incwadi 1a incwadi 1 - kranskop primary...incwadi 1a incwadi 1aibanga lesi-3 isizuluisbn:...

44
Incwadi 1A IBANGA lesi-3 ISIZULU 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 4. Uphi uZinzi? 3. Ujikajika

Upload: others

Post on 25-Aug-2020

2 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

Incwadi 1A Incwadi 1A

IBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8

IBANGA lesi-3

1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo

4. Uphi uZinzi?3. Ujikajika

INCWADI 1A INCWADI 1B

1. Ngifuna isokisi lami!2. Isithombe sezimo3. Ujikajika4. Uphi uZinzi?

1. Ubaba usele nengane2. Yini-ke asazoyenza futhi?3. Umacashelana4. Ukulungela uhambo

INCWADI 2A INCWADI 2B

1. Ucezu lokugcina lwekhekhe2. Imfihlo3. Ngelikabani leli sondo?4. Impikiswano yomoya nelanga

1. Kuhle ukupha2. Kwaze kwangcola3. Sizani!4. Isaqathe esikhulukazi

INCWADI 3A INCWADI 3B

1. U-Ayoyo uyothenga2. Lalela umculo 3. Ngubani ophule ifasitela?4. Ubusuku basepulazini

1. Siyabhaka nogogo2. Isobho lamatshe3. Awu, Mnumzane Nkawu!4. Ngubani ohlala lapha?

INCWADI 4A INCWADI 4B

1. Intuthwane nentethe2. Ngelikabani leli zinyo?3. Unogwaja nofudu4. INingizimu Afrika yethu

1. Izifiso ezintathu2. Idolobha lakithi3. Ibhubesi negundane4. Izilwane ezizingelayo

(kanye Nebhukwana Lezimpendulo Ezilindelekile)

Izincwadi zaleli banga zinamakhasi amaningana, amazwi amaningana ekhasini ngalinye, imisho ethe ukweluleka, ukwahlukahlukana kwendlela imisho emi ngayo, ulimi oluthe ukuqoshama noluchazayo kanye nohla lwamagama amasha athe ukujula. Kuthe ukwanda ukuzifundela ngokwabo abafundi, banamathela kakhudlwana ekufundeni ngokuqondisisa esikhundleni sokubhekana namagama nje/nokuwalandela, njengoba sebefunda ngokuzimela. Lezi zincwadi ziveza amathuba okufunda ngamaqenjana, belekelelwa, befunda ngababili futhi befunda nangokuzimela.

ISIZULU

Izincwadi ezihlelwe ngamazinga kuleli banga lesi-3 likaVula Bula zicija abafundi ekufundeni ngekhono eliphakeme. Incwadi ngayinye iqukethe izindaba ezine ezahlukahlukene, kuzo kukhona nemibhalo engamaqiniso. Indaba ngayinye yandulelwa wuhla lwamagama amasha kanye nolwamagama ‘afundeka kalukhuni’, okudingekayo nokho ukuthi abafundi bawazi. Indaba ngayinye ilandelwa wuhla lwemibuzo yokuqondisisa, ukusetshenziswa kolimi kanye nemisebenzi yokubhalwa ehambisana neCAPS kanye nezincwadi zakwa-DBE zokusebenzela zebanga lesi-3.

Zulu-1A.indd 2-3 2015/10/19 12:57 PM

Page 2: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

Izincwadi zokufunda zamaBanga aPhansi ezihlelwe zaba wuchungechunge

Ishicilelwe ngowe-2014 ngabakwa-Molteno Institute for Language and Literacy

Ikhokhelwe yi-Zenex Foundation

Ibanga lesi-3 Incwadi 1A n Umcubunguli wezindaba: Jenny Katzn Abasunguli bezindaba: Mirna Lawrence noJenny Katzn Ukufundwa kokugcina kwemibuzo nemisebenzi yokwenziwa: Jenny Katzn Yahlelwa ngesiZulu ngu: Lawrence Molefen Ilungiswe: Duduzile Shezin Umdwebi: Rob Owen - 1. Ngifuna isokisi lami!

Sandy Campbell - 2. Isithombe sezimo Sandy Lightley - 3. Ujikajika Shayle Bester - 4. Uphi uZinzi?

n Ukulungiselela nokuhlela: Resolution noihwhiteDesign

© 2014 Molteno Institute for Language and Literacy

ISBN 978-77580-219-8

IBANGA lesi-3

Incwadi 1A

Okuqukethwe

1. Ngifuna isokisi lami! ......................................... 1

2. Isithombe sezimo .............................................. 11

3. Ujikajika ............................................................ 21

4. Uphi uZinzi? ...................................................... 31

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence

Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.

Zulu-1A.indd 4-5 2015/10/19 12:57 PM

Page 3: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

1

1. Ngifuna isokisi lami!

NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayo

eliluhlaza okwesibhakabhaka, eliluhlaza okotshani, umqondo, idilowa,

ngenxa

Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayo

ukugqoka, mhlawumbe, klewula, esikhundleni, kwamabhodwe

Page 4: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

2

Yihora lesithupha ekuseni, uVusi usegumbini lakhe lokulala. Ulungiselela ukuya esikoleni. Ugqoka ihembe lesikole elimhlophe, ijezi lesikole eliluhlaza okwesibhakabhaka kanye nesikhindi esimpunga. Ugqoka isokisi elilodwa elimpunga.

UVusi usefuna ukugqoka elinye isokisi, akalitholi. Ufuna ngaphansi kwezingubo zokulala. Ulifuna ngaphansi kombhede. Ulifuna phakathi ezicathulweni. Ulifuna ekhabetheni. Akalitholi.

UVusi ubuyisa umqondo wakhe. ‘Mhlawumbe isokisi lami lisediloweni. Ake ngiyobheka.’

Uya ekhabetheni lezimpahla ufika udonsa idilowa.

Page 5: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

3

‘Awu!’ kuklewula uVusi.

Akukhali sokisi lapha. Esikhundleni salo uVusi ubona ufeleba wesicabucabu esimnyama esineziboya!

UVusi uphindisela idilowa ngamawala. Uncika ekhabetheni lezingubo, imilenze yakhe ishayisana wukwethuka. Usekhiphe onke amehlo. Uphefumulela phezulu, uzwa inhliziyo igubhuza esifubeni. Ubengakulindele lokhu akubonile!

Page 6: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

4

UVusi udla amathambo engqondo futhi. ‘Uma isokisi lami lingekho egumbini lokulala, kusho ukuthi ngilishiye ekhishini. Make ngiyolifuna khona.’

UVusi ungena ekhishini. Ufuna ngaphansi kwetafula. Ufuna ekhabetheni. Ufuna ngemuva kwamabhodwe. Alikho kodwa isokisi lakhe lapha.

Uthe ethi mehlo suka, wabona ibhokisi eliluhlaza okotshani. ‘Mhlawumbe isokisi lami lilapha. Awuthi ngibheke.’

Walivula ibhokisi.

Page 7: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

5

‘Aaawu!’ ememeza uVusi.

Alikho isokisi lami ebhokisini. Esikhundleni salo uVusi uthola inyoka ensundu etholakala emakhaya ilele!

UVusi wasivala nga isicabha. Usencike ebhokisini imilenze yakhe iyaqhaqhazela ngenxa yokwethuka. Uphefumulela phezulu, uzwa inhliziyo ishaya masinya esifubeni. Ubengakulindele kakhulu-ke lokhu akubonile!

Page 8: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

6

‘Isokisi lami alikho egumbini lokulala. Alikho ekhishini. Mhlawumbe lisele egumbini lokugezela. Mangiyolifuna khona,’ kucabanga uVusi.

UVusi uya egumbini lokugezela. Isivalo salo sivaliwe. Ngaphandle kokucabanga, uvula isivalo kakhulu.

Page 9: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

7

‘Aaaawu!’ kumemeza udadewabo omdala.

‘Aaaawu!’ sekumemeza yena uVusi.

Alikho isokisi ekamelweni lokugezela. Esikhundleni salo uVusi uthola udadewabo egeza, ethukuthelele kakhulu!

UVusi ushaya isivalo siyavaleka. Uncika esivalweni imilenze yakhe iyaqhaqhazela ngenxa yokwethuka. Uphefumulela phezulu, uzwa inhliziyo ishaya masinya esifubeni. Wethuke kakhulu kakhulu-ke manje!

Page 10: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

8

UVusi ubuyela ekamelweni lakhe lokulala. Useshiywe yisikhathi sokuya esikoleni. Uzongena enkingeni kakhulu ngokungagqoki amasokisi esikole afanele.

Masinya, uVusi uzwa into emdonsa isikhindi. Uma ephenduka ubona udadewabo omncane uLeli emi emva kwakhe. Kukhona into ayidonsayo esikhindini sakhe ngemuva. Ngabe yini-ke leyo? UVusi uzithinta ngemuva, maye …

Aaaa! ULeli ulitholile isokisi elilahlekile! Belilokhu lilenga esikhindini ngemuva sonke lesi sikhathi!

Page 11: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

9

Ngifuna isokisi lami!

A. Ukuqondisisa

Phendula imibuzo ngemisho ephelele.

1. Ubeyaphi uVusi? Wazi kanjani?

2. Ubethungathani uVusi?

3. Qondanisa indawo nento uVusi ayithole kuyo:

a) ediloweni lasegumbini lokulala inyoka

b) egumbini lokugezela isicabucabu

c) ebhokisini elisekhishini udadewabo omdala

4. Kungani udadewabo kaVusi ethukuthele?

5. Ngubani uLeli?

a) Ngudadewabo kaVusi omncane.

b) Ngudadewabo kaVusi omdala.

c) Ngumngani kaVusi.

6. Ugcine elithole kuphi isokisi uVusi?

7. Yiqiniso noma yiphutha? UVusi ulifunile isokisi lakhe:

a) emva kwekhethini _______________

b) ngaphansi kwengubo yokulala nangaphansi kombhede _______________

c) ophahleni _______________

8. Ucabanga ukuthi uye wenzani uVusi emva kokuthola isokisi lakhe?

Page 12: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

10

B. Ukusetshenziswa kolimi

DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yoku-1: ikh. 118DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yesi-2: amakh. 87, 88

Thola okungenani imibala emine eyisichasiso endabeni. Bhala leyo mibala ihambisane namagama achazwa yizibaluli lezo, isibonelo: -mpunga isikhindi esimpunga

C. Masibhale

DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yoku-1: amakh. 36, 38DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yesi-2: amakh. 18, 86, 106, 109

Yenza sengathi unguVusi. Bhalela umngani incwadi umxoxele indaba yokulahleka kwesokisi lakho.

10

Page 13: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

11

2. Isithombe sezimo

NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayo

Nkosazana, izimo (imimo), nezitensili, umpotsho, iyimbulunga,

unxantathu, unezinhlangothi, unxane, esisatshani, ngokucophelela,

ngokukokelezela

Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayo

izinhlangothi, ziyisishiyagalolunye, yizindlebe, wezindlovu, njengencwadi,

bazozihlanganisa, esiwumpotsho, umhlambi

Page 14: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

12

Abantwana basegumbini lokufunda likaNkosazana Dlomo lobuciko sebelungele ukuqala. Baphethe amapensela, amarabha, amarula, izikele, okokunamathisela kanye namaphepha ampunga.

Namuhla bazodweba izimo. UNkosazana Dlomo ufike nezitina zokhuni kanye nezitensili ezizobasiza. Uthi emva kwalokhu bazosika izimo benze ngazo isithombe. Leso sithombe kuzoba ngesani?

Okokuqala uNkosazana Dlomo ucela izingane ukuthi zidwebe umpotsho omkhulu.

‘Umpotsho ufana neqanda,’ kusho yena.

Abantwana basebenzisa isitensili nezitina zokhuni ukudweba lokhu.

‘Ngabe kuzoba yisithombe seqanda?’ bayabuzana bemangele.

Page 15: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

13

Emva kwalokho uNkosazana Dlomo ubatshela ukuthi badwebe indilinga encane.

‘Indilinga iyimbulunga njengebhola,’ kusho yena.

Abantwana basebenzisa amathini namabhulokhi nezivalo ukudweba indilinga.

‘Ngabe kuzoba yisithombe sebhola?’ bayabuzana bemangele.

Page 16: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

14

Kamuva uNkosazana Dlomo ubatshela ukuthi badwebe onxantathu ababili abalinganayo.

‘Unxantathu unezinhlangothi ezintathu,’ esho ebakhumbuza abantwana, ‘ufana nocezu lwekhekhe noma lwepizza.’

Abantwana basebenzisa amarula namabhulokhi ukudweba onxantathu.

‘Ngabe kuzoba yisithombe socezu lwekhekhe noma lwepizza?’ bayamangala.

Page 17: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

15

Okulandela lapho, uNkosazana Dlomo ubatshela ukuthi badwebe onxane abancane abane abalinganayo.

‘Unxande unezinhlangothi ezine njengesikwele,’ kusho yena, ‘kodwa nikhumbule ukuthi izinhlangothi ezibhekene ziyalingana, njengencwadi noma isivalo.’

Abantwana basebenzisa amabhulokhi amancane namabhokisi ukudweba onxane.

‘Ngabe kuzoba yisithombe sesivalo?’ bayabuzana bemangele.

Page 18: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

16

Ekugcineni, uNkosazana Dlomo ubatshela ukuthi badwebe unxane oyedwa omude ongebanzi.

Abantwana babhala phezulu komdwebo ngokukokelezela amarula ukwenza lo nxane.

Sebenezimo eziyisishiyagalolunye ezingafani ephepheni labo elimpunga: wumpotsho, yindilinga, wonxantathu ababili kanye nawonxane abahlanu.

Zizokwenza isithombe esinjani zonke lezi zimo? Ngabe yindlu? Isitimela? Umkhumbi?

Page 19: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

17

UNkosazana Dlomo unikeza ingane ngayinye iphepha elinesikwele esisodwa esiluhlaza njengotshani. Utshela abantwana ukuthi basike isikwele kanye nezinye izimo abazidwebile.

Bazozihlanganisa izimo manje benze isithombe sesilwane esithile.

Isilwane? Ngabe yisiphi sona leso silwane?

Page 20: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

18

‘Isimo esiwumpotsho wumzimba,’ kusho uNkosazana Dlomo, ‘indilinga yikhanda kanti onxantathu ababili yizindlebe. Onxane abancane abane yimilenze kanti omude ongebanzi wumboko.’

Umboko?

‘Kusho ukuthi yindlovu!’ kuqagela abafundi.

Abantwana babeka izimo ndawonye baqala ukwakha indlovu ngokucophelela. Bazinamathisela ndawonye esikweleni izimo. Ekugcineni, badweba amehlo endlovu, umlomo kanye nomsila.

‘Nisebenzile, bantwana!’ kusho uNkosazana Dlomo. ‘Ake nibone umhlambi wezindlovu zase-Afrika odongeni lwegumbi lokufunda lethu!’

Page 21: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

19

Isithombe sezimo

A. Ukuqondisisa

Phendula imibuzo ngemisho ephelele.

1. Zinhlobo zini ezahlukahlukene zezimo ofunde ngazo kule ndaba?

2. Yisiphi isimo abasidwebe kuqala abantwana? Ngabe sinakuphi ukudla?

3. Nhlobo zini zokudla ezimbili ezingunxantathu?

4. Sifana ngani isikwele nonxande? Kwehlukene kanjani?

5. Baze nini abantwana ukuthi empeleni badweba indlovu?

a) UNkosazana Dlomo wabatshela ukuthi yisilwane.

b) UNkosazana Dlomo wabacela ukuthi badwebe isiyingi.

c) UNkosazana Dlomo wathi isilwane sinomboko.

d) Konke lokhu okungenhla.

6. Zingaki izmo ebezidingwa ngabantwana ukwakha indlovu?

7. Nikeza imisho izinombolo zisukele koku-1–3 ngokulandelana.

a) Abantwana basike izimo.

b) Abantwana basebenzise izimo uk wakha indlovu.

c) Abantwana badwebe izimo ezahlukahlukene.

Page 22: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

20

B. Ukusetshenziswa kolimi

DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yoku-1: amakh. 80, 92, 118, 121DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yesi-2: amakh. 87, 88, 104

1. Thola amabizo amane nesichasiso kule misho elandelayo:

Abantwana basebenzise amabhulokhi amancane namabhokisi ukwenza umdwebo.

DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yoku-1: amakh. 42, 84

2. Phinda ubhale le misho uqale ngamagama owanikezwe ngezansi:

Namuhla abantwana badweba izimo ezahlukahlukene.

Izolo ___________________________________________________ .

Kusasa _________________________________________________ .

C. Masibhale

DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yoku-1: ikh. 26

Bhala uhla lwemiya lelo uyibhekise kumngane, uchaze ukuthi yenziwa kanjani indlovu ngezimo. Bhala isihloko bese unikeza imiyalelo izinombolo. Sebenzisa indaba ingahle ikusize.

Page 23: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

21

3. Ujikajika

NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayo

ujikajika, ukungcebeleka, zizogijigijima, yintandokazi, ekhononda

Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayo

kubantwana, ugxumela, esihlabathini, ngokucophelela, bephindelela,

otshanini

Page 24: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

22

Wonke umuntu kule ndawo uyathanda ukuya endaweni yokungcebeleka. Abaningi baletha izinja zabo zizogijigijima khona. Abanye bafika bahlale emthunzini bazixoxele. Izingane zifika zizidlalele ibhola lezinyawo. Abaningi kubantwana bafika badlale ukuswinga, bashishilize baphinde badlale ujikajika.

UGugu uyafika epaki. Uqonda kujikajika. Yintandokazi yakhe le! Ufika ubamba izinsimbi zawo uyawuhambisa, abese ewududula kakhulu impela. Kuthi lapho sewuphenduka ngejubane, agxume awugibele uGugu.

Page 25: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

23

Sekufika noJin. Uya kuGugu uyogibela kanye naye ujikajika. Ujikajika uqala ukuhamba kancane. UJin ubamba izinsimbi zawo uqala ukuwugijimisa. Uma sewuphenduka ngejubane, ugxumela kuwona uJin.

Uthanda ukwethuka uGugu. Akathandi ukuthi uphenduke ngejubane elikhulu. Ubambelela uyaqinisa ezinsimbini.

Page 26: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

24

NguJonah manje osefika. Naye uthanda ujikajika. UJonah ududula izinsimbi zikajikajika ukuze uphenduke ngejubane elikhulu. Ujikajika uphenduka ngejubane eliphakeme manje!

Uzwa esephathwa yisiyezi uGugu manje. Uthanda ukwethuka noJin futhi. Bathanda uma ujikajika uphenduka kancane.

Page 27: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

25

Kufika noRina ngenkathi uJonah egxumela kujikajika. Yithuba likaRina lokubamba izinsimbi awujikise. URina yintombazane enkulu enamandla, uphendula ujikajika ngejubane elikhulu kakhulu. Uqala ngokumemeza kakhulu bese egxuma ewugibela.

Page 28: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

26

Hhayi bandla usegula kakhulu uGugu. ‘Wumiseni! Wumiseni! Ngifuna ukwehlika!’ ememeza.

NoJin uyamgulisa ujikajika manje. ‘Wumiseni! Wumiseni! Ngifuna ukwehlika!’ ekhononda.

Sekwethuke noJonah. Akakaze agibele ujikajika ophenduka ngejubane elingaka. ‘Wumiseni! Wumiseni! Ngifuna ukwehlika nami!’ kumemeza yena.

URina ubheka uGugu. Uphinda ubheka uJin noJonah. ‘Bakithi,’ kucabanga yena. ‘Zincane lezingane, asizehliseni bo! Wumiseni lo jikajika.’

Page 29: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

27

URina ubona uKhalaza eza ngakubona. ‘Khalaza! Gijima uze lapha, sidinga usizo lwakho!’ kumemeza yena. ‘Sifuna ukumisa lo jikajika khona manje!’

UKhalaza uza ngejubane kujikajika. Ubamba izinsimbi zawo uwudonsela emuva. Ushonisa izinyawo esihlabathini ezama ukuwumisa. URina naye uzama ukusiza, ufaka izinyawo zakhe esihlabathini.

Page 30: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

28

Ekugcineni, ujikajika uqala ukuphenduka kancane. Uphenduka okokugcina. Emva kwalokho uyama.

UGugu, uJin noJonah behla ngokucophelela. Baphethwe yisiyezi, abakwazi nokuhamba!

‘Hlalani phansi otshanini,’ kusho uKhalaza ngomusa. ‘Sizophela isiyezi masinya.’

Kwasala oRina bebamba izinsimbi zikajikajika bewuphendula ngejubane elikhulu. Emva kwalokho bagxumela kuwo bawugibela, bamemeza bahleka bephenduka nawo bephindelela.

UGugu, uJin noJonah abakwazi nokubabuka! Amakhanda abo asaduma yisiyezi!

Page 31: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

29

Ujikajika

A. Ukuqondisisa

Phendula imibuzo ngemisho ephelele.

1. Yenzeke kuphi le ndaba?

2. Abantu baya epaki uma _______________.

a) behambisa izinja zabo

b) beyodlala ibhola lezinyawo

c) beyohlala emthunzini baxoxe

d) Yikho konke lokhu okungenhla.

3. Kungani uGugu evele waqonda kujikajika?

4. Uma ujikajika ephenduka masinya kakhulu _____________.

a) ungakhathala ulale ubuthongo

b) ungama

c) ungaba nesiyezi ugule

5. Nikeza imisho izinombolo 1-4 ngokulandelana kwezehlakalo zendaba.

a) URina wasola ukuthi abantwana abancane bafuna ukwehla.

b) UJin noJonah baqala ukuzizwa sebegula nabo.

c) UKhalaza wasiza uRina ukumisa ujikajika.

d) UGugu waqala wezwa sewumgulisa ujikajika.

Page 32: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

30

6. ORina noKhalaza ______________.

a) baba nomusa bazinikela

b) babefuna ujikajika udlalwe yibo

c) bezwa sewubagulisa ujikajika

d) ababaphathanga kahle abantwana abancane

7. Kungani oRina noKhalaza baphendula ujikajika masinyane kangakaya?

B. Ukusetshenziswa kolimi

DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yoku-1: ikh. 118

Funda amagama achazayo (izichasiso) angezansi. Khetha ama-4 achaza ubunjalo bukaGugu, uJin kanye noJonah. Emva kwalokho bhala umusho wakho usebenzise igama ngalinye kulawo ama-4.

-khathazekile, -ncane, -khulu, -qatha, -sabayo, -gulayo, -thukuthele, nesiyezi

C. Masibhale

Wake waya epaki? Benzani abantu epaki? Uthanda ukudlalani uma usepaki? Uvame ukudlala nobani? Bhala isigatshana esinemisho eyi-8 bese udweba isithombe.

Page 33: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

31

4. Uphi uZinzi?

NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayo

bomile, ngenxa, unwabu, isibankwa

Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayo

ngenxa, emndenini, esisegatsheni, otshanini, emthunzini

Page 34: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

32

UZinzi nomndeni wakhe bakha indlu entsha. Noma kusesekuseni nje, sebeshiswe yilanga, bomile futhi bonke ngenxa yokusebenza kanzima. Bafuna amanzi.

UZinzi usayokha amanzi emfuleni. Uzobuya namanzi abandayo, amnandi amtoti, azophuzwa yiwo wonke umuntu.

Uma efika emfuleni uZinzi ubona amatshe amahle. Abeke phansi ibhakede aqale abeke amatshe kahle enze ngandlela thize esihlabathini. Abingelele isele elincane eliluhlaza elalihlezi etsheni eduze.

‘Sawubona, sele elincane. Igama lami nginguZinzi. Kuyashisa namuhla, umndeni wami usebenza kanzima wakha indlu entsha. Bonke bomile ngenxa yokusebenza elangeni. Ngizokha amanzi abandayo, amnandi asemfuleni abazowaphuza. Uma nje ngiqeda ukwenza la maphethini.’

Page 35: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

33

Ngenkathi uZinzi ekhuluma nesele enza namaphethini eduze komfula, umndeni wakha indlu entsha. Udadewabo nomfowabo basika utshani ophahla. Bafile yilanga, bakhathele futhi bomile. Bafuna amanzi okuphuza. Kodwa uZinzi akabuyi nebhakede lamanzi.

‘Uphi uZinzi?’ bebuzana bodwa.

Page 36: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

34

UZinzi uhamba kancane, uyaziculela. Endleleni ubona izimbali ezinhle. Ubeka ibhakede phansi, uyaguqa uyazikha. Ubingelela unwabu oluncane alubona egatsheni eliseduzane.

‘Sawubona, nwabu. Igama lami nginguZinzi. Bona, ngiphethe ibhakede. Ngihambisa amanzi abandayo, amnandi asemfuleni emndenini wami. Bangilindele. Ngizohamba uma sengiqede ukukha lezi zimbali.’

Page 37: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

35

Ngenkathi uZinzi ekhuluma nonwabu, ekha izimbali, umndeni wakha indlu entsha. Unina nogogo bayasinda ngodaka ezindongeni. Bafile yilanga, bakhathele futhi bomile. Bafuna amanzi okuphuza. Kodwa uZinzi akabuyi nebhakede lamanzi.

‘Uphi uZinzi?’ bebuzana bodwa.

Page 38: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

36

UZinzi ulala phansi otshanini obuthambile emthunzini wesihlahla. Ubingelela isibankwa esincane esisegatsheni eduze.

‘Sawubona, sibankwa. Igama lami nginguZinzi. Bona, ngiphethe ibhakede. Ngihambisa amanzi abandayo, amnandi asemfuleni emndenini wami. Bangilindele … Ngizohamba uma sengiphumule ngokwanele.’

Page 39: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

37

Ngenkathi uZinzi ekhuluma nesibankwa ephumule emthunzini, umndeni wakha indlu entsha. Uyise nomalume bakha uphahla. Bafile yilanga, bakhathele futhi bomile. Bafuna amanzi okuphuza. Kodwa uZinzi akabuyi nebhakede lamanzi. Sekuhambe isikhathi eside uZinzi ehambile waya emfuleni.

‘Uphi uZinzi?’ bebuzana bodwa.

Page 40: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

38

Nanguya! Ekugcineni uZinzi ufika nebhakede lamanzi abandayo, amanzi amnandi asemfuleni!

Umndeni uyajabula ukumbona. ‘Ubanjezelwe yini kangaka?’ bayambuza. ‘Safa ukoma bo!’

UZinzi ubeka ibhakede phansi uyakhefuzela. ‘Ave, kukude nje emfuleni! Yikho ngihambe isikhathi eside. Bekushisa, ibhakede nalo lingisinda kakhulu! Ngisebenze kakhulu, angikwazanga nokuthola isikhathi sokuma ngiphumule.’

Kunjalo ngempela, Zinzi? Ngempela?

Page 41: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

39

Uphi uZinzi?

A. Ukuqondisisa

Phendula imibuzo ngemisho ephelele.

1. Le ndaba yenzeka _____________.

a) eduze komfulab) edolobhenic) ngasolwandle

2. Wayethunywe ukuyokwenzani uZinzi?

3. Kungani wonke umuntu ayomele amanzi?

4. Zilwane zini ahlangana nazo endleleni uZinzi?

a) isele, isicabucabu nonwabub) inyoka, isibankwa neselec) unwabu, isele nesibankwa

5. Wawathwala ngani amanzi uZinzi?

6. Nikeza le misho izinombolo 1-3 ulandelanise indaba kahle.

a) UZinzi waphumula emthunzini.

b) UZinzi wayekha izimbali.

c) UZinzi wadweba ngamatshe esihlabathini.

7. Ngabe uZinzi wabuya namanzi ngokushesha? Usho ngani?

8. Ngabe uZinzi wamtshela umndeni iqiniso?

a) Yebo, ngoba wazama kakhulu ukubuya masinya namanzi.

b) Cha, ngoba wayezidlalela echitha isikhathi endleleni. (phendula ikhasi)

Page 42: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

40

c) Cha, ngoba wazilahla ngecala emva kokuthatha isikhathi eside engabuyi.

d) u-b no-c

B. Ukusetshenziswa kolimi

DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yoku-1: amakh. 114, 118, 121DBE Ibanga lesi-3 Incwadi yesi-2: amakh. 28, 76, 87, 104, 123

Thola amabizo amabili, isenzo esisodwa kanye nesichasiso esisodwa emushweni ngamunye kule elandelayo.

1. Isele elincane eliluhlaza lihlezi phezu kwetshe.

2. Umndeni wakha indlu entsha.

3. UZinzi ukha izimbali ezinhle.

C. Masibhale

Yimiphi imisebenzi eyahlukahlukene eyayenziwa wumndeni ukusiza ngenkathi kwakhiwa kwendlu? Qedela leli thebhula elingezansi:

Obani? Benzani? Ikhasi

UZinzi wayokha amanzi 32

Odadewabo nomfowabo Zinzi

33

Omama nogogo kaZinzi

35

Obaba nomalume kaZinzi

37

Page 43: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

Uthotho lweencwadana zebanga loMgangatho osisiSeko

Ipapashwe 2014 ngabakwa-Molteno Institute for Language and Literacy

Ixhaswe yi-Zenex Foundation

Ibanga lesi-3 Incwadana 1A n Umhleli wothotho: Jenny Katzn Abaqambi bamabali: Mirna Lawrence noJenny Katzn Imibuzo emva kokufunda nemisebenzi: Jenny Katzn Incutshe kulwimi isiXhosa: Nolitha Bikitshan Umhleli wolwimi isiXhosa: N. Gxowa-Dlayedwa, University of

the Western Cape, Linguistics Departmentn Abazekelisi: Rob Owen - 1. Iyandilibazisa le kawusi, 2. Kutheni na enje?

Sandy Lightley - 3. Iqhekeza lokugqibela, 4. Limdaka eli gumbi!n Uyilo nongqaleko: Resolution noihwhiteDesign

© 2014 Molteno Institute for Language and Literacy

ISBN 978-77580-237-2

IBANGA lesi-3

Incwadana 1A

Isiqulatho

1. Iyandilibazisa le kawusi ................................... 1

2. Kutheni na enje? ............................................... 11

3. Iqhekeza lokugqibela ....................................... 21

4. Limdaka eli gumbi! ........................................... 31

Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CC BY-NC-ND) 4.0 International Licence

Disclaimer: You are free to download and share this work as long as you attribute the Molteno Institute for Language and Literacy, but you may not change this work in any way or use it commercially.

Xhosa 1A.indd 4-5 2015/10/19 12:35 PM

Page 44: Incwadi 1A Incwadi 1 - Kranskop Primary...Incwadi 1A Incwadi 1AIBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8 IBANGA lesi-3 1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo 3. Ujikajika

Incwadi 1A Incwadi 1A

IBANGA lesi-3 ISIZULUISBN: 978-1-77580-219-8

IBANGA lesi-3

1. Ngifuna isokisi lami! 2. Isithombe sezimo

4. Uphi uZinzi?3. Ujikajika

INCWADI 1A INCWADI 1B

1. Ngifuna isokisi lami!2. Isithombe sezimo3. Ujikajika4. Uphi uZinzi?

1. Ubaba usele nengane2. Yini-ke asazoyenza futhi?3. Umacashelana4. Ukulungela uhambo

INCWADI 2A INCWADI 2B

1. Ucezu lokugcina lwekhekhe2. Imfihlo3. Ngelikabani leli sondo?4. Impikiswano yomoya nelanga

1. Kuhle ukupha2. Kwaze kwangcola3. Sizani!4. Isaqathe esikhulukazi

INCWADI 3A INCWADI 3B

1. U-Ayoyo uyothenga2. Lalela umculo 3. Ngubani ophule ifasitela?4. Ubusuku basepulazini

1. Siyabhaka nogogo2. Isobho lamatshe3. Awu, Mnumzane Nkawu!4. Ngubani ohlala lapha?

INCWADI 4A INCWADI 4B

1. Intuthwane nentethe2. Ngelikabani leli zinyo?3. Unogwaja nofudu4. INingizimu Afrika yethu

1. Izifiso ezintathu2. Idolobha lakithi3. Ibhubesi negundane4. Izilwane ezizingelayo

(kanye Nebhukwana Lezimpendulo Ezilindelekile)

Izincwadi zaleli banga zinamakhasi amaningana, amazwi amaningana ekhasini ngalinye, imisho ethe ukweluleka, ukwahlukahlukana kwendlela imisho emi ngayo, ulimi oluthe ukuqoshama noluchazayo kanye nohla lwamagama amasha athe ukujula. Kuthe ukwanda ukuzifundela ngokwabo abafundi, banamathela kakhudlwana ekufundeni ngokuqondisisa esikhundleni sokubhekana namagama nje/nokuwalandela, njengoba sebefunda ngokuzimela. Lezi zincwadi ziveza amathuba okufunda ngamaqenjana, belekelelwa, befunda ngababili futhi befunda nangokuzimela.

ISIZULU

Izincwadi ezihlelwe ngamazinga kuleli banga lesi-3 likaVula Bula zicija abafundi ekufundeni ngekhono eliphakeme. Incwadi ngayinye iqukethe izindaba ezine ezahlukahlukene, kuzo kukhona nemibhalo engamaqiniso. Indaba ngayinye yandulelwa wuhla lwamagama amasha kanye nolwamagama ‘afundeka kalukhuni’, okudingekayo nokho ukuthi abafundi bawazi. Indaba ngayinye ilandelwa wuhla lwemibuzo yokuqondisisa, ukusetshenziswa kolimi kanye nemisebenzi yokubhalwa ehambisana neCAPS kanye nezincwadi zakwa-DBE zokusebenzela zebanga lesi-3.

Zulu-1A.indd 2-3 2015/10/19 12:57 PM