilmek olduğu

hatırlandığında, bahis konusu bu yöntemin kullanımı ile amaçtan sapmalara engel

olunamayacağı açıktır. Önerilen diğer bir yöntem ise, parametrelerin belirsizliğin

kaynağına göre gruplandırılması ve t a m bağîmsız hale getirilmesidir ki bunun da kul­

lanımı prat ikte her zaman mümkün görülmemektedir. Öncelikle aralarında korelas­

yonların mevcut olduğu düşünülen parametrelerin tam bağımlı kabul edilerek analizin

gerçekleştirilmesi, daha sonra da t a m bağımsızlık varsayımıyla analizin sürdürülmesi

ve proje için belirlenen hedef değerlerin bu limitler içersinde kalması d u r u m u n d a ko­

relasyon etkilerinin gözardı edilmesi yaklaşımı da önerilen çözümlerden bir tanesidir.

Bununla birlikte, hedef değerin her zaman istenen aralıkta çıkmayacağı hususu da

unutulmamalıdır. Diğer taraftan, korelasyonları tam olarak saptamaya çalışmanın

çoğunlukla zaman kaybı olacağı ve sonuçta veri eksikliği nedeniyle t a m olarak sap-

tanamayacağı, bn nedenle yukarıda bahis edilen yaklaşık yöntemlerin kullanılmasının

uygun olacağı ve aralarında ilişki bulunduğu saptanan değişkenler için t a m bağımlılık

varsayımında bulunmanın da gerçekçi bir çözüm olduğu görüşü l i teratürde mevcuttur

[16].

1315

inşaat Projelerinin Risk Yönetimi

3.3. İterasyon

Monte Carlo Benzetiminde örnekleme hatalarının en aza indirgenebilmesini teminen yeterli sayıda iterasyonun gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Kabul edilebilir-en alt limit olan 100 adet iterasyon gerçekleştirildiğinde elde edilen sonucun yaklaşıklığı %2'dir [11]. Genellikle 1000 iterasyonun gerekli güvenirliği sağladığı belirlenmiştir [4]. İterasyonlar sonucunda elde edilen olasılık dağılımı, genel koşullar altında Merkez Limit Teorisine göre Normal dağılıma yaklaşmaktadır. Böylece en iyi bilinen dağılım­lardan biri olan Normal dağılımdan, ortalama değer, standart sapma ve güvenirlik limitleri gibi pek çok istatistiksel bilgi elde edilerek, karar verme işlemi kolaylaştırılmış olmaktadır [17].

3.4. Yazılım

Monte Carlo Benzetimi, özel amaçlı bir bilgisayar yazılımının kullanımını zorunlu kılmaktadır. Buna karşın sadece yeterli bir yazılımın mevcudiyeti, her zaman için başarılı bir risk analizi gerçekleştirebilmenin ön şartı olarak yorumlanmamalıdır. Başarılı bir analiz, kişisel saptamaların en uygun şekilde ifade edilerek, doğru bil­gilerin yazılıma aktarılması ile sağlanabilmektedir [18]. Bununla birlikte, yeterli bir yazılımın kullanımı, analizi gerçekleştirecek kişinin işini önemli mertebede ko­laylaştırabilecek bir faktördür. Bu amaca uygun bir yazılımdan beklenilen; kore­lasyonların tammlanabilmesine, istenen olasılık dağılımlarının seçilebilmesine, yeterli sayıda iterasyonun gerçekleştirilebilmesine olanak sağlayan özellikleri bünyesinde barın­dır maşıdır.

Bu aşamada belirtilmesi gereken hususlardan bir tanesi de, Monte Carlo Ben­zetiminin kullanıldığı, inşaat projeleri için geliştirilmiş bazı risk analiz programlarının varlığıdır. UMÏST' de (University of Manchester Institute of Science and Technology) Proje Yönetim Grubu tarafından geliştirilen CASPAR (Computer Aided Simulation for Project Appraisal and Review) isimli program; zaman, kaynak, maliyet ve kâr ilişkisini kurarak, proje süresince gerçekleşebilecek gecikme, enflasyon ve inşaat kay­naklı risklerin proje üzerindeki sonuçlarını irdeleyebilen ve proje maliyeti ile süresinin olasılık dağılımlarım da saptayabilen bir yazılımdır [19]. CPS (Construction Project Simulator) ise risk faktörlerini değişkenlik ve çevresel etkileşim gruplarına ayırarak inceleyebilen, hava tahminleri, beklenmeyen harcamalar gibi süre ve maliyeti etki­leyebilecek değişkenleri analize dahil ederek sonuçta maliyet ve süre tahminlerinin ve nakit akış tablosunun olasılık dağılımlarım veren, İngiliz inşaat sektöründe kul­lanılmakta olan diğer bir yazılımdır [11].

Monte Carlo Benzetimi, deterministik tekniklerden farklı olarak, proje sonuçla-rındaki değişkenliğin ve risk etkilerinin irdelenebilmesine olanak tanıyan, kullanımı kolay ve inşaat projelerinin dinamik yapısına uyumlu bir analiz yöntemidir. Bununla birlikte, gelişmekte olan ülkelerin yaşadığı karakteristik tüm ekonomik ve politik belirsizlikleri bünyesinde yoğun olarak barındıran ülkemiz inşaat sektöründe, risk analizi uygulamalarının nadiren gerçekleştirildiği bilinen bir gerçektir. Monte Carlo Benzetimine karşı geliştirilen en önemli eleştiri bu tekniğin çoğunlukla sübjektif veri­lere dayalı olması ve bilgisayar olanaklarını gerektirmesinden kaynaklanmaktadır.

1316