incwadi enkulu 5 - fundawande.org enkulu 5 isizulu.pdfincwadi enkulu 5 1. uphi uzinzi? 2. sidlala...

36
ISIZULU Indaba 1 Indaba 2 Indaba 3 Indaba 4 Incwadi Enkulu 5

Upload: others

Post on 02-Feb-2021

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • ISIZULU

    Indaba 1 Indaba 2

    Indaba 3 Indaba 4

    Incwadi Enkulu 5

  • Izincwadi Ezinkulu zamaBanga aPhansi

    Ishicilelwe ngowe-2017 ngabakwa-Molteno Institute for Language and LiteracyIkhokhelwe yi-Zenex Foundation

    Incwadi Enkulu 5� Umcubunguli wezindaba: Jenny Katz� Abasunguli bezindaba: Mirna Lawrence noJenny Katz� Ukufundwa kokugcina kwemibuzo nemisebenzi yokwenziwa: Jenny Katz� Yahlelwa ngesiZulu ngu: Lawrence Molefe� Ilungiswe: Duduzile Shezi� Umdwebi: Shayle Bester - 1. Uphi uZinzi?, 4. Liphukile ifasitela, Sandy

    Lightley - 2. Sidlala ungize, Rob Owen - 3. Izinyo� Ukulungiselela nokuhlela: Resolution

    © 2017 Molteno Institute for Language and Literacy

    ISBN 978-1-77580-482-6

    Okuqukethwe

    1. Uphi uZinzi? .............................................. 12. Sidlala ungize............................................ 93. Izinyo....................................................... 174. Liphukile ifasitela..................................... 25

    Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives (CCBY-NC-ND) 4.0 International Licence Disclaimer: You are free to download andshare this work as long as you attribute theMolteno Institute for Language and Literacy,but you may not change this work in any wayor use it commercially.

    Incwadi Enkulu 5

    http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/

  • 1

    1 Uphi uZinzi?

    NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

    Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayobomile, ngenxa, unwabu, isibankwa

    Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayongenxa, emndenini, esisegatsheni, otshanini, emthunzini

  • UZinzi nomndeni wakhe bakha indlu entsha. Noma kusesekuseni nje,sebeshiswe yilanga, bomile futhi bonke ngenxa yokusebenza kanzima.Bafuna amanzi.

    UZinzi usayokha amanzi emfuleni. Uzobuya namanzi abandayo, amnandiamtoti, azophuzwa yiwo wonke umuntu.

    Uma efika emfuleni uZinzi ubona amatshe amahle. Abeke phansi ibhakedeaqale abeke amatshe kahle enze ngandlela thize esihlabathini. Abingeleleisele elincane eliluhlaza elalihlezi etsheni eduze.

    ‘Sawubona, sele elincane. Igama lami nginguZinzi. Kuyashisa namuhla,umndeni wami usebenza kanzima wakha indlu entsha. Bonke bomile ngenxayokusebenza elangeni. Ngizokha amanzi abandayo, amnandi asemfuleniabazowaphuza. Uma nje ngiqeda ukwenza la maphethini.’

    2

  • Ngenkathi uZinzi ekhuluma nesele enza namaphethini eduze komfula,umndeni wakha indlu entsha. Udadewabo nomfowabo basika utshaniophahla. Bafile yilanga, bakhathele futhi bomile. Bafuna amanzi okuphuza.Kodwa uZinzi akabuyi nebhakede lamanzi.

    ‘Uphi uZinzi?’ bebuzana bodwa.

    3

  • UZinzi uhamba kancane, uyaziculela. Endleleni ubona izimbali ezinhle.Ubeka ibhakede phansi, uyaguqa uyazikha. Ubingelela unwabu oluncanealubona egatsheni eliseduzane.

    ‘Sawubona, nwabu. Igama lami nginguZinzi. Bona, ngiphethe ibhakede.Ngihambisa amanzi abandayo, amnandi asemfuleni emndenini wami.Bangilindele. Ngizohamba uma sengiqede ukukha lezi zimbali.’

    4

  • Ngenkathi uZinzi ekhuluma nonwabu, ekha izimbali, umndeni wakha indluentsha. Unina nogogo bayasinda ngodaka ezindongeni. Bafile yilanga,bakhathele futhi bomile. Bafuna amanzi okuphuza. Kodwa uZinzi akabuyinebhakede lamanzi.

    ‘Uphi uZinzi?’ bebuzana bodwa.

    5

  • 6

    UZinzi ulala phansi otshanini obuthambile emthunzini wesihlahla. Ubingelela isibankwa esincane esisegatsheni eduze.

    ‘Sawubona, sibankwa. Igama lami nginguZinzi. Bona, ngiphethe ibhakede.Ngihambisa amanzi abandayo, amnandi asemfuleni emndenini wami.Bangilindele … Ngizohamba uma sengiphumule ngokwanele.’

  • 7

    Ngenkathi uZinzi ekhuluma nesibankwa ephumule emthunzini, umndeniwakha indlu entsha. Uyise nomalume bakha uphahla. Bafile yilanga,bakhathele futhi bomile. Bafuna amanzi okuphuza. Kodwa uZinzi akabuyinebhakede lamanzi. Sekuhambe isikhathi eside uZinzi ehambile wayaemfuleni.

    ‘Uphi uZinzi?’ bebuzana bodwa.

  • 8

    Nanguya! Ekugcineni uZinzi ufika nebhakede lamanzi abandayo, amanziamnandi asemfuleni!

    Umndeni uyajabula ukumbona. ‘Ubanjezelwe yini kangaka?’ bayambuza.‘Safa ukoma bo!’ UZinzi ubeka ibhakede phansi uyakhefuzela. ‘Ave, kukudenje emfuleni! Yikho ngihambe isikhathi eside. Bekushisa, ibhakede nalolingisinda kakhulu! Ngisebenze kakhulu, angikwazanga nokuthola isikhathisokuma ngiphumule.’

    Kunjalo ngempela, Zinzi? Ngempela?

  • 9

    2 Sidlala ungize

    NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

    Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayongibhocobele, ukukhononda, ekamelweni lokuphumula, sithelungu, nginqobe, ushaye phansi

    Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayolokugcina, kwesokunxele, yisishiyagalombili,yisishiyagalolunye, elinesikhombisa, izohlatshwa,ngokuziqhenya

  • 10

    Wusuku lokugcina lwekhefu lesikole. Abangani abane badlala ndawonyensuku zonke.

    ‘Ngibhocobele,’ kusho uBongani. ‘Elami lelo,’ kusho uSam.

    ‘Ningasashongo!’ kusho uJen.

    ‘Sidlala imidlalo efanayo wonke amaholidi. Senzeni manje?’ kukhononda uMeg.

    ‘Ngempela!’ kunanela uBongani. ‘Ha! Masidlaleni umacashelana!Ngizocimeza ngibale ngifike emashumini amabili, nina nibe niyocasha endlini.Ngizokuza ngizonifuna.’

    ‘Sengathi uzokhiph’ isizungu umacashelane,’ kusho abanye. ‘Kulungile,singaqala!’

    ‘Masiqaleni!’ kusho umfowabo Bongani, uVela. Naye ufuna ukudlalanezingane ezindala!

  • ‘Kulungile, sengiyaqala ukubala. Gijimani niyocasha!’ kusho uBongani evalaamehlo. ‘Kunye, kubili, kuthathu, kune, kuhlanu, yisithupha, yisikhombisa,yisishiyagalombili, yisishiyagalolunye, yishumi …’

    USam, uJen noMeg bazitholela izindawo zokucasha. Kanti noVela inganeencane, usezithendeni zabo naye uyocasha noma zingamnakile lezinganeezindala kuye. UBongani usabala. ‘Yishumi elinesikhombisa! Yishumielinesishiyagalombili, ishumi elinesishiyagalolunye, AMASHUMI AMABILI!’

    Ababize abangani athi, ‘Ngize? Kuthi cwaka. Ngize? Kuthi cwaka futhi.Sengifikile ke.’

    11

  • 12

    UBongani agijimele ekamelweni lokuphumula. Athi qala qala.

    ‘Bakuphi kanti?’ ekhiphela amehlo okwenkomo izohlatshwa.

    Abheke phezulu, ababheke nangaphansi, afune kwesokudla, afunekwesokunxele. Abone isicathulo sithe lungu ngaphansi kwekhethini.Adonse ikhethini livuleke … Bhaci uSam!

    ‘Ha! Ngikuthole kuqala, Sam! Ngiyitholile indawo ocashe kuyo!’ kushouBongani. ‘Asihambe nawe siyofuna amantombazane.’

  • 13

    UBongani agijimele ekamelweni lokulala, uSam esemva kwakhe.

    ‘Angaba akuphi la mantombazane?’ ebamba ongezansi.

    Afune phezulu, afune phansi, afune kwesokudla, afune kwesokunxele.UBongani abone kuthi nyaka nyaka embhedeni. Ayiphakamise ingubo …Nangu uJen elele ezithukuse embhedeni!

    ‘A! Ngikubhacile, Jen! Ngiyitholile indawo ocashe kuyo!’ kusho uBongani.‘Asihambe nawe siyofuna uMeg.’

  • 14

    UBongani agijime angene ekhishini elandelwa nguSam noJen.

    ‘Angabe ukuphi uMeg?’ emangala.

    Afune phezulu, afune phansi, afune kwesokudla, afune kwesokunxele.UBongani ezwe kuthi shwathi shwathi ekhabetheni elihlala imishanelo.Adonse umnyango uvuleke … Nangu uMeg!

    ‘Ngikubhacile, Meg! Ngiyitholile indawo ocashe kuyo!’ kusho uBongani.

    UBongani abuke abangani bakhe bobathathu. ‘Nginqobile nginithole nonke!’esho ngokuziqhenya. ‘Hhayi, ube mnandi lo mdlalo!’

  • 15

    Umama kaBongani useyabamemeza, ‘Zingane, gezani izandla nizenizokudla! Yisikhathi sokudla kwasemini,’ kusho umama kaBongani.

    Izingane zageza izandla zazohlala etafuleni. ‘Mhn, siyabonga kwazekwanuka kamnandi ukudla sesifile yindlala,’ besho kumama kaBongani.

    ‘Uyazi Mama, ukuthi kwenzekeni,’ kusho uBongani. ‘Nginqobe umdlalokamacashelana namuhla. Ngibathole bonke!’

  • 16

    ‘Ushaye phansi, Bongani! Awungitholanga mina!’ kusho izwi ngaphansikwetafula.

    Umama athi lungu ngaphansi kwetafula, nangu uVela.

    ‘Awuyitholanga indawo ebengicashe kuyo, yimina umanqoba!’ kushouVela ngokuziqhenya.

    Bavele bafa bonke yinsini.

  • 17

    3 Izinyo

    NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

    Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayozikhubaze, ngokucophelela, eguguda, amalulwane, ingilazieyandisayo, umpe, impova, ixazululekile

    Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayoelisesandleni, izinhlamvu, jengensingo, ezingejwayelekile,engxenyeni, elicwebezelayo, kusetshenziswe, ingxube, izingcezu

  • 18

    ULwazi wayesengadini ngenkathi ebona into engajwayelekile endleleni.Yinto encane, emhlophe ecwebezelayo. Wamangala uLwazi ukuthi yiniyona lena. Wayicosha ukuze ayibhekisise.

    ‘Yizinyo!’ kucabanga uLwazi ethukile. ‘Kazi yisiphi isilwane esilahlekelweyileli zinyo.’

    Wabona ukuthi kuhle athole ukuthi yisiphi.

  • Izinyo

    ka

    19

    Wangena uLwazi endlini, waya ekamelweni lakhe. Wathatha incwadiechaza ngezilwane eshalofini lezincwadi, walanda nesibuko esandisayo.

    ULwazi wavula incwadi ekhasini elinezinyoka. Kwakukhona isithombesenyoka ezama ukuhlasela isilwane ifuna ukusidla. Wasebenzisa isibukoesandisayo uLwazi ukuze abone amazinyo ale nyoka, wayesebuka izinyoaliphethe. Wabona ukuthi amazinyo enyoka made acije njengenaliti.Kodwa izinyo elisesandleni sakhe laliyisicaba futhi liyisikwele.

    ‘Cha. Akulona izinyo lenyoka leli,’ ecabanga uLwazi.

  • Amabhubesi

    20

    Waphenya amakhasi ambalwa uLwazi. Wama esithombeni sebhubesielibhongayo elinomlomo okhamisile. Wabuka ngokucophelela amazinyoebhubesi ngesibuko esandisayo, wayesebuka izinyo aliphethe ngesandla.Wabona ukuthi amazinyo ebhubesi made abanzi, abukhali njengommese.Kodwa izinyo elisesandleni sakhe laliyisicaba liyisikwele.

    ‘Cha. Akulona izinyo lebhubesi leli,’ ecabanga uLwazi.

  • Amabuzi

    21

    Waphenya amakhasi ambalwa uLwazi. Wama esithombeni sebuzi lidla.Wabuka ngokucophelela amazinyo ebuzi esibukweni esandisayo,wayesebuka izinyo aliphethe ngesandla. Wabona ukuthi amazinyo ebuzimade azacile futhi aphuzi. Izinyo elisesandleni sakhe laliyisicaba futhiliyisikwele.

    ‘Cha. Akulona izinyo lebuzi leli,’ ecabanga uLwazi.

  • Amalu

    lwane

    22

    Waphenya amakhasi ambalwa uLwazi. Wama esithombeni sezilwaneezingejwayelekile. Ekuqaleni wacabanga ukuthi yizinyoni, wayesebonaukuthi ngamalulwane andiza emoyeni! Wabuka ngokucophelela amazinyoelulwane engilazini eyandisayo, wayesebuka izinyo aliphethe ngesandla.Wabona ukuthi amazinyo elulwane ayemancane ezacile, ebukhalinjengawenaliti. Kodwa izinyo elisesandleni sakhe laliyisicaba futhi liyisikwele.

    ‘Cha. Akulona izinyo lelulwane leli,’ ecabanga uLwazi.

  • Izinyosi

    23

    Wadlulela engxenyeni yezinambuzane encwadini uLwazi.Kwakunesithombe senyosi iqoqa umpe embalini. Wabukangokucophelela umlomo wenyosi engilazini eyandisayo. Wo! Inyosikayinamazinyo nakancane, inolimi kuphela!

    ‘Cha. Akulona ngempela izinyo lenyosi leli,’ ecabanga uLwazi.

  • 24

    Wasibeka phansi isibuko esandisayo uLwazi wayesevala incwadiemayelana nezilwane. Walibuka leli zinyo elincane, elicwebezelayo,elimhlophe esandleni sakhe, wamangala futhi ukuthi ngabe livela kuphi.

    Ngaso leso sikhathi kwangena udadewabo kaLwazi, uBhekile, engenaekamelweni lakhe.

    ‘Sawubona, Lwazi,’ kubingelela yena ehleka kakhulu.

    ULwazi wabuka izinyo esandleni sakhe, wayesebuka udadewabo loohlekayo. Wabona isikhala esikhulu emhlathini wangaphambili ngenhlalapho kuphume khona izinyo lomthakathi. Wamamatheka uLwazi. Akulonaelesilwane leli zinyo. NgelikaBhekile! Inkinga ixazululekile!

  • 25

    4 Liphukile ifasitela

    NGAPHAMBI KOKUFUNDA LE NDABA

    Qiniseka ukuthi uyayazi incazelo yala magama alandelayouNkosikazi, uMnumzane, waganwa wunwabu, enengiwe,ekhungekile, ibhola lomphebezo, ibhola lombhoxo, eliyimbulunga,ecijile, ibhola legalofu

    Qiniseka ukuthi uyakwazi ukufunda la magama alandelayongizomthola, lomnqakiswano, wayesathukuthele,wayeseliqhathanisa

  • 26

    Kuthe uma uNkosikazi Kubheka efika ekhaya evela ezitolo wethukakakhulu ebona ifasitela lasekhishini lifile. Kwakunezicuku zengilazi yonkeindawo, wabona ibhola elincane elilukhuni elimhlophe phansi ekhishini.

    ‘Ifasitela lifile!’ kumemeza uNkosikazi Kubheka. ‘Ngizomthola lo owenzele nto!’

    UNkosikazi Kubheka waganwa wunwabu. Waba neqiniso lokuthikunezingane ezigangile ezibulele ifasitela lasekhishini lakhe ngebhola.Wasuka wavakashela bonke abantu basendaweni …

  • UNkosikazi Kubheka wabona abafana bedlala ikhilikithi.

    ‘Yibhola lenu leli? Yinina enibulele ifasitela lami?’ kubuza yena enengiweimpela.

    Abafana balibuka ibhola elincane elimhlophe esandleni sikaNkosikaziKubheka. Bamkhombisa ibhola labo elibomvu lekhilikithi.

    ‘Cha, mama! Akulona elethu lelo bhola. Elethu ibhola yileli. Akuthinaesibulele ifasitela lakho,’ kusho abafana.

    27

  • UNkosikazi Kubheka wahamba ngendlela emfushane. Wabonaamantombazane edlala ibhola lomnqakiswano.

    ‘Leli bhola libulale ifasitela lami. Ngelenu?’ kubuza uNkosikazi Kubheka.

    Amantombazane alibuka ibhola elincane elimhlophe esandleni sikaNkosikaziKubheka. Amkhombisa ibhola lawo elikhulu elisawolintshi lomnqakiswano.

    ‘Cha, mama! Akulona elethu lelo bhola. Elethu ibhola yileli. Akuthina esibuleleifasitela lakho,’ kusho amantombazane.

    28

  • UNkosikazi Kubheka waqhubeka, emangele ukuthi yiziphi lezi zinganeezigangile ezibulele ifasitela lakhe. Wabona izingane zidlala ibhola lezinyawo.

    ‘Yibhola lenu leli? Yinina enibulele ifasitela lami?’ kubuza uNkosikaziKubheka.

    Izingane zalibuka ibhola elincane elimhlophe esandleni sikaNkosikaziKubheka. Zamkhombisa ibhola lazo lezinyawo elikhulu elimnyamanamhlophe.

    ‘Cha, mama! Akulona elethu lelo bhola. Elethu ibhola yileli. Akuthina esibuleleifasitela lakho,’ kusho izingane.

    29

  • UNkosikazi Kubheka waqhubekela phambili. Yelokhu ekhungekile ukuthingubani obulele ifasitela lakhe. Wabona amantombazane amabili edlalaibhola lomphebezo.

    ‘Leli bhola libulale ifasitela lami. Ngelenu?’ kubuza uNkosikazi Kubheka.

    Amantombazane libuka ibhola elincane elimhlophe esandleni sikaNkosikaziKubheka. Amkhombisa ibhola lawo eliphuzi lomphebezo.

    ‘Cha, mama! Akulona elethu lelo bhola. Elethu ibhola yileli. Akuthina esibuleleifasitela lakho,’ kusho amantombazane.

    30

  • UNkosikazi Kubheka wayezungeze waza wabuyela ngasekhaya lakhe.Wayengakazi ukuthi ngubani obulele ifasitela lakhe. Wabona abafanaababili bedlala ibhola lombhoxo.

    ‘Yibhola lenu leli? Yinina enibulele ifasitela lami?’ kubuza uNkosikaziKubheka.

    Abafana balibuka ibhola elincane elimhlophe esandleni sikaNkosikaziKubheka. Bamkhombisa ibhola labo elikhulu elinsundu eliyimbulungaecijile lombhoxo.

    ‘Cha, mama! Akulona elethu lelo bhola. Elethu yileli. Akuthina esibuleleifasitela lakho,’ kusho abafana.

    31

  • IGALOFU

    UNkosikazi Kubheka wabuyela ekhaya. Wayesathukuthele edidekile ngobaengabatholi abantwana abagangile ababulele ifasitela lakhe. Ngenkathiehamba ngomgwago owehlela endlini, wabona umakhelwane wakhe,uMnumzane Ngema, edlala ibhola legalofu engadini yakhe.

    UNkosikazi Kubheka wabuka ibhola elincane elimhlophe esandleni sakhe.Wayeseliqhathanisa nebhola elincane elimhlophe elisengadini kaMnumzaneNgema.

    ‘Yibhola lakho leli?’ kubuza uNkosikazi Kubheka ephakamisa izwi, embonisaibhola aliphethe ngesandla.

    ‘Yebo!’ kusho uMnumzane Ngema. ‘Yibhola lami lelo.’

    ‘Kusho ukuthi akukhongane egangile ebulele ifasitela lasekhishini lami.Nguwe!’ kusho uNkosikazi Kubheka emangele kakhulu.

    ‘Awu, ngiyaxolisa, Nkosikazi Kubheka! Bengingazi ukuthi ngiphule ifasitelalakho,’ kusho uMnumzane Ngema. ‘Ngizolikhokhela ifasitela elisha. Ngiyezamanje ngizokusiza ukususa izingilazi.’

    UNkosikazi Kubheka waphinda wamamatheka ngoba usenefasitela elisha.

    UMnumzane Ngema wethembisa ukuthi uzoqaphela uma ezilolongangegalofu engadini yakwakhe!

    32

  • 34978-1-77580-482-6

    Incwadi Enkulu 11. Musa!2. Lala3. Izimo4. Vula vala

    Incwadi Enkulu 21. Baleka2. Lalela3. Bala4. Qoqa

    Incwadi Enkulu 31. Jika2. Ubaba usele nosana3. Umnikelo4. Nyenyeza

    Incwadi Enkulu 41. Ekhaya2. Elikabani isondo?3. Uhambo4. Sizani!

    Incwadi Enkulu 51. Uphi uZinzi?2. Sidlala ungize3. Izinyo4. Liphukile ifasitela

    Incwadi Enkulu 61. Awu, Mnu Nkawo!2. Esitolo sezingubo3. Isaqathe esikhulukazi4. Umoya nelanga

    Incwadi Enkulu 71. Bekela ikusasa2. Indaba yomlingo3. Isobho lamatshe4. Unogwaja nofudu

    Incwadi Enkulu 81. Ibhubesi negundane2. Siyabhaka nogogo3. Idolobha lakithi4. INingizumu Afrika ngeyethu

    ISIZULU

    Izincwadi Ezinkulu ziwumthombo omuhle wokufunda ngokubambisana. Incwadi Enkulu ngayinye kulezi ezibizwa ngeVula Bula iqukethe izindaba ezahlukahlukene ezihlelwe ngesihloko esisodwa.Kunemifanekiso edwebeke kahle emibalabala ehambisana namazwi abhaliwe afundeka kalulangokuphinyiselwa, kanti imifanekiso lena ihambisana kahle nokubhaliwe, ukugqugquzela uthandolokufunda izindaba. Ukuxoxisana nabafundi ngemifanekiso kuvame ukulikhuphula izinga lokukhulakomfundi ngamunye ekufundeni, kuphinde kumnike isibindi neqholo ngokusetshenziswa kwamagamaamasha uma ekhuluma. Indaba ngayinye inohla lwamagama amasha okudingeka abafundi bawaqondeukuze bakwazi ukuyilandele kalula indaba.

    Incwadi Enkulu 5