informacija o stanju životne sredine...informacija o stanju životne sredine u crnoj gori za 2011....

2011

Agencija za zaštitu životne

sredine Crne Gore

2012.godina

Informacija o stanju životne sredine

Informacija o stanju ţivotne sredine u Crnoj Gori za 2011. godinu Agencija za zaštitu ţivotne sredine Crne Gore strana 2

Izdavaĉ:

Agencija za zaštitu ţivotne sredine Crne Gore

Za izdavaĉa:

Daliborka Pejović, dipl. pravnik

Direktor Agencije za zaštiitu ţivotne sredine Crne Gore

ObraĊivaĉi:

Lidija Šćepanović, dipl. ing. org. tehnologije

Tatjana Đoković, dipl. hemiĉar

Bosiljka Milošević dipl. ing. mašinstva

Mr Sneţana Ţarković dipl. metalurg

Nataša Bjelica, spec.med.nukl.fizike

Mr Aleksandar Boţović, dipl. ing. pomorstva

Mr Gordana Đukanović, dipl. ing. neorg. tehnologije

Vesna Novaković, dipl. biolog

Irena Tadić, dipl. ing. neorg. tehnologije

Ivana Bulatović, dipl. biolog

Milena Bataković, dipl. biolog

Milica Vukĉević, dipl. biolog

Jelena Pejović, dipl.biolog

Dizajn korica:

Agencija za zaštitu ţivotne sredine Crne Gore

Informacija o stanju životne sredine u Crnoj Gori za 2011. godinu Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore strana 1

Sadržaj Sadržaj .......................................................................................................................................................... 1 1 Uvod ...................................................................................................................................................... 5 2 Vazduh ................................................................................................................................................... 7

Uvod .............................................................................................................................................................. 7 2.1 Rezultati ispitivanja kvaliteta vazduha .............................................................................................. 10 Podgorica–Bulevar Svetog Petra Cetinjskog ‐ “Nova Varoš” ........................................................................ 10 Bar – Bulevar dinastije Petrovića –“Centar” ................................................................................................. 11 Nikšić – ulica Nika Miljanića–“Centar” ......................................................................................................... 13 Pljevlja – Skerlićeva ulica – “Centar” ............................................................................................................ 15

2.2 Uporedni rezultati mjerenja u mreži mjernih mjesta ......................................................................... 15 Sumpor dioksid – SO2 .................................................................................................................................. 15 Azot dioksid – NO2 ....................................................................................................................................... 16 Prizemni ozon – O3 ...................................................................................................................................... 16 Praškaste materije radijusa manjeg od 10µm – PM10 .................................................................................. 17

2.3 Mreža mjernih stanica ‐ Hidrometeorološki zavod Crne Gore ............................................................ 18 Fizičko hemijski parametri kvaliteta vazduha ............................................................................................... 18 Fizičkohemijski parametri kvaliteta padavina .............................................................................................. 19

2.4 Ocjena kvaliteta vazduha u Crnoj Gori .............................................................................................. 19 2.5 Zaključak ........................................................................................................................................... 20

3 Klimatske promjene .............................................................................................................................. 21 3.1 COP17, Durban .................................................................................................................................. 22 3.2 Nacionalni Inventar gasova staklene bašte 1990.‐2009.godina ......................................................... 22 3.3 Supstance koje oštećuju ozonski omotač ........................................................................................... 24 3.4 Analiza temperature vazduha i količine padavina za 2011.godinu .................................................... 26

4 Vode ..................................................................................................................................................... 29 Uvod ............................................................................................................................................................ 29

4.1 Ocjena stanja .................................................................................................................................... 29 Kvalitet voda ................................................................................................................................................ 30 BPK5‐ biološka potrošnja kiseonika .............................................................................................................. 30 Sadržaj fosfata ............................................................................................................................................. 32 Sadržaj nitrata ............................................................................................................................................. 34

4.2 Ocjena stanja površinskih vodotoka .................................................................................................. 36 4.3 Ocjena kvaliteta podzemnih voda ..................................................................................................... 37 4.4 Indeks kvaliteta voda – Water Quality Index ..................................................................................... 38 4.5 Ocjena kvaliteta vode za piće ............................................................................................................ 41 4.6 Ocjena kvaliteta voda za kupanje ...................................................................................................... 43 4.7 Zaključak ........................................................................................................................................... 44

5 Morski ekosistem ................................................................................................................................. 45 Uvod ............................................................................................................................................................ 45

5.1 Kvalitet obalnih, tranzicionih (bočatnih) i morskih voda (OTM) ......................................................... 45 Fizičko ‐ hemijski parametri ......................................................................................................................... 45 Mikrobiološki parametri .............................................................................................................................. 48

5.2 Eutrofikacija ...................................................................................................................................... 49 Fizičko – hemijski parametri ........................................................................................................................ 50 Mikrobiološki parametri .............................................................................................................................. 54 Fitoplankton i zooplankton .......................................................................................................................... 54

5.3 Bioindikatori ...................................................................................................................................... 56 Monitoring biomarkera ............................................................................................................................... 57

5.4 Kvalitet vode HOT SPOT‐ova.............................................................................................................. 58 5.5 Program praćenja unosa pritokama .................................................................................................. 60 5.6 Zaključak ........................................................................................................................................... 61

6 Zemljište ............................................................................................................................................... 62 Uvod ............................................................................................................................................................ 62

6.1 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Berane .................... 63 6.2 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Bijelo Polje .............. 64 6.3 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Žabljak .................... 65


6.4 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Kolašin .................... 66 6.5 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Nikšić ...................... 67 6.6 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Podgorica................ 69 6.7 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Pljevlja .................... 70 6.8 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Tivat........................ 71 6.9 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Ulcinj....................... 72 6.10 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Mojkovac ................ 73 6.11 Dječija igrališta ................................................................................................................................. 73 6.12 Zaključak ........................................................................................................................................... 75

7 Upravljanje otpadom ............................................................................................................................ 77 Uvod ............................................................................................................................................................ 77 Podjela otpada ................................................................................................ Error! Bookmark not defined.

7.1 Postojeće stanje u Crnoj Gori .................................................................. Error! Bookmark not defined. Komunalni otpad ............................................................................................. Error! Bookmark not defined. Opasni otpad ................................................................................................... Error! Bookmark not defined.

7.2 Zaključak ................................................................................................ Error! Bookmark not defined. 8 Biodiverzitet ......................................................................................................................................... 90

Uvod ............................................................................................................................................................ 90 Nacionalno zakonodavstvo .......................................................................................................................... 90

8.1 Zaštićena područja ............................................................................................................................ 91 Broj posjetilaca u zaštićenim područjima ..................................................................................................... 92 Postoji evidentan potencijal za unapređenje postojeće ponude u okviru zaštićenih područja od kojih bi se naplaćivale takse poput tura posmatranja ptica, biciklističkih tura i slično što se procjenjuje da bi moglo donijeti dobit od 3 miliona godišnje. ........................................................................................................... 93 Područja od međunarodnog značaja sa rijetkim, endemskim i ugroženim vrstama ..................................... 93 Uvodne napomene ...................................................................................................................................... 95

8.2 Rezultati Programa monitoringa biodiverziteta ................................................................................ 96 Ada Bojana .................................................................................................................................................. 96 Biljke ............................................................................................................................................................ 97 Velika plaža (Ulcinj) ................................................................................................................................... 106 Biljke .......................................................................................................................................................... 109 Možura ...................................................................................................................................................... 114 Biljke .......................................................................................................................................................... 114 Ratac sa Žukotrlicom ................................................................................................................................. 118 Biljke .......................................................................................................................................................... 118 Buljarica .................................................................................................................................................... 119 Brdo Spas .................................................................................................................................................. 125 Biljke .......................................................................................................................................................... 126 Jaz ............................................................................................................................................................. 127 Biljke .......................................................................................................................................................... 128 Kotorsko – Risanski zaliv ............................................................................................................................ 133 Biljke .......................................................................................................................................................... 134 Tivatska solila ............................................................................................................................................ 139 Biljke .......................................................................................................................................................... 139 Savinska Dubrava ...................................................................................................................................... 143 Biljke .......................................................................................................................................................... 144 Lovćen ....................................................................................................................................................... 148 Biljke .......................................................................................................................................................... 150 Skadarsko jezero ....................................................................................................................................... 157 Cijevna ....................................................................................................................................................... 165 Trebjesa ..................................................................................................................................................... 171 Krnovo ....................................................................................................................................................... 175 Komarnica i njene pritoke Bijela, Tušinja, Bukovica i Pridvorica ................................................................. 178 Piva ............................................................................................................................................................ 184 Durmitor .................................................................................................................................................... 190 Ljubišnja .................................................................................................................................................... 204 Biljke .......................................................................................................................................................... 205


Komovi ...................................................................................................................................................... 212 Biljke .......................................................................................................................................................... 213 Rijeka Tara i pritoke (Mojkovačka opština) ................................................................................................ 219 Biljke .......................................................................................................................................................... 220 Pritoke Lima i Plavskog jezera .................................................................................................................... 225 Biljke .......................................................................................................................................................... 226 Ocjena stanja i indentifikovani pritisci ....................................................................................................... 237

9 BUKA .................................................................................................................................................. 244 Uvod .......................................................................................................................................................... 244

Monitoring buke u životnoj sredini ................................................................................................................ 244 Podgorica ...................................................................................................................................................... 245 Bar 246 Budva 248 Nikšić 249 Pljevlja 250 Bijelo Polje .................................................................................................................................................... 251 Magistralni putevi ......................................................................................................................................... 253 Plaže 254 Zaključak ....................................................................................................................................................... 255

10 Radioaktivnost u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva (sa nultim stanjem oko skladišta radioaktivnog materijala) ..................................................................................................... 256

Uvod .......................................................................................................................................................... 256 10.1 Mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu ................................................................ 258 Mjerenje sistemom PC RM ........................................................................................................................ 258 Mjerenje TL dozimetrima .......................................................................................................................... 258 Kosmičko zračenje ..................................................................................................................................... 259

10.2 Ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu .................................................................................... 259 Ispitivanje sadržaja radionuklida 131I, 134Cs i 137Cs u dnevnim uzorcima vazduha u periodu praćenja akcidenta u nuklearnoj elektrani Fukushima Daiichi u Japanu ................................................................... 260

10.3 Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama ............................................................................. 261 10.4 Ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi jezera, rijeka i mora .......................................................... 262 Sadržaj radionuklida u vodi Skadarskog jezera .......................................................................................... 263 Sadržaj radionuklida u morskoj vodi .......................................................................................................... 263 Sadržaj radionuklida u vodi rijeka .............................................................................................................. 264

10.5 Ispitivanje sadržaja radionuklida u zemljištu ................................................................................... 264 Ispitivanje sadržaja radionuklida u podzemnim vodama ............................................................................ 267

10.6 Radioaktivnost u boravišnim i radnim prostorijama ........................................................................ 268 Procjena godišnje efektivne doze zračenja kao posledica izlaganja radonu u zatvorenim prostorijama: ... 270

10.7 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu ........................................... 271 10.8 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u vodi za piće ................................................................ 273 10.9 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u ljudskoj hrani, procjena radiološkog opterećenja stanovništva .................................................................................................................................................. 276 10.10 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u stočnoj hrani, procjena radiološke ispravnosti ........... 280 10.11 Ispitivanje sadržaja radionuklida u životnoj sredini u okolini skladišta radioaktivnog otpada u Podgorici (nulto stanje) ................................................................................................................................. 282 Ispitivanje sadržaja radionuklida na rtu Arza ............................................................................................. 285 Procjena prosječne efektivne doze zračenja koju je iz životne sredine primio stanovnik Crne Gore u toku 2011 god. .................................................................................................................................................. 285

11 Prijedlog mjera ................................................................................................................................... 287 Vazduh 287 Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha ............................................................................... 288

11.1 Vode ................................................................................................................................................ 289 11.2 Morski ekosistem ............................................................................................................................ 289 11.3 Zemljište ......................................................................................................................................... 290 11.4 Upravljanje otpadom ...................................................................................................................... 291 11.5 Biodiverzitet .................................................................................................................................... 291 11.6 BUKA ............................................................................................................................................... 296


11.7 Radioaktivnost u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva ................... 297 12 Sektorski pritisci na životnu sredinu .................................................................................................... 299 12.1 Indikatorski prikaz ........................................................................................................................... 299 12.2 Sektorski pritisci .............................................................................................................................. 301 Energetikaᵌ²¹ ............................................................................................................................................. 301 Potrošnja finalne energije .......................................................................................................................... 303 Saobraćaj ................................................................................................................................................... 305 Turizam 9 ................................................................................................................................................... 314

13 Pojmovnik .......................................................................................................................................... 322


1 Uvod

Informacija o stanju životne sredine predstavlja osnovni dokument kojim se daje ocjena ukupnog stanja životne sredine u Crnoj Gori kao i preporuke u planiranju politike zaštite životne sredine na godišnjem nivou. Informacija je bazirana na podacima i analizama koji se dobijaju realizacijom godišnjeg programa monitoringa za sve segmentima životne sredine. Godišnji program monitoringa realizuju institucije koje su izabrane u tenderskoj proceduri.

Ovako pripremljena informacija omogućava cjelokupnoj zainteresovanoj javnosti Crne Gore jasan i razumljiv uvid u stanje životne sredine u Crnoj Gori po svim segmentima.Takođe Izvještaj koji se dostavlja Evropskoj agenciji za životnu sredinu i drugim međunarodnim institucijama u skladu sa međunarodnim obavezama i konvencijama pripremaju se u odgovarajućim zahtijevanim formama.

Ovogodišnji izvještaj o stanju životne sredine čine 3 cjeline:

I Prikaz stanja životne sredine po segmentima:

Vazduh Klimatske promjene Vode Morski ekosistem Zemljište Otpad Biodiverzitet Buka u životnoj sredini Radioaktivnosti u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva

II Predlog mjera u cilju poboljšanja postojećeg stanja

III Sektorski pritisci

I Prikaz stanja životne sredine po segmentima

Prikaz stanja životne sredine po segmentima daje detaljan opis i ocjenu stanja prema pojedinim segmentima životne sredine za 2011. godinu. Na osnovu dostupnih podataka i detaljne analize rezultata ispitivanja, dobija se precizna i jasna informacija o stepenu zagađenja pojedinih segmenata životne sredine. Posebna pažnja posvećena je podacima koji upućuju na prekoračenje zakonom propisanih graničnih vrijednosti, jer su te vrijednosti osnov za pronalaženje uzroka zagađenja i definisanja prijedloga mjera za poboljšanje postojećeg stanja. Takođe, dobijeni podaci u najvećem broju slučajeva upoređivani su sa rezultatima iz prethodne godine (2010) kako bi se uočile promjene u pojedinim segmentima životne sredine.

II Prijedlog mjera u cilju poboljšanja postojećeg stanja

Prijedlog mjera u cilju poboljšanja postojećeg stanja definiše aktivnosti koje bi trebalo sprovesti u cilju rješavanja identifikovanih problema i poboljšanja postojećeg stanja životne sredine u Crnoj Gori.

III Sektorski pritisci

Antropogene aktivnosti koje se svakodnevno sprovode imaju različite efekte na životnu sredinu. Korišćenje prostora i njegovo modifikovanje za potrebe stanovništva, pored uticaja na prirodnu ravnotežu, djeluju i na ljudsko zdravlje. Da bi se ovi uticaji mogli procijeniti i njihove posledice predviđeti, moraju se izdvojiti i identifikovati sektori koji vrše konstantan pritisak na životnu sredinu. Neki od ovih sektora kao što su energetika, saobraćaj i industrija, vrše direktan pritisak na


prirodu, dok drugi, kao što su poljoprivreda, šumarstvo ili ribarstvo su u drugačijoj poziciji jer direktno zavise od stanja životne sredine. Shodno metodologiji izrade indikatora životne sredine (DPSIR model) u okviru ovog izvještaja ukazujemo na neke indikatore sektorskih pritisaka na životnu sredinu iz oblasti ENERGETIKE, SAOBRAĆAJA i TURIZMA.


2 Vazduh

Uvod

Harmonizacija propisa u oblasti kvaliteta vazduha nastavljena je tokom 2011. godine planiranom dinamikom.

Donošenjem Pravilnika o načinu i uslovima praćenja kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 21/2011) propisan je način praćenja kvaliteta vazduha i prikupljanje podataka, kao i referentne metode mjerenja, kriterijumi za postizanje kvaliteta podataka, obezbjeđivanje kvaliteta podataka i njihova validacija.

Uredbi o povjeravanju dijela poslova iz nadležnosti Agencije za zaštitu životne sredine JU Centru za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore ("Službeni list CG", br. 62/2011), do sada jedinom pravnom subjektu u Crnoj Gori koji ispunjava zakonske uslove za vršenje mjerenja imisija (registrovan je u CRPS i ima akreditaciju od NAT-a za obavljanje praćenja stanja vazduha, na osnovu čega mu je izdata dozvola od strane Agencije), prethodio je Ugovor o načinu korišćenja i održavanja automatskih stanica za praćenje kvaliteta vazduha kojim su Centar i Agencija dogovorili način korišćenja i održavanja stanica koje će biti u Državnoj mreži. Ovim Ugovorom Centar, kao sticalac i vlasnik pet automatskih stanica za praćenje kvaliteta vazduha – mjernih instrumenata, iste je ustupio u Državnu mrežu, koja se uspostavlja u skladu sa Zakonom o zaštiti vazduha („Sl.list Crne Gore“, br.25/10) sa obavezom da će u Državnu mrežu ustupiti i dvije automatske stanice za mjerenje kvaliteta vazduha - mjerne instrumente, koje će Centru biti isporučene kao donacija IAEA (Međunarodna agencija za atomsku energiju).

Uredbom o graničnim vrijednostima sadržaja zagađujućih materija u tečnim gorivima naftnog porijekla ("Službeni list CG", br. 39/10 od 20.7.2010. godine i 43/10) u Crnoj Gori je od 1. januara 2011. godine zabranjena upotreba motornih benzina sa aditivima na bazi olova i regulisan sadržaj sumpora u tečnim gorivima naftnog porijekla u skladu sa propisima EU. Rezultati mjerenja na osnovu Programa praćenja kvaliteta goriva za motorna vozila u skladu sa standardom MEST EN 14724 za 2011/12. godinu pokazuju da je kvalitet goriva po osnovu parametara sa aspekta zaštite životne sredine bio zadovoljavajući, odnosno da nije bilo prekoračenja propisanih graničnih vrijednosti.

U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), nastavljene su aktivnosti koje sprovodi Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore na uspostavljanju Državne mreže za praćenje kvaliteta vazduha. Na mjernim mjestima Gradina (Pljevlja), Golubovci i Tivat izgrađena je potrebna infrastruktura i postavljena mjerna oprema (po prvi put), a u Baru i Nikšiću mjerna oprema je dislocirana na nove, Uredbom propisane lokacije.

Na fotografijama su prikazana mjerna mjesta u Tivtu, Golubovcima, Baru i Nikšiću.

Tivat Golubovci Bar Nikšić


Kontrola i praćenje kvaliteta vazduha u Crnoj Gori vrši se radi ocjenjivanja, planiranja i upravljanja kvalitetom vazduha. Analiza dobijenih rezultata služi kao osnov za predlaganje mjera za poboljšanje i unaprjeđenje kvaliteta vazduha.

Godišnji izvještaj je izrađen na osnovu prikupljenih i obrađenih podataka iz Izvještaja programa kontrole kvaliteta vazduha Crne Gore u 2011. godini, koji je realizovan u skladu sa Programom monitoringa za 2011. godinu.

Na automatskim stacionarnim stanicama praćen je kvalitet vazduha u Podgorici, Nikšiću, Pljevljima i Baru. Mjerena je koncentracija sledećih parametara: sumpor dioksida (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), ugljen monoksida (CO), metana (CH4), nemetanskih ugljovodonika (NMHC), ukupnih ugljovodonika (THC), PM10 čestica, prizemnog ozona (O3), benzena, toluena, etilbenzena, o-m-p xilena (BTX). Kontinuirano su praćeni i meteorološki parametri: temperatura vazduha, brzina i smjer vjetra i relativna vlažnost vazduha.

U odnosu na predviđene parametre, zbog nedostatka opreme nije praćena koncentracija PM2,5 u Baru, Pljevljima i Nikšiću, kao ni koncentracija SO2 i NO2 u Pljevljima. Mjerenja na automatskim uzorkivačima i analizatorima (osim PM10) na svim mjernim mjestima su počela početkom aprila, jer su se mjerni instrumenti do tada nalazili na redovnom servisu.

Opremu koja je nedostajala za potpunu realizaciju programa monitoringa kvaliteta vazduha u okviru Državne mreže donirala je početkom 2012. godine Međunarodna agencija za atomsku energiju iz Beča (IAEA), što će omogućiti mjerenje koncentracija svih predviđenih parametra na svim mjernim mjestima u okviru Državne mreže.

Ocjena kvaliteta vazduha vršena je u skladu sa Uredbom o utvrđivanju vrste zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (“Sl. list CG” br. 45/08), (u daljem tekstu Uredba).

Na slici 1 prikazan je položaj automatskih stacionarnih stanica u okviru zona kvaliteta vazduha na kojima je vršeno mjerenje tokom 2011. godine.


Slika 1. Mreža mjernih mjesta - zone kvaliteta vazduha

U skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha ("Službeni list CG", br. 44/2010 od 30.7.2010. godine i 13/2011), teritorija Crne Gore podijeljena je tri zone (Tabela 1), koje su određene preliminarnom procjenom kvaliteta vazduha u odnosu na granice ocjenjivanja zagađujućih materija na osnovu dostupnih podataka o koncetracijama zagađujućih materija i modeliranjem postojećih podataka. Granice zona kvaliteta vazduha podudaraju se sa spoljnim administrativnim granicama opština koje se nalaze u sastavu tih zona.

Tabela 1. Zone kvaliteta vazduh Zona kvaliteta vazduha Opštine u sastavu zone

Zona održavanja kvaliteta vazduha Andrijevica, Budva, Danilovgrad, Herceg Novi, Kolašin, Kotor, Mojkovac, Plav, Plužine, Rožaje, Šavnik, Tivat, Ulcinj i Žabljak

Sjeverna zona u kojoj je neophodno unaprijeđenje kvaliteta vazduha

Berane, Bijelo Polje i Pljevlja

Južna zona u kojoj je neophodno unaprijeđenje kvaliteta vazduha

Bar, Cetinje, Nikšić i Podgorica

Postavljanje mjerne opreme na još 3 lokacije i zadovoljavanje kriterijuma iz Uredbe o minimalnom broju mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha, značajno će doprinijeti boljoj ocjeni kvaliteta vazduha. Na EMEP stanici na Žabljaku, neophodna je nabavka nove opreme (automatskih uzorkivača i analizatora), kako bi rezultati mjerenja bili kompatibilni sa rezultatima mjerenja na ostalim stanicama u okviru Državne mreže i uporedivi sa propisanim vrijednostima.

Na slici 2 prikazan je položaj automatskih stacionarnih stanica - Državna mreža za praćenje kvaliteta vazduha u okviru zona kvaliteta vazduha. Na svim propisanim mjernim mjestima postavljena je mjerna oprema.

Slika 2. Državna mreža za praćenje kvaliteta vazduha


2.1 Rezultati ispitivanja kvaliteta vazduha

JU Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore (CETI), realizovao je Program kontrole kvaliteta vazduha Crne Gore za 2011.godinu. Programom je obuhvaćeno sistematsko mjerenje imisije zagađujućih materija u vazduhu na automatskim mjernim stanicama.

Podgorica–Bulevar Svetog Petra Cetinjskog - “Nova Varoš”

U Podgorici su vršena kontinuirana mjerenja zagađujućih materija: azot monoksida(NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), ugljen monoksida (CO), PM10 čestica, sadržaja olova (Pb), benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteoroloških parametara.

Na grafikonu 1 prikazane su koncentracije NO2 u vazduhu (maksimalne jednočasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 1. Koncentracija NO2 u vazduhu-Podgorica

Sve izmjerenje jednočasovne srednje vrijednosti azot dioksida bile su ispod propisane granične vrijednosti (200μg/m3). Srednja godišnja vrijednost azot dioksida takođe je bila ispod propisane granične vrijednosti (40 μg/m3).

Na grafikonu 2 prikazane su maksimalne osmočasovne srednje vrijednosti CO u vazduhu izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 2. Koncentracija CO u vazduhu-Podgorica

Sve maksimalne osmočasovne srednje vrijednosti ugljen monoksida na ovoj lokaciji su bile ispod propisane granične vrijednosti.

Na grafikonu 3 prikazane su koncentracije PM10 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.


Grafikon 3. Koncentracija PM10 u vazduhu-Podgorica

Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica su 89 puta (360 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graničnu vrijednost (50μg/m3), odnosno 27 putagranicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost (90μg/m3). Dozvoljeni broj prekoračenja je 35. Srednja godišnja koncentracija PM10 čestica iznosila je 37,41 μg/m3, što je ispod propisane granične vrijednosti.

PM10 čestice su analizirane na sadržaj olova za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godišnjem nivou. Sadržaj olova, računato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je značajno ispod propisane granične vrijednosti. Vršene su analize PM10 čestica na sadržaj benzo (a) pirena i drugih relevantnih policikličnih aromatičnih ugljovodonika: benzo (a) antracena, benzo (b) fluoroantena, benzo (j) fluoroantena, benzo (k) fluoroantena, ideno (a,2,3-cd) pirena i dibenzo (a,h) antracena i ostalih PAH-ova za koje nijesu propisani standardi kvaliteta vazduha već samo mjere kontrole imisija. Sadržaj benzo (a) pirena izračunat kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka bio je ispod 1ng/m3 koliko iznosi ciljna vrijednost propisana sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Bar – Bulevar dinastije Petrovića –“Centar”

U Baru je vršeno mjerenje sledećih parametara: sumpor dioksda (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), prizemnog ozona (O3), PM10 čestica, sadržaj teških metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteoroloških parametara.

Na grafikonu 4 prikazane su koncentracije SO2 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 4. Koncentracija SO2 u vazduhu-Bar

Sve izmjerene vrijednosti sumpor dioksida posmatrane u odnosu na granične vrijednosti (jednočasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti) za zaštitu zdravlja bile su značajno ispod propisanih graničnih vrijednost od 300μg/m3, odnosno 110 μg/m3.



Grafikon 5. Koncentracija NO2 u vazduhu-Bar

Sve srednje jednočasovne vrijednosti azot dioksida bile su u ispod propisanih normi. Srednja godišnja vrijednost takođe je bila u okviru dozvoljenih vrijednosti.

Na grafikonu 6 prikazane su koncentracije O3 u vazduhu (maksimalne dnevne osmočasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 6. Koncentracija O3 u vazduhu-Bar

Maksimalne dnevne osmočasovne srednje vrijednosti ozona su 32 puta prelazile ciljnu vrijednost, a tolerantni nivo je 25 prekoračenja tokom kalendarske godine.


Grafikon 7. Koncentracija PM10 u vazduhu-Bar

Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica (od 346 validnih mjerenja) 58 dana su prelazile propisanu graničnu vrijednost od 50μg/m3, a 10 dana granicu tolerancije od 90 μg/m3. Dozvoljeni broj


prekoračenja tokom godine je 35. Srednja godišnja koncentracija je iznosila 31,91μg/m3, što je ispod propisane granične vrijednosti.

PM10 čestice su analizirane na sadržaj teških metala, benzo(a)pirena, imisija polutanata za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godišnjem nivou i drugih relevantnih policikličnih aromatičnih ugljovodonika: benzo (a) antracena, benzo (b) fluoroantena, benzo (j) fluoroantena, benzo (k) fluoroantena, ideno (a,2,3-cd) pirena i dibenzo (a,h) antracena i ostalih PAH-ova za koje nijesu propisani standardi kvaliteta vazduha već samo mjere kontrole.

Sadržaj olova, računato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka, je bio značajno ispod granične vrijednosti.

Srednje godišnje vrijednosti Cd, As i Ni su ispod ciljnih vrijednosti propisanih sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Sadržaj benzo (a) pirena, kao srednja godišnja vrijednost nedjeljnih uzoraka je ispod propisane ciljne vrijednosti sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Nikšić – ulica Nika Miljanića–“Centar”

U Nikšiću je vršeno automatsko mjerenje: sumpor dioksda (SO2), azot monoksida (NO), azot dioksida (NO2), ukupnih azotnih oksida (NOx), prizemnog ozona (O3), PM10 čestica, sadržaj teških metala, benzo (a) pirena (BaP), relevantnih predstavnika PAH-s (markera benzo (a) pirena), ukupnih PAH-s u PM10 i meteoroloških parametara.

Na grafikonu 8 prikazane su koncentracije SO2 u vazduhu (maksimalne dnevne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 8. Koncentracija SO2 u vazduhu-Nikšić

Sve izmjerene vrijednosti sumpor dioksida posmatrane u odnosu na granične vrijednosti (jednočasovne srednje vrijednosti i dnevne srednje vrijednosti ) za zaštitu zdravlja su tokom 2011.godine bile značajno ispod propisanih graničnih vrijednost od 300μg/m3, odnosno 110 μg/m3.



Grafikon 9. Koncentracija NO2 u vazduhu-Nikšić

Jednočasovne srednje koncentracije azot dioksida su bile ispod propisanih graničnih vrijednosti (200 μg/m3). Srednja godišnja koncentracija azot dioksida je takođe bila ispod propisane granične vrijednosti.

Na grafikonu 10 prikazane su koncentracije O3 u vazduhu (maksimalne dnevne osmočasovne srednje vrijednosti) izmjerene tokom 2011. godine.

Grafikon 10. Koncentracija O3 u vazduhu-Nikšić

Maksimalna dnevna osmočasovna srednja vrijednost ozona je 1 put prelazila propisanu ciljnu vrijednost.


Grafikon 11. Koncentracija PM10 u vazduhu-Nikšić

Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica su 147 puta (334 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graničnu vrijednost (50μg/m3), odnosno 54 puta granicu tolerancije za dnevnu srednju vrijednost (90μg/m3). Dozvoljeni broj prekoračenja je 35. Srednja godišnja koncentracija PM10 čestica iznosila je 55,19μg/m3, što je iznad propisane granične vrijednosti (40μg/m3). Na osnovu ovih rezultata može se konstatovati da je opterećenje ambijentalnog vazduha PM10 česticama na ovoj lokaciji veliko, i prelazi sve propisane granične vrijednosti i granice tolerancije.


PM10 čestice su analizirane na sadržaj teških metala za koje su propisani standardi kvaliteta vazduha na godišnjem nivou. Sadržaj olova, računato kao srednja vrijednost nedjeljnih uzoraka je bio ispod propisane granične vrijednosti. Na isti način vršene su analize uzoraka filtera na sadržaj arsena, kadmijuma, nikla i žive. Rezultati analize pokazuju da je sadržaj kadmijuma, nikla i arsena bio ispod ciljne vrijednosti propisane sa ciljem zaštite zdravlja ljudi i rokom postizanja do 2015. godine.

Srednja godišnja vrijednost sadržaja benzo (a) pirena prelazila je propisanu ciljnu vrijednost od 1ng/m3 i iznosila je 2,505 ng/m3.

Pljevlja – Skerlićeva ulica – “Centar”

U Pljevljima je vršeno automatsko mjerenje PM10 čestica.

Grafikon 12. Koncentracija PM10 u vazduhu-Pljevlja

Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica su 193 dana (od 334 dana validnih mjerenja) prelazile propisanu graničnu vrijednost od 50μg/m3, dok su granicu tolerancije od 90 μg/m3 srednje dnevne vrijednosti prelazile 119 dana. Dozvoljeni broj prekoračenja je 35. Srednja godišnja koncentracija koja je iznosila 95,61μg/m3 bila je iznad propisane norme (40μg/m3).

Na osnovu izmjerenih vrijednosti, može se konstatovati veliko opterećenje vazduha u Pljevljima sa PM10 česticama, ne samo zbog izmjerenih koncentracija, već i zbog velikog broja dana sa prekoračenjima.

2.2 Uporedni rezultati mjerenja u mreži mjernih mjesta

Kvalitet vazduha, osim od količine emitovanih polutanata u vazduh zavisi od geografskih, klimatskih i drugih faktora.

Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Podgorici, Baru, Nikšiću i Pljevljima ukazuju da su glavni razlozi zagađenja vazduha industrija, saobraćaj kao i individualna ložišta tokom grejne sezone.

Sumpor dioksid – SO2

Na grafikonu 13 prikazani su uporedni rezultati mjerenja SO2 u mreži mjernih mjesta.


Grafikon 13. Uporedni rezultati – SO2

Uzrok emisije SO2 je sagorijevanje fosilnih goriva iz industrijskih pogona, malih ložišta, kao i saobraćaj. Za industrijske centre su karakteristična sezonska variranja koncentracije SO2.

Izmjerene koncentracijeSO2 tokom 2011. godine su nešto niže u odnosu na 2010. godinu, i ispod su propisanih normi.

Azot dioksid – NO2

Na grafikonu 14 prikazani su uporedni rezultati mjerenja NO2 u mreži mjernih mjesta.

Grafikon 14. Uporedni rezultati – NO2

Najznačajniji izvor antropogenog zagađenja atmosfere azotnim oksidima su fosilna goriva, odnosno njihovo sagorijevanje u industriji i proizvodnji električne energije, kao i emisije iz motora sa unutrašnjim sagorijevanjem.

Koncentracija ovog polutanta u vazduhu tokom 2011. godine bila je u okviru propisanih vrijednosti.

Prizemni ozon – O3

Na grafikonu 15 prikazani su uporedni rezultati mjerenja O3 u mreži mjernih mjesta.


Grafikon 15. Uporedni rezultati – O3

Prizemni ozon pripada grupi gasova sa efektom staklene bašte. Ključni je sastojak (tzv. ljetnjeg) fotohemijskog smoga, glavnog problema zagađenja mnogih svjetskih gradova. Povišene koncentracije prizemnog ozona imaju štetne efekte na zdravlje ljudi i životnu sredinu uopšte.

Prosječne koncentracije prizemnog ozona tokom 2011.godine su bile na nivou koncentracija izmjerenih u 2010. godini.

Praškaste materije radijusa manjeg od 10μm – PM10

Na grafikonu 16 prikazani su uporedni rezultati mjerenja PM10 u mreži mjernih mjesta.

Grafikon 16. Uporedni rezultati - PM10

Povećane koncentracije PM10 čestica, frakcije TSP koja je po preporukama WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) od posebnog štetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su na svim mjernim mjestima i značajno utiču na lošiji kvalitet vazduha.

Na osnovu prikazanih rezultata može se zaključiti da je vazduh u urbanim zonama najopterećeniji sa PM10 česticama, koje se javljaju najčešće kao rezultat sagorijevanja goriva u velikim i malim ložištima, kao i u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem.

NAPOMENA: Uredbom o utvrđivanju vrste zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (“Sl. list CG” br.45/08) definisane su granične vrijednosti sa granicom tolerancije za zaštitu zdravlja ljudi. Granica tolerancije za PM10 čestice je 100% za dnevnu srednju vrijednost na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine za određeni procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015. godine. Za godišnju srednju vrijednost granica tolerancije je 40% na dan stupanja na snagu ove Uredbe, a smanjuje se svake naredne godine za određeni procenat dok se granica tolerancije ne smanji na 0% 2015.godine. U skladu sa gore navedenim, za 2011. godinu granica tolerancije za dnevne srednje vrijednosti za PM10 čestice je 90μg/m3, a za godišnju srednju koncentraciju je 52,8μg/m3.


2.3 Mreža mjernih stanica - Hidrometeorološki zavod Crne Gore

Osnovna mreža (tzv. poluautomatskih stanica) monitoringa kvaliteta vazduha koju je realizovao HMZ tokom 2011.godine obuhvata 17 stanica i to u:

• Podgorici (HMZ) - dim, SO2, NOx, padavine, sediment • Pljevljima,Kolašinu i Baru - dim, SO2, padavine, sediment • Bijelom Polju, Beranama, Rožajama, Nikšiću i Cetinju - dim, SO2, padavine • Podgorici (Biotehnički fakultet) i Danilovgradu- dim, SO2 • Golubovcima, Herceg Novom,Tivtu i Ulcinju – padavine • Žabljak – EMEP • Mendra - MEDPOL

Na ovim stanicama mjereni su i neophodni klimatološki parametri prizemnog sloja vazduha, u standardnim sinoptičkim terminima.

Laboratorija za ispitivanje kvaliteta voda i vazduha akreditovana je kod Akreditacionog tijela Crne Gore (ATCG) za, između ostalog, uzorkovanje vazduha i padavina, kao i analizu SO2, NOx u vazduhu i parametara kvaliteta padavina, prema standardu MEST ISO/IEC 17025:2006 (Sertifikat o akreditaciji Id.No.ATCG-0011, dodatak Sertifikata br. Li 10.08).

Mreža za međunarodni program

Stanica za kvalitet vazduha na Žabljaku radi po programu EMEP i BaPMON. Formirana je 1993.godine na MS Žabljak. Program, usklađen sa zahtjevima EMEP-a, sastojao se iz mjerenja sadržaja sumpordioksida i azotovih oksida u vazduhu, zatim hemijskog sastava padavina i sadržaja teških metala u njima. Period uzorkovanja je 24h.

Od 2006.godine program rada je redukovan, pa se trenutno vrši mjerenje hemizma padavina, kao i sadržaja SO2 i NOx u vazduhu. Tehničko i programsko unapređenje rada, u skladu sa savremenim zahtjevima EMEP, je u toku.

MEDPOL stanica ustanovljena je 1991.godine na meteo stanici Herceg Novi. Program se sastojao iz mjerenja sadržaja ukupnih lebdećih čestica, teških metala u njima, zatim određivanja opšteg hemijskog sastava padavina i sadržaja teških metala u njima. Period uzorkovanja je bio 24h, svaki šesti dan. Lokacija stanice je promijenjena na reprezentativnije mjesto na rtu Mendra. Uspostavljanje rada stanice je u toku.

Program rane najave akcidenata, u okviru Programa globalnog atmosferskog bdenja GAW, realizovan je na stanici Žabljak, praćenjem nivoa apsorbovane doze ɣ-zračenja.

Fizičko hemijski parametri kvaliteta vazduha

Vrijeme usrednjavanja uzoraka vazduha je 24 časa, od 700 prethodnog dana, do 700 narednog dana po srednje evropskom vremenu. Sve stanice su imale vrlo visok stepen realizacije mjerenja, preko 300 podataka godišnje, čime je ispunjen statistički uslov za validnost mjerodavnih parametara. Manje od 300 uzoraka realizovano je na stanicama Berane (298) i Pljevlja (295), dok je jedino na stanici Bijelo Polje realizacija bila manja od zahtijevane, svega 201 mjerenja.

Sumpor dioksid - SO2

Sadržaj sumpordioksida je bio uglavnom vrlo nizak. Godišnje srednje vrijednosti su bile ispod granice detekcije, osim na stanicama Pljevlja i Podgorica. Maksimalne vrijednosti ovog polutanta su na sjeveru evidentirane tokom zime, kao posljedica emisije od grijanja, a u srednjem regionu (Podgorica, Nikšić) tokom ljeta, kao posljedica emisije iz saobraćaja.


Dim

Na svim stanicama su izmjerene relativno niske vrijednosti sadržaja dima. Lokacija i nadmorska visina stanice u Nikšiću uslovljavaju niže vrijednosti ovog parametra, u odnosu na urbanu zonu grada. Najveće srednje i visoke vrijednosti su izmjerene u Podgorici, kod zgrade Hidrometeorološkog zavoda, što reflektuje uticaj frekventne saobraćajnice, kao i u Pljevljima.

Maksimalne vrijednosti ovih čestica su evidentirane tokom zimskog perioda, što upućuje na dodatni doprinos emisije od grijanja.

Azotni oksidi - NOx

Sadržaj azotnih oksida je bio relativno povećan u Podgorici (ali ispod propisanih normi), na stanici kod zgrade Hidrometeorološkog zavoda, dok je na Žabljaku sadržaj ovog polutanta u prizemnom vazduhu bio prosječno na granici detekcije.

Fizičkohemijski parametri kvaliteta padavina

Program sistematskog ispitivanja kvaliteta padavina je realizovan u mreži od 15 stanica, za opšti hemizam i na pet stanica za ukupne taložne čestice. Procenat realizacije uzorkovanja je zadovoljavajući na svim stanicama. Na stanici u Podgorici je realizovano svakodnevno uzorkovanje, čime je omogućeno grubo odvajanje suve od mokre depozicije.

Prosječna vrijednost elektroprovodljivosti padavina (Ep) se obično kretala u opsegu 50-60µS/cm. Najveće vrijednosti su bile u Podgorici u suvoj depoziciji (281µS/cm), Kolašinu (117µS/cm) i na Žabljaku (110µS/cm). Najniža prosječna mineralizacija padavina je bila u Baru (24µS/cm) i Beranama (14µS/cm).

Srednja godišnja pH vrijednost je bila u opsegu 6-7. Malo iznad 7 je bila prosječna pH u Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama i Baru. Maksimalna vrijednost je bila u Baru (pH=7,28), a minimalna u Golubovcima (pH=6,10).

Pojava kisjelih kiša je bila znatno manja nego prošle godine, i po učestanosti i po prostornoj raspodjeli. Kisjele kiše su evidentirane samo na 5 stanica, odnosno 4 lokaliteta. Najviše ih je bilo na području Podgorice: 12 slučajeva (20%) u Golubovcima i 9 (3%) na stanici HMZ. U Ulcinju ih je bilo takođe 9 (15%), a na Cetinju i Kolašinu po 2.

U godišnjoj raspodjeli, kisjele kiše su se javljale u maju i junu, u Ulcinju i tokom marta, a najviše ih je bilo u decembru.

Po veličini kisjelosti, ove padavine pripadaju maloj kisjelosti, a ponegdje umjerenoj kisjelosti. Najniža kisjelost je izmjerena u padavinama u Ulcinju, sa minimumom od pH=4,46 u martu.

Sadržaj sulfata je bio najveći u Pljevljima i Bijelom Polju, nitrata u Ulcinju, hlorida i natrijuma na primorju, kalijuma u Ulcinju, Podgorici, Žabljaku, Bijelom Polju i Kolašinu, kalcijuma u Pljevljima, magnezijuma u Nikšiću i Baru, a amonijuma u Žabljaku i Ulcinju. Zanimljivo je da je sadržaj sulfata bio u obrnutoj korelaciji sa kisjelošću padavina, što je vjerovatno posljedica slabe disocijacije jedinjenja sulfata u padavinama.

Sadržaj taložnih materija prati se na 5 stanica. Najveće srednje i maksimalne dnevne vrijednostisu evidentirane u Pljevljima i Baru, a najmanja na Žabljaku. Na Žabljaku je prosječna godišnja vrijednost oko 3 puta manja, od one u susjednim Pljevljima.

2.4 Ocjena kvaliteta vazduha u Crnoj Gori

Kvalitet vazduha, osim od količine emitovanih polutanata u vazduh zavisi i od geografskih, klimatskih i drugih faktora.


Mjereni parametri na automatskim stacionarnim stanicama u Podgorici, Baru, Nikšiću i Pljevljima ukazuju da su glavni razlozi zagađenja vazduha: industrija, saobraćaj kao i individualna ložišta tokom sezone grijanja.

Sve stacionarne stanice za kontrolu kvaliteta vazduha tokom 2011. godine bile su locirane u užim gradskim zonama, urbanim sredinama u blizini saobraćajnica, pa se kvalitet vazduha može tumačiti samo poređenjem sa graničnim vrijednostima i granicama tolerancije za zaštitu zdravlja ljudi. Dakle, razmatranje uticaja kvaliteta vazduha na ekosistem nije bilo moguće, jer podrazumijeva mjerenja kvaliteta vazduha na lokacijama koje reprezentuju pozadinsko zagađenje.

Rezultati mjerenja kvaliteta vazduha pokazuju sledeće:

1. Imisijske koncentracije sumpor dioksida i kao jednočasovne srednje i srednje dnevne vrijednosti su značajno ispod propisanih graničnih vrijednosti.

2. Koncentacija azot dioksida je na svim mjernim mjestima bila ispod graničnih vrijednosti. Evidentirane dnevne varijacije i periodično značajno visoke koncentracije ovog polutanta, upućuju na dominantan uticaj saobraćaja na kvalitet vazduha u urbanim zonama. Svakako treba istaći i visoke koncentracije azot monoksida, posebno u blizini prometnih raskrsnica, kao još jedan pokazatelj da je saobraćaj veliki izvor azotnih oksida.

3. Trend visokih koncentracija PM10 čestica u urbanim i industrijsko-urbanim cjelinama nastavljen je i u 2011. godini. U Podgorici se mjerenje PM10 čestica vrši od novembra 2006. godine. U Nikšiću, Baru i Pljevljima se kontinuirani automatski monitoring sprovodi od sredine 2009. godine. Srednje dnevne vrijednosti PM10 čestica su tokom navedenih perioda od 2009 - 2011. godine prelazile gornje i donje granice ocjenjivanja za zaštitu zdravlja na svim lokacijama. Povećane koncentracije PM10 čestica, frakcije TSP koja je po preporukama WHO (Svjetska zdravstvena organizacija) od posebnog štetnog uticaja na ljudsko zdravlje, evidentirane su na svim mjernim mjestima (Podgorica, Nikšić, Bar i Pljevlja) i značajno utiču na lošiji kvalitet vazduha. Na svim mjernim mjestima broj prekoračenja srednje dnevne koncentracije PM10 čestica bio je iznad dozvoljenog, upoređujući ih sa dozvoljenim graničnim vrijednostima. Najveći broj prekoračenja evidentiran je u Pljevljima: dozvoljeno je 35 prekoračenja tokom kalendarske godine, a u Pljevljima su evidentirana 193 prekoračenja srednjih dnevnih graničnih vrijednosti. Koncentracije teških metala u PM10 česticama bile su okviru propisanih normi.

4. Još jedan pokazatelj negativnog uticaja saobraćaja na kvalitet vazduha urbanih zona su i visoke koncentacije policikličnih aromatičnih ugljovodonika, markera benzo (a) pirena i samog benzo (a) pirena, čija srednja godišnja vrijednost u Nikšiću prelazi propisanu ciljnu vrijednost. Na ovoj lokaciji, kao i u Baru i Podgorici koncentracija ovih polutanata prelazi gornje granice ocjenjivanja.

5. Maksimalne koncentracije prizemnog ozona se uočavaju tokom proljeća i ranog ljeta. Ono što je karakteristično u 2011. godini, je veliki broj prekoračenja srednjih 8-časovnih dnevnih maksimuma prizemnog ozona u Baru tokom septembra. Tokom 2011. godine broj prekoračenja prizemnog ozona se kretao od 1 u Nikšiću do 32 u Baru.

U Južnoj i Sjevernoj zoni u kojima je, u skladu sa Uredbom o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha, neophodno unapređenje kvaliteta vazduha, najveći uticaj na lošiji kvalitet vazduha imaju praškaste materije radijusa ispod 10µm (PM10). Ovim zonama pripadaju: Berane, Bijelo Polje i Pljevlja (sjeverna zona) i Bar, Cetinje, Nikšić i Podgorica (južna zona).


Za sada se u Zoni održavanja kvaliteta vazduha kojoj pripadaju: Andrijevica, Budva, Danilovgrad, Herceg Novi, Kolašin, Kotor, Mojkovac, Plav, Plužine, Rožaje, Šavnik, Tivat, Ulcinj i Žabljak, kvalitet vazduha prati samo na EMEP stanici na Žabljaku sa opremom za tzv. poluautomatski monitoring.

2.5 Zaključak

Kvalitet vazduha u Crnoj Gori, ocjenjivan sa aspekta globalnog pokazatelja sumpor dioksida je veoma dobrog kvaliteta. Koncentacija azot dioksida je takođe bila ispod graničnih vrijednosti. Evidentirana je povećana koncentracija prizemnog ozona u Baru (tokom septembra), dok je u Nikšiću srednja godišnja vrijednost benzo(a)pirena prelazila dozvoljenu godišnju ciljnu vrijednost.

Na lošiji kvalitet vazduha na mjernim mjestima u: Podgorici, Nikšiću, Baru i Pljevljima najviše su uticala prekoračenja koncentracije praškastih materija radijusa manjeg od 10μm (PM10). Ovaj problem posebno je izražen u Pljevljima gdje su evidentirana 193 prekoračenja srednjih dnevnih graničnih vrijednosti (dozvoljeno je 35 prekoračenja tokom kalendarske godine).

Na osnovu prikazanih rezultata i višegodišnjih ispitivanja može se zaključiti da je vazduh u urbanim zonama Podgorice, Nikšića, Bara i Pljevalja najopterećeniji sa PM10 česticama. Ove čestice se najčešće javljaju kao rezultat aktivnosti industrijskih postrojenja, sagorijevanja goriva u velikim, malim ložištima i u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem. Značajan izvor mogu biti požari i vjetrom podignuta prašina, kao i emisije prašine sa malih i velikih odlagališta otpada i gradilišta.


3 Klimatske promjene

3.1 COP17, Durban

U periodu od 28. novembra do 9. decembra 2011. godine u Durbanu (Južnoafrička Republika) održana je godišnja Konferencija Ujedinjenih nacija o promjeni klime

Na Konferenciji je usvojeno niz odluka među kojima je najznačajnija „Platforma za pojačanu akciju iz Durbana“, čija primjena ima za cilj da ograniči rast temperature na Zemlji do 2°C. Ključna odluka donesena na Konferenciji je „Odluka o uspostavljanju radne grupe za Platformu za pojačanu akciju iz Durbana“, kojom se potvrđuje produženje prvog obavezujućeg perioda Kjoto protokola i započinju pregovori o novom pravno-obavezujućem opšte prihvatljivom dokumentu (protokolu, ugovoru ili dogovorenom okviru) za razvijene i zemlje u razvoju, koji će se donijeti do 2015. godine, a koji će stupiti na snagu 2020. godine.

Vlade zemalja članica Anex-a I Kjoto protokola su se obavezale da će do 1. maja 2012. godine definisati i dostaviti UNFCCC Sekretarijatu informacije o mjerama kojima namjeravaju da prevedu svoje ekonomske razvojne ciljeve u kvantifikovane kvote ili ciljeve za redukciju emisija gasova sa efektom staklene bašte. U susret tome formiran je Zeleni klimatski fond (UNFCCC Fond), koji će imati budžet od 100 milijardi američkih dolara godišnje do 2020. godine. Zeleni klimatski fond će obezbjeđivati novac i drugu pomoć za veću orijentaciju siromašnih zemalja na energetske pogone s niskom emisijom štetnih gasova u atmosferu, kao i pomoć tim zemljama da se prilagode dejstvu klimatskih promjena i to naročito u slučaju hitnih potreba zemalja koje su najviše izložene dejstvu tih promjena.

Fondom će upravljati Odbor sačinjen od 24 člana iz zemalja u razvoju i razvijenih zemalja, koji će biti izabrani na period od tri godine. Usvojen je i okvir za izvještavanje o smanjivanju emisija za razvijene i zemlje u razvoju, u skladu sa principom zajedničke, ali podjeljene odgovornosti. Kreirani su i institucionalno ojačani Odbor za adaptaciju i Mehanizam za tehnologiju koji će biti operativni u 2012. godini.

Crna Gora je učestvovala na Konferenciji i tom prilikom je naglašeno da je značajno integrisati oblast klimatskih promjena u sektorske politike, strategije i planove i ocjenila da je Crna Gora kao fleksibilan i održiv sistem u mogućnosti da na malom, ali prirodnim vrijednostima bogatom dijelu planete, implementira koncept zelene ekonomije, koji ne uskraćuje razvoj, već ga afirmiše.

3.2 Nacionalni Inventar gasova staklene bašte 1990.-2009.godina

Nacionalni Inventar gasova staklene bašte 1990.-2009. godine je urađen u skladu sa EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guidebook 2009 i 2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Inventories. Inventar gasova staklene bašte predstavlja sastavni dio Nacionalnog Invetara emisija gasova.

Metodologija izrade Inventara se odnosi na obradu godišnjih podataka o emisijama gasova, a istraživani interval je od 1990. do 2009. godine.Teritorijalni nivo je ukupna teritorija Crne Gore što je i uslov kod izvještavanja prema Konvenciji o prekograničnom zagađenju vazduha na velikim


udaljenostima (CLRTAP) i Okvirnoj konvenciji Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC).

Na grafiku 17 prikazan je trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina, gdje se jasno vidi da je doprinos emisije ovog gasa najveći iz Sektora poljorivrede.

Grafikon 17. Trend CH4 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina

Na grafiku 18 prikazan je trend CO2 emisija (u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina. Sagorijevanje u energetici i transformacionoj industriji ima najveći doprinos u emisijama CO2.

Grafikon 18. Trend CO2 emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.

godina

Na grafiku 19 prikazan je trend N2O emisija (u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009. godina. Najveći doprinos u emisiji N2O ima sektor Poljoprivrede.


Grafikon 19. Trend N2O emisija(u tonama) po makrosektorima za period 1990.-2009.

godina

3.3 Supstance koje oštećuju ozonski omotač

Zaštita ozonskog omotača je globalni problem koji traži globalno rješenje kroz koordinirane aktivnosti svih relevantnih faktora, ali uvijek treba imati na umu da u borbi za očuvanje ozonskog omotača nema malih akcija. Svaki pojedinac, čak i ako ne učestvuje u organizovanim aktivnostima i nije neposredno angažovan na polju proizvodnje, servisiranja i prometa rashladne i klimatizacione opreme, može odgovornim ponašanjem da doprinese očuvanju ozonskog omotača. Jedino tako možemo očekivati ostvarenje cilja, da se zaustavi razgradnja i započne regeneracija ozonskog omotača, kako bi život na zemlji i u budućnosti bio zaštićen od štetnog UV zračenja.

Crna Gora je 23. oktobra 2006. godine, putem sukcesije, postala strana potpisnica Bečke konvencije o zaštiti ozonskog omotača i Montrealskog protokola o supstancama koje oštećuju ozonski omotač, kao i četiri amandmana Montrealskog protokola. Kao nova država- članica Montrealskog protokola, Crna Gora je klasifikovana kao zemlja člana 5 Montrealskog protokola (zemlja u razvoju i zemlja sa niskom potrošnjim supstanci koje oštećuju ozonski omotač).

Kao konkretni koraci u implementaciji Montrealskog protokola 2007. god, usvojeni su i odobreni Nacionalni Program za eliminaciju supstanci koje oštećuju ozonski omotač i Plan konačne eliminacije CFC supstanci. Implementacijom ovih projekata Crna Gora je ispoštovala rokove konačnog eliminisanja CFC supstanci koje oštećuju ozonski omotač, tj. zabranila je potrošnju, odnosno uvoz CFC supstanci od 1. januara 2010.godine.

Plan eliminacije HCFC supstanci koje oštećuju ozonski omotač pripremila je Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore u saradnji sa UNIDO-om, kao implementirajućom agencijom. Nakon usvajanja od strane Vlade Crne Gore (oktobar 2010.god), Plan odnosno sredstva za njegovu implementaciju odobrena su na 63. sastanku Izvršnog komiteta Multilateralnog fonda za implementaciju Montrealskog protokola (april.2011.god.).

HCFC supstance (hidrohlorofluorougljovodonici) koje se koristekao alternativa za CFC supstance, su manje štetne ali njihov udio u tanjenju ozonskog omotača nije zanemarljiv. Pripadaju Aneksu C grupi I Montrealskog protokola i široko se koriste u nekoliko sektora npr. rashladni i klima sektor, sektor za ispjenjavanje i sl. Aneks C grupa I ima 40 supstanci ali najčešće se upotrebljavaju R-22, R-


141b, R-142b,R-123, R-225. Tokom pripreme Plana utvrđeno je da se u Crnu Goru uvozi samo freon R 22, koji se koristi za servisiranje rashladnih i klima uređaja.

Osnovna svrha donošenja Plana je da omogući Vladi Crne Gore da postepeno eliminiše potrošnju HCFC supstanci posebno u servisnom sektoru. Bez adekvatnih mjera za smanjenje tražnje za HCFC supstancama, Crna Gora ne bi mogla da ispuni zahtjeve odredbi Montrealskog protokola, tj rokove za eliminaciju ovih supstanci, i to:

• bazno stanje (osnovna potrošnja od koje se računa smanjenje potošnje HCFC supstanci) uzima se period od 2009.-2010. godine

• zamrzavanje potrošnje na nivo baznog stanja -2013. godine

• 10 % smanjenja mora biti do 2015. godine

• 35% smanjenja do 2020. godine

• 67,5 % smanjenja do 2025. godine

• 97,5 % smanjenja do 2030. godine i

• 100 % smanjenja do 2040. godine

Kao zemlja kandidat za pristupanje EU, Crna Gora će rokove za eliminaciju revidirati u skladu sa dinamikom procesa pristupanja EU za koju su ovi rokovi strožiji.

Postizanje ciljeva ka potpunoj eliminaciji HCFC-a vršiće se putem: uvoznih kvota i dozvola, ekoloških taksi, kontrolnih mjera (zabrana uvoza), smanjenja potrebe za HCFC supstance u sektoru rashladnih i klima uređaja putem prikupljenje i recikliranja rashladnih fluida i podizanja svijesti.

Plan eliminacije HCFC-a supstanci realizovaće se kroz investicione i neinvesticione aktivnosti u oblasti servisa rashladnih i klima uređaja u Crnoj Gori u periodu od 10 godina.�

S obzirom na vrstu potrebnog djelovanja, neophodno je da nadležne institucije Vlade Crne Gore, kao i privatni sektor budu u potpunosti uključeni u realizaciju ovog Plana.

Svjesna svojih odgovornosti na promovisanju zaštite ozonskog omotača kao iodredbi koje proizilaze iz Montrealskog protokola i Evropskog zakonodavstva, Vlada Crne Gore je usvojila Uredbu o supstancama koje oštećuju ozonski omotač i alternativnim supstancama („Sl.list CG“, br 05/11), čije će sprovođenje doprinijeti implementaciji Plana.

U skladu Uredbom o supstancama koje oštećuju ozonski omotač i alternativnim supstancama,u 2011.god, Agencija za zaštitu životne sredine izdaje dozvole za obavljanje djelatnost održavanja i/ili popravke i isključivanja iz upotrebe proizvoda koji sadrže supstance koje oštećuju ozonski omotač i/ili alternativne supstance.

U 2011.godini u Crnu Goru je uvezeno ukupno 26.7t alternativnih supstanci-F gasova, kako čistih tako i u miješanom sastavu.

U tabeli 2 i grafikonu 20 prikazana je potrošnja supstanci koje oštećuju ozonski omotač

Period CFC HALONI

UGLJEN TERTA HLORID

HCFC

METIL BROMID

1995.-1996.-1997. godina (bazni period)

105,2 0,3 - - -

1995.-1996.-1997.-1998. godina (bazni period)

- - - - 0,025

1998.-1999.-2000. godina (bazni period)

- - 1 - -

2004. godina 0,89 - 0,02 4,08 -

2005. godina 1,12 - 0,03 12,53 -

2006. godina 14,13 - 0,05 22,98 -


2007. godina 3,54 - 13,46 -

2008. godina 0,08 - 0,02 6,94 -

2009. godina 0 - 0 17,14 -

2010. godina 0 - 0 10.61 - 2011. godina 0 - 0 13.12 -

Tabela 2. Potrošnja supstancikoje oštećuju ozonski omotač

Grafikon 20. Potrošnja supstanci koje oštećuju ozonski omotač (u tonama)

3.4 Analiza temperature vazduha i količine padavina za 2011.godinu1

Temperatura vazduha je bila iznad klimatske normale.

Najtoplija godina na području Bara, Budve, Nikšića, Rožaja; prema raspodjeli percentila temperatura vazduha i kreće se u kategoriji ekstremno toplo.

Količina padavina se prema raspodjeli percentila kreće u kategorijama normalno (područje Pljevalja), sušno, vrlo sušno i ekstremno sušno.

Srednja temperatura vazduha u 2011.god. se kretala od 6.8°C na Žabljaku do 18.2°C u Budvi, u Podgorici 17.5°C. Odstupanja srednje temperature vazduha su bila iznad vrijednosti klimatske normale (1961-1990.) i kretala su se od 1.2°C u Ulcinju, Pljevljma i Plavu do 2.5°C u Rožajama, u Podgorici 1.8°C.

Na skali najvećih vrijednosti srednje temperature vazduha, 2011.godina je bila najtoplija na području Bara (do sada je bila najtoplija 2007.godina sa prosječnom temperaturom od 17.5°C), Budve (2007. godina, 17°C), Nikšića (do sada je bila najtoplija 2007. godina, 12.4°C), Rožaja (do sada je najtoplija bila 2008., i 2009. godina. sa prosječnom temperaturom od 9°C). U Podgorici, Herceg Novom, Ulcinju, Kolašinu, Cetinju, Danilovgradu u 2011. godini izmjerene su druge po redu najvisočije srednje temperature vazduha od kad se vrše mjerenja u tim opštinama.

1Izvor: Hidrometeorološki zavod Crne Gore


Pljevlja

Budva

Zabljak

PodgoricaHerceg Novi

Bar

Kolasin

Niksic

CetinjeKotor

PlavDanilovgrad

Bijelo Polje

Rozaje

Ulcinj

Berane

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

1E+002

ekstremno toplo >98

Grafikon 21. Raspodjela percentila temperature vazduha za 2011.god.2

Godina/ Opština

2007 2008 2009 2010 2011 Prosječna 5-godišnja temperatura

Bar 16.2 15.9 15.8 15.6 15.9 15.9 Herceg Novi 14.6 14.9 14.6 14.4 14.8 14.7 Podgorica 14 13.8 13.8 13.8 14 13.9 Nikšić 9 9 9 8.9 8.7 8.9 Bijelo Polje 6.9 7.1 7.1 7.2 7 7.1 Pljevlja 5.7 5.7 5.7 6 4.5 5.5 Kolašin 5.2 5.2 5.4 5.3 4.3 5.1 Žabljak 5 4.9 4.6 4.5 3.8 4.6

Tabela 3. Prosječna godišnja i 5-godišnja temperatura (°C)

Grafikon 22. Prosječna godišnja i 5-godišnja temperatura(°C)

Količina padavina izmjerena u 2011.god. se kretala od 465 lit/m2 u Bijelom Polju do 1767 lit/m2 na Cetinju, u Podgorici je izmjereno 844 lit/m2.

Odstupanje od prosječne količine padavina je bilo negativno na području cijele Crne Gore.

2011.godina je godina sa najmanjom količinom padavina na području Podgorice, Bara, Herceg Novog, Budve, Cetinja, Danilovgrada i Bijelog Polja, druga po redu na području Nikšića (najmanja

2Hidrometeorološki zavod Crne Gore


količina padavina izmjerena je 1953.godine 1096 lit/m2), Kolašina (najmanje je izmjereno 1953.god. od 928 lit/m2), Berana (najmanje je izmjereno 1953.god. 487 lit/m2).

Pljevlja

Budva

Zabljak

PodgoricaHerceg Novi

Bar

Kolasin

Niksic

CetinjeKotor

PlavDanilovgrad

Bijelo Polje

Rozaje

Ulcinj

Berane

-2

0

2

4

6

8

1E+001

1E+001

1E+001

2E+001

2E+001

2E+001

2E+001

2E+001

3E+001

3E+001

3E+001

3E+001

3E+001

normalno 25-75

susno 9-25

vrlo susno 2-9

ekstremno susno <2

Grafikon 23. Raspodjela percentila količine padavina za 2011.god3.

Godina/ Opština

2007 2008 2009 2010 2011 Prosječna 5-godišnja

Bar 1215.5 1106.7 1826.4 1814.2 758.4 1344.2 Herceg Novi 1539.2 1659.9 2695.4 2738.4 1148.6 1956.4 Podgorica 1357.6 1725.9 2036.3 2356.9 896.9 1674.6 Nikšić 1526.4 1999.7 2307.8 3193.9 1130.7 2031.6 Bijelo Polje 815.1 795.4 880.2 994.5 715.7 840.2 Pljevlja 798.9 707.9 948.5 668.8 783.4 781.4 Kolašin 1722.2 2057.4 2169.8 3121.2 1263.3 2066.7 Žabljak 1467.1 1523.1 1747.9 2255.8 1074.5 1613.8

Tabela 4. Godišnje i 5-godišnje količine padavine( mm)

Grafikon 24. Godišnje i 5-godišnje količine padavine (mm)

3Hidrometeorološki zavod Crne Gore


4 Vode

Uvod

Vodni potencijali čine jedan od osnovnih razvojnih potencijala Crne Gore. Po vodnim bogatstvima u odnosu na njenu površinu spada, u vodom najbogatija područja na svijetu.Ukupni oticaj je Qo= 604 m3/s, a prosječni 44 l/s/km2 (svjetski prosječni oticaj je 6.9). Potencijali podzemnih voda su procijenjeni na oko 14 000 l/s.

Usvajanjem Direktive o vodama (Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD), Evropska unija je u potpunosti obnovila svoju politiku u domenu voda.U Direktivi su formulisani određeni uslovi koji treba da omoguće sprovođenje usvojene politike održivog korišćenja voda i zaštite voda.

Osnovni cilj ove Direktive, je onaj koji se odnosi na dovođenje svih prirodnih voda u „ dobro stanje“, tj. obezbjeđenje dobrog hidrološkog, hemijskog i ekološkog statusa voda. Namjena Direktive je da uspostavi okvire za zaštitu površinskih voda, ušća rijeka u more, morskih obalskih i podzemnih voda radi:

• Sprječavanja dalje degradacije, zaštite i unapređenja statusa akvatičnih ekosistema;

• Promovisanja održivog korišćenja voda koje se bazira na dugoročnoj politici zaštite raspoloživih vodnih resursa;

• Progresivnog smanjenja zagađenja površinskih i podzemnih voda;

• Smanjenje efekata poplava i suša, itd.

Pored navedenog, radi korišćenja i zaštite površinskih i podzemnih voda Zakon o vodama (”Sl. list RCG ”, br.27/07), predviđa i obavezu praćenja kvantitativnih i kvalitativnih parametara voda.

Jedan od osnovnih ciljeva politike očuvanja, zaštite i unapređenja životne sredine je očuvanje kvaliteta voda, a time i ljudskog zdravlja, kao i zaštita prirodnih resursa koji direktno ili indirektno utiču na vode. Voda je jedan od osnovnih i najugroženijih elemenata životne sredine i osnovni je pokazatelj opšteg stanja ambijenta. U tom smislu je potrebno u okviru regulative, organizovanja, planiranja, eksploatacije i drugih aktivnosti u vezi sa vodama ugraditi primjere i smjernice ”dobre prakse ” iz domena zaštite životne sredine, s obzirom na razvoj vodnih resursa i društva uopšte.

4.1 Ocjena stanja

Zakon o vodama (“Sl. list RCG“ , br. 27/07), član 75 i član 76 predstavlja zakonsku osnovu za zaštitu površinskih i podzemnih voda u Crnoj Gori, kojom se definiše kategorizacija i klasifikacija površinskih i podzemnih voda. Našim zakonskim propisima kao i Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (”Sl. list CG” , br. 2/07) izvršena je klasifikacija i kategorizacija površinskih i podzemnih voda na kopnu i priobalnih morskih voda u Crnoj Gori.

Stalna kontrola kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori obavlja se radi procjene kvaliteta vode vodotoka, praćenja trenda zagađenja i očuvanja kvaliteta vodnih resursa. Ispitivanja kvaliteta vode na izvorištima služe za ocjenu ispravnosti voda za potrebe vodosnabdijevanja i rekreacije stanovništva u cilju zaštite izvorišta i zdravlja stanovništva.

Prema namjeni vode se dijele na:


Vode koje se mogu koristiti za piće i prehrambenu industriju na osnovu graničnih vrijednosti 50 parametara i razvrstavaju se u četiri klase, i to:

• Klasa A – vode koje se u prirodnom stanju, uz eventualnu dezinfekciju, mogu koristiti za piće;

• Klasu A1 – vode koje se poslije jednostavnog fizičkog postupka prerade i dezinfekcije mogu koristiti za piće;

• Klasu A2 – vode koje se mogu koristiti za piće nakon odgovarajućeg kondicioniranja (koagulacija, filtracija i dezinfekcija);

• Klasu A3 – vode koje se mogu koristiti za piće nakon tretmana koji zahtijeva intenzivnu fizičku, hemijsku i biološku obradu sa produženom dezinfekcijom i hlorinacijom, odnosno koagulaciju, flokulaciju, dekantaciju, filtraciju, apsorbciju na aktivnom uglju i dezinfekciju ozonom ili hlorom.

Vode koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj školjki klasifikuju se na osnovu 10 parametara u klase i to:

• Klasu S – vode koje se mogu koristiti za uzgoj plemenitih vrsta ribe (salmonida);

• Klasu Š – vode koje se mogu koristiti za uzgoj školjki;

• Klasu C- vode koje se mogu koristiti za uzgoj manje plemenitih vrsta riba (ciprinida).

Vode koje se mogu koristiti za kupanje razvrstavaju se u dvije klase, i to:

• Klasa K1 – odlične,

• Klasa K2 – zadovoljavajuće.

Da bi se utvrdilo da li se površinske i podzemne vode na kopnu i priobalne morske vode nalaze u određenoj klasi vrši se praćenje kvalitativnih i kvantitativnih parametara voda od strane organa državne uprave nadležnog za hidrometeorološke poslove (Hidrometeorološki zavod Crne Gore), a prema godišnjem Programu sistematskog ispitivanja kvantiteta i kvaliteta površinskih i podzemnih voda.

Kvalitet voda

Mreža stanica za kvalitet površinskih voda obuhvata 13 vodotoka sa 36 mjernih profila, tri prirodna jezera sa 11 mjernih profila i obalno more (uključujući i zatvorene lučke akvatorijume).

Kada su podzemne vode u pitanju mrežom stanica i programom rada obuhvaćene su podzemne vode prve izdani Zetske ravnice. Mrežu čini devet mjernih profila, koji pokrivaju prostor čitave Zetske ravnice.

Ispitivanje kvaliteta površinskih voda u Crnoj Gori u 2011. godini izvršeno je u 4 planirane serije, u periodu jun-oktobar (Skadarsko jezero i u novembru), kojima je obuhvaćen period malih voda, kada je zagađenje voda najveće.

Kvalitet vode vodotoka kontrolisan je u 4 serije. Kvalitet vode Cijevne na ušću kontrolisan je jedanput, zbog suvog korita rijeke u mjernom periodu. Kvalitet vode akumulacija kontrolisan je u 4 serije. Na Skadarskom jezeru, na profilima Starčevo, Moračnik, Plavnica i Sredina, uzorkovanje je obavljeno u 3 serije, a na profilima Podhum i Ckla u 2 serije.

BPK5- biološka potrošnja kiseonika

Biohemijska potrošnja kiseonika je količina kiseonika koja je potrebna da se izvrši biološka oksidacija prisutnih, biološki razgradljivih, sastojaka vode. Ovaj parametar definiše ocjenu zagađenosti voda i efikasnost postupka prečišćavanja otpadnih voda.


Grafikon 25. BPK5 u rijeci Morači izraženo u mg/l

Grafikon 26. BPK5 u rijeci Zeti izraženo u mg/l

Grafikon 27. BPK5 u rijeci Lim izraženo u mg/l

Grafikon 28. BPK5 u rijeci Tari izraženo mg/l


Grafikon 29. BPK5u rijeci Ćehotini izraženo u mg/l

Grafikon 30. BPK5 u Skadarskom jezeru izraženo u mg/l

Sadržaj fosfata

Fosfati su veoma značajni. U prirodi njihovo pojavljivanje može biti uzrokovano zagađenjem od organskih pesticida koji sadrže fosfate. Padavine mogu uzrokovati spiranje različitih količina fosfata sa poljoprivrednih zemljišta u recipijent. Ortofosfati su proizvodi pirodnih procesa i mogu se pronaći u kanalizacionim sistemima.Fosfati stimulišu rast planktona i vodenih biljaka koje ribe koriste za ishranu. Ovaj rast može dovesti do povećanja broja riba i popravljanja opšteg stanja voda, ali pretjerana količina fosfata u vodotocima izaziva nekontrolisano razmnožavanje algi i vodenih biljaka što povećava potrošnju kiseonika i dovodi do njegovog deficita. Sve navedeno dovodi do procesa eutrofikacije.

Fosfati nijesu otrovni za ljude i životinje, osim u koliko se ne pojavljuju u veoma velikim koncentracijama. Problemi sa varenjem se mogu javiti pri unošenju veoma visokih količina fosfata.

Grafikon 31. Sadržaj fosfata u rijeci Morači izraženo u mg/l


Grafikon 32. Sadržaj fosfata u rijeci Zeti izraženo u mg/l

Grafikon 33. Sadržaj fosfata u rijeci Tari izraženo u mg/l

Grafikon 34. Sadržaj fosfata u rijeci Ćehotini izraženo u mg/l

Grafikon 35. Sadržaj fosfata u rijeci Lim izraženo u mg/l


Grafikon 36. Sadržaj fosfata u Skadarskom jezeru izraženo u mg/l

Sadržaj nitrata

Jedinjenja koja sadrže azot se u vodotocima ponašaju kao nutrijenti i izazivaju nedostatak kiseonika i time utiču na izumiranje živog svijeta. Glavni izvori zagađenja azotnim jedinjenjima su komunalne i industrijske otpadne vode, septičke jame, upotreba azotnih vještačkih đubriva u poljoprivredi i životinjski otpad. Bakterije u vodi veoma brzo prevode nitrate u nitrite.

Uticaj nitrita na zdravlje ljudi je veoma negativan, jer reaguju direktno sa hemoglobinom u krvi proizvodeći met-hemoglobin koji uništava sposobnost crvenih krvnih zrnaca da prenose kiseonik.

Na osnovu rezultata ispitivanja kvaliteta površinskih voda može se zaključiti da su izmjerene vrijednosti za nitrate u granicama dozvoljenih koncentracija.

Grafikon 37. Sadržaj nitrata u rijeci Morači izraženo u mg/l


Grafikon 38. Sadržaj nitrata u rijeci Zeti izraženo u mg/l

Grafikon 39. Sadržaj nitrata u rijeci Lim izraženo u mg/l

Grafikon 40. Sadržaj nitrata u rijeci Tari izraženo u mg/l

Grafikon 41. Sadržaj nitrata u rijeci Ćehotini izraženo u mg/l

Grafikon 42. Sadržaj nitrata u Skadarskom jezeru izraženo u mg/l


4.2 Ocjena stanja površinskih vodotoka

Situacija u pogledu vrste izvora zagađenja nije se promijenila u odnosu na raniji period. Kao i prethodnih godina najveći izvori zagađenja površinskih i podzemnih voda su komunalne otpadne vode, koje se najčešće u neprečišćenom obliku, ispuštaju u recipijent, na koncentrisan ili difuzan način. Uočljiv je trend rasta uticaja industrije, prije svega prehrambene, kao i malih i srednjih preduzeća.Treba pomenuti i uticaj saobraćajne infrastrukture i distribucije goriva.

U nastavku je data analiza svakog vodotoka pojedinačno.

Morača je na profilima Pernica i Zlatica svrstana u A1 klasu, a na nizvodnim, u A2 klasu. Već u uzvodnom toku registrovan je pritisak zagađenja koji se manifestuje prekoračenjem vrijednosti kvaliteta, u prvom redu saturacije, amonijačnog jona, fosfata i deterdženata. Kod Zlatice je slično stanje, sa pogoršanjem parametara kiseoničnog režima. U zoni grada lošiji je kvalitet vode, ali je i propisana klasa tolerantnija, pa su prekoračenja parametara kvaliteta evidentirana za saturaciju, fosfate, a nitrati su bili «van klase«. Kod Gradskog kolektora je očekivano najlošije stanje kvaliteta vode.«Van klase« su bili saturacija, BPK5, fosfati i nitriti. U A3 klasi su bili suspendovane materije, fenoli, HPK, amonijačni jon i deterdženti.

Nizvodno od ovog «udarnog« zagađenja stanje se bitno ne mijenja, sem malog poboljšanja parametara zasićenja kiseonikom i fosfata, kod Vukovaca. Nizvodno od Vukovaca voda nije bila dobra za kupanje.

Vodotok Zete je svrstan u A1 klasu uzvodno od Nikšića, a u A2, nizvodno.

Karakteristično je da je i u najčistijem dijelu, kod Vidrovana, rijeka Zeta «napadnuta« zagađenjem. Problematični parametri u smislu povećanog sadržaja, bili su nitriti(kod Duklovog mosta i Vranjskih njiva «van klase«, a kod Danilovgrada u A3), amonijačni jon u A3 klasi osim kod Danilovgrada, fosfati u A3 klasi kod Vidrovana i Danilovgrada. Veliki priliv organske materije i niski vodostaj kod Duklovog mosta, uslovili su velike vrijednosti kiseoničnih parametara, saturacija je bila «van klase«, a BPK5 u A3 klasi. Značajno je istaći da su bakteriološki parametri svuda bili u propisanoj klasi.

Cijevna, svrstana u A1 klasu, pokazuje trend pada kvaliteta vode, prije svega u malovodnom režimu. Mnogi parametri su bili u A2-A3 klasi(temperatura vode, deterdženti, amonijačni jon, fosfati, HPK, gvožđe), a saturacija «van klase«. Na ušću, kad je bilo vode u koritu, van propisane klase su bili i ph, nitriti i fenoli.Mikrobiološko stanje je bilo u propisanim granicama.

Kvalitet vode Tare je svrstan u A1 klasu na čitavom toku, što u realnoj situaciji teško može biti održivo. Temperatura vode je na svim profilima bila u A2 klasi, vjerovatno kao posljedica vrlo niskog vodostaja u mjernom periodu. Mnogi parametri su bili van propisane klase, kao : fosfati, amonijačni jon, deterdženti, nitriti i suspendovane materije.

Ćehotina je svrstana u A1 klasu, uzvodno od Rabitlje, a nizvodno u A2.

Odnos Ca/Mg je bio «van klase«, a kod Gradca u A3 klasi. Većina ostalih parametara su bili «van klase«, nizvodno od Pljevalja (saturacija, fosfati, nitriti, mikrobiologija). U zoni uticaja Pljevalja «van klase« su bili i BPK5 i fenoli. Pretežno su van propisane klase bili gvožđe, amonijak i deterdženti. I na najuzvodnijem profilu Rabitlja, van uticaja gradske zone, evidentiran je antropogeni pritisak, preko prametara:fosfati, nitriti, amonijak, deterdženti, fekalne klice, čiji je sadržaj bio van propisane A1 klase.

Voda Ibra je svrstana u A1 klasu uzvodno od Rožaja, a u A2 klasu nizvodno od Rožaja. Prekoračenje norme za A1 klasu na profilu Rožaje (uzvodno od grada), evidentirano je za pH, amonijačni jon, fosfate, deterdžente, kao i odnos Ca/Mg i temperaturu vode.Fekalne bakterije su bile u propisanim granicama kao i kiseonični indikatori organskog zagađenja.

Lim je uzvodno od Berana svrstan u A1 klasu, a nizvodno u A2. Voda je bila najviše opterećena fosfatima, čiji je sadržaj bio «van klase« duž čitavog toka, osim kod Zatona i Dobrakova. Značajan


antropogeni pritisak duž čitavog toka pokazuju i nitriti, čiji je sadržaj bio «van klase« nizvodno od Zatona, a van propisane klase, kod Plava i Skakavca. Značajno su povećani i mikrobiološki parametri, koji su nizvodno od Bijelog Polja bili u A3 klasi, odnosno «van klase« za uzgoj riba i kupanje.

Bojana je klasifikovana u A2 klasu.Nekoliko prametara je prekoračilo ovu klasu i bilo u A3. To su saturacija, BPK5, amonijačni jon, fosfati, nitriti i deterdženti, egzaktni indikatori komunalnog i industrijskog zagađenja. Mikrobiološki parametri su bili u propisanim granicama.

Vode Skadarskog jezera su svrstane u A2CK2 klasu.Providnost vode je bila relativno slaba.Mjerodavne vrijednosti parametara kvaliteta vode bile su uglavnom u propisanim granicama.Mikrobiološki parametri su bili u okviru propisane klase, osim broj Colibakterija kod Virpazara, Vranjine i Plavnice, gdje je bio u A3 klasi.Prema mjerenim parametrima, voda je bila ispravna za kupanje.

4.3 Ocjena kvaliteta podzemnih voda

Podzemne vode obezbjeđuju oko 92% ukupnih količina voda za snabdijevanje naselja.Generalno, kvalitet podzemnih voda u Crnoj Gori u prirodnim uslovima u najvećem dijelu godine (izuzimajući primorske izdani koje su pod uticajem mora) odgovara prvoj klasi.

U primorskom dijelu osnovni prirodni negativni faktor kvaliteta podzemnih voda je uticaj slane morske vode na niske karstne izdani u priobalju. Brojne pojave podzemnih voda u ovoj zoni su ili zasoljene, ili u toku eksploatacije bivaju izložene uticaju morske vode do neupotrebljivosti za piće.

U kontinentalnom dijelu prirodni kvalitet voda skoro na svim izvorištima podzemnih voda pogoršan je dominantno antropogenim uticajima i rezultat je neadekvatne sanitarne zaštite i neodgovarajuće sanitacije slivnog područija.

Programom monitoringa analizirane su podzemne vode prve izdani Zetske ravnice. Na osnovu dobijenih rezultata voda prve izdani Zetske ravnice svrstana je u A klasu. Voda je mjestimično bila van propisanih normi. Stanje zagađenja, po vrstama materija, njihovom sadržaju i prostornom rasporedu, gotovo je identično onom iz prethodnih godina. Najviše su povećani fosfati, kao i ranije, i to u proljećnom ispitivanju.

U mjernom periodu maj-decembar obuhvaćena su sva hidrološki karakteristična stanja.Temperatura vode je bila dosta ujednačena i relativno niska, iznad 12°C. U Farmacima sadržaj gvožđa i fosfata bio je u A2 klasi. U Grbavcima evidentiran je pogoršan kvalitet vode. Fosfati su bili «van klase«, a deterdženti i fekalne bakterije u A2 klasi. Malo su povećani elektroprovodljivost, HPK, amonijum jon i Colibakterije.


Grafikon 43. BPK5 u podzemnim vodama prve izdani Zetske ravnice izraženo u

mg/l

Grafikon 44. PO43- u podzemnim vodama prve izdani Zetske ravnice izraženo u mg/l

Grafikon 45. NO3

- u podzemnim vodama izraženo u mg/l

4.4 Indeks kvaliteta voda – Water Quality Index

Zbog porasta količine i raspoloživosti podataka o vodama potrebno je u kreiranju odgovarajuće politike zaštite voda unijeti smisao u sve parametre koji daju informaciju o kvalitetu voda kako bi se u procesu odlučivanja omogućilo donošenje najboljih mogućih odluka o korišćenju i zaštiti voda dotičnog sliva. Uobičajen način da se izbjegne mnoštvo podataka je upotreba indeksa i indikatora kao sredstvo za dobijanje informacija. Na taj način su indeksi i indikatori sredstva predviđena da smanje veliku količinu podataka na razumljivu mjeru, zadržavajući suštinsko značenje o pitanjima koja karakterišu date podatke.

Svojstva indikatora treba da se podudaraju sa potrebama njihovih korisnika i imaju lako razumljive ciljeve. Zato indikator životne sredine namijenjen javnosti treba da bude opisan, jasan, lak za


razumijevanje, tako da pospješuje aktivnost ciljne grupe u očuvanju životne sredine.Važno je napomenuti da se pri kreiranju opisnih indikatora uvijek žrtvuje izvjesna preciznost izvornog numeričkog indikatora životne sredine.

U Agenciji za zaštitu životne sredine razvijen je indikator Water Quality Index koji je namijenjen izvještavanju javnosti. Indikator se zasniva na metodi Water Quality Index prema kojoj se deset parametara fizičko-hemijskog i mikrobiološkog kvaliteta (zasićenost kiseonikom, BPK5, amonijum jon, pH vrijednost, ukupni oksidi azota, ortofosfati, suspendovane materije, temperatura, elektroprovodljivost i koliformne bakterije) agregiraju u kompozitni indikator kvaliteta površinskih voda. Udio svakog od deset parametara na ukupni kvalitet vode nema isti relativni značaj, zato je svaki od njih dobio svoju težinu (wi) i broj bodova prema udijelu u ugrožavanju kvaliteta. Sumiranjem proizvoda (qi x wi) dobija se indeks 100 kao idealan zbir udijela kvaliteta svih parametara. Broj i vrsta parametara, kao i njihovi težinski koeficijenti mogu biti modifikovani prema lokalnim uslovima i potrebama.

Usvojene su vrijednosti za opisni indikator kvaliteta WQI = 0-38 veoma loš, WQI = 39-71 loš, WQI = 72-83 dobar, WQI = 84-89 veoma dobar, iWQI = 90-100 odličan.

Indikatori kvaliteta površinskih voda su razvrstani uz kompatibilnost postojeće klasifikacije prema njihovoj namjeni i stepenu čistoće:

Odličan – vode koje se u prirodnom stanju uz filtraciju i dezinfekciju, mogu upotrebljavati za snabdijevanje naselja vodom i u prehrambenoj industriji, a površinske i za gajenje plemenitih vrsta riba – salmonide,

Veoma dobar i dobar – vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju građana, za sportove na vodi, za gajenje drugih vrsta riba (ciprinide), ili koje se uz savremene metode prečišćavanja mogu upotrebljavati za snabdijevanje naselja vodom za piće i u prehrambenoj industriji,

Loš – vode koje se mogu upotrebljavati za navodnjavanje, a posle savremenih metoda prečišćavanja i u industriji, osim u prehrambenoj,

Veoma loš – vode koje svojim kvalitetom nepovoljno djeluju na životnu sredinu, i mogu se upotrebljavati samo posle primjene posebnih metoda prečišćavanja.

Indeks kvaliteta voda

(WQI)

WQI – MDK WQI – MDK WQI- MDK WQI – MDK

85-84 78- 72 63-48 38- 37

Numerički indikator

100-90 89 -94 83-72 71- 39 38-0

Opisni indikator

odličan veoma dobar dobar loš Veoma loš

Boja na karti

Tabela 5. Klasifikacija površinskih voda metodom Water Quality Index (WQI)


Grafikon 46. Indeks kvaliteta voda (WQI) po slivovima


Pozicija Opisni

indikator

Indeks kvaliteta voda

(WQI) Boja na karti

Morača Veomadobar 82

Zeta Veoma dobar 84

Cijevna odličan 86

Bojana dobar 79 Rijeka

Crnojevića dobar 80

Lim dobar 76

Grnčar odličan 90

Kutska rijeka odličan 90

Ibar loš 71

Tara odličan 90

Piva odličan 90

Ćehotina loš 70

Vezišnica dobar 73 Skadarsko

jezero veoma dobar 85

Tabela 6. Indeks kvaliteta vode (WQI)

4.5 Ocjena kvaliteta vode za piće

Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) je kvalitet vode za piće svrstala u dvanaest osnovnih pokazatelja zdravstvenog stanja stanovništva jedne zemlje što potvrđuje njenu značajnu ulogu u zaštiti i unapređenju zdravlja. Voda koja se koristi za piće, pripremanje hrane i održavanje lične i opšte higijene mora zadovoljiti osnovne zdravstvene i higijenske zahtjeve: mora je biti u dovoljnoj količini; ne smije da utiče nepovoljno na zdravlje, tj. da sadrži toksične i karcinogene supstance, kao ni patogene mikroorganizme i parazite.

Voda ima veliki fiziološki, higijenski, epidemiološki i tehnološko – ekonomski značaj. Higijensko epidemiološki značaj vode zavisi od njenih fizičkih, hemijskih i bioloških osobina. Ove osobine uslovljene su kruženjem vode u prirodi, sposobnošću vode i zemljišta da se samoprečišćavaju, kao i od zagađivanja voda i zemljišta tečnim i čvrstim otpadom iz domaćinstava, industrije, sa javnih i obradivih površina.

Nedovoljna snadbjevenost vodom i higijenski neispravna voda mogu dovesti do širenja brojnih zaraznih i nezaraznih oboljenja.

Pravilnikom o higijenskoj ispravnosti vode za piće, (Sl.list SRJ br.42/98) predviđena su sledeća ispitivanja: osnovni, periodični pregled, pregled vode iz novih zahvata i pregled na osnovu higijensko-epidemioloških indikacija. Pregledi obuhvataju mikrobiološke, biološke, fizičke, fizičko-hemijske i hemijske pokazatelje ispravnosti.

Na osnovu rezultata ispitivanja higijenske ispravnosti vode za piće i sanitarno higijenskog stanja vodovodnih objekata može se zaključiti:

U 2011.godini na teritoriji Crne Gore ukupno je analizirano 14 503 uzoraka voda za piće sa gradskih vodovoda i drugih javnih objekata vodosnadbijevanja. Od navedenog broja kod 7452 uzoraka vršena je mikrobiološka analiza, a kod 7031 vršeno je fizičko-hemijsko ispitivanje.

Prema rezultatima mikrobioloških ispitivanja 14.6% ispitanih uzoraka hlorisanih voda ne zadovoljava propisane norme higijenske ispravnosti, najčešće zbog povećanog ukupnog broja bakterija i identifikovanja fekalnih indikatora.


Na osnovu rezultata fizičko-hemijskih ispitivanja 11.3% ispitanih uzoraka hlorisanih voda nije odgovaralo propisanim kriterijumima.

Kontinuirano ispitivanje higijenske ispravnosti vode za piće sa gradskih vodovoda ne sprovodi se u opštini Žabljak, a kontrolu higijenske ispravnosti vode za piće u opštini Pljevlja sprovodi Zavod za javno zdravlje Užice.

Pregledom sanitarno-higijenskog stanja konstatovano je da nijesu uspostavljene sve zakonom propisane zone sanitarne zaštite, jer većina vodozahvata posjeduje samo neposrednu zonu zaštite.

Rezervoari koji postoje na nekoliko gradskih vodovoda nijesu na adekvatan način sanitarno zaštićeni.

Razvodna mreža većine gradskih vodovoda je dosta stara i iz tog razloga su česti kvarovi, kao i značajni gubici na mreži što, pored ostalog, predstavlja i epidemiološki rizik.

Dezinfekcija vode se ne sprovodi kontinuirano na svim gradskim vodovodima (posebno oni koji imaju manji broj ekvivalent stanovnika). Sa izuzetkom nekoliko velikih gradskih vodovoda, ne postoji automatsko doziranje i registracija nivoa rezidualnog hlora.

U skladu sa važećim propisima higijenske ispravnosti voda za piće se kontroliše kroz osnovna i periodična ispitivanja, a prema broju ekvivalent stanovnika, kompletna ispitivanja bezbijednosti vode se ne rade na većini vodovoda i ako ih na to obavezuje važeći Pravilnik o higijenskoj ispravnosti vode za piće.

Grafikon 47. Rezultati fizičko-hemijskih ispitivanja uzoraka hlorisane vode za

piće

Grafikon 48. Rezultati mikrobioloških ispitivanja uzoraka hlorisane vode za piće


Grafikon 49. Rezultati fizičko-hemijskih analiza nehlorisane vode za piće

Grafikon 50. Rezultati mikrobioloških analiza nehlorisane vode za piće

4.6 Ocjena kvaliteta voda za kupanje

Program praćenja kvaliteta morske vode na javnim kupalištima sprovodi se u skladu sa Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji voda (Sl.list RCG 02/07) kojom se vrši klasifikacija voda koje se mogu koristiti za kupanje i daju granične vrijednosti parametara koji se ispituju radi definisanja klase kvaliteta morske vode.

Program monitoringa voda za kupanje obuhvata kontinuirano utvrđivanje osnovnih meteoroloških uslova, vizuelni pregled mora (boja, prozirnost, vidljive plivajuće supstance). Na mjestu uzorkovanja bilo je neophodno mjeriti temperature mora i pH vrijednost, salinitet, zasićenost kiseonikom. Mikrobiološki parametri se uzimaju kao značajni pokazatelji kvaliteta, kada je u pitanju voda za kupanje.Broj Intestinalnih enterokoka i Escherichia coli mjere se u 100 ml morske vode i dozvoljene vrijednosti za klasu K1 su, redom 100 i 200, a zaklasu K2 250 i 500.

Uzorkovanja su vršena na 85 plaža, na istom mjestu uzorkovanja i u intervalima – prije početka sezone kupanja i dva puta mjesečno, ukupno 10 puta.


Grafikon 51. Mikrobiološki parametri i kvalitet voda

Na osnovu mikrobioloških parametara možemo zaključiti da je najveći broj uzoraka bio u K1 klasi, što dovodi do zaključka da je kvalitet voda za kupanje bio dobrog ekološkog statusa. Temperatura vode bila je uglavnom iznad 20ºC tokom mjernog perioda. Najvisočije vrijednosti su izmjerene kod Ulcinja-Velika plaža, preko 27ºC.

Vrijednosti pH su varirale tokom sezone u opsegu 8.05-8.34, prosječno. Najniži salinitet je izmjeren u unutrašnjim zalivima Boke, npr. (Orahovac 17,3% u junu). Promjena saliniteta na ovim profilima je najveća, pa su maksimalne vrijednosti u septembru dostizale 30,7%.

Iako je ekološki status kvaliteta voda najvećeg dijela obalnog područja dobar, problemi postoje i postaju sve izraženiji i to su prije svega: nedostatak uređaja za prečišćavanje otpadnih voda, širenje alohtonih vrsta, cvjetanje štetnih i opasnih algi. Zbog veličine i ozbiljnosti ovih problema kao i posljedica koje se dugoročno mogu izazvati na našoj obali, moraju se pod hitno tražiti adekvatna rješenja.

4.7 Zaključak

U strukturi izvora zagađivanja nije bilo većih promjena ni u 2011. godini. Netretirane industrijske i komunalne otpadne vode predstavljaju ključne izvore zagađenja voda u Crnoj Gori. Takođe se može reći da je jedan od najznačajnijih uzroka zagađenja površinskih i podzemnih voda neodgovarajuće stanje kanalizacionih infrastruktura, odnosno neadekvatno sakupljanje i prečišćavanje otpadnih voda. Katastar izvora zagađivača, kao osnovni instrument u politici donošenja mjera i planova sprečavanja i/ili smanjenja emisije zagađenja ne postoji. Naime, Zakon o životnoj sredini („Sl. list Crne Gore“, br.48/08) predviđa da su jedinice lokalne samouprave dužne da vode katastre zagađivača na svojoj teritoriji, ali po izvještajima koje od njih dobija Agencija, jedinice lokalne samouprave to ne sprovode. S obzirom na prirodne karakteristike teritorije Crne Gore, prostorni i vremenski raspored resursa voda i međusobnu interakciju korišćenja voda, zaštite voda i zaštite od voda, neophodno je da se vodama na čitavoj teritoriji Crne Gore upravlja jedinstveno, kompleksno i racionalno.


5 Morski ekosistem

Uvod

Crnogorsko primorje obuhvata teritoriju od 2440 km2 i to je najgušće naseljeni region Crne Gore.Obala je dužine 293,5 km sa 117 plaža, ukupne dužine 73 km. More za Crnu Goru predstavlja veoma važan biološki, turistički i ekonomski resurs. Stoga je od izuzetne važnosti za državu Crnu Goru, kao turističku destinaciju, očuvanje morskog ekosistema od zagađenja i istrebljenja vrsta koje u njemu žive. Zbog povećanja broja stanovnika u regionu crnogorskog primorja, morski ekosistem trpi sve veći pritisak što samim tim zahtijeva i veću pažnju u pogledu monitoringa ovog segmenta životne sredine.

Program monitoringa stanja morskog ekosistema Crne Gore, se kao dio Nacionalnog programa monitoringa stanja životne sredine sprovodi od 2008 godine, i usklađen je sa nacionalnim propisima: Zakonom o životnoj sredini (Sl. List RCG, br. 48/08 ), Zakonom o vodama (Sl. list RCG, br.27/07), Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list RCG, br. 02/07), a djelimično je usklađen i sapreporukama Evropske Agencije za životnu sredinu iz Kopenhagena kao i sa kriterijumima MEDPOL-a.

Program monitoringa stanja morskog ekosistema Crne Gore, za 2011. godinu, čine sledeći komplementarni programi:

Program praćenja kvaliteta obalnih, tranzicionih (bočatnih) i morskih voda Program praćenja eutrofikacije Program praćenja bioloških indikatora i ekoloških indikatora Program ispitivanja kvaliteta vode HOT SPOT-ova Program praćenja unosa pritokama

U daljem tekstu, rezultati svakog od ovih programa biće izneseni i detaljnije analizirani.

5.1 Kvalitet obalnih, tranzicionih (bočatnih) i morskih voda (OTM)

Ovaj program sprovođen je u periodu od aprila do novembra 2011. godine na 8 lokacija u zalivu i van zaliva. Njime su obuhvaćene analize fizičko-hemijskih parametara, hranljivih soli i mikrobiološke analize koje se rade jednom mjesečno na tri dubine: površina, sredina i dno. Zalivske tačke na kojima su uzimani uzorci su: Kotor (centralna), Risan, Tivat (centralna) i Herceg Novi (centralna), a vanzalivske tačke bile su: Mamula, Budva, Bar i Ulcinj.

Fizičko - hemijski parametri

Parametri koji su analizirani ovim programom su: temperatura vode, salinitet, konduktivitet (provodljivost), koncentracija kiseonika, zasićenje kiseonikom, pH, providnost, koncentracija nitrata, nitrita, amonijaka, ukupan azot, ortofosfati, ukupan fosfor, silikati i koncentacija hlorofila.

Vrijednosti za temperaturu vode kretale su se od 14.5 – 27.9oC. Najniža vrijednost izmjerena je u aprilu mjesecu na površini na lokacijama Budva i Ulcinj, kao i na 20m dubine na mjernoj tački u Budvi i 14m dubine na mjernoj tački u Ulcinju, dok je najveća vrijednost izmjerena na površini u septembru mjesecu na lokaciji Kotor. Srednje vrijednosti za temperature kretale su se od 14.6 – 23.6oC. Najniža srednja vrijednost temperature 14.6oC zabilježena je u aprilu mjesecu na poziciji


Budva, dok je najveća srednja vrijednost temperature 23.6oC izmjerena u septembru mjesecu u Ulcinju. Upoređujući srednje vrijednosti temperature vode vidimo da se temperatura srazmjerno povećavala ka ljetnjim mjesecima.

Vrijednosti za salinitet su se kretale od 14.3 – 38.5 ‰. Najniža vrijednost izmjerena je na mjernoj tački u Risnu, na površini, u novembru mjesecu, dok je najveća vrijednost izmjerena na mjernom mjestu Mamula, u septembru mjesecu. Najmanja prosječna vrijednost detektovana je u novembru na poziciji Risan 29.3‰, a najveća na poziciji Mamula 38.3‰. Ove vrijednosti su očekivane usled velikog priliva slatke vode u zalivu, posebno za vrijeme kiše, vrelo Sopot doprinosi snižavanju sadržaja soli konkretno na poziciji Risan. Oscilacije saliniteta su velike u Bokokotorskom zalivu, povećavaju se kako se ide dublje u unutrašnjost zaliva, dok vrijednosti saliniteta opadaju od Hercegnovskog ka Kotorskom dijelu.Upoređujući srednji mjesečni sadržaj saliniteta u zalivu i otvorenom moru uočljivo je da, posebno u proljećnim i zimskim mjesecima koji obiluju padavinama, salinitet mnogo manji u zalivu, razlog za to je veliki dotok slatke vode sa kopna.

Konduktivitet se kretao od 23.7 mS/cm na lokaciji u Risnu, gdje je izmjerena i najniža vrijednost saliniteta, u novembru mjesecu, a maksimalno zabilježena vrijednost konduktiviteta izmjerena je na lokaciji Mamula i iznosila je 57.9 mS/cm, u septembru mjesecu.

Koncentracija kiseonika kretala se od 5.90 – 11.5 mg/l. Najniža koncentracija kiseonika izmjerena je u maju mjesecu, na površini, na lokaciji Ulcinj i iznosila je 5.90 mg/l, dok je najviša izmjerena vrijednost bila na mjernoj tački u Risnu, na površini, i iznosila je 11.3mg/l. Srednje vrijednosti koncentracije kiseonika iznosile su za otvoreno more 6.70 mg/l (novembar) – 9.56 mg/l (maj), dok su se srednje vrijednosti koncentracije kiseonika u zalivu kretale od 6.99 mg/l (oktobar) – 10.567 mg/l (april). Rast rastvorenog kiseonika u aprilu i maju objašnjava se povećanjem fitoplanktonske aktivnosti u zalivu.

Zasićenje kiseonikom je bilo najmanje na poziciji Ulcinj i iznosilo je 70%, a najveće na poziciji Risnu u maju mjesecu i iznosila je 186 %. Najmanja prosječna vrijednost u zalivu je bila na poziciji u Kotoru i iznosila je 94.66 %, za oktobar mjesec, a najveća vrijednost od 139 % bila je na poziciji Risan u maju mjesecu. Dok je za otvoreno more najmanja vrijednost bila u Budvi 93%, u oktobru mjesecu, a najveća vrijednost je bila u Baru i iznosila je 113%. U zalivu srednja vrijednost za period od aprila do novembra iznosila je 106.24%, dok je na otvorenom moru srednja vrijednost bila 102.98%.

Najniža vrijednost koncentracije vodonikovih jona, pH, iznosila je 8.0, na 30 m dubine na poziciji Kotor, dok je maksimalna vrijednost izmjerena na površini u maju mjesecu na lokaciji Risan bila 8.33. Srednje vrijednosti, za zaliv, kretale su se od 8.05 u Kotoru do 8.70 u Risnu. Na otvorenom moru pozicija Mamula je imala najmanju prosječnu vrijednost od 8.15 u novembru, a najveća prosječna vrijednost izmjerena je na poziciji Bar 8.26 u novembru mjesecu i na poziciji Ulcinj, takođe u novembru mjesecu. Najniže vrijednosti za pH izmjerene su na onim pozicijama gdje je provjetrenost niža, a samim tim i produkcija fitoplanktona.

Najmanja providnost izmjerena je na pozicijama u Kotoru i Risnu u novembru mjesecu i iznosila je 7 m, dok je najveća providnost morske vode zabilježena je na poziciji u Budvi u oktobru mjesecu i iznosila je 22 m.

Što se tiče nutrijenata, analize se vrše za koncentracije jona azota i fosfora. Nutrijenti dospijevaju u more različitim putevima: prilivom slatke vode (koja posebno u zalivu za vrijeme kiša utiče na priliv nitrata u more), zatim uticaj ima i sama pedološka podloga vodenog basena, a i u samom vodenom basenu se vrši regeneracija azotnih soli kroz proces razlaganja organske materije pri dnu.

Azot se u morskoj vodi, javlja u tri neorganska rastvorljiva oblika: nitrit ( NO2-), nitrat (NO3

2-) i amonijum jon (NH4

+).


Najveću količinu rastvorenog azota u morima i okeanima čini nitratni oblik, obično ga ima u većoj količini u eutrofnim područjima. Zbog potrošnje nitrata od strane fotosintetskih organizama njihova koncentracija stalno varira, a može u izvjesnom periodu godine da se svede i na nulu.

U periodu od aprila do novembra vrijednosti koncentracije nitrata kretale su se od 0 - 9.342 μmol/l. Najmanja vrijednost od 0 μmol/l izmjerena je na lokaciji Kotor na 15 m dubine u septembru mjesecu, dok je maksimalno izmjerna vijednost zabilježena u površinskom sloju vode u Kotorskom zalivu u aprilu mjesecu. Srednje vrijednosti koncentracije nitrata za područje zaliva kretale su se od 0.524 μmol/l, u junu mjesecu, do 2.207μmol/l, u aprilu mjesecu, a na otvorenom moru vrijednosti su se kretale od 0.597 μmol/l, u maju mjesecu do 1.178 μmol/l u novembru mjesecu. Analizom dobijenih rezultata uočeno je da zaliv, posebnodio Kotorskog i Risanskog zaliva (koji su dosta plitki) podliježu prilivu većeg sadržaja hranljivih soli sa kopna kao i podvodnim vrelima i riječicama koje nabujaju usled padavina. U ljetnjim mjesecima se usled fotosintetske aktivnosti nitrati troše, što pokazuju i njihove smanjene koncentacije u toku ljeta. Uočeni su pikovi rasta srednjih koncentracija nitrata na otvorenom moru u septembru, primjećeno je da je na većim dubinama došlo do bržeg procesa nitrifikacije i slabijeg miješanja vode.

Kao prvi produkt procesa nitrifikacije nastaju nitriti a najčešća bakterija koja učestvuje u ovom procesu je Nitrosomonas.

Koncentracije nitrita su se kretale od 0 – 0.553 μmol/l. Najmanja vrijednost 0 μmol/l zabilježena je na više istraživanih lokacija u površinskom sloju. Maksimalna vrijednost koncentracije nitrita od 0.553 μmol/l izmjerena je u Kotoru na 30m dubine, u avgustu mjesecu. Srednje vrijednosti koncentracije nitrita u zalivu su se kretale od 0.052 – 0.362 μmol/l na poziciji u Kotoru, a na otvorenom moru od 0.046μmol/l na mjernom mjestu u Budvi do 0.297 μmol/l na poziciji Ulcinj.Veća količina nitrita registrovana je u zalivu u avgustu mjesecu, a na otvorenom moru u novembru mjesecu, međutim sve vrijednosti su u granicama normale.

Amonijak i njegove soli dospijevaju u morsku vodu kao primarni produkt bakterijske razgradnje organskih jedinjenja azota i kao sastavni dio ekskreta vodenih životinja (ali u znatno manjem procentu).

Vrijednosti koncentracije amonijaka su se kretale od 0 – 0.839 μmol/l. Maksimalna vrijednost je izmjerena u dijelu zaliva na poziciji Kotor u avgustu mjesecu na 30m dubine. Srednje vrijednosti na području zaliva su se kretale od 0.030 – 0.412 μmol/l a na otvorenom moru od 0 - 0.235 μmol/l.Znatan porast amonijevih soli, kad su u pitanju srednje vrijednosti, primjećen je u avgustu, pri čemu su u svim mjesecima u zalivu detektovane veće vrijednosti, što ukazuje na povremeno opterećenje otpadnim vodama u toku ljeta. Takođe nešto veće količine amonijaka se javljaju na većim dubinama tokom perioda termičke stratifikacije.

Vrijednosti za ukupan azot su se kretale od 3.223 μmol/l na poziciji Ulcinj, na 27 m dubine do 28.748 μmol/l, izmjereno na površini, na poziciji Herceg Novi. Srednje vrijednosti ukupnog azota su se kretale od 7.173 - 20.402 μmol/l, za mjerna mjesta u zalivu, dok su se vrijednosti na otvorenom moru kretale od 4.096 -18.765 μmol/l. Koncentracije ukupnog azota su veće u zalivu nego na mjernim mjestima van zaliva, u svim mjesecima, osim u septembru što se poklapa i sa vrijednostima koncentracije nitrata i amonijaka.

Fosfor se u morima javlja u obliku neorganskih fosfata i rastvorenog organskog fosfora.

Koncentracija fosfora je varirala od 0 – 0.712 μmol/l. Nula je zabilježena na više lokacija i različitim dubinama na tim lokacijama. Maksimalna vrijednost 0.712 μmol/l detektovana je na 15 m dubine, u oktobru mjesecu, na poziciji Kotor. Srednje vrijednosti koncentracije fosfora, u zalivu, su se kretale od 0.044 μmol/l na poziciji Tivat, u novembru mjesecu, do 0.475 μmol/l u avgustu mjesecu na poziciji Kotor. Na otvorenom moru vrijednosti su se kretale od 0.100 μmol/l, na poziciji Ulcinj, u julu mjesecu do 0.474 μmol/l na poziciji Mamula, u avgustu mjesecu.


Koncentracija ukupnog fosfora se kretala od 0 – 1.175 μmol/l. Minimalne i maksimalne vrijednosti ukupnog fosfora su se poklapale sa minimalnim i maksimalnim vrijednostima za fosfor. Srednje vrijednosti za ukupan fosfor su se kretale, za područje zaliva, od 0.125 μmol/l na poziciji Tivat, u oktobru mjesecu do 0.752 μmol/lna poziciji Kotoru avgustu mjesecu, dok su se vrijednosti na otvorenom moru kretale od 0.125 μmol/l na poziciji Mamula,u julu mjesecu do 0.500 μmol/lna poziciji Ulcinj, u septembru mjesecu.Srednje vrijednosti ukupnog fosfora u zalivu i otvorenom moru se poklapaju sa koncentracijama fosfora, stoga su sve vrijednosti za ukupan fosfor povećane u zalivu.

Silicijium je potreban mnogim organizmima u moru za formiranje skeleta. Recikliranje silicijuma u okviru produktivne zone zavisi od brzine rastvorljivosti, brzine tonjenja i miješanja vodenih masa. Najviše silicijuma sadrže podzemne vode, obično je veća količina silicijuma vezana za priliv slatke vode u more.

Silikati su varirali od 0.100 – 12.100 μmol/l. Najniža vrijednost koncentracije silikata zabilježena je na 80m dubine na lokaciji Mamula, a najveća u površinskom sloju vode u novembru mjesecu, na lokaciji Risan. Srednja vrijednost silikata u zalivu se kretala od 1.335 μmol/l u septembru mjesecu na poziciji Tivat do 9.008 μmol/l na poziciji Kotor u oktobru mjesecu. Srednja vrijednost koncentarcije silikata, na otvorenom moru, varirala je od 0.500 μmol/l na poziciji Mamula, u oktobru mjesecu, do 5.639 μmol/l na poziciji Ulcinj u maju mjesecu.

Koncentracije hlorofila a na ispitivanim pozicijama su se kretale od 0.100 - 11.106 mg/m3 . Najniža koncentracija hlorofila a zabilježena je na 27 m dubine, u junu mjesecu, na poziciji Ulcinj, a maksimalna u aprilu mjesecu, na poziciji Risan, u površinskom sloju vode. Srednje vrijednosti hlorofila a, u zalivu, su se kretale od 0.181 mg/m3 u junu mjesecu na poziciji Herceg Novi do 4.441 mg/m3 u aprilu mjesecu na poziciji Risan, a na otvorenom moru od 0.107 mg/m3 u avgustu mjesecu na lokaciji Bar do 1.398 mg/m3 u aprilu mjesecu, na poziciji Budva.

U odnosu na 2010. godinu povremeno su povećane koncentracije fosfatnih soli u dubljim ograncima Kotorskog i Risanskog zaliva, posebno ljeti kada se broj stanovnika u priobalnom regionu poveća, a samim tim i količina otpadnih voda. Sve vrijednosti hranljivih soli uključujući kocentraciju hlorofila a su očekivano povećane u Kotorskom i Risanskom zalivu. Povremeno, za vrijeme kiša, u aprilu i maju Risan pokazuje karakteristike eutrofnog područja, tako da bi bilo neophodno saniranje postojećeg stanja kanalizacionih odvoda u Risanskom zalivu, a do tada je potrebna kontrola kvaliteta priobalnog mora tokom cijele godine.

Mikrobiološki parametri

Istraživanja mikrobiološke komponente sprovedena su na 8 lokacija: Kotor, Risan, Tivat, Herceg Novi, Mamula, Budva, Bar i Ulcinj. Mikrobiološki indikatori zagađenja (totalni koliformi, fekalni koliformi, E.coli i fekalne streptokoke) ispitani su sa 0.5 m morske površine, i to u periodu od aprila do novembra 2011. godine.

Pozicija Kotor (pola milje od obale) - Fekalno zagađenje je zabilježeno u maju i novembru za vrijeme kiša i usled miješanja vodenog stupca u zimskom periodu. Maj i oktobar obiluju totalnim koliformima što je posledica spiranja tla u obalno more. Naročito su izražena turbulentna strujanja kao posledica dotoka kopnenih voda. Prema klasifikaciji iz EU-Bathing water quality directive 2006/7/EEC i Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) voda je zadovoljavajućeg kvaliteta i u granicama normale u odnosu na fekalno zagađenje i pripada klasi K1. U junu, julu i avgustu brojnost bakterija na ovoj poziciji je ispod nivoa detekcije usled letalnog uticaja Sunčevog zračenja.

Pozicija Risan (oko 350 m od obale) - Svježe fekalno zagađenje zabilježeno u maju, oktobru i novembru gdje bakterijske zajednice usled smanjenog saliniteta (priliva slatke vode) i manjeg Sunčevog zračenja preživljavaju duže u morskoj vodi. U julu i avgustu su se neznatno održale fekalne streptokoke koje formiraju spore pa duže preživljavaju u morskoj vodi. Prema EU - Bathing


water quality directive 2006/7/EEC i Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) morska voda pripada klasi K2 u maju i novembru.

Pozicija Tivat (oko pola milje od obale) – Rezultati za maj i novembarpokazuju da seova pozicija odlikovala lošijim kvalitetom vode usled povećanog broja fekalnih bakterija pa u odnosu na Uredbu o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) i EU - Bathing water quality directive 2006/7/EEC poprima odlike K2 klase u pomenutim mjesecima. U Tivtu je najbitnije ostvariti više priključaka na kanalizacionu mrežu.

Pozicija Herceg Novi (oko pola milje od obale) - Fekalne bakterije su detektovane u julu, septembru i novembru ali u dozvoljenim granicama. Prema Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) i EU - Bathing water quality directive 2006/7/EEC voda je zadovoljavajućeg kvaliteta i pripada klasi K1. Kako ovaj dio zaliva nije pod direktnim uticajem slatke vode sa kopna nema značajnog povećanja alohtonih bakterija.

Pozicija Mamula - Neznatan broj fekalnih bakterija detektovan je u novembru, avgustu i septembru, međutim po svim parametrima voda je zadovoljavajućeg kvaliteta u ispitivanom periodu.Velika udaljenost od obale i intezivna strujanja vodenih masa na ovom području doprinose dobroj bakteriološkoj slici. Prema Uredbi o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl. list CG br. 2/07) i EU - Bathing water quality directive 2006/7/EEC voda je zadovoljavajućeg kvaliteta i pripada klasi K1.

Pozicija Budva - Neznatan broj fekalnih bakterija bilježimo u aprilu, junu i novembru, malo veći pikovi rasta fekalnih streptokoka uočavaju se u avgustu. Strujanja vodenih masa doprinose da i milju od obale detektujemo alohtone bakterije ali u granicama dozvoljenog.

Pozicija Bar - Fekalne bakterije su detektovane u svim mjesecima osim u maju i junu, iako njihov broj nije veliki. Iako je ova pozicija milju od obale osjeća se manji uticaj Barske luke. U avgustu i novembru se uočavaju pikovi rasta totalnih koliforma. U zimskom periodu dolazi do miješanja vodenih masa pa se bakterijske populacije nađu na površini.

Pozicija Ulcinj -U avgustu mjesecu u odnosu na domaću regulativu i EU - Bathing water quality directive 2006/7/EEC voda pripada klasi K2. Broj fekalnih bakterija u ostalim mjesecima nije veliki. Ipak, budući da se ova pozicija nalazi milju od obale očekivala se bolja bakteriološka slika, uticaj s kopna je očigledan posebno za vrijeme kiše. U junu i julu intezivno Sunčevo zračenje doprinosi dobroj bakteriološkoj slici. U Ulcinju je potrebno sanirati nešto starije kanalizacione odvode.

Posebna pažnja je posvećena istraživanju grupe mikroorganizama koji pripadaju alohtonim mikroorganizmima kojima more nije prirodno stanište. Utvrđeno je da se njihovo vrijeme preživljavanja kreće u rasponu od nekoliko sati do nekoliko dana. Svijetlo tj. intezivno sunčevo zračenje, temperatura, povećani salinitet doprinose povećanom stresu patogenih fekalnih mikroorganizama pa je to razlog njihovog odsustva pretežno u ljetnjim mjesecima, na pozicijama koje nisu direktno uz obalu. Međutim, ipak, ukoliko postoji stalni unos hranljivog materijala u obliku azota i fosfora bakterijske populacije su itekako prisutne u morskom medijumu.

5.2 Eutrofikacija

Eutrofikacija je proces obogaćivanja vodenog ekosistema nutrijentima, bilo prirodnim putem ili uticajem čovjeka, od kojih su glavni azot i fosfor. Kao posljedica takvog stanja se javlja povećana primarna proizvodnja. U tom slučaju zbog visokih koncentracija hranljivih soli dolazi do prekomjernog razmnožavanja fitoplanktona, a time i povećanog sadržaja organskih materija iznad „kapaciteta razgradnje“ ekosistema, produktujući neprijatne mirise, trošeći raspoloživi kiseonik, te utičući na sve ostale komponente biocenoze (zooplankton, nekton, organizama faune bentosa itd.). Shodno tome se i hlorofil a koristi kao indikator biomase fitoplanktona, kako bi se odredio stepen


trofičnosti morskog ekosistema, u ovom slučaju stanje morske vode duž Crnogorske obale. Degradacija vodenih resursa eutrofikacijom može dovesti do gubitka vrsta koje su tu prisutne, kao i do gubitaka pogodnosti i usluga koje ovi sistemi pružaju.

Fizičko – hemijski parametri

Analize parametara koji su bitni pokazatelji eutrofikacije rađeni su na, ukupno, 13 lokacija od čega je 8 pozicija bilo u zalivu, a 5 na vanzalivskim pozicijama u periodu od aprila do septembra 2011. godine. Za sve lokacije postoje podaci o temperaturi, konduktivitetu, pH, BOD5, zasićenosti kiseonikom, salinitetu, ali ipak za ovaj program najznačajniji su podaci o hranjivim solima (nitrati, nitriti, fosfati, silikati), hlorofilu a i trofičkom indexu koji će biti detaljnije analizirani u nastavku teksta.

Nitrati su soli azota koje u morsku vodu, sa kopna, dospijevaju bujičnim tokovima, nakon velikih kiša kao i ispuštanjem otpadnih voda direktno u more.

Grafikon 52. Koncentracija nitrata (μmol/l) na pozicijama u Bokokotorskom zalivu

U grafiku 51 su predstavljeni podaci koji su dobijeni analizama vode iz površinskog sloja na svim lokacijama. Rezultati pokazuju da su koncentracije nitrata bile najveće u aprilu i maju, a najveća izmjerena koncentracija bila je na lokaciji Orahovac u aprili mjesecu i iznosila je 12.500 μmol/l.

Grafikon 53. Koncentarcija nitrata (μmol/l) na van zalivskim pozicijama

Maksimalna koncentracija nitrata izmjerena u 2011. godini bila je na lokaciji Ada Bojana u julu mjesecu i iznosila je 14.065 μmol/l, što se vidi iz grafika 52. Takođe su na poziciji Ada Bojana i u ostalim mjesecima bile povećane koncentracije nitrata u odnosu na druge ispitivane tačke. To se može objasniti dotokom slatke vode, koja konstantno donosi u more vodu bogatu nutrijentima.

Nitriti su rasprostranjeni u podzemnim vodama, najčešće u neznatnim količinama. Povišeni sadržaj ovog jona može se javiti pri procesu amonijačnih jedinjenja i organskih materija, a i pri redukciji nitrata u nitrite. Oksidacija amonijačnih jedinjenja često je izazvana djelatnošću nitrifikujućih bakterija. Kada se nitriti nađu u vodi u značajnoj količini, to je znak zagađenja otpadnim vodama. Najveća koncentracija nitrita izmjerena je na poziciji Kotor, na dubini od 30 m, i


iznosila je 0.553 μmol/l, a tokom ispitivanog perioda, na pojedinim lokacijama, dešavalo se da je koncentracija nitrita bila ispod granice detekcije.

Amonijak u vodi je indikator moguće bakterijske aktivnosti, kanalizacionog i životinjskog otpada. Najveća izmjerena koncentracija ovog jona bila je na poziciji Kotor, u avgustu mjesecu, na dubini od 30 m i iznosila je 0.839 μmol/l.

Povišen sadržaj fosfata u vodama ukazuje na njihovo zagađenje, jer jedinjenja fosfora pripadaju produktima raspadanja složenih organskih materija. Fosfati u vodu dospijevaju usled primjene vještačkih đubriva, otpadnih voda naselja i industrijskog otpada.

Grafikon 54. Koncentracija fosfata (μmol/l) na pozicijama u Bokokotorskom zalivu

Podaci koji su prikazani u grafiku 53 su vrijednosti analiza za površinski sloj vode na lokacijama u Zalivu, i najveća izmjerena koncentracija bila je na poziciji Tivat, u avgustu mjesecu, i iznosila je 0.667 μmol/l.

Grafikon 55. Koncentracija fosfata (μmol/l) na van zalivskim pozicijama

Najveća koncentracija fosfata, na pozicijama van zaliva, bila je izmjerena na lokaciji Mamula, u septembru mjesecu i iznosila je 0.712 μmol/l. Takođe su koncentracije fosfata i na ostalim lokacijama bile nešto veće u septembru mjesecu u odnosu na ostale mjesece u kojima su rađene analize.

Koncentracija silikata, u ispitivanom periodu, kretala se u rasponu od 0.1 – 56.056 μmol/l. Najniža koncentracija zabilježena je na 2 lokacije i to: u aprilu mjesecu na poziciji Sveta Neđelja (30 m) i na poziciji Dobrota (20 m) u septembru mjesecu. Najveća vrijednost koncentracije silikata zabilježena je na poziciji Ada Bojana, u maju mjesecu, u površinskom sloju vode. Takođe je i za ostale mjesece najveća izmjerena vrijednost bila na poziciji Ada Bojana.

Koncentracija fotosintetskih pigmenata se koristi kao indikator biomase fitoplanktona, pošto sve zelene biljke sadrže hlorofil a, koji čini 1 – 2 % suve mase planktonskih algi. Koncentracija hlorofila a je indikator stepena eutrofikacije u morskim ekosistemima. Visoke vrijednosti hlorofila a kao glavnog pokazatelja eutrofikacije ukazuju na povećanu organsku produkciju.


Grafikon 56. Koncentracija hlorofila a (mg/m3) na pozicijama u Bokokotorskom zalivu

Na osnovu podataka iz grafika 56. vidi se da su najveće izmjerene koncentracije bile u aprilu mjesecu i to na pozicijama Dobrota (5.952 mg/m3), Risan (11.106 mg/m3) i Kotor (6.527 mg/m3), dok je najniža koncentracija hlorofila a koja je izmjerena u ispitivanom periodu bila na lokaciji Herceg Novi, u aprilu i septembru mjesecu i iznosila je 0.102 mg/m3. Risanski zaliv je duboko uvučen dio zaliva gdje brojni izvori i vrulje pogotovo tokom kiše doprinose obogaćivanju hranljivim materijalom kao i slaba dinamika vodenih masa i to je razlog povećane koncentracije hlorofila a u ovom dijelu zaliva. Pozicije Dobrota, Risan i Kotor uostalim mjesecima u površinskom sloju poprimaju mezoeutrofni karakter. Lokacije Orahovac, Sveta Neđelja i Tivat pripadaju uglavnom mezoeutrofnoj oblasti, sa izuzetkom u septembru gdje ovi djelovi zaliva imaju oligotrofni karakter, dok su pozicije Herceg Novi i Igalo oligotrofne oblasti tokom čitavog perioda ispitivanja od aprila do septembra zbog intezivnijeg strujanja vode na ovom području što je uslovljeno boljom povezanošću sa otvorenim morem u odnosu na uvučeni dio zaliva.

Grafikon 57. Koncentracija hlorofila a (mg/m3) na vanzalivskim pozicijama

Na grafikonu 57. su prikazane koncentracije hlorofila a u vanzalivskom području. Ako uporedimo podatke sa grafikona 5 i 6 vidjećemo da su koncentracije hlorofila a bile znatno veće na pozicijama u zalivu nego van njega, jer je najveća izmjerena koncentracija hlorofila a, van zaliva, bila izmjerena na lokaciji Ada Bojana u junu mjesecu i iznosila je 3.335 mg/m3. Rijeka Bojana znatno doprinosi obogaćivanju ovog dijela mora nanosima hranljivih soli, najveće vrijednosti zabilježene su u ljetnjim mjesecima što je vjerovatno posledica većeg antropogenog uticaja. Ova oblast ima eumezotrofni karakter u površinskim djelovima tokom čitavog perioda ispitivanja. Pozicije Bar marina, Ulcinj Mala plaža i Budva Jaz su pretežno oligotrofna područja sa povremenim mezotrofnim karakterom u aprilu i julu pod uticajem jačeg antropogenog uticaja tokom ljetnje sezone, pozicija Mamula je pod snažnim uticajem otvorenog mora tako da ima zadovoljavajući oligotrofni karakter.


Hlorofil a se veže za dinamiku fitoplanktonske komponente. U proljećnim mjesecima (april i maj) rastu temperatura vode i intenzitet svjetlosti i u fotičkoj zoni su nutrijenti prisutni u dovoljnoj količini nakon zimske cirkulacije i miješanja slojeva vode, tako i unošenjem nutrijenata padavinama i podvodnim izvorima. Ovo su idealni uslovi za brz i intezivan razvoj fitoplanktona (a time i hlorofila a koji je povećan na svim ispitivanim lokacijama u aprilu i maju) koji porastom gustine troši dostupne nutrijente. Sa porastom temperature tokom ljeta uspostavlja se termoklina koja razdvaja trofičnu zonu od dubinske zone, bogate nutrijentima, (pa se na ovaj način objašnjava i koncentracija hlorofila povećana u dubinskom sloju u julu mjesecu na poziciji Bojana). S jeseni, opadanjem temperature vode termoklina slabi što potpomažu i vjetrovi, usled toga ponovo dolazi do miješanja vodenih masa i nutrijenata i povećanja produkcije ali u znatno manjoj mjeri nego u proljeće čemu doprinosi i smanjeni intenzitet svjetlosti.

Kako bismo odredili kvalitet mora odnosno stepen eutrofikacije definisan je TRIX indeks koji predstavlja numeričku vrijednost stepena eutrofikacije priobalnih voda i koji je izražen trofičkom skalom od 0 do 10 TRIX jedinica. Gdje je trofički indeks 0 on je pokazatelj niske eutrofikacije, a indeks 10 je pokazatelj ekstremno eutrofičnog područja.

Trofični indeks TRIX je izračunat po formuli Vollenweidera (1998):

gdje je:

Chla - hlorofil u koncentraciji (μg/l-1 ),

aD%O- je kiseonik kao apsolutni procenat (%) odstupanja,

N- totalni azot,

P- totalni fosfor.

Klasifikacija stepena eutrofikacije

UNEP (1994) Oligotrofno Mezoeutrofno Eutrofno Ekstremno eutrofno

Hlorofil a mgm3

<1 1-5 5-10 >10

Hakanson (1994)

Oligotrofno Mezotrofno Eutrofno Hipertrofno

Hlorofil a mgm3

<1 1-3 3-5 >5

Tabela 7. Klasifikacija stepena eutrofikacije po UNEP – u i Hakanson –u

Problemi eutrofikacije su rezultat kontinuiranog obogacivanja nutrijentima iz različitih izvora (pomorske aktivnosti, otpad iz domaćinstva, erozija). Najmanja zabilježena vrijednost TRIX indeksa u zalivskom području je izmjerena u Herceg Novom i iznosila je 1.74, pošto je dio Hercegnovskog zaliva pod nešto jačim uticajem otvorenog mora. Najveće vrijednoosti TRIX indeksa u zalivu se kreću od 5.88 do 6.05 na pozicijama Risan, Kotor i Dobrota što ukazuje na srednje dobro trofičko stanje na granici sa visoko produktivnim vodama u aprilu mjesecu. U vanzalivskom području najveća zabilježena vrijednost TRIX indeksa je na poziciji Bojana 5.57. Jasno je da rijeka doprinosi srednje dobrom trofičnom stanju u ovoj oblasti posebno za vrijeme kiše gdje priliv slatke vode donosi mnogo organskog materijala. Ostali dijelovi otvorenog dijela obale pokazuju s vremena na vrijeme povišenu produktivnost.


Mikrobiološki parametri

Mikrobiološki indikatori zagađenja (totalni koliformi, fekalni koliformi, E.coli i fekalne streptokoke) ispitani su sa 0.5 m morske površine u periodu od aprila do septembra 2011. godine.

Mjerno mjesto

Ukupni koliformi (UK)/100 ml

Fekalni koliformi (FK)/100 ml

Fekalne streptokoke (FS)/100 ml

E.colli/100 ml

Dobrota 340 (Maj)

80 (Maj)

60 (Avgust)

60 (Maj)

Orahovac 360 (Avgust)

0

140 (Avgust)

0

Kotor 870 (Maj)

40 (Maj)

20 (Maj/Sep)

20 (Maj)

Risan 870 (Maj)

120 (Maj)

80 (Jun/Avg)

60 (Maj)

Sv. Neđelja 1100 (Avgust)

40(Maj)

20(Avgust)

20(Maj)

Tivat 1600 (Avgust)

40(Maj)

140(Maj)

20(Maj/Jun)

Herceg Novi 600 (Septembar) 0

80(Jun) 0

Igalo 200 (Septembar)

0

20 (Jun)

0

Mamula 600 (Septembar)

320 (Avgust)

0 0

Budva Jaz 860 (April) 0

200(April) 0

Bar marina 1000 (Avgust)

20(Jul/Avg)

140(Avgust) 0

Ulcinj Mala plaža

2000 (Avgust)

120 (Jul)

780 (Septembar)

80 (Jul)

Bojana 3280 (Septembar)

220(Maj/Sep)

300(Septembar)

180(Maj/Sep)

Tabela 8. Maksimalne vrijednosti bakterija po mjernim mjestima

Najveće vrijednosti ukupnih koliformi i E. coli izmjerene na poziciji na oko 400 m od ušća Bojane u more u septembru, odnosno u maju. Najveće opterećenje fekalnim koliformima zabilježeno je na poziciji Mamula u avgustu, a vode porijeklo od zalivskih voda koje se nalaze u izlaznoj struji. Na mjernom mjestu Ulcinj – Mala plaža na oko 500 m od obale izmjerene su maksimalne vrijednosti fekalnih streptokoka u septembru.

Iako stanje nije alarmantno, neophodno je obezbijediti adekvatan tretman otpadnih voda na mjestu izlivanja u more kako bi se uticaj Luke Bar, nanosa rijeke Bojane umanjio. Takođe, kvalitet vode na Maloj plaži u Ulcinju, za vrijeme turističke sezone, poprima nezadovoljavajući karakter.

Fitoplankton i zooplankton

Rezultati istraživanja fitoplanktonske komponente su sprovedeni na 13 pozicija u području Crnogorskog primorja na tri dubine na svakoj poziciji: površina, sredina i dno. U zalivskom su rađene analize na 8, a u vanzalivskom području na 5 pozicija.


Analiza fitoplanktonskog materijala je izvršena po standardnoj metodologiji. Veća veličinska frakcija - mikroplankton (ćelije > 20μm) je analizirana do vrsta pomoću odgovarajućih ključeva koji se primjenjuju za ovu oblast. Kao indikatori eutrofikacije se koriste fitoplanktonske vrste mikrofitoplanktona, kako njihovo prisustvo tako i njihova gustina. Manja veličinska frakcija - nanoplankton (ćelije < 20μm) prikazana je kao ukupna količina po istraživanim pozicijama. Količina (gustina) fitoplanktona (mikroplankton i nanoplankton) je izražena preko numeričkih vrijednosti na jedinicu volumena morske vode (N ćelija/l) po istraživanim pozicijama.

Analizirano je 216 uzoraka u periodu od aprila do septembra 2011 u području Crnogorskog primorja. Na osnovu podataka možemo konstatovati povišene vrijednosti prosječne gustine mikroplanktona u zalivskom području tokom najvećeg dijela istraživanja. Izuzetak su mjeseci jun, jul i septembar. Najviša prosječna gustina u zalivskom području je bila na poziciji Kotor (IBM) u septembru mjesecu i iznosila je 1.9 x 105 ćelija l-1.

Maksimalni apsolutni iznos mikroplanktona u zalivskom području je konstatovan septembru mjesecu na poziciji Kotor (IBM), na površini, od 5.1 x 105 ćelija l-1. Takođe, dosta visoka vrijednost, u maju mjesecu zabilježena je u Kotorskom zalivu od 1.3 x 105 ćelija l-1. U odnosu na 2010. godinu visoke apsolutne vrijednosti reda veličine 105ćel/l u površinskom sloju nisu zabilježene i ni na ostalim pozicijama u Bokokotorskom zalivu.

U vanzalivskom području, koje je pod uticajem otvorenog mora i gdje su vrijednosti generalno dosta niže bilo je izuzetaka. Prosječne maksimalne abundance mikroplanktona u vanzalivskom području su bile veće u odnosu na zalivsko područje u junu, julu i septembru. Maksimalni apsolutni iznos u vanzalivskom dijelu je bio na poziciji Bar (1.2 x 106 ćelija l-1). Niže vrijednosti su rezultat disperzije fitoplanktonskih ćelija zbog jakog uticaja otvorenog mora.

Prosječne vrijednosti gustine nanoplanktona su, takođe, u zalivskom više nego u vanzalivskom području sem u jednom slučaju u avgustu mjesecu na poziciji Bar kad je zabilježena viša prosječna gustina (3.1 x 105 ćel/l) u odnosu na pozicije u zalivskom području. Najviše prosječne gustine nanoplanktona su zabilježene u aprilu mjesecu na pozicijama u Kotorskom zalivu, Risnu i Dobroti i iznosile su od 1.6 x 106 ćelija l-1 do 2.7 x 106 ćelija l-1.

U vanzalivskom području sve prosječne vrijednosti su reda veličine 105 ćelija l-1, sa najvišim vrijednostima u aprilu mjesecu na poziciji Kotorskog zaliva (2.7 x 106 ćelija l-1), te na pozicijima Dobrota i Risanskog zaliva 1.6 x 106 ćelija l-1.

U populacijama mikroplanktona na većini pozicija dominira dijatomejska komponenta kroz cijeli period istraživanja, sem u aprilu mjesecu.

Od svih determinisanih mikroplanktonskih vrsta 9 vrsta se javilo u gustini populacija reda veličine 104 do 106 ćel/l . I ove istraživačke godine dominantnu ulogu imaju dijatomejske vrste Chaetoceros affinis, Ch.vixvisibilis, Thalassionema nitzschioides, Pseudo-nutzschia spp., Navicula spp., koje se javljaju u najvišim gustinama od 105 do 106 ćel/l. Ove vrste su karakteristične za područja koja su pod snažnim uticajem eutrofikacije. Vrsta Pseudo-nitzschia spp.je zabilježena sa maksimalnom gustinom od 1.2 x 106 ćel/l u septembru, što je razlika u odnosu na 2010. godinu kada je sa istom brojnošću bila prisutna vrsta Thalassionema nitzschioides. Vrsta Pseudo-nitzschia spp. sadrži biotoksine (domoična kiselina).

Na osnovu rezultata koje smo dobili ove godine možemo konstatovati da su prosječne gustine manje u odnosu na prethodnu godinu. Frekvencija pojavljivanja pojedinih vrsta je takođe manja, posebno se to odnosi na prethodno pomenute dijatomejske vrste u zalivskom području. Naročito treba napomenuti Thalassionema nitzschioides vrsta koja je proteklih godina bila dominantna. Pošto je to vrsta indikatori eutrofikacije, možda to ukazuje na smanjeni uticaj antropogenog faktora na planktonske zajednice u moru.

Dalja istraživanja u tom pravcu bi trebala da daju odgovore na mnoga pitanja, a naročito da li će te promjene imati pozitivan ili negativan tok.


Rezultati istraživanja mezozooplanktonske komponente, koja obuhvata planktonske životinje veličine od 0.2 - 2 mm, su dobijeni sa 13 pozicija u području Crnogorskog primorja. U zalivskom je istraživano 8, a u vanzalivskom području 5 pozicija.Prisutne su značajne razlike u gustini između uzastopnih uzoraka. Najviša vrijednost ukupnog mezozooplanktona iznosila je 19732 ind m-3 u julu 2011. godine na lokalitetu Dobrota, dok je minimum zabilježen u junu 2011. godine a iznosio je svega 712 ind m-3 na lokalitetu Mamula.

Za razliku od prethodnih godina, kada je bilo zabilježeno cvjetanje Protozoa u Bokokotorskom zalivu, u ovom istraživanju se bilježi u značajno manjem broju i dostiže maksimalnih 15% zastupljenosti u Tivatskom zalivu u aprilu mjesecu. Osnovni predstavnik Protozoa u Bokokotorskom zalivu je Noctiluca scintilans - luminiscentni dinoflagelat čija je gustina i diverzitet u fitoplanktonu visok u neritičkim zonama okeana. Opisana je u zoološkim testovima među protozoama i botaničkim među dinoflagelatima.

Kao sva vegetacija može da sintetiše hlorofil i da se ponaša kao autotrofni organizam, međutim češće može da uzima hranljive čestice kao protozoa čak i kada se ponaša kao autotrof. Definisana je kao vrsta indikator visoko eutrofnih priobalnih regiona u moru.

Kako je ove godine zabilježena manja procentualna zastupljenost Cladocera i izostalo cvjetanje Noctiluca scintillans možemo zaključiti da je ovaj Zaliv izložen manjem antropogenom uticaju. Ipak prisutnost i učestalost indikatorskih vrsta Penilia avirostris, Oithona nana i Noctiluca scintillans ukazuju da je ovaj Zaliv i dalje eutrofno područje ali u znatno manjoj mjeri u odnosu na prethodne istraživane godine. U mezozooplanktonskoj zajednici dominiraju euritermne i eurihaline neritičke vrste, dok u toplijem periodu godine, kada se vrijednosti ekoloških uslova približavaju onim iz otvorenog mora, pojavljuje se znatan broj pučinskih vrsta Copepoda.

5.3 Bioindikatori

Program praćenja bioloških indikatora se sprovodi u skladu sa LBS protokolom (Protokol o zaštiti Sredozemnog mora od zagađivanja iz kopnenih izvora i kopnenih aktivnosti) i sa kriterijumima MED POL program (Mediterranean Pollution Control), a koji je usklađen sa zahtjevima Evropske agencije za životnu sredinu (EEA) i ima uspostavljen sistem izvještavanja i razmjene podataka sa EEA.

Program praćenja bioloških faktora se sprovodi na dvije lokacije u Bokokotorskom zalivu: Kotor - kod Instituta za biologiju mora i Bijela - uzgajalište kod Svete Neđelje. Istraživanjem, koje je sprovedeno u septembru, određivan je odgovor biomarkera na zagađenje. Kao bioindikatorski organizam korišćena je školjka dagnja (Mytilus galloprovincialis). Za detektovanje i procjenu nivoa zagađenja Bokokotorskog zaliva određivani su sledeći biomarkeri:

sadržaj metalotioneina – kao odgovor na izloženost teškim metalima,

kondicijski indeks i gonadosomatski indeks – za upoređivanje stanja organizama u različitim staništima,

aktivnost acetilholinesteraze – kao biomarker izloženosti organizama organofosfatnim pesticidima, teškim metalima, itd.

Korišcenje biomarkera predstavlja fundamentalni pristup u procjeni zdravlja ekosistema. Biomonitoringom se omogucava otkrivanje ranih bioloških promjena koje mogu dovesti do dugoročnih fizioloških poremecaja. Za razliku od hemijskog monitoringa, kojim se za procjenu prisustva zagađujucih materija u c elijama i tkivima koriste hemijske analize, biomonitoringom se procjenjuje ne samo prisustvo, nego i ono što je značajnije, odgovor organizama na polutanate kao i procjenu uticaja efekata polutanata na molekule, celije, tkiva, organe i organizam. Korišcenje biomarkera ne zamenjuje hemijski monitoring ili strategije kao npr. studije stanovništva, ali ih


integriše i pruža jedinstven doprinos u određivanju toksičnosti zagađivača, čak i kada su prisutni na niskim koncentracijama.

Bioindikatori su organizmi koji se koriste za prikaz stanja životne sredine. Ovi organizmi služe za monitoring (praćenje) promjena (hemijskih, psihičkih ili promjena u ponašanju) koje mogu uticati na ekosistem. Bioindikatori su relevantni za ekološko zdravlje. Svaki organizam u ekosistemu ima mogućnost da utiče na zdravlje životne sredine. Zato se bioindikatori koriste da: detektuju promjene u životnoj sredini, prikažu prisustvo zagađivača i njihove efekte na ekosistem.

Školjke se sve češće upotrebljavaju u biomonitoringu kako slatkovodnih tako i marinskih ekosistema i imaju široku primjenu kao osjetljivi bioindikator za zagađenje izazvano tragovima metala ili organskim supstancama. Njihov sesilan način života i ishrana putem filtracije čine ih idealnim bioindikatorima.

Monitoring biomarkera

Kvantifikacija količine metalotioneina (MT) u hepatopankreasu dagnji određena je u skladu sa metodom: UNEP/RAMOGE Manual of the biomarkers recommended for the MED POL biomonitoring programme - UNEP, Athens, 1999.

Koncentracija MT u septembru 2011. godine u odnosu na isti period 2010. godine bila je povišena i do 10 puta na lokaciji Bijela. Ovako visoke koncentracije MT ukazuju na indukciju MT uzrokovanu sa zagađenjem sa metalima. Metali koji indukuju MT pokazuju različito biološko vrijeme poluraspada. U digestivnoj žljezdi bakar ima 9-10 dana polu-život, dok je kod kadmijuma polu-život 4 mjeseca.

AcetilholinesterazaTest

Aktivnosti actilholinesteraze inhibiraju mnogi pesticidi (organofosforni i karbamatni pesticidi) i metali kao što su kadmijum (Cd) i hrom (Cr). U poslednje vrijeme sve je više dokaza da različite zagađivači inhibiraju AChE i stoga se smatra da je AChE biomarker opšteg stresa.

U seprembru 2011. godine mjerena je aktivnost AchE u škrgama dagnji. Škrge dagnje imaju veću aktivnost AchE, nego aktivnost Ache mjerena u somi dagnje pa je zato povoljnjije mjerenje Ache u škrgama dagnje. U odnosu na 2010. inhibicija je bila nešto veća nego u 2011 godini.

Kondicijski indeks(CI) je osnovni pokazatelj nutritivnog stanja voda, ali takođe se koristi u biomonitoringu kao pokazatelj ukupnog stanja. Izračunat je iz suve mase viscere da bi se smanjila varijabilnost zbog različitog sadržaja vode, dužine, širine i visine školjke.

Gonadosomatski indeks (GI) je pokazatelj opšteg stanje gonada (gonade kada sazru indeks ima višu vrijednost), pod uticajem više zagađujucih materija iz okruženja. Izračunat smo ga iz suve mase gonada i suve mase viscere.

Prosječne vrijednost CI i GI u Kotoru su veće u odnosu na vrijednosti u Bijeloj. Bijela ima niske vrijednosti CI vjerovatno jer je pod većim uticajem zagađenja, slabije ishrane školjki itd. U odnosu na 2010. godinu vrijednosti CI se nisu značajno promijenile.

Komet Test - da bi se detektovalo prisustvo genotoksičnih supstanci u vodama Bokokotorskog zaliva, tokom mjeseca jula i avgusta 2011. godine vršeno je uzorkovanje školjki na pet lokacija. Urađene su analize genotoksičnog potencijala odabranih lokaliteta primjenom kometa testa na Mytilus galloprovincialis. Za procjenu genotoksičnosti korišćen je komet test.

Uzorkovanje je vršeno na 4 lokaliteta pod konstantnim antropogenim uticajem na kojima se pretpostavljalo prisustvo genotoksičnih supstanci. To su lokaliteti Tivat, Kotor – luka, Bijela - brodogradilište i Bijela – uzgajalište. Lokalitet Tivat odabran je kako bismo pratili uticaj Tivatskog aerodroma na kvalitet vode. Ovaj lokalitet je takođe i pod uticajem otpadnih voda koje do Uvale Kukuljana dospijevaju putem rijeke Gradiošnice. Uticaj otpadnih voda grada Kotora kao i uticaj intenzivnog pomorskog saobraćaja praćen je na lokalitetu Kotor - luka. Uticaj brodogradilišta praćen je na lokalitetima Bijela -brodogradilište i Bijela - uzgajalište. Lokalitet Dobrota, usled zadovoljavajućeg kvaliteta vode, odabran je za referentnu tačku.


Fizičko-hemijska analiza vode ukazala je na prisustvo organskog zagađenja, najverovatnije fekalnog porijekla, na svim lokalitetima. Rezultati genotoksikoloških analiza otkrili su prisustvo genotoksičnih supstanci na zagađenim lokalitetima.

5.4 Kvalitet vode HOT SPOT-ova

U okviru Programa ispitivanja kvaliteta vode HOT SPOT - ova rađena su uzorkovanja i analize vode, sedimenta i školjki (Mytilus galloprovincialis) na 5 lokacija i to:Brodogradilište Bijela, Luka Bar, Marina Porto Montenegro, Dobrota – IBM iLuštica (referentna tačka).

Uzorci vode uzimani su 2 puta godišnje, u julu i novembru mjesecu 2011. godine. Rađene su analize teških metala kao i supstanci iz grupa jedinjenja: poliaromatičnih ugljovodonika (PAH), polihlorovanih bifenila (PCB), trimetil kalaj (TBT) i tributil kalaj (TMT).

Rezultati fizičko hemijske analize uzoraka morske vode pokazuju da odgovaraju uslovima klase A2 u skladu sa Uredbom o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl.list Crne Gore, br. 02/07).

Podaci dobijeni ovim analizama, za oba mjeseca, pokazuju da se sve analizirane supstance nalaze ispod granice detekcije, jedino se u julu mjesecu cink nalazio u tragovima na svim lokacijama.

Uzorkovanje sedimenata rađeno je dva puta godišnje, u julu i novembru. Sediment, kao esencijalni, integralni, dinamički dio morskog ekosistema je i potencijalni apsorber za mnoge hemikalije. Iznad određenog nivoa, kontaminacija sedimenta može rezultirati negativnim uticajem odnosno gubitkom biodiverziteta. Regulativa za maksimalno dozvoljene koncentracije polutanata u sedimentu u Crnoj Gori ne postoji, te su rezultati analize uzoraka sedimenata posmatrani u odnosu na preporuke standarda UK i holandskih standarda za neke supstance a odnose se na bagerovane sedimente(i jedni i drugi se smatraju reprezentativnim, strogim i relevantnim standardima).

Klasifikacija UK koju primenjuje DEFRA je u saglasnosti sa većim dijelom Evrope i koristi dva nivoa akcije. Ako koncentracije zagađujuće materije u materijalu padnu ispod nivoa 1, nije vjerovatno da će zaostati zagađenje na zemljištu. Koncentracije između nivoa 1 i 2 ukazuju da je neophodna dalja procjena. Vrijednosti iznad nivoa 2 ukazuju da materijal nije prihvatljiv za odlaganje u more, osim ako nijesu primijenjeni rigorozni sistemi zaštite od procurivanja.

Navedeni nivoi akcije UK odgovaraju ciljnim i referentnim kriterijumima u sistemu holandske klasifikacije kao što slijedi:

Ciljni nivo: ukazuje nivo ispod kojeg se rizici na životnu sredinu smatraju zanemarljivim, pri sadašnjem stanju znanja.

Referentna vrijednost: Nivo pri kojem je bagerovan materijal još uvek pogodan za ispuštanje u površinske vode pod određenim uslovima, ili treba da bude tretiran na drugi način. Ona predstavlja maksimalno dozvoljeni nivo iznad kojeg su rizici po životnu sredinu neprihvatljivi. Ovi standardi su zasnovani na informacijama koje ocjenjuju efekte na vodene ekosisteme.

Teški metali[mg/kg]

Luka Bar Marina Porto Montenegro

Brodogradilište Bijela

Dobrota (IBM)

Luštica

Cd 5.43 0.48 0.43 0.68 <0.25 Hg 0.236 7.795 0.859 0.385 0.062 Cu 232.28 58.50 549.53 53.38 180.84

Ni 109.26 48.58 68.10 86.10 14.10


Pb 755.65 42.62 89.97 31.47 <2.5

Zn 1224.12 143.63 335.80 144.15 12.37

Cr 17.73 27.66 312.00 353.75 13.91

As 27.95 32.58 37.65 25.46 19.58

Sn 1.67 9.90 11.79 2.88 2.53

Tabela 9. Koncentracija teških metala (mg/kg) u sedimentu u julu 2011. godine

Rezultati fizičko-hemijske analize sedimenta uzorkovanog na lokaciji Luka Bar u julu mjesecu pokazuju da je sadržaj kadmijuma, bakra, nikla, olova, cinka iznad nivoa akcije 2. Sadržaj arsena je na nivou 2 dok je sadržaj žive između nivoa akcije 1 i 2. Ovakav sediment nije prihvatljiv za odlaganje u more a to znači da ima negativan uticaj na vodeni ekosistem. Sadržaj PCB kongenera i utvrđenog Araclora je na nivou interventnog, dok je sadržaj npr. benzo (b) fluorantena nešto iznad refentnog nivoa odnosno onog kada se rizici po životnu sredinu smatraju neprihvatljivim. Sadržaj većine i neorganskih i organskih kontaminenata u uzorku sedimenta uzorkovanom u oktobru mjesecu na navedenoj lokaciji, je vrlo sličan prethodnom.

Rezultati fizičko-hemijske analize sedimenta uzorkovanog na lokaciji Marina Porto Montenegro u julu mjesecu pokazuju da sadržaj žive prevazilazi više od 3 puta sadržaj karakterističan za nivo akcije 2. Sadržaj bakra, kadmijuma, olova, nikla i cinka je između nivoa akcije 1 i 2, dok je arsen na nivou akcije 2. Sadržaj žive prevazilazi refrentni nivo i vrlo je blizu interventnog pa su mogući uticaji po vodeni ekosistem neprihvatljivi. Sadržaj žive prevazilazi refrentni nivo i vrlo je blizu interventnog pa su mogući uticaji po vodeni ekosistem neprihvatljivi. Sadržaj Araclora je takođe na interventnom nivou. Sadržaj i neorganskih i organskih toksikanata u sedimentu uzorkovanom u mjesecu novembru je niži ali i dalje iznad nivoa akcije 1.

Rezultati fizičko - hemijske analize sedimenta uzorkovanog na lokaciji Brodogradilište Bijela u julu mjesecu pokazuju da sadržaj bakra prevazilazi nivo akcije 2, sadržaj kadmijuma,žive, olova, nikla i cinka je između nivoa akcije 1 i 2, dok je arsen na nivou akcije 2. Sadržaj TBT prevazilazi 10 puta nivo aktivnosti 2, kao i sadržaj Araclora koji je na interventnom nivou. Sadržaj i neorganskih i organskih (osim Araclora) toksikanata u sedimentu uzorkovanom u mjesecu novembru je niži ali i dalje iznad nivoa akcije 1.

Rezultati fizičko - hemijske analize sedimenata uzorkovanih na lokaciji Dobrota IBM u julu i novembru mjesecu pokazuju da je sadržaj kadmijuma, žive, olova, nikla i cinka između nivoa akcije 1 i 2, dok je arsen na nivou akcije 2. Sadržaj organskih toksikanata je ispod nivoa 1. Sadržaj i neorganskih i organskih (osim Araclora) toksikanata u sedimentu uzorkovanom u mjesecu novembru je niži ali i dalje iznad nivoa akcije 1.

Rezultati fizičko-hemijske analize sedimenta uzorkovanog kao referentni na lokaciji Luštica pokazuju da je sadržaj većine teških metala (izuzev bakra) ispod nivoa 1 što je prihvatljivo za odlaganje u životnu sredinu.

Koncentracije jedinjenja iz grupe TBT (Monobutil, Dibutil, Tributil) na lokaciji kod Brodogradilišta Bijela su bile povećane u odnosu na ostale lokacije u julu mjesecu, naročito koncentracije Tributil-tin-a koja deset puta prevazilazi nivo aktivnosti 2.

Istraživanja su pokazala da se školjka Mytilus galloprovincialis može koristiti kao bioindikator zagađenja mora. Uzorkovanja su vršena u julu i novembru, na sledećim lokacijama: Brodogradilište Bijela, Luka Bar, Marina Porto Montenegro i Dobrota – IBM. Biološki indikator je organizam koji se može koristiti za kvantifikaciju relativnih nivoa zagađenja mjerenjem koncentracije toksina u tkivima. Bioakumulacija je proces koji traje nekoliko mjeseci i zato je najbolje kontrolisati sadržaj metala duže vrijeme, čime se eliminišu problemi miješanja vodene mase, što živim organizmima daje prednost kao bioindikatorima u odnosu na vodu i sedimente.


Sadržaj analiziranih organskih i neorganskih kontaminenata upoređivan je normama određenim Pravilnikom o količinama pesticida, metala i metaloida i drugih otrovnih supstanci, hemioterapeutika, anabolika i drugih supstanci koje se mogu nalaziti u namirnicama ("Sl. list SRJ", br. 5/92, 11/92 - ispr. i 32/02) za sadržaj arsena, Pravilnikom o dozvoljenim količinama teških metala, mikotoksina i drugih supstanci u hrani (Sl. list Crne Gore 81/09) za olovo, kadmijum, živu, dioksine i PAH (benzo a piren).

Grafikon 58. Koncentracija teških metala (mg/kg) u školjkama, jul 2011. godine

Iz grafikona 58 se vidi da koncentracije teških metala na lokacijama HOT SPOT-ova nisu imala veće vrijednosti od 1 mg/kg, u uzorcima uzimanim u julu mjesecu, dok su u novembru mjesecu koncentracije cinka (Zn), bile na svim lokacijama povećane, što se može vidjeti iz grafika 59.

Grafikon 59. Koncentracija teških metala (mg/kg) u školjkama, novembar 2011. godine

Rezultati analize navedenih parametara u svim uzorcima školjki pokazuju da je isti ispod maksimalno dozvoljenih koncentracija normiranih Pravilnicima.

5.5 Program praćenja unosa pritokama

Program praćenja unosa pritokama obuhvatio je uzorkovanje i analizu vode na Fraskanjelu u dva perioda (jul i oktobar) na fizičko-hemijske i toksične parametre.

Rezultati fizičko - hemijske analize uzoraka vode rađene su na stanici Fraskanjel (2 puta u toku 2011. godine i to 01.07.2011.godine i 05.10.2011.godine) pokazuju da odgovaraju uslovima klase A3 Uredbe o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (Sl.list. Crne Gore, br. 02/07).

Sadržaj teških metala i u julu i u oktobru su bile izrazito niske. Ne postoje veća odstupanja u koncentracijama teških metala u navedenim mjesecima.

Sva organokalajna jedinjenja i u julu i u oktobru su bila ispod granica detekcije, osim ukupnih ulja i masti koja su u julu iznosila 3.64 mg/l.


5.6 Zaključak

U odnosu na 2010. godinu povremeno su povećane koncentracije fosfatnih soli u dubljim ograncima Kotorskog i Risanskog zaliva posebno ljeti kada se broj stanovnika poveća pa samim tim i količina otpadnih voda. Sve vrijednosti hranljivih soli uključujući koncentraciju hlorofila su očekivano povećane u Kotorskom i Risanskom zalivu. Povremeno za vrijeme kiša u aprilu i maju Risan pokazuje karakteristike eutrofnog područja, tako da bi bilo neophodno saniranje postojećeg stanja kanalizacionih odvoda u Risanskom zalivu, a do tada je potrebna kontrola kvaliteta priobalnog mora tokom cijele godine. Ispitivana područja koja su najviše podložna eutrofikaciji su Kotorski (Kotor, Dobrota) i Risanski zaliv kao dio morske obale koji je pod snažnim uticajem rijeke Bojane.

Ovakvom stanju najviše doprinosi kombinovani uticaj donosa slatke vode i antropogene djelatnosti. Ovakvom stanju, u priobalnom dijelu Crne Gore, najviše doprinosi kombinovani uticaj donosa slatke vode i antropogene djelatnosti. Pravilan tretman otpadnih voda, posebno tokom turističke sezone, umnogome bi uticao na smanjenje stepena eutrofikacije, pogotovo u sistemima kao što je Bokokorski zaliv gdje je slaba dinamika strujanja vode.

Potrebno je donijeti kratkoročne i dugoročne ciljeve u pogledu ekološke zaštite Crnogorskog primorja, postepeno riješavati problem prečišćavanja otpadnih voda posebno na mjestima koja su „prirodno osjetljiva” na eutrofikaciju.

Rezultati fizičko - hemijske analize sedimenta uzorkovanog kao referentni na lokaciji Luštica pokazuju da je sadržaj većine neorganskih (izuzev bakra) i organskih toksikanata prihvatljiv za odlaganje u životnu sredinu. Dok su rezultati fizičko - hemijskih analiza sedimenata uzorkovanih na lokacijama Luka Bar, Marina Porto Montenegro, Brodogradilište Bijela i Dobrota IBM u julu i novembru mjesecu pokazuju da sedimenti sadrže zagađujuće materije na nivou iznad 1 te se ne mogu smatrati sigurnim za odlaganje bez daljeg tretmana. Rezultati analize organskih i neorganskih polutanata nisu prevazilazili signalizirajući nivo koji bi ukazivao na hitnu remedijaciju odnosno da su i sedimenti visoko zagađeni. Međutim, rezultati ukazuju na značajne mjere opreza koje je neophodno preduzeti kao i na neophodnost kontinualnog praćenja sadržaja navedenih polutanata u ovom izuzetno važnom segmentu životne sredine.


6 Zemljište

Uvod

Pod zemljištem se podrazumijeva površinski sloj zemljine kore. Nastalo je od matičnog supstrata iz litosvere pedogenskim procesima, djelovanjem klime, vode i živih organizama. Zemljište je obnovljivo ako se razumnim korištenjem ne uništava već obnavlja. I ako se zemljište ubraja u obnovljive resurse čovjek svojom aktivnošću sve više ugrožava zemljišni fond, pri čemu pored zagađivanja poseban problem predstavlja trajno uništavanje obradivih površina. U slučaju trajnog isključenja zemljišta, zemljište se više ne može dovesti u prvobitno stanje. Uzroci trajnog isključenja zemljišta su: izgradnja saobraćajnica, stanbenih naselja, industrijskih i energetskih objekata.

Korišćenjem zemljišta često dolazi do poremećaja ravnoteže pojedinih sastojaka, što neminovno dovodi do njegovog oštećenja. Zemljište bi trebalo posmatrati kao multifunkcionalni sistem, a ne kao skup fizičkih i hemijskih svojstava.Osim što je izvor hrane, vode, ono je izvor biodiverziteta i životna sredina za ljudska bića. Stoga, jedna od mjera zaštite i očuvanja zemljišta je sprovođenje monitoringa zemljišta, što predstavlja preduslov očuvanja kvalitetnog života ali i opstanka živog svijeta.

Teški metali se prirodno nalaze u zemljištu, u određenim koncentracijama, i vode porijeklo od matične stijene, odnosno supstrata na kojem je zemljište nastalo. U površinskim horizontima zemljišta često se mogu naći i teški metali koji nijesu geohemijskog već antropogenog porijekla, odnosno, dospjeli su u zemljište kao posljedica različitih ljudskih aktivnosti (industrija, sagorijevanje fosilnih goriva, primjena agrohemikalija, atmosferska depozicija...).

Pored ovih neorganskih zagađujućih materija u zemljištu su često prisutne i brojne organske zagađujuće materije koje zbog niske biodegradabilnosti nazivamo perzistentnim (perzistentni organski polutanti tzv. POPs) u koje spadaju policiklični aromatični ugljovodonici (PAH), polihlorovani bifenili (PCB) i ostaci pesticida i njihovih metabolita.

Urbana zemljišta, u odnosu na ruralna, često su više izložena antropogenom uticaju zbog veće gustine naseljenosti, inteziteta saobraćaja, blizine industrije itd. Dugotrajno unošenje zagađujućih materija u zemljište može dovesti do smanjenja njegovog puferskog kapaciteta što kao posljedicu može imati trajnu kontaminaciju zemljišta i podzemne vode (Thornton, 1991).

Postoji nekoliko putanja kojima kontaminanti iz zemljišta mogu dospjeti u ljudski organizam. Najvažnija od njih je putanja zemljište-uobičajene ljudske aktivnosti, kada čovjek dolazi u kontakt sa zemljištem boraveći u parkovima, na igralištima, stambenim zonama, industrijskim, komercijalnim i drugim objektima. Druga po značaju je putanja zemljište-korisne biljke-čovjek, kada čovjek dolazi u dodir sa kontaminantima posredno, preko biljaka koje gaji na zagađenim zemljištima.

U cilju određivanja kvaliteta zemljišta, odnosno utvrđivanja sadržaja opasnih i štetnih materija u zemljištu u toku 2011godine, izvršeno je uzorkovanje i analiza zemljišta u blizini 10 gradskih naselja u Crnoj Gori, od toga na dječijim igralištima u tri opštine. U ovim uzorcima je izvršena analiza na moguće prisustvo neorganskih materija (kadmijum, olovo, živa, arsen, hrom, nikal, fluor, bakar, molibden, bor, cink i kobalt)i organskih materija(policiklični aromatični ugljovodonici, polihlorovani bifenili, PCB kongeneri, organokalajna jedinjenja, triazini, ditiokarbamati, karbamati, hlorfenoksi i organohlorni pesticidi). Uzorci zemljišta u blizini trafostanica ispitivani su na mogući sadržaj PCB-a i na određenim lokacijama dioksina i furana. Rezultati ispitivanja su upoređivani sa maksimalno dozvoljenim koncentarcijama (u daljem tekstu MDK) normiranim Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i metodama za njihovo ispitivanje (Sl.list RCG, 18/97).


Zahvaljujući svom najvažnijem svojstvu-plodnosti, tj. sposobnosti da pruža uslove za rast biljaka, zemljište je, prije svega, neophodan uslov opstanka kopnenih biljaka, koje iz njega usvajaju vodu, mineralne materije i kiseonik. Kako su pak biljke osnovni izvor hrane za životinje i čovjeka, to je zemljište neophodan uslov za opstanak ljudske populacije.

Naslov Km2

Ukupna površina Crne Gore 13812 Ukupna površina poljoprivrednog zemljišta

5160.7

Površina obradivog zemljišta 1888.89

Tabela 10. Prikaz odnosa ukupne površine Crne Gore i površine poljoprivrednog zemljišta u km2

Na osnovu izvora (MONSTAT) dolazi se do zaključka da se ukupna površina poljoprivrednog zemljišnog prostora u Crnoj Gori nije promijenila od 1992. godine, ali je bilo promjena u njenoj strukturi korišćenja. Obradive površine su se smanjile za 15%, a višegodišnji zasadi za oko 6%.Sa druge strane, površine pod livadama su povećane za 11%. Ovo je nepovoljan trend ako se uzme u obzir nizak udio površina u strukturi korišćenja zemljišta Crne Gore.

6.1 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Berane

Na području opštine Berane uzorkovanje je izvršeno na tri lokacije, a ispitivano je 6 uzoraka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Berana u 2011.godini ukazuju da u uzorcima poljoprivrednog zemljišta na lokacijama u industrijskoj zoni sadržaj fluora odstupa od norme propisane pravilnikom, dok je sadržaj ostalih neorganskih i organskih polutanata ispod MDK normiranih pravilnikom.

Grafikon 60. Odnos evidentiranih koncentracija arsena (As) u 2009, 2010 i 2011. g.


Grafikon 61. Odnos evidentiranih koncentracija kongenera 101 i 118 u 2009, 2010 i 2011

g.

Grafikon 62. Odnos evidentiranih koncetracija kongenera 138 i 149 u 2009, 2010 i 2011. g.

6.2 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Bijelo Polje

Na području opštine Bijelo Polje uzorkovanje je izvršeno na dvije lokacije, a ispitivana su 2 uzorka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Bijelog Polja u 2011.godini ukazuju da na uzorkovanim lokacijama ne postoji odstupanje od norme propisane pravilnikom u pogledu sadržaja neorganskih i organskih polutanata, to jest sve njihove vrijednosti su ispod MDK normiranih pravilnikom.

Grafikon 63. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011.g


Grafikon 64. Odnos evidentiranih koncentracija bakra (Cu) u 2009, 2010 i 2011g.

Grafikon 65. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010 i 2011g.

6.3 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Žabljak

Na području opštine Žabljak uzorkovanje je izvršeno na tri lokacije, a ispitivano je 6 uzoraka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Žabljaka u 2011.godini ukazuju da,u pogledu sadržaja i neorganskih i organskih polutanata, nema odstupanja od normi propisanih pravilnikom.

Grafikon 66. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011g.


Grafikon 67. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011 g.

Grafikon 68. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010 i 2011.g.

Na osnovu analize rezultata i njihovog poređenja, u 2011. godini je konstatovano značajno smanjenje koncentracija neorganskih polutanata olova (Pb) i nikla (Ni) u odnosu na 2009. i 2010.godinu.

6.4 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Kolašin

Na području opštine Kolašin uzorkovanje je izvršeno na jednoj lokaciji, a ispitivano je 2 uzorka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Kolašina u 2011.godini ukazuju da je na ispitivanim lokacijama došlo do povećanja koncentracije neorganskih polutanata nikla (Ni) i hroma (Cr) u odnosu na predhodnu godinu, dok je u pogledu sadržaja neorganskog polutanta olova (Pb) došlo do smanjenja koncentracije u odnosu na 2010.godinu. Sadržaj ostalih neorganskih, kao i organskih, polutanata je ispod MDK normiranih pravilnikom.

Grafikon 69. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011.g


Grafikon 70. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011.g

Grafikon 71. Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010 i 2011.g

6.5 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Nikšić

Na području opštine Nikšić uzorkovanje je izvršeno na pet lokacija, a ispitivano je 10 uzoraka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Nikšića u 2011.godini ukazuju na sljedeće:

• U zemljištu uzorkovanom na deponiji Željezare sadržaj, neorganskih polutanata, kadmijuma(Cd), olova(Pb), arsena(As), hroma(Cr), nikla(Ni), fluora(F), bakra(Cu), cinka(Zn), bora(B) i molibdena(Mo) prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom. Od organskih polutanata sadržaj poliaromatskih ugljovodonika (PAH) i sadržaj skoro svih PCB kongenera (izuzev PCB 194) kao i organokalajnih jedinjenja prelazi Pravilnikom normirane vrijednosti. U zemljištu uzorkovanom na lokaciji 200 metara udaljenoj od deponije Željezare sadržaj svih neorganskih i organskih polutanata je ispod vrijednosti normirane Pravilnikom.

• U uzorku br.1 zemljišta uzorkovanom na Katunu Latično na Goliji od neorganskih polutanata koncentracije kadmijuma, fluora i bora prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom dok su svi ostali parametri u granicama MDK.

• U uzorku br.2 zemljišta uzorkovanog (300m udaljeno od mjesta uzorkovanja br. 1) na Katunu Latično na Goliji od neorganskih polutanata koncentracija fluora prevazilazi vrijednost normiranu Pravilnikom dok su svi ostali parametri u granicama MDK.

• U uzorku zemljišta uzorkovanog na lokaciji Nikšić Saobraćajnica 1 i 2 sadržaj fluora prevazilazi MDK normiranu Pravilnikom. Sadržaj svih ostalih neorganskih i organskih polutanata ne prevazilazi vrijednosti MDK normirane Pravilnikom.


.

Grafikon 72. Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010 i 2011 g.


Grafikon 74. Odnos evidentiranih koncentracija bakra (Cu) u 2009, 2010 i 2011g.

Grafikon 75. Odnos evidentiranih koncentracija cinka (Zn) u 2009, 2010 i 2011g.


Grafikon 76. Odnos evidentiranih koncentracija kadmijuma (Cd) u 2009, 2010 i 2011.g.

Grafikon 77. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011. g.

6.6 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Podgorica

Na području opštine Podgorica uzorkovanje je izvršeno na šest lokacija, a analizirano je 10 uzoraka. Na osnovu rezultata ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Podgorice u 2011. godini može se konstatovati sljedeće:

• U uzorku zemljišta uzorkovanom na lokaciji Donja Gorica 1 konstatovano je da sadržaj neorganskih polutanata arsena, nikla i fluora prelazi MDK normiranu Pravilnikom, dok ostali parametri imaju vrijednosti manje od MDK.

• U uzorku zemljišta uzorkovanom na lokaciji Donja Gorica 2 konstatovano je da sadržaj neorganskih polutanata hroma, nikla i fluora prelazi MDK normiranu Pravilnikom, dok ostali parametri imaju vrijednosti manje od MDK.

• U uzorku zemljišta uzorkovanom na lokaciji Srpska 1 sadržaj arsena , nikla i fluora od neorganskih kao i poliaromatičnih ugljovodonika od organskih supstanci prelaze MDK normirane Pravilnikom.

• U uzorku zemljišta uzorkovanom na lokaciji Srpska 2 sadržaj fluora od neorganskih kao i poliaromatičnih ugljovodonika od organskih supstanci prelaze MDK normirane Pravilnikom.

• U uzorcima zemljišta uzorkovanim na lokacijama Ćemovsko polje 1 i 2 sadržaj fluora i nikla prelaze MDK normirane Pravilnikom, dok su svi ostali parametri u dozvoljenim granicama .

• Prisustvo polihlorovanih bifenila te dioksina i furana u uzorku zemljišta uzorkovanim pored trafostanice Tološi je ispod MDK za PCB kongenere odnosno limita detekcije za dioksine i furane. U


uzorku zemljišta uzorkovanom pored trafostanice Zagorič utvrđeno je prisustvo PCB kongenera 101,149,153,138 i180. Sadržaj dioksina i furana u uzorku zemljišta sa navedene lokacije je ispod limita detekcije instrumenta.



Grafikon 80. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011.g.

Na osnovu analize rezultata i njihovog poređenja, u 2011. godini je na svim lokacijama konstatovano značajno smanjenje koncentracija neorganskog polutanta olova (Pb).

6.7 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Pljevlja

Na području opštine Pljevlja uzorkovanje je izvršeno na osam lokacija i analizirano je 8 uzoraka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Pljevalja u 2011.godini ukazuju da na pojedinim lokacijama postoji odstupanje od norme propisane Pravilnikom u pogledu sadržaja


neorganskih polutanata (olovo, bakar,cink,arsen,flor, bor),kao i sadržaj poliaromatičnih ugljovodonika od organskih prelazi MDK normirane Pravilnikom, dok je sadržaj ostalih neorganskih, kao i organskih, polutanata ispod MDK normiranih pravilnikom.


Grafikon 82. Odnos evidentiranih koncentracija arsena (As) u 2009, 2010 i 2011 g.

Grafikon 83. Odnos evidentiranih koncentracija olova (Pb) u 2009, 2010 i 2011 g.

6.8 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Tivat

Na području opštine Tivat uzorkovanje je izvršeno na četiri lokacije i analizirana su 4 uzorka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Tivta u 2011.godini ukazuju da na pojedinim lokacijama postoji odstupanje od norme propisane Pravilnikom u pogledu sadržaja neorganskih polutanata (nikla, hroma i fluora) i organskih polutanata (polihlorovani bifenili, kongeneri 101,138,


149, 153 i 180), dok je sadržaj ostalih neorganskih i organskih polutanata ispod MDK normiranih pravilnikom.


Grafikon 85. Odnos evidentiranih koncentracija arsena (As) u 2009, 2010 i 2011 g.

Grafikon 86. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011. g.

6.9 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Ulcinj

Na području opštine Ulcinj uzorkovanje je izvršeno na tri lokacije, a ispitivana su 4 uzorka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Ulcinja u 2011.godini ukazuju da na pojedinim lokacijama postoji odstupanje od norme propisane pravilnikom u pogledu sadržaja nekih neorganskih polutanata (nikla i hroma), dok je sadržaj ostalih neorganskih, kao i organskih polutanata ispod MDK normiranih Pravilnikom.


Grafikon 87. Odnos evidentiranih koncentracija nikla (Ni) u 2009, 2010 i 2011. g.

Grafikon 88. Odnos evidentiranih koncentracija hroma (Cr) u 2009, 2010 i 2011.g.

6.10 Rezultati ispitivanja opasnih i štetnih materija u zemljištu na području opštine Mojkovac

Na području opštine Mojkovac uzorkovanje je izvršeno na jednoj lokaciji, a ispitivana su 2 uzorka. Rezultati ispitivanja zagađenosti zemljišta na teritoriji Mojkovca u 2011.godini ukazuju da na ispitivanim lokacijama postoji odstupanje od norme propisane pravilnikom u pogledu sadržaja neorganskih polutanata (kadmijuma, žive, arsena, fluora,bakra,cinka,molibdena), dok je sadržaj ostalih neorganskih, kao i organskih polutanata ispod MDK normiranih Pravilnikom.

6.11 Dječija igrališta

Djeca su većinom više izložena uticaju kontaminanata iz zemljišta od odraslih ljudi. Postoji više razloga za to, a jedan od najvažnijih je običaj djece da tokom igre stavljaju prljave prste i igračke u usta i na taj način u svoj organizam unose značajno više zemljišta od odraslih osoba (ATSDR, 2000). U jednoj studiji se precizira da djeca težine 10 kg koja borave u vrtiću 8 sati dnevno/250 dana godišnje u prosjeku dnevno unesu u digestivni sistem oko 0.2 g zemljišta dok je za maksimalni iznos data vrijednost od 3 g zemlje na dan (Danish Standards Association, 1995), dok je za odrasle ljude prosječan unos zemljišta u organizam procijenjen na 0.1g/dan (N & R Consult, 1990). Takođe, djeca su u odnosu na odrasle mnogo osjetljivija na negativne uticaje kontaminanata u organizmu. Prije svega djeca imaju malu tjelesnu masu što uvećava njihovu relativnu izloženost kontaminentu (koja se izražava po kg tjelesne mase), zatim imaju mnogo veću gastrointestinalnu apsorbciju teških metala (Schutz et al., 1997) i na kraju, ali podjednako značajno, njihov nervni sistem nije u potpunosti razvijen pa su mnogo osetljiiviji na neurotoksične metale kao što su Pb i Hg (Klaassen,


1996). Poznato je na primjer, da predškolska djeca mogu imati značajne neurološke smetnje ako je koncentracija olova u njihovoj krvi viša od 10 Ęl/dl krvi pa se zbog toga u mnogim zemljama danas izrađuju posebne studije u kojima se procjenjuju maksimalno dozvoljene koncentracije ovog elementa u različitim medijumima (voda, zemljište, vazduh itd.) i njihov uticaj na sadržaj olova u krvi (Defra and Environment Agency, 2002 d,e).

Monitoring kvaliteta zemljišta dječijih igrališta je po prvi put rađen u tri opštine. Analizirana su zemljišta uzorkovana sa tri dječija igrališta i to:

• Dječije igralište u Tivtu

• Dječije igralište (Njegošev park) u Podgorici

• Dječije igralište u Nikšiću

Sa navedene tri lokacije analizirano je šest uzoraka zemljišta.

Grafikon 89. Odnos evidentiranih koncentracija olova(Pb), nikla(Ni) i hroma(Cr) na

dječijim igralištima

U uzorcima zemljišta uzorkovanim na lokacijama dječijih igrališta u navedenim opštinama konstatovano je sljedeće:

� Koncentracija olova na dječijim igralištima u Podgorici i Tivtu prevazilazi vrijednosti MDK normirane Pravilnikom

� Koncentracija nikla i hroma na dječijem igralištu u Podgorici prevazilaze vrijednosti MDK normirane Pravilnikom

� U uzorku zemljišta uzorkovanom na dječijem igralištu u Tivtu sadržaj organskih toksikanata: PCB kongenera 101, 153, 138 i 180, organokalajnih jedinjenja ( dibutil tin i tributil tin ) i poliaromatičnih ugljovodonika prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom.

Povećane koncentracije olova, nikla i hroma na dječijem igralištu u Podgorici može biti posledica uticaja blizine saobraćajnice.

Uzrok povećanih koncentracija organskih i neorganskih toksikanata na dječijem igralištu u Tivtu može biti posledica uticaja neposredne blizine trafostanice.

Zbog povećanih koncentracija organskih i neorganskih toksikanata u uzorku uzorkovanom na dječijem igralištu u Tivtu, Lokalnoj upravi Tivat je od strane Agencije za zaštitu životne sredine naloženo da izvrši ponovno ispitivanje zemljišta sa navedene lokacije. Analize nakon ponovnog uzorkovanja sa navedene lokacije su potvrdile prekoračenja za organske zagađivače ( PAH, PCB i tributil tina od organokalajnih jedinjenja).


6.12 Zaključak

Programom ispitivanja prisustva štetnih materija u zemljištu Crne Gore u 2011.godini, obuhvaćeno je 10 crnogorskih opština. Uzorkovanje je izvršeno na 34 lokacije, dok je ispitivanje obavljeno na ukupno 58 uzoraka. Pored ustaljenih lokacija u okviru programa monitoringa zemljišta ove godine su uključene i lokacije Katun Latično na Goliji , dječija igrališta u opštinama Podgorica, Tivat i Nikšić i rudnik “Brskovo” u opštini Mojkovac.

Programom su obuhvaćena fizičko-hemijska ispitivanja većine polutanata koji nam mogu prikazati realno stanje zagađenosti zemljišta, izvore zagađenja i sl.

U okviru ispitivanja mogućeg zagađenja zemljišta iz atmosfere (emisija koje nastaju kao rezultat industrijskih i tehnoloških procesa, sagorijevanja fosilnih goriva u industriji, kao i rada individualnih i lokalnih kotlarnica), ovim Programom su obuhvaćene lokacije u tri opštine sa industrijskim crnim tačkama: Podgorica, Nikšić i Pljevlja. U cilju postizanja što realnije slike stepena zagađenja, uzorkovanje je izvršeno na tri lokacije koje bi na najreprezentativniji način prikazale uticaj pomenutih industrijskih postrojenja na okolno zemljište: Srpska (KAP), Rubeža (Željezara Nikšić) i Komini (TE Pljevlja). Ispitivanje je obavljeno na ukupno šest uzoraka.

Uticaj rada postrojenja KAP-a se najizrazitije očituje u uzorcima zemljišta sa lokacije sela Srpska, gdje je registrovana povećana koncentracija poliaromatičnih ugljovodonika (PAH).

Rezultati analize uzoraka zemljišta u naselju Rubeža u 2011.godini nijesu pokazali negativne efekte rada Željezare u smislu povećanog sadržaja organskih i neorganskih polutanata u zemljištu.

Rezultati analize uzoraka zemljišta u naselju Komini nijesu pokazali negativne efekte rada TE Pljevlja u smislu povećanog sadržaja organskih i neorganskih polutanata u zemljištu.

Sagledavanje uticaja emisija iz motornih vozila, koji koriste naftne derivate, kao potencijalnog izvora zagađenja zemljišta, je realizovano kroz analizu 23 uzorka sa zemljišta uzorkovanih pored saobraćajnica. Rezultati analize su pokazali da su koncentracije olova (koji je neorganski indikator izduvnih gasova automobila) i poliaromatskih ugljovodonika (koji predstavljaju organske indikatore izduvnih gasova automobila), u zemljištu pored saobraćajnica, u granicama MDK.

Stepen zagađenja zemljišta usled neselektivno i nepropisno odlaganog industrijskog ili komunalnog otpada je sagledavan kroz ispitivanje uzoraka zemljišta u blizini deponija komunalnog otpada u Žabljaku i Bijelom Polju, kao i uzoraka u blizini deponije Željezare u Nikšiću i Jalovišta u Pljevljima. Analizom su registrovane povećane koncentracije neorganskih polutanata (bakra, cinka, kadmijuma i bora), kao i organskih polutanata (PAH i PBC kongenera), u uzorcima zemljišta uzorkovanim u blizini deponije Željezare Nikšić, su u direktnoj vezi sa njenim neadekvatno odloženim otpadom. Isto tako, Jalovište u Pljevljima je u direktnoj vezi sa povećanom koncentracijom neorganskog polutanta nikla u uzorcima zemljišta uzorkovanim u njegovoj blizini.

U cilju procjene zagađenja zemljišta usled neadekvatne upotrebe poljoprivrednih sredstava za zaštitu bilja i sl., izvršena je analiza uzoraka sa 13 lokacija. Nijedan od ispitanih uzoraka zemljišta, ne pokazuje prisustvo zagađujućih supstanci u koncentracijama koje prelaze MDK.

Program ispitivanja je obuhvatio i analizu 10 uzoraka zemljišta pored trafostanica u Ulcinju, Tivtu, Podgorici, Beranama i Pljevljima. Prisustvo PCB kongenera utvrđeno je u uzorcima zemljišta u Tivtu, Podgorici (Tološi), Pljevljima (T2) i Beranama. Sadržaj PCB kongenera u koncentraciji iznad MDK zabilježen je u uzorcima zemljišta uzorkovanim pored trafostanice u Beranama i trafostanice Mažine u Tivtu.

Obzirom na ponovnu aktivaciju eksploatacije rudnika „Brskovo“, u opštini Mojkovac, u ovogodišnji Program monitoringa zemljišta su uključene i analize uzoraka sa lokacije rudnika i njegove neposredne blizine. Iste su evidentirale da koncentracije neorganskih


polutanata (kadmijum, živa, arsen, fluor, bakar, cink, molibden) prevazilaze vrijednosti normirane Pravilnikom.

U uzorcima zemljišta uzorkovanim na lokacijama dječijih igrališta u Podgorici i Tivtu konstatovano je povećanje koncentracije olova, nikla i hroma od neorganskih polutanata, dok je u Tivtu konstatovano povećanje koncentracija organskih polutanata PCB kongenera 101, 153, 138 i 180, organokalajnih jedinjenja ( dibutil tin i tributil tin ) i poliaromatičnih ugljovodonika. Posledica povećanja neorganskih polutanata na dječijem igralištu u Podgorici se pripisuje neposrednoj blizini saobraćajnice, dok se povećanje koncentracija organskih neorganskih polutanata na dječijem igralištu u Tivtu povezuje sa uticajem neposredne blizine trafostanice. Analiza zemljišta uzorkovanog na lokaciji dječijeg igrališta u opštini Nikšić nije pokazala odstupanja od MDK normiranih Pravilnikom.

Zbog povećanih koncentracija organskih i neorganskih toksikanata u uzorku uzorkovanom na dječijem igralištu u Tivtu, Lokalnoj upravi Tivat je od strane Agencije za zaštitu životne sredine naloženo da izvrši ponovno ispitivanje zemljišta sa navedene lokacije. Analize nakon ponovnog uzorkovanja sa navedene lokacije su potvrdile prekoračenja za organske zagađivače ( PAH, PCB i tributil tina od organokalajnih jedinjenja).


7 Upravljanje otpadom

Uvod

Osnovni pravni okvir za upravljanje otpadom u Crnoj Gori je Zakon o upravljanu otpadom („Sl. list CG“, br. 64, od 29. decembra 2011).

Pod otpadom se podrazumijeva svaka materija ili predmet koju je imalac odbacio, namjerava da odbaci ili je dužan da odbaci. Emisije toksičnih komponenti danas predstavljaju problem globalnih razmjera. Jedan od bitnih činilaca koji doprinosi povećanju ovih emisija jeste otpad i način postupanja sa otpadom. Neuređena odlagališta imaju neposredan uticaj na sve segmente životne sredine (vazduh, podzemne i površinske vode, zemljište, kao i ugrožavanje bukom).

Materije koje u najvećoj mjeri zagađuju vazduh, a emituju se sa deponija, su azotni i sumporni oksidi, poliaromatični ugljovodonici, dioksini, furani i teški metali. Sa neuređenih odlagališta se emituje i deponijski gas koji, kao nus-produkt procesa razgradnje deponovanog otpada, sadrži oko 50% metana. Kod neuređenih odlagališta je česta i pojava glodara koji predstavljaju prenosioce raznih zaraza.

Podjela otpada

Otpad se dijeli na više načina:

• prema sastavu,

• prema mjestu nastanka,

• prema toksičnosti.

Slika 2. Šematski prikaz različitih vrsta otpada


Opasan otpad

Otpad koji sadrži elemente ili jedinjenja koja imaju jedno ili više od sljedećih opasnih svojstava: eksplozivnost, reaktivnost, zapaljivost, nadražljivost, štetnost, toksičnost, infektivnost, kancerogenost, korozivnost, mutagenost, teratogenost, ekotoksičnost, svojstvo nagrizanja i svojstvo otpuštanja otrovnih gasova hemijskom ili biološkom reakcijom i osjetljivost/razdražljivost, kao i otpad iz kojeg, nakon odlaganja, može nastati druga materija koja ima neko od opasnih svojstava.

Neopasan otpad

Otpad koji po sastavu i svojstvima nema neku od karakteristika opasnog otpada. Inertni otpad

Neopasan otpad kod kojeg nije moguće izazvati značajnu fizičku, hemijsku ili biološku promjenu, ne rastvara se, ne sagorijeva, nije biorazgradiv, ne zagađuje životnu sredinu, ne ugrožava zdravlje ljudi i čije ocjedne vode u kontaktu sa drugim materijama ne izazivaju reakcije i ekotoksično ne ugrožavaju kvalitet površinske ili podzemne vode.

Komunalni otpad

Otpad nastao u domaćinstvima ili prilikom obavljanja djelatnosti koji je po svojstvima sličan otpadu nastalom u domaćinstvima.

Biološko razgradivi otpad

Otpad koji je pogodan za anaerobnu ili aerobnu razgradnju (biootpad, papir i karton). Otpadna ambalaža

Ambalaža ili ambalažni materijal koje su otpad, osim ostataka materijala koji nastaju prilikom izrade ambalaže

Industrijski otpad

Otpad koji nastaje u proizvodnim procesima u industriji i zanatstvu, a razlikuje se od komunalnog otpada po svom sastavu i karakteristikama.

Čak i ako se propisno prikuplja i odstranjuje, otpad koji se nekontrolisano proizvodi, ne upotrebljava ponovo i ne reciklira, ne doprinosi zaštiti životne sredine, već joj šteti.

Kako bi se postojeći resursi koristili racionalno i na održiv način potrebno je, najprije, vršiti prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti količine proizvedenog otpada (ne stvarati otpad nepotrebno). Neophodno je podsticati ponovnu upotrebu i reciklažu, a tek kao poslednju opciju planirati pravilno odstranjivanje otpada. Takav mehanizam upravljanja ne dozvoljava nekontrolisano jednokratno korišćenje resursa, već podstiče njihovu racionalnu upotrebu.


7.1 Postojeće stanje u Crnoj Gori

Komunalni otpad

Upravljanje komunalnim otpadom je tema koja je postala vodeći problem, kako u svijetu tako i u našoj zemlji. Prema informacijama posljednjih istraživanja Zavoda za statistiku Crne Gore, devet crnogorskih opština (Budva, Bijelo Polje, Cetinje, Gusinje, Mojkovac, Plav, Rožaje, Šavnik i Ulcinj) još uvijek nema usvojen Plan upravljanja otpadom. Nepostojanje valjanih evidencija je i dalje glavni razlog za nedostatak podataka o kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi otpada, što svakako otežava procjenu ukupne količine komunalnog otpada u Crnoj Gori (Tabela 11.).

Opština 2009.g. 2010.g. 2011.g. 2012.g. 2013.g. Andrijevica 1291 t 1202 t 1192 t 1182 t 1172 t Bar 23000 t 23690 t 24400 t 25132 t 25632 t Berane 106792 m3 108928 m³ 113285 m³ 120082 m³ 129688 m³ Bijelo Polje 6600 t Budva 20000 t Cetinje 10600 t 10918 t 11137 t 11359 t 11586 t Danilovgrad 4800 t 3200 t 3400 t 4000 t 4700 t Herceg Novi 14800 t 14560 t 16760 t 19760 t 20960 t Kolašin 2305 t 2310 t 2315 t 2320 t 2325 t Kotor 12420 t 13041 t 13432 t 13835 t 14250 t Mojkovac 1559 t 1636 t 1636 t 1586 t 1475 t Nikšić 24220 t 24552 t 24891 t 25235 t Plav 3601 t 3601 t 3781 t 3970 t 4168 t Pljevlja 9000 t Plužine 890 m3 907.8 m³ 934.5 m³ 925.6 m³ 907.8 m³

Podgorica 83315.34 t

68404 t 61 537 t U 2009 i 2010. godini otpad sakupljen sa svoje terirtorije odlagale i opštine Kotor, Tivat, Budva i Bar, a u 2011. godini opština Bar. Neće se značajnije povećavati količina deponovanog komunalnog otpada usled otvaranja Reciklažnog centra

Rožaje 8422 t 8562 t 8684 t 8814 t 8949 t Šavnik 4000 m3 4000 m³ 4200 m³ 4400 m³ 4800 m³ Tivat 6555.16 t 6900 t 7450 t 8200 t 9000 t Ulcinj 17000 t 17510 t 18035 t 18576 t 19133 t Žabljak 3500 t

Tabela 11. Procjena količine komunalnog otpada za period 2010-2013.g.4

Količine proizvedenog otpada se znatno razlikuju od količine sakupljenog, prerađenog i odstranjenog otpada. Iako se otpad svakodnevno produkuje na teritoriji cijele Crne Gore, uslugom sakupljanja i odvoženja nijesu obuhvaćeni svi proizvođači otpada. Prema podacima dobijenim iz crnogorskih opština, sakupljanje otpada je obezbijeđeno uglavnom u centrima (gradovima, tj. urbanim cjelinama) jedinica lokalne samouprave, dok se otpad koji se stvara u ruralnim sredinama, odnosno selima i manjim naseljima, ne sakuplja. Procjenjuje se da je sakupljanjem otpada od strane komunalnih preduzeća obuhvaćeno oko 80% stanovništva koje živi u gradovima, dok se otpad koji se stvara u selima i manjim naseljima odlaže na neuređenim odlagalištima.

Kapacitet neuređenog odlagališta (m3)

Broj neuređenih odlagališta

< 100 155 100 – 1.000 68 > 1.000 50Ukupno: 273

4 Izvor: Agencija za zaštitu životne sredine


Tabela 12. Broj evidentiranih neuređenih odlagališta otpada u Crnoj Gori (2011)5

Tabela 13. daje pregled 273 evidentirana neuređena odlagališta otpada u Crnoj Gori, po opštinama, lokacijama, vrsti otpada i njegovoj količini.

5 Izvor: Ministarstvo održivog razvoja i turizma

OPŠTINA LOKACIJA Vrsta otpada Kapacitet odlagališta(m3)

BAR

Ćafe Komunalni i neopasni otpad > 1.000

Ostala odlagališta Komunalni i građevinski otpad Manje zapremine

ULCINJ Stara deponija i njenoozeljenjavanje (na 4-om km, sa desne strane puta Ulcinj-Bar)

Komunalni otpad, šut

- oko 24 m3 kom.otpada - oko 60 m3šuta

KOTOR

Regionalni put Kotor – Njeguši, ispodmostakojisenalaziizmeđu 10 i 11 krivine, salijeveidesnestrane

Razne vrste komunalnog otpada

150 (Stalno se čisti)

Regionalni put Kotor – Njeguši, prije 10 krivine

Razne vrste komunalnog otpada 30 – 40

Lokalni put ka Mircu, IIIkrivinaodskretanjasaregionalnogputaKotor – NjegušikaMircu

Razne vrste komunalnog otpada

100

Lokalni put ka Mircu, oko Tvrđave na Goraždu – Mirac Razne vrste komunalnog otpada < 1.000

Lokalni put ka Vrmcu, prva oštra krivina ka Vrmcu

Razne vrste komunalnog otpada 50

Troica, III krivina na starom putu Kotor – Troica Zemlja sa kamenom 100

Privredna zona, Stara “deponija“ Javnog komunalnog preduzeća Kotor čija je sanacija u toku

> 3.000

Privredna zona, Nova “deponija“ šuta i kabastog otpada Javnog komunalnog preduzeća Kotor

Gornji i Donji Grbalj, ispod mosta u Nalježićima Razne vrste komunalnog otpada 50

Gornji i Donji Grbalj, Raskrsnica za izvor Grbalj – Pobrđe Razne vrste komunalnog otpada 50

Gornji i Donji Grbalj, ispod Majdana – Pobrđe

Razne vrste komunalnog otpada i starog željeza

50

Magistralni put Lipci – Knež Laz Sitni pijesak 100

Magistralni put Lipci – Knež Laz, desno od magistralnog puta Lipci – Knež Laz, a naspram lokalnog puta Poljica

Razne vrste komunalnog otpada i šuta

50

Magistralni put Lipci – Knež Laz, Metkova voda I Vrata, prozori, gume, šut, zemlja 100

Magistralni put Lipci – Knež Laz,Metkova voda II Razne vrste komunalnog otpada < 1.000

Stari put Risan – Nikšić, majdan kod Peliničkog mosta Otpadne gume < 1.000

Stari put Risan – Nikšić, Smokovac Građevinski šut 30

Stari put Risan – Nikšić, Smokovac Zemlja sa kamenom 20

Stari put Risan – Nikšić, prva krivina iznad Smokovca Razne vrste komunalnog otpada 100

Stari put Risan – Nikšić, nakon najveće deponije na Smokovcu slijede dvije

Razne vrste otpada

20


Stari put Risan – Nikšić, kod bivšeg spomenika Lazović, desna krivina Šut, smeće, palete 100

BUDVA Kruševice, pored objekta "Stara škola" na putnom pravcu Petrovac- Podgorica

Zemlja i kamen

1.500

Blizikuće - Sveti Stefan, na putnom pravcu Sveti Stefan-Petrovac Zemlja i kamen 2.500

Iznad sela Mažići, na putnom pravcu Budva-Markovići Zemlja i kamen 2.500

TIVAT

Sinjarevo (tzv. Lovanja 1), većim dijelom ova lokacija obuhvata i teritoriju opštine Kotor, nezvanično odlagalište za opštine Tivat, Kotor i Budva

Razne vrste otpada

više hiljada

Grabovac, nekadašnje gradsko odlagalište, zatvoreno 2001. g., projekat sanacije urađen ali ga treba revidirati

Razne vrste otpada

više hiljada

Naselje Gornji Đuraševići Razne vrste otpada 150

Put uz trasu cjevovoda Topliš - Radovići Razne vrste otpada 100

HERCEG NOVI Igalo - Selo Žvinje Miješani komunalni otpad i građevinski otpad

1.500

Igalo - Sutorinska rijeka Građevinski otpad > 150.000

Igalo, komunikacija Njivice-Žvinje Miješani komunalni otpad 700

Igalo, komunikacija Igalo - s. Mojdež Miješani komunalni otpad i građevinski otpad

1.000

Putni pravac Meljine Kameno Građevinski i zemljani otpad 500

Stari put Podi – Kameno iznad kamenoloma

Miješano komunalni i građevinski otpad 700

Put Kameno - s.Ubli kod motela Borići Miješani komunalni otpad 200

Lokacija Dizdarica, prema s. Ubli više lokacija

Miješano komunalni otpad i građevinski otpad

800

Lokalni put s. Kruševice - s. Vrbanj, 3 lokacije Miješani komunalni otpad 200

s. Kruševice, /privatna zemljišta/ Metalni otpad 100

Herceg Novi,ul.Manastirska/privatna zemljišta/ Miješani komunalni otpad 300

Herceg Novi /Savina/ uz gradska groblja Miješani komunalni otpad 100

Kumbor / privatna zemljišta/ Građevinski otpad 500

Baošići /privatna zemljišta/ Građevinski otpad 1.000

PODGORICA Konik, ul. Husinskih Rudara - park šuma

Zemljani iskopi, šut, komunalni otpad, granje -homogenizovano > 5.000

Konik, ul. Španskih boraca, prostor između “Deponije”, azila i Izbjegličkog naselja

Građevinski otpad, zemljani iskopi, komunalni otpad -homogenizovano

2.000

Stari Aerodrom, prostor između ul. Radovana Zogovića i ul. Cvijetne

Šut, komunalni otpad, zemljani iskopi, velika količina građevinskog otpada

3.000

Magistralni put Podgorica- Danilovgrad, sa desne strane magistrale, u blizini skretanja za Marezu

Zemljani iskopi, šut, komunalni otpad, granje, animalni otpad –homogenizovano

> 5.000

Iza KBC-a, uz obalu Morače, prije “Krivog mosta”

Građevinski otpad, zemljani iskopi, komunalni i kabasti otpad 2.000

GO Golubovci

Ljajkovići - mjesto Tamnik

Građevinski otpad i šut, kabasti otpad, baštenski otpad, čvrsti komunalni otpad

190


Na obali Morače, lokalni put Ljajkovići-Botun

Građevinski otpad i šut, čvrsti komunalni otpad, baštenski otpad, kabasti otpad, otpadne gume

1.100

Naselje Mitrovići, ušće rijeke Cijevne u rijeku Moraču

Građevinski otpad i šut, baštenski otpad, čvrsti komunalni otpad, kabasti otpad, otpadne gume

500

Lokacija sa lijeve strane putnog pravca Cijevna-Kuće Rakića

Građevinski otpad i šut, baštenski otpad, staklo, čvrsti komunalni otpad, otpadni materijal od plastike, otpadne gume, kabasti otpad

2.000

Naselje Golubovci, mjesto Daljevac

Građevinski otpad i šut, čvrsti komunalni otpad, baštenski otpad, kabasti otpad

170

Naselje Balabani, Mamulja


210

Korovića murva


230

Naselje Mataguži, lokacija u mjestu Stari Viganj

Građevinski otpad i šut, čvrsti komunalni otpad 500

Naselje Vukovci - pored Vukovačkog mosta na rijeci Morači

Građevinski otpad i šut,čvrsti komunalni otpad 1.200

GO Tuzi Naselje Šipčanik, u blizini vinograda Zemljani iskopi, šut, komunalni otpad, granje - homogenizovano 1.100

Naselje Šipčanik, kod starog bunara Šut, zemljani iskopi, komunalni otpad 250

Naselje Elezovići, u blizini vinograda Šut, komunalni otpad, dio otpada je zarastao biljkama 750

Put Tuz i- Dinoši, u blizini mosta

Zemljani iskopi, šut, komunalni otpad, granje - homogenizovano 3.000

Put Tuz i- Dinoši, ispred privatnih kuća

Zemljani iskopi i šut, velika količina tigle 500

Put Tuzi - Dinoši, preko puta auto servisa

Zemljani iskopi i šut (u dužini od oko 200m) 500

Naselje Sukuruć, kod crpne pumpe Šut, komunalni otpad, zemljani iskop, malo baštenskog otpada 100

DANILOVGRAD Lazine Građevinski otpad 1.300

Klikovače, na potezu od 500 m s lijeve strane nekategorisanog puta Stologlav - Klikovače -magistrala

Građevinski otpad pomiješan sa komunalnim otpadom

120

Pažići, sa gornje strane željezničke pruge (preko puta AD "Mermer", u podnožju brda Taraš)

Građevinski otpad

200

Lalevići, na potezu od 100 m sa lijeve i desne strane lokalnog puta

Građevinski otpad pomiješan sa komunalnim otpadom 150

Luke, na 5-om km puta Martinići-Gostilje

Građevinski otpad pomiješan sa komunalnim otpadom 60

Glava Zete Otpadna vozila, otpadno gvožđe i drugi metali < 100

CETINJE Stari put Cetinje - RijekaCrnojevića, na 7 km, lokacijakod borova (Dobrsko selo)

Građevinski materijal - šut, kese sa kućnim otpadom (PVC ambalaža, limenke...), otpad životinjskog porijekla

> 100

Putni pravac Cetinje - Ljubotinj, udaljenost 15 km, lokacija brdo “Obod”

Građevinski materijal - šut, kese sa kućnim otpadom (PVC ambalaža, limenke...), otpad animalnog porijekla

> 100

Putni pravac Cetinje - Ćeklići, udaljenost 15 km, lokacija “Starac”

Građevinski materijal - šut, kese sa kućnim otpadom (PVC ambalaža, limenke i dr.)

> 100


Putni pravac Cetinje - Njeguši, udaljenost 21 km, lokacija “Erakovići”

Građevinski materijal - šut, kese sa kućnim otpadom (PVC ambalaža, limenke i dr.)

> 100

Putni pravac Cetinje - Njeguši, udaljenost 23 km, lokacija “Krstac”

Građevinski materijal - šut, kese sa kućnim otpadom (PVC ambalaža, limenke i dr.), otpad animalnog porijekla

> 100

Vrteljka, gradsko odlagalište Razne vrste otpada > 1.000

NIKŠIĆ

Naselje Rubeža, s desne strane korita rijeke Gračanica tzv. Halda, 3 km od željezare Nikšić

Ugljeni pepeo, šljaka, staro gvožđe, mulj iz postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, prašina iz vrećastih filtera, pijesak za livenje, komponenete koje sadrže PCB, materijal koji sadrži azbest

Površina 12 ha, dubina 30 m

Kapino Polje, udaljena 4 km od užeg gradskog jezgra, peko puta "Tehno-baze", pored magistralnog puta za Trebinje

Komunalni otpad i građevinski otpad (šut)

1.500

Uz korito rijeke Gračanice, udaljena 2 km od užeg gradskog jezgra

Komunalni otpad i građevinski otpad (šut)

3.000

ŠAVNIK Gradsko odlagalište

Čvrsti komunalni otpad, medicinski otpad, ambalažni otpad, otpadna vozila, građevinski otpad i poljoprivredni otpad

> 100

PLUŽINE Donja Brezna Čvrsti otpad od drveta, pilotina 700 m3

5.000m2 BIJELO POLJE Kumanica Komunalni, osim kabastog otpada oko 6.600 t/god

Otpad iz preduzeća i ustanova -osim industrijskog oko 2.200 t/god

Industrijski otpad 550 t/god

Otpad sa javnih površina 1.100 t/god

KOLAŠIN Odlagalište u mjestu Bakovići Komunalni otpad 2.305

manja odlagališta: Žuti krš, naselje Crkvine, uz lokalni put ka SKI centru “Jezerine”, naselje Lipovo, industrijska zona Bakovići, odlagališta drvnog otpada: uz lokalni put Mateševo - Jabuka, naselje Drijenak

Komunalni otpad

Odlagališta manje zapremine

MOJKOVAC Zakršnica (MZ Podbišće) Komunalni otpad 32.000

Naselje Ravni Komunalni otpad 20

Babića Polje 1 Komunalni otpad 10

Babića Polje 2 Komunalni otpad 10

Polja kod vodenice Komunalni otpad 15

Polja kod groblja Komunalni otpad 10

Podbišće - kod škole Komunalni otpad 15

Podbišće - Donje selo Komunalni otpad 10

BERANE Luge, u blizini hotela “Berane” Građevinski otpad 30

Lokacija “Vodenica “ na Lugama Drvni otpad 10

Privatni posjed Martić Milovana Drvni otpad 500

Donja Rženica, u neposrednoj blizini seoskog groblja Drvni i komunalni otpad 200

Donja Rženica, pilana Dević Veska Drvni otpad 500

Lokacija “Pobljenici“, u neposrednoj blizini asfaltne baze

Komunalni, drvni i građevinski otpad, na površini od preko 2 ha

2.000

Donja Rženica, most Čukića Drvni otpad 30

Lokacija u neposrednoj blizini pilane Drvni otpad 300


Radomira Anđića

Lokacija “Ranč“, u neposrednoj blizini bivše Ciglane Komunalni otpad 20

Lokacija “Vodice“, “Ciciban“ i “Zekina Glavica“ u selu Dapsiće

Komunalni otpad 20

Lokacija most na rijeci Brnjici, otpad duž korita rijeke

Komunalni otpad 100

Dapsićka rijeka Razne vrste otpada 200

Lokacija “Duljkova stanica“, na putnom pravcu Polica-Petnjica Komunalni otpad 150

Lokacija “Stjenice“ Komunalni otpad 200

Lokacija “Laze Adrovića“ Komunalni otpad 100

Lokacija “Klisura“, na putnom pravcu Berane-Crni vrh Komunalni i drugi otpad 200

Lokacija “Lubnice“ Komunalni i drugi otpad 100

Lokacija “Pilana Praščevića“ Drvni otpad 1.300

Lokacija “Vinicka“, prema rijeci Lim Komunalni i drugi otpad 100

Lokacija “Vasov do“ Komunalni i drugi otpad 55.000

PLAV Vusanje (Vusanski potok) Komunalni otpad 150

Martinoviće (potok) Komunalni otpad 150

Kruševo (potok) Komunalni otpad 200

Pepiće (potok) Komunalni otpad 100

Rženica (potok) Komunalni otpad 100

Dolja (rijeka) Komunalni otpad 100

Lugovi (Gusinje-Grnčar) Otpad od drveta 25.000

Plav (Komarača) Otpad od drveta 40.000

Brezojevice (stara gradska deponija) Otpad od drveta 10.000

ROŽAJE

Sanacija odlagališta prekrivanjem slojem zemljišta od 30-50 cm - 20 odlagališta

Raznovrsni otpad [građevinski šut, materijal zemljišnog iskopa, industrijski otpad (razni otpad od drvoprerade), manje komunalni otpad]

svako od ovih odlagališta ima kapacitet oko 10 m3

Kultivisanje, prekrivanjem slojem zemljišta i hortikulturno uređivanje gradske deponije “Besnik“

Razne vrste otpada

20

Sanacija, čišćenje i uklanjanje raznovrsnog otpada i njegovo zbrinjavanje na glavnu deponiju

Razne vrste otpada

2-10 m3 otpada(50 deponija) 20-100 m3 (30 deponija) preko 100 m3

(24 deponije)

Čišćenje vodotokova rijeka i potoka -Ibar, Lovničke, Ibarčanske, Županice

Razne vrste otpada

ANDRIJEVICA Glavica - Rive Komunalni otpad do 1.000

Prla Drvni otpad - pilotina > 2.000

Sućeska Komunalni otpad > 3.000

Gnjilišta Drvni otpad - pilotina 5.000

Bojoviće Drvni otpad - pilotina > 1.000

PLJEVLJA Gotovuša Razne vrste otpada > 1.000

Dajevića Han Razne vrste otpada > 1.000

Židovići Razne vrste otpada > 1.000

Komini Razne vrste otpada > 1.000

Vodice Razne vrste otpada > 1.000

Odžak Razne vrste otpada > 1.000


Tabela 13. Popis neuređenih odlagališta u Crnoj Gori (2011)6

Emisije toksičnih komponenti u vodu, vazduh i zemljište, koje nastaju prilikom odlaganja otpada na neuređena odlagališta mogu se u velikoj mjeri redukovati korišćenjem naprednih sistema upravljanja otpadom. Nasuprot neuređenim odlagalištima, koja ne posjeduju mjere sanitarne zaštite, sanitarne deponije predstavljaju prihvatljiv način tretmana i sanitarno-tehnički uređen prostor za odlaganje otpada i njegovu eventualnu obradu. U Crnoj Gori postoji samo jedna izgrađena sanitarna deponija koja se nalazi u Podgorici.

Strateškim Master planom za upravljanje otpadom, u Crnoj Gori je predviđena izgradnja šest Regionalnih centara za obradu otpada. U skladu sa time, a okviru projekta MESTAP (Projekat ekološki osjetljivih turističkih oblasti), koji se realizuje u saradnji sa Svjetskom bankom, privode se kraju radovi na izgradnji Regionalnog centra za obradu otpada u Baru (za potrebe opština Bar i Ulcinj).

Opasni otpad

Opasni komunalni otpad nastaje kao rezultat aktivnosti u domaćinstvima i institucijama. Obzirom da ne postoje posebni mehanizmi za praćenje produkcije ove vrste otpada, i da se ona posmatra u sklopu ukupno proizvedenog komunalnog otpada, ne postoje podaci o njegovoj godišnjoj produkciji. Na osnovu pokazatelja u zemljama sličnog ekonomskog razvoja, Strateški master plan je procijenio da se godišnja proizvodnja opasnog otpada iz domaćinstava kreće oko 950 t.

Opasni industrijski otpad nastaje kao rezultat aktivnosti raznih tehnoloških postupaka. Iako je od 90-ih godina industrijska proizvodnja u Crnoj Gori u stagnaciji, a samim tim i godišnja proizvodnja opasnog otpada manja, ukupna količina ove vrste otpada je u stalnom porastu i predstavlja stalnu opasnost po životnu sredinu (Tabela 14.). Nameće se potreba za rješavanjem problema zbrinjavanja otpada nastalog tokom ekspanzivne proizvodnje velikih industrijskih sistema kao što su Kombinat aluminijuma Podgorica, Željezara Nikšić, Termoelektrana Pljevlja i drugi, u drugoj polovini prošlog vijeka, kao i otpada nastalog u malim i srednjim preduzećima. Projekat „Upravljanje industrijskim otpadom i čišćenje“, koji se realizuje u saradnji sa Svjetskom bankom, obuhvata moguću sanaciju prepoznatih ekoloških crnih tačaka: KAP (bazen crvenog mulja i odlagalište industrijskog otpada), Željezara Nikšić (odlagalište industrijskog otpada), Jadransko brodogradilište Bijela (odlagalište industrijskog otpada - grit), TE Pljevlja (odlagalište pepela i šljake „Maljevac“) i Gradac Pljevlja („Šuplja stijena“).

Odlagalište opasnog otpada Naziv otpada Količina Mjera Lokacija odlagališta

KAP – bazen A Crveni mulj 3.500.000 T Podgorica KAP – bazen B Crveni mulj 4.000.000 t Podgorica KAP – deponija čvrstog otpada Čvrsti industrijski otpad 500.000 t Podgorica

KAP – privremeno skladište Rabljena ulja – preuzeo Hemosan 48.080 l Podgorica

Transformatorska ulja 58.360 l Podgorica

6 Izvor: Ministarstvo održivog razvoja i turizma

U gradskom području, pored pumpe Jugopetrol

Razne vrste otpada > 1.000

Naselje Gradac, pored regionalnog puta Gradac - Šula

Razne vrste otpada više hiljada

Fabrika za drvopreradu "Vektra" Drvni otpad > 100.000

ŽABLJAK Gradsko odlagalište, Klještina Komunalni, građevinski i sve druge vrste otpada 53.000

Njegovuđa Drvni otpad 80.000


– preuzeo Hemosan HK Željezara - deponija Otpad iz procesa proizvodnje 2.000.000 t Nikšić HK Željezara – privremeno skladište

Piralenska ulja 24 t Nikšić

Jadransko brodogradilište Bijela Rabljeni grit 60.000 t Bijela

Rabljena ulja i zauljani otpad – preuzeo Hemosan 34.695 t Bijela

Željeznička infrastruktura Crne Gore PD Bijelo Polje (B.Polje-400; Kruševo-1500, Mijatovo Kolo-1070

Stari drveni pragovi 2970 pragova Bijelo Polje

Željeznička infrastruktura Crne Gore PD Mojkovac

Stari drveni pragovi 1665 pragova Mojkovac

Željeznička infrastruktura Crne Gore PD Kolašin (Kolašin – 450; Kos - 470

Stari drveni pragovi 920 pragova Kolašin

Željeznička infrastruktura Crne Gore PD Podgorica (Lutovo – 80; Kruševski potok – 100; PG – 100; Tunel br. 218 – 100)

Stari drveni pragovi 380 pragova Podgorica

Željeznička infrastruktura Crne Gore PD Podgorica II (Golubovci – 120; Podgorica – 50)


Željeznička infrastruktura Crne Gore PD Bar (Bar – 350; Virpazar – 50; Sutomore - 30)


Željeznička infrastruktura Crne Gore Magacin Podgorica

Transformatorsko ulje koje sadrži PBC (2 transformatora po 9 t)

18 t Podgorica

Željeznička infrastruktura CG Rabljena ulja 6.000 l Podgorica

AD „Daido metal“ - Kotor Rabljena ulja – preuzeo Hemosan 2.600 l Kotor

Ostala goriva - preuzeo Hemosan

2.200 l Kotor

Emulzije - preuzeo Hemosan 400 l Kotor Bivši rudnik „Brskovo“ Otpad iz procesa flotacije 6.000 -7.000 m³ Mojkovac

„Daily press“ doo Materijali kontaminirani štamparskom bojom

250 kg Podgorica

„Nova Beranka“ – fabrika papira Hemikalije korišćene u procesu proizvodnje papira sa isteklim rokom upotrebe

8,5 t Berane

D.O.O „Kips Polimka“ Hemikalije korišćene u procesu štavljenja i prerade kože sa isteklim rokom trajanja

68,77 t Berane

Rudnik „Šuplja stijena“ Jalovinski materijal (sadrži teške metale) 3.900.000 t Pljevlja

AD „Tara – Precision Works“ Opasan otpad neorganskog porijekla (burad u metalnom kontejneru)

10,88 m³ Mojkovac

„Adriatic Marinas“ Rabljeni grit 2.500-3.000 m³ Tivat Apsorbenti – preuzeo Hemosan 50 kg Tivat Ambalaža – preuzeo Hemosan Tivat TE Pljevlja – deponija „Maljevac“ Pepeo i šljaka 9.500.000 t Pljevlja Rudnik uglja Pljevlja AD Rabljena ulja 40 t Pljevlja


Plantaže 13. jul AD Podgorica Radioaktivni otpad – oštećeni avionski motori (uskladišten u obezbijeđenom kontejneru)

26 komada Podgorica

D.O.O „Vektra Nord“ Ulje za impregraciju drveta – preuzeo Hemosan

106.960 kg Kolašin

Skupština Crne Gore Elektronski otpad – preuzeo Hemosan

2 t Podgorica

Barska plovidba Azbestni otpad – preuzeo Hemosan 13.800 kg Bar

D.O.O „Mont Metal“ Elektronski otpad – preuzeo Hemosan

350 kg Podgorica

Rabljeno ulje 6.000 l Podgorica

„Telenor“ Podgorica Elektronski otpad – preuzeo Hemosan

860 kg Podgorica

Akumulatori – preuzeo Hemosan 3.045 kg Podgorica

„Montavar Metalac“ doo Nikšić Rabljena ulja 3.200 l Nikšić

„Titex“ Podgorica Staklena vuna – preuzeo Hemosan

3.600 kg Podgorica

Azbest – preuzeo Hemosan 37 kg Podgorica Termo ulje – preuzeo Hemosan 4.282 kg Podgorica

Boje za tekstil – preuzeo Hemosan

1917 kg Podgorica

Pomoćna sredstva u tekstilu – preuzeo Hemosan

1641 kg Podgorica

Pomorska plovidba Azbest – preuzeo Hemosan 640 kg Bar

„Komerc Keka“ Bar Rabljeno motorno ulje – preuzeo Hemosan 998 l Bar

Akumulatori – preuzeo Hemosan

114 kg Bar

Filteri od ulja – preuzeo Hemosan

51 kg Bar

Međunarodna građevinska korporacija

Ostala goriva (zaprljani mazut) 3.000 l Risan

Mazut pomiješan sa vodom – preuzeo Hemosan 29.000 l Risan

Uprava policije – forenzički centar

Laboratorijske hemikalije - preuzeo Hemosan

70 kg Danilovgrad

Vapor – vizuelne komunikacije Laboratorijske hemikalije - preuzeo Hemosan

200 kg Podgorica

Uprava carina Laboratorijske hemikalije - preuzeo Hemosan

1.260 kg Podgorica

„Blue line“ Rabljeno ulje – preuzeo Hemosan

1.200 l Herceg Novi

Gradski saobraćaj Podgorica Rabljeno motorno ulje – preuzeo Hemosan

1.000 l Podgorica

„Alliance“ Rabljeno motorno ulje – preuzeo Hemosan

3.700 l Podgorica

Akumulatori – preuzeo Hemosan 744 kg Podgorica

Marina Bar Rabljena motorna ulja – preuzeo Hemosan

1.000 l Bar

Zauljana voda – preuzeo Hemosan

1.000 l Bar

„Jumedia mont“ Apsorbenti, materijali za filtere, krpe za brisanje, zaštitna odijela – preuzeo Hemosan

1.075 kg Podgorica

Hotel „Crna Gora“ Podgorica Zauljana voda – preuzeo Hemosan 1.600 l Podgorica

Mulj iz separatora – preuzeo Hemosan

300 kg Podgorica


JP „Čistoća“ Herceg Novi Motorna ulja – preuzeo Hemosan

3.000 l Herceg Novi

„Daž“ d.o.o Rabljena motorna ulja – preuzeo Hemosan

1.465 l Bijela

Zauljano zemljište – preuzeo Hemosan 1.000 kg Bijela

„Bega press“ Elektronski otpad – preuzeo Hemosan

234 kg Podgorica

„Luminiscencija“ Rabljeno ulje – preuzeo Hemosan

400 l Nikšić

„Trans pertol“ Rabljeno motorno ulje – preuzeo Hemosan 1.500 l Podgorica

Apotekarska ustanova CG Ljekovi sa isteklim rokom upotrebe – preuzeo Hemosan

1.200 kg Podgorica

Metalurško-tehnološki fakultet Laboratorijske hemikalije – preuzeo Hemosan

161 kg Podgorica

Aerodromi CG Ljekovi – preuzeo Hemosan 7 kg Podgorica

Komponente koje sadrže živu – preuzeo Hemosan

1 kg Podgorica

RTCG Rabljeno ulje – preuzeo Hemosan

1.900 l Podgorica

Crnogorski Telekom Električna i elektronska oprema – preuzeo Hemosan

12.480 kg Podgorica

Elektrodistribucija Crne Gore Nikal-kadmijum baterije 547 kom Elektronska oprema 141 kom Električna oprema 2.920 kom Akumulatori 69 kom Olovne baterije 7 kom

Ambalaža od PCB ulja 37 Bure (200 l)

Ambalaža od mineralnog ulja 7 kom

Rabljeno trafo ulje 1 Bure (200 l)

Mineralna ulja 150 l „Rudnik uglja“ AD Pljevlja Olovne baterije 3 t Pljevlja Filteri za ulje 1 t Pljevlja

Mineralna nehlorovana motorna ulja, ulja za mjenjače i podmazivanje

42

t

Pljevlja

Antifriz koji sadrži opasne supst. 1,5 t Pljevlja Termoelektrana „Pljevlja“ Olovne baterije 19 kom Pljevlja Nikal-kadmijum baterije 90 kom Pljevlja Druge baterije 1.400 kom Pljevlja

Ambalaža od mineralnih ulja 50+2 kom+cistijerna 20m3 Pljevlja

Ambalaža od PCB ulja 2 cistijerne (3m3+6m3)

Pljevlja

TE - deponija Azbest Nepoznate količine Pljevlja Staklena vuna Nepoznate količine Pljevlja HE „Perućica“ Turbinsko ulje T68 2.000 l Elektronska oprema 34 kom HE „Piva“ Motorno ulje Mobil DTE 200 l Elektronska oprema 5 kom Ambalaža od mineralnih ulja 100 l Jonizujući javljači požara 42 kom


Tabela 14. Količina odloženog opasnog otpada na teritoriji Crne Gore u 2011.g., po vrsti, količini i lokacijama7

U Crnoj Gori ne postoji infrastruktura za odlaganje opasnog otpada, koja je tehnički i tehnološki riješena u skladu sa evropskim standardima. Iz tog razloga, u skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom („Sl. list CG“, br. 64/11) i Bazelskom konvencijom o kontroli prekograničnog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja, a na osnovu dozvola koje izdaje Agencija za zaštitu životne sredine, opasni otpad se izvozi iz Crne Gore. U 2011. godini, Agencija je izdala 5 dozvola za izvoz opasnog otpada. Iste se odnose na izvoz 1.000 tona šljake iz primarne proizvodnje aluminijuma, 30 tona hemikalija kojima je istekao rok trajanja i 2.300 tona olovnih baterija.

7.2 Zaključak

Prema informacijama posljednjih istraživanja Zavoda za statistiku Crne Gore, devet crnogorskih opština (Budva, Bijelo Polje, Cetinje, Gusinje, Mojkovac, Plav, Rožaje, Šavnik i Ulcinj) još uvijek nemaju usvojen Plan upravljanja otpadom. Nepostojanje valjanih evidencija je i dalje glavni razlog za nedostatak podataka o kvalitativnoj i kvantitativnoj analizi otpada, što otežava procjenu ukupne količine komunalnog otpada.

U Crnoj Gori, odlaganje predstavlja najzastupljeniji metod za odstranjivanje komunalnog otpada. S obzirom da se u domaćinstvima uglavnom ne vrši primarna, niti sekundarna selekcija pojedinih frakcija otpada, skoro sav otpad završava na neuređenim odlagalištima, negativno utičući na sve segmente životne sredine.

U Crnoj Gori je evidentirano 273 neuređena odlagališta otpada različitog kapaciteta. Nasuprot neuređenim odlagalištima, koja ne posjeduju mjere sanitarne zaštite, radi poboljšanja uslova životne sredine i sprječavanja uticaja emisije toksičnih komponenti, postoji osnovana potreba za izgradnjom sanitarnih deponija, kao prihvatljivog načina tretmana i sanitarno-tehnički uređenog prostora sa sistemima za kontrolu, sakupljanje i tretman deponijskog gasa i procjednih deponijskih voda.

Postoji potreba za rješavanjem problema zbrinjavanja opasnog otpada nastalog usljed proizvodnih aktivnosti velikih industrijskih sistema kao što su Kombinat aluminijuma Podgorica, Željezara Nikšić, Termoelektrana Pljevlja i drugi. Redovan monitoring zemljišta koji se vrši na lokacijama odlagališta otpada pomenutih industrijskih postrojenja, kao i u njihovoj neposrednoj blizini, u kontinuitetu pokazuje negativan uticaj na segment zemljišta, što se evidentira kroz povećane koncentracije organskih i neorganskih polutanata. Iste zagađujuće materije utiču i na podzemne i površinske vode, vazduh i biodiverzitet.

Shodno tome, postoji evidentna potreba za izgradnjom odlagališta za opasni otpad koja su tehnički i tehnološki riješena u skladu sa evropskim standardima. Sa opasnim otpadom, čije je uništavanje moguće samo van Crne Gore, mora se postupati u skladu sa Bazelskom konvencijom o kontroli prekograničnog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja.

Ministarstvo održivog razvoja i turizma i Agencija za zaštitu životne sredine već vode aktivne razgovore sa predsjednicima lokalnih samouprava o sprovođenju mjera za zbrinjavanje otpada, što je u skladu sa Zakonom o upravljanju otpada („Sl. list CG“, br. 64/11) njihova obaveza, kao i o kaznenim mjerama koje se pripremaju za sve one koji se istog ne budu pridržavali.

7 Izvor: Agencija za zaštitu životne sredine


8 Biodiverzitet

Uvod

Biodiverzitet predstavlja biološku raznovrsnost flore i faune na našoj planeti i izvor je dobara, resursa i ekoloških servisa koji su neophodni za čovjekovo preživljavanje. Gubitkom biodiverziteta nestaju vrste, ekosistemi i genetička raznovrsnost, što naravno utiče na humanu populaciju. Raznovrsnost geološke podloge, predjela, klime i zemljišta, kao i sama pozicija Crne Gore na Balkanskom poluostrvu i Jadranu, stvorili su uslove za nastanak biološkog diverziteta sa veoma visokim vrijednostima, što Crnu Goru svrstava u biološke „hot-spot“–ove evropskog i svjetskog biodiverziteta. Indeks broja vrsta po jedinici površine u Crnoj Gori iznosi 0.837, što je najveći indeks zabilježen u svim evropskim zemljama.

Praćenje stanja (monitoring) biodiverziteta ima za cilj njegovo očuvanje, unapređenje i zaštitu, kroz utvrđivanje stanja, promjena i glavnih pritisaka na ovaj važan prirodan resurs iz godine u godinu. Uvid u postojeće stanje biodiverziteta ostvaruje se putem praćenja stanja i procjene ugroženosti važnih parametara (u ovom slučaju vrsta i staništa), na nacionalnom i međunarodnom nivou što je preduslov za adekvatnu zaštitu i djelovanje.

Programom praćenja stanja biodiverziteta za 2011. godinu obuhvaćene su lokacije:

Nacionalni parkovi (Skadarsko jezero, Lovćen, Durmitor, Biogradska gora i Prokletije) Spomenici prirode (kanjon rijeke Pive, kanjon rijeke Komarnice, zajednice bora krivulja na

Ljubišnji, Durmitoru i Bjelasici, zajednice bora Munike na Orijenu, Lovćenu i Rumiji, Velika ulcinjska plaža, Mala ulcinjska plaža, plaža Jaz i Savinska Dubrava)

Posebni prirodni predjeli (brdo Spas iznad Budve, poluostrvo Ratac sa Žukotrlicom, ostrvo Stari Ulcinj, brdo Trebjesa)

Ostala područja (Kotorsko –Risanski zaliv) Rezervati prirode (Tivatska solila, Crna Poda u okviru NP „Durmitor“, Manastirska tapija,

Pančeva Oka, Crni Žar, Grmožur i Omerova Gorica u okviru NP „Skadarsko jezero“ Područja od posebnog značaja koja nijesu pod zaštitom (ostrvo Sveti Nikola, Ada Bojana,

Buljarica, Možura, Krnovo, kanjon rijeke Cijevne, vodotoci sliva rijeke Morače: Požnja, Ratnja, Vrela i Ibrištica, vodotoci sliva rijeke Tare: Štitarica, Bukovica, Bjelojevićka rijeka i Crnja, vodotoci sliva rijeke Lima: Lješnica, Dapsićka, Kaludarska, Vinićka, Zlorečica, Ljuboviđa, Trepačka, Kraštica, Murinska, Velička, Komarača, Đurička, Babinpoljska, Grlja, Šekularska i rijeka Bistrica, vodotoci sliva rijeke Komarnice: Bukovica, Tušinja i Bijela, Vrbnica, rijeka Zaslapnica, Komovi i Ljubišnja)

Istraživanja (izuzev riba i donekle ptica) su sprovedena u toku vegetacionog perioda mart – novembar za mediteranski dio i april – oktobar za kontinentalni dio Crne Gore. Godina u kojoj su sprovedena istraživanja bila je rekordna po suši što je stvorilo dodatni problem kada su u pitanju gljive. Prve značajnije padavine dogodile su se tek u novembru što je svakako bilo kasno za ovu grupu pa rezultati ne predstvaljaju realno stanje već samo odraz ekoloških prilika u 2011. godini.

Nacionalno zakonodavstvo

• Zakon o životnoj sredini ("Sl. list RCG" br. 48/08, član 32.)

• Zakon o zaštiti prirode ("Sl. list CG", br. 51/08)

• Pravilnik o vrstama i kriterijumima za određivanje stanišnih tipova, načinu izrade karte staništa, načinu praćenja stanja i ugroženosti staništa, sadržaju godišnjeg izvještaja, mjerama zaštite i očuvanja stanišnih tipova ("Sl.list CG", br. 80/08)


• Pravilnik o bližem sadržaju godišnjeg programa monitoring stanja očuvanosti prirode i uslovima koje mora da ispunjava pravno lice koje vrše monitoring ("Sl. list CG", br. 35/10)

• Pravilnik o načinu praćenja brojnosti i stanja populacije divljih ptica ("Sl. list CG", br. 62/10)

• Rješenju o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, ("Sl. list RCG", br.76/06)

Multilateralni sporazumi

Red.br. Naziv multilateralnog sporazuma status Broj Sl.lista

1. Konvencija o biološkoj raznovrsnosti ratifikovana („Sl.list SRJ“-medjunarodni ugovori, br.011/01-28

2. Kartagena Protokol o biološkoj raznovrsnosti

ratifikovana („Sl.list SCG“ –medjunarodni ugovori, br.016/05-40)

3. Konvencija o očuvanju migratornih vrsta divljih životinja (Bonska konvencija)

ratifikovana („Sl. list CG“ –medjunarodni ugovori, br.006/08-147)

4. Konvencija o zaštiti evropskih divljači i prirodnih staništa (Bernska konvencija)

ratifikovana („Sl. list CG“ –medjunarodni ugovori br. 7)

5. Konvencija o vlažnim područjima (Ramsar Konvencija)

ratifikovana („Sl.list SFRJ –medjunarodni ugovori,br.009/77-675)

6. Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine ratifikovana

(„Sl.list SRJ“ –medjunarodni ugovori, br.056/74-1771

7. Evropska Konvencija o predjelima ratifikovana („Sl. list CG“ –medjunarodni ugovori , br.006/08-135)

8. Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama flore i faune (CITES Konvencija)

ratifikovana („Sl.list SRJ“ –medjunarodni ugovori, br.011/01-3

9.

Konvencija Ujedinjenih Nacija o borbi protiv dezertifikacije u zemljama sa teškom sušom i/ili dezertifikacijom, posebno u Africi

ratifikovana („Sl. list RCG“ –medjunarodni ugovori, , br.017/07-12)

10.

Sporazum o zaštiti kitova Cetacea u Crnom moru, Sredozemnom moru i susjednom atlantskom području-Accobams

ratifikovan („Sl. list CG“ –medjunarodni ugovori, br.7),

11. Protokol o područjima pod posebnom zaštitom i biodiverzitetu Sredozemlja ratifikovan („Sl. list CG“, br. 64/07)

12. Sporazum o zaštiti slijepih miševa- EUROBATS

ratifikovan („Sl. list CG“ –medjunarodni ugovori, br.12/10)

13. Sporazum o zaštiti afričko-evropsko-azijskih ptica močvarica -AEWA

ratifikovan („Sl. list CG“ –medjunarodni ugovoribr. 1/11)

Tabela 15. Multilateralni sporazumi koje je Crna Gora ratifikovala u oblasti biodiverziteta

8.1 Zaštićena područja

Zaštićena prirodna dobra u Crnoj Gori pokrivaju 124.964,24 ha, odnosno 9.047% njene teritorije , od čega najveći dio (101.733ha ili 7,77%) čine nacionalni parkovi: „Durmitor”, „Skadarsko jezero”, „Lovćen”, „Biogradska gora” i „Prokletije”.

Preostali dio čini 47 zaštićenih prirodnih dobara u okviru sljedećih kategorija: opšti i posebni rezervati prirode, spomenici prirode, područja posebnih prirodnih karakteristika, područja zaštićena opštinskim odlukama: .

Nivo Zaštićeno prirodno dobro Površina Procentualna zastupljenost

Nacionalni nivo zaštite Nacionalni parkovi 101 733 ha 7,77 %

Spomenici prirode 13.638,54 0.978 %


Predjeli posebnih prirodnih odlika 354,7 ha 0,025%

Druge zaštićene oblasti –zaštićene opštinskim propisima

15.000 ha 1.086%

Strogi rezervati prirode 650 ha 0.047 Ukupno pod zaštitom 124.964,24 9,047% Međunarodno zaštićena područja

Slivno područje rijeke Tare, M&B UNESCO Rezervat Biosfere, uključujući NP Durmitor sa kanjonom rijeke Tare

182.889 ha

Nacionalni park „Skadarsko jezero” - Ramsarsko područje (Lista wetland područja od međunarodnog značaja, posebno kao stanište vodenih ptica)

40.000 ha

Kotorsko – Risanski zaliv, opština Kotor 15.000 ha

Tabela 16. Površina i procenat zaštićenih područja na nacionalnom i međunarodnom nivou

Broj posjetilaca u zaštićenim prirodnim dobrimaBroj posjetilaca u zaštićenim pprirodnim dobrima predstavlja jedan od važnijih indikatora mogućnosti valorizacije zaštićenih pprirodnih dobara. Statistika u tabeli se zasniva na broju prodatih ulaznica, ali smatramo da bi postojeće brojke trebalo uvećati za 15 % što bi bilo mnogo bliže realnom stanjuiz razloga što uvijek postoji jedan broj posjetilaca koji ne plaća ulaz u Nacinalni park usljed fizičke nemogućnosti službe za nadzor da kontroliše sve ulaze u zaštićena prirodna dobra. Izuzev za kategoriju zaštite u nivou Nacionalnog parka za ostala zaštićena prirodna dobra u Crnoj Gori ne postoje nikakvi podaci o broju posjetilaca pa se ne može precizno odrediti novčani iznos koji se stiče na osnovu ulaznica u zaštićena prirodna dobra.

Nacionalni park Broj prodatih ulaznica Broj prodatih ulaznica uvećan za 15%

NP „Durmitor“ 67304 77399NP „Biogradska gora“ 26217 30149 NP „Lovćen“ 32877 37808 NP „Skadarsko jezero“ 44049 50656Ukupno posjetilaca 196012

Tabela 17. Broj posjetilaca u nacionalnim parkovima izuzev NP „Prokletije“ za koji nije još uvijek uspostavljen sistem naplate ulaznica

Potencijal valorizacije zaštićenih prirodnih dobaraNa bazi analize koju je sproveo UNDP u okviru projekta „Kataliziranje finansiranja u zaštićenim prirodnim dobrima“ analizirane su potencijalne mogućnosti održive ekonomske valorizacije prirodnih resursa na 5 pilot područja (Durmitor, Biogradska gora, Skadarsko jezero, Tivatska solila i Komovi). Na bazi dostupnih informacija, pored ostalog, zaključeno je da:

Zaštićena prirodna dobra predstavljaju veoma značajan potencijal jer je procijenjeno da od turizma, rekreativnih aktivnosti, druge upotrebe zemljišta i resursa (poput korišćenja vodnog potencijala) i doprinosa od zaštite od poplava dobit iznosi nešto ispod 68 miliona eura u 2010. godini.

U 2010. procijenjena dobit od valorizacije zaštićenih prirodnih dobara prevedena u GDP iznosila bi 2.2% ili ekonomski benefit bi bio 106 € po glavi stanovnika u Crnoj Gori.

Ulaganja od 2 miliona eura za upravljanje sistemom zaštićenih prirodnih dobara u Crnoj Gori su nedovoljni za adekvatno upravljanje i mnogo niži u odnosu na centralno i istočno-evropske zemlje kada se uporedi iznos koji se u Crnoj Gori izdvaja po km2 zaštićenog prirodnog dobra za upravljanje u odnosu na km2 u pomenutim zemljama 2,164 €/ km2, u periodu 2007 do 2010 (ako se posmatraju nacionalni parkovi) što znači približno 1812€/ km2 za čitav sistem zaštićenih prirodnih dobara.


Nastavkom uobičajne prakse investiranja i upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima procjenjuje se da isti mogu produkovati gubitke oko 30 miliona eura u narednih 25 godina.

Investiranje u upravljanje i zaštitu zaštićenim prirodnim dobrima može predstavljati dodatnu vrijednost ekonomije u narednom periodu za šta je procijenjeno da može predstavljati i iznos od 1.5 miliardi eura u narednih 25 godina.

Postojeća dobit od sistema zaštićenih prirodnih dobara u Crnoj Gori je veoma mala i procijenjena je na ispod 1 milion eura. Zbog nepostojanja upravljača za zaštićena prirodna dobra niže kategorije zaštite i planova upravljanja mnoga dobra se besplatno eksploatišu, pa bi stoga adekvatnije planiranje i ispitivanje potencijala održive valorizacije sistema zaštićenih prirodnih dobara bilo neophodno. Takođe, uspostavljen sistem upravljanja i veća ulaganja u razvoj područja su preduslov ostvarivanja navedenih pretpostavki ekonomske dobiti.

Postoji evidentan potencijal za unapređenje postojeće ponude u okviru zaštićenih prirodnih dobara od kojih bi se naplaćivale takse poput tura posmatranja ptica, biciklističkih tura i slično što se procjenjuje da bi moglo donijeti dobit od 3 miliona godišnje.

Područja od međunarodnog značaja sa rijetkim, endemskim i ugroženim vrstama

EMERALD područja

Konvencija o zaštiti evropskih divljih vrsta i prirodnih staništa (Bernska konvencija) i zakonodavstvo Evropske unije regulišu zaštitu ugroženih vrsta i stanišnih tipova koja se ističu u biogeografskim regijama na teritoriji države. Za zemlje članice EU, EMERALD mreža je slična mreži Natura 2000 te za zemlje koje nijesu članice EU predstavljaja osnovu za definisanje NATURA 2000 mreže. Odabir područja koja ispunjavaju kriterijume za povezivanje u EMERALD mrežu u Crnoj Gori započeo je 2005. godine, u okviru projekta koji je finansirao Savjet Evrope, a realizovalo ga je tadašnje Ministarstvo turizma I zaštite životne sredine, pravni prethodnik Ministarstva održivog razvoja i turizma putem formiranja ekspertskog tima. Projekat je završen 2008.godine i kao rezultat Projekta Sekretarijatu Bernske konvencije predloženo je da se EMERALD mreža u Crnoj Gori sastoji od 32 lokaliteta - područja od posebnog interesa za zaštitu (ASCI) i to: 1. Kotorsko-Risanski zaliv, 2. Platamuni, 3. Ostrvo Katiči, 4. Tivatska solila, 5. Buljarica, 6. Brdo Spas, 7. Plaža Pećin, 8. Orijen, 9. Lovćen, 10. Rumija, 11. Velika plaža i Solana, 12. Šasko jezero, rijeka Bojana, Knete i Ada, 13. Skadarsko jezero, 14. Ćemovsko polje, 15. Pećina u Đalovića klisuri, 16. Cijevna (rijeka i kanjon), 17. Kanjon Male rijeke, 18. Kanjon Mrtvice, 19. Komarnica, 20. Ostatak kanjona Pive,


21. Golija i Ledenice, 22. Komovi, 23. Durmitor, 24. Bjelasica, 25. Visitor i Zeletin, 26. Prokletije, 27. Hajla, 28. Sinjajevina, 29. Bioč, Maglić i Volujak, 30. Ljubišnja, 31. dolina Ćehotine 32. Dolina Lima. Navedena područja su od strene Stalnog komiteta Bernske konvencije zvanično 02.12.2011. godine nominovana za EMERALD područja pa je u skladu sa preporukom br.57(2011) Stalnog komiteta Bernske konvencije potrebno preduzeti neophodne mjere zaštite i očuvanja pomenutih lokaliteta u cilju zadržavanja ekoloških karakteristika područja koje su ih i kandidovale za EMERALD područja. Važna staništa za ptice (IBA Područja)

U Crnoj Gori su označene sljedeće oblasti kao međunarodno značajna područja za ptice (Important Bird Areas - IBA): Skadarsko jezero, Ulcinjska solana, Šasko jezero, Durmitor i Biogradska gora.

Na osnovnoj listi identifikovanih i potencijalnih (označeno sa*), međunarodno značajnih područja za ptice su: delta Bojane, planina Rumija, zaliv Buljarica, Skadarsko jezero, Plavsko jezero sa plavnim livadama, Tivatska solana, Ćemovsko polje, planinski masiv Prokletija, Nikšićke akumulacije, planina Hajla, Biogradska gora, planina Durmitor, kanjon rijeke Cijevne, dolina rijeke Zete, Kučke planine, kao i planina Visitor*, zatim Komovi* i Golija*, Pivska visoravan* i planina Ljubišnja.

Važna staništa za biljke (IPA Područja)

Što se tiče značajnih područja za biljke (Important Plant Araes - IPA) u Crnoj Gori, identifikovane su sljedeće 22 lokacije:

a) Planine i planinske oblasti: Jerinja glava, Lukavica, Trebjesa, Starac, Bogićevica, Visitor i Hajla, Orjen, Lovćen, Rumija, Babji zub (najveći vrh Sinjajevine, 2277 m), Komovi, Durmitor i Biogradska gora.

b) Skadarsko jezero, Velika plaža u Ulcinju, kanjoni rijeka: Pive, Tare, Komarnice, Mrtvice, Cijevne i Lima.

Potencijalna marinska zaštićena područja (MPA)

Stalan program monitoringa morskog biodiverziteta ne realizuje se u sklopu godišnjeg programa monitoringa životne sredine zbog ograničenih finansijskih sredstava. Uz podršku Regionalnog centara za posebna zaštićena područja (RAC SPA) a sa ciljem identifikovanja potencijalnih područja u Crnoj Gori koja bi zbog bogatstva biodiverziteta trebala biti proglašena za marinska zaštićena prirodna dobra sprovedena su istraživanja marinskog biodiverziteta (bentosnih i ribljih zajednica). Istraživanjima koja su sprovedena 2008. godine i 2011. godine obuhvaćene su lokacije: Dražin Vrt, Iza Perasta, Ostrvo Stari Ulcinj, Ostrvo Sv. Ðorđe, Obala Stari Ulcinj, Opaljike, Rt Kruče, Rt Mendra, Rt Rep, Seka Albaneze, Valdanos, Dubovac, Ostrvo Formica, Ostrvo Katič, Mala Krekavica, Mamula, Posejdonov Grad, Rt Kostovica, Rt Platamuni, Ostrvo Sveti Nikola i Velika Krekavica. Na bazi identifikovanih prisutnih staništa i bentosnih i ribljih zajednica, važnih sa aspekta zaštite, zaključeno je da se:


preporučuje zaštita sa aspekta ribarstva: Platamuna, od Rta Platamuni do Rta Žukovac i Seka Albaneze (radi obnavljanja ribljeg fonda preporučljivo je da se odaberu 2-3 zone koje “ne treba dirati”);

preporučuje spriječavanje uzurpacije od ronjenja/ turizma: Petrovaca (Katič ostrvo i Dubovica);

s preporučuje zaštita koralnih grebena i sunđerskih zajednica u Boko Kotorskom Zalivu putem uspostavljanja mikrorezervata kojim će se pomenute zajednice zaštititi od mehaničkih oštećenja;

preporučuje zaštita između područja Starog Ulcinja i Rta Mendra (svetionik) putem uspostavljanja marinskog zaštićenog područja.

Dodatna istraživanja su neophodna za Ostrvo Sveti Nikola i Mamulu.

Glavni pritisci koji su identifikovani tokom istraživanja na marinski biodiverzitet su:

Turizam posebno u Boko-kotorskom zalivu i u području Petrovca; Prekomjerno ribarstvo koje je evidentno zbog sastava ribljih zajednica; Odlaganje otpada (građevinskog) u more pogotovo u Boko-kotorskom zalivu i

komunalnog otpada u blizini obale (područje Ulcinja); Otpadne vode posebno u Boko-kotorskom zalivu;

Kako je Nacionalnom strategijom održivog razvoja (2007) i Nacionalnom strategijom biodiverziteta sa akcionim planom 2010-2015. propisano uspostavljanje marinskih zaštićenih prirodnih dobara neophodno je preduzeti dalje korake radi stavljanja pod zaštitu područja u moru.

Uvodne napomene

U tumačenju rezultata kod ocjene reprezentativnosti staništa i statusa zaštite oznake imaju sljedeće značenje:

Reprezentativnost: A- odlična reprezentativnost, B- dobra reprezentativnost, C- značajna reprezentativnost, D -neznačajno prisustvo

Status očuvanosti: A - stanište je neprekidno i kompaktno, B- stanište je isprekidano i sastojne su mozaične, C- stanište pokazuje diskontinuitet, isprekidano je i sastojine su rijetke.

Kod ptica status vrsta, gdje su u upotrebi Spec oznake ima sledeće značenje:

SPEC 1 – vrste od globalnog značaja za zaštitu

SPEC 2 – vrste koncentrisane u Evropi, koje imaju nepovoljan status zaštite u Evropi

SPEC 3 – vrste koje nijesu koncentrisane, i koje imaju nepovoljan status zaštite u Evropi

SPEC 4 – vrste koncentrisane u Evropi, koje imaju povoljan status zaštite u Evropi

Brojnost populacija i jedinki koja je navedena u tabelama se može smatrati relativnom onako kako je zabilježena tokom ovogodišnjih terenskih istraživanja ali svakako doprinosi opštem zaključku o stanju populacija određenih vrsta u pojedinim regionima u Crnoj Gori.

Vrste koje su označene u izvještaju kao vrste zaštićene na nacionalnom nivou u Crnoj Gori su zaštićene Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ("Sl. list RCG", br. 76/06).


8.2 Rezultati Programa monitoringa biodiverziteta

Ada Bojana

Staništa (habitati)

Naziv transekta Koordinate

Ada Bojana 1 N 41°54,022' E 019° 16,799'

Ada Bojana 2 N 41°51,675' E 019° 20,681'

Ada Bojana 3 N 41°51,604' E 019° 20,800'

Ada Bojana 4 N 41°51,355' E 019° 21,197'

Ada Bojana 5 N 41°51,317' E 019° 21,284'

Ada Bojana 6.1 N 41°51,118' E 019° 21,656'

Ada Bojana 6.2 N 41°51,118' E 019° 21,656'

Ada Bojana 7 (zaleđe) N 41°51,371' E 019° 21,275'



Tabela 18. Transekti

Transekt Staništa Reprezentativnost Status zaštite

Ada Bojana 1

2110 Pokretne obalne dine Emerald: 16.2 Dunes

B B

1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia maritimi) Emerald: Mediterranean (Juncus maritimus) and (Juncus acutus) saltmarshes

B B

Ada Bojana 2 2110 Pokretne obalne dine 1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia maritimi)

B B

Ada Bojana 3

2110 Pokretne obalne dine 1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia maritimi)

B B

2220 Dine sa vrstom Euphorbia terracina. Emerald: 16.2 Dunes

A B

Ada Bojana 4 2110 Pokretne obalne dine1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia maritimi)

B B

Ada Bojana 5 2220 Dine sa vrstom Euphorbia terracina. A B

Ada Bojana 6.1

Od ove koordinate dalje prema istoku nema kontinuiranog pojasa psamofita. Uz samo more pružaju se uzdignute dine koje na oko metar širine nemaju nikakve vegetacije. Nakon ovog dijela slijedi pojas u kome dominiraju Arundo donax i Amorpha fruticosa, a mjestimično se javljaju elementi psamofitne vegetacije vegetacije slanih mediteranskih livada ( Cakile


maritima, Echinophora spinosa, Juncus sp.). Drveće koje obrazuje mješovite plavne šume zaleđa ovdje se "približava" moru, tako da pojedinačne primjerke sretamo na oko 20 m udaljenosti od mora.

Ada Bojana 6.2

U ovoj zoni prisutne su potpuno obrasle pješčane dine, širina pojasa je oko 100 m. Floristički sastav: Teucrium capitatum, Inula viscosa (najbrojnija), Scolymus hispanicus, Onobrychis caput-gali.

Ada Bojana 7 (zaleđe) 91F0 Mješovite poplavne šume jasena, lužnjaka i johe

A

A

Ada Bojana 8 (zaleđe)

91F0 Mješovite poplavne šume jasena, lužnjaka i johe Emerald: 44.43 South-east European ash-oak-alder forests

A A

Ada Bojana 9 (zaleđe) 3170* Povremene lokve u mediteranskom području Emerald: nema odgovarajućeg habitata.

Tabela 19. Staništa

Biljke

Invazivne vrste

Naziv vrste Rasprostranjenje i stanje

Amorpha fruticosa L.

Na ovom području ima veoma brojnu populaciju. Mjestimično obrazuje gotovo čiste sastojine; na koordinati N 41°54,022' E 019° 16,799' ovakva sastojina zauzima površinu od oko 150m². Evidentno je i širenje vrste, s obzirom na prisustvo velikog broja mladica. Ova invazivna vrsta mjestimično je prisutna i u pojasu psamofita, kao i u plavnim mješovitim šumama zaleđa.

Tamarix dalmatica Baum.

Uz predhodnu vrstu najinvazivnija biljka na Adi. Javlja se kako na plaži, tako i u zaleđu. Na plaži se često javlja zajedno sa Amorfom, dok u zaleđu obrazuje sastojine sa vrstama roda Juncus sp.

Oenothera biennis L. U prvoj liniji zaleđa, a mjestimično i u pojasu psamofita ima veoma brojnu populaciju na cijeloj Adi Bojani.

Robinia pseudacacia L. Mjestimično se sreće u zaleđu duž plaže i u šumama. Populacija nije brojna.

Xanthium strumarium L. ssp. italicum (Moreti) D. Löve Konstituent vegetacije psamofita cijelom dužinom plaže.

Tabela 20. Invazivne vrste

Vrste zaštićene na nacionalnom nivou



Cakile maritima DC Važan konstituent pojasa psamofita, posebno u prvoj zoni koja je najbliža mora. Brojna populacija.

Calystegia soldanela L.

Na koordinatama 41°54,022' E 019° 16,799' je subpopulacija na oko 8m²; dok se na N 41°51,675' E 019° 20,681' nalazi najveća, do sada zabilježena, subpopulacija ove vrste u Crnoj Gori. Pruža se na površini od oko 400 m²; koordinata 41°51,492' E 019° 20,964' vrsta zauzima oko 30 m².

Echinophora spinosa L. Važan konstituent pojasa psamofita, posebno u drugoj zoni koja je manje izložena uticaju morske vode. Brojna populacija.

Eryngium maritimum L. Važan konstituent pojasa psamofita, posebno u drugoj zoni koja je manje izložena uticaju morske vode. Brojna populacija.

Pancratium maritimum L. Element je vegetacije psamofita duž cijelog područja , ali nije brojna vrsta.

Polygonum maritimum L. Element je vegetacije psamofita duž cijelog područja , ali nije brojna vrsta (koordinata 41°54,022' E 019° 16,799' 5 jedinki).

Salsola kali L. Važan konstituent pojasa psamofita, posebno u prvoj zoni koja je najbliža moru. Populacija nije brojna, ali se vrsta sreće duž cijele plaže.

Tabela 21. Vrste zaštićene na nacionalnom nivou


Gljive

Naziv vrste Stanište Rasprostranjenje Status vrste Pritisci Napomena

Verpa conica (O.F. Müll. : Fr.) Sw. (konična smrčkovica)

U zajednici sa Alnus sp., Quercus pubescens, Myrtus communis, Carpinus orientalis.

Registrovana na dvije lokacije na prvoj 2 plodonosana tijela na drugoj 3.

Zaštićena na nacionalnom i međunarodnom nivou (nalazi se na Crvenoj listi Evrope)

Veliki broj deponije otpada (registrovano 6 većih deponija)

Na ovom području se očekuje znatno veći broj nacionalno i međunarodno značajnih vrsta gljiva zbog očuvanih habitata sa Alnus glutinosa,Quercus spp., Fraxinus spp., Myrtus communis,Carpinus orientalis koji su izostali vjerovatno usled velike suše koja je vladala ove godine.

Tabela 22. Gljive

Invertebrate (beskičmenjaci)

Komentar rezultata: Istraživanja su pokazala da je raznolikost vrsta u fauni beskičmenjaka najveća na ovom području u poređenju sa ostalim lokalitetima u obalnom regionu Crne Gore. Raznolikost je izražena u zaleđu, u mješovitim poplavnim šumama jasena, lužnjaka i johe. Navedeno potvrđuje da je klopkama na jednom lokalitetu (koordinate N 41°51,371' E 019° 21,275') sakupljeno 17 vrsta Coleoptera, 6 vrsta Aranea, predstavnike Chilopoda, Diplopoda, Isopoda, Opiliones, Heteroptera, Staphylinidae i Hymenoptera. U sakupljenom materijalu brojčano izrazito dominiraju Coleoptera iz familije Carabidae – trčuljci. U zonama obraslih pješčanih dina, zoni psamofita i zoni vegetacije kserofilnih pašnjaka, fauna je znatno siromašnija.

Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) nosorožac

Koordinate: N 41°51,371' E 019° 21,275'; N 41°51,624' E 019° 21,885'; N 41°52,020' E 019° 21,403'),

4 ženke, 3 mužjaka

Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) (= Papilio podalirius) – leptir prugasto jedarce

Registrovan na više lokaliteta na ostrvu (ivice poplavnih listopadnih šuma, kserofilni travnjaci)

12 primjeraka; Brojnost populacija je stabilna zahvaljujući očuvanosti staništa i malom antropogenom uticaju na većem dijelu ostrva.

Saga natoliae (Serville 1838) (Orthoptera, Tattigoniidae)

U zoni psamofita i uz ivice mješovitih plavnih šuma gdje se graniče sa suvim pašnjacima.

Nije registrovana, ali na osnovu karakteristika staništa, očekuje se da nastanjuje područje Ade Bojane.

Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae)

U zoni poplavnih listopadnih šuma Nije registrovana, ali na osnovu karakteristika staništa, očekuje se da nastanjuje područje Ade Bojane.

Cataglyphis nodus (Brullé, 1833) – pustinjski mrav

Zona psamofita i vegetacija kserofilnih pašnjaka u zaleđu (koordinate N 41°51,355' E 019° 21,197')

Nije registrovana, ali na osnovu karakteristika staništa, očekuje se da nastanjuje područje Ade Bojane. Takođe, vrsta nije zaštićena nacionalnom legislativom a smatra se da bi bilo od značaja da se zaštiti.

Tabela 23. Beskičmenjaci

Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Usled godišnjeg doba u kojem su rađena istraživanja, prva polovina juna, nije detektovana ni jedna od vrsta sa liste zaštićenih vrsta u Crnoj Gori.



Alosa spp. - kubla

Iz mora migrira u Skadarsko jezero kroz rijeku Bojanu. Sigurni je stanovnik ove rijeke tokom njenih zimsko-proljećnih migracija ali usled godišnjeg doba u kojem su rađena istraživanja ove godine nije detektovana.

Anguilla anguilla - jegulja

Ne nalazi se ni na jednoj od lista, ali je prema međunarodnoj IUCN klasifikaciji kritično ugrožena (CR status). U rijeci Bojani utvrdili smo izuzetno brojnu populaciju svih uzrasta (osim onih najmanjih koji ulaze u slatku vodu).

Tabela 24. Ribe

Herpetofauna (gmizavci i vodozemci)


Naziv vrste Stanište Ocjena populacije

Rana shqiperica (Hotz et al. 1987) Duž korita rijeke Bojane malobrojna

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) Pored puta, ispod kamenja i na mjestima gdje nema guste vegetacije

brojna

Podarcis melisellensis (Werner, 1853)

Rubni dio same plaže u dijelu sa halofitnom vegetacijom i na kamenitim stazama u okviru odmarališta “Ada Bojana”

veoma brojna

Algiroides nigropunctatus (Dum.&Bibr., 1839)

Kamenite staze i zatravnjene pjeskovite površine u krugu nudističkog odmarališta

malobrojna

Caretta caretta (Linnaeus, 1758) More (kod ostrva Djerane, 200 m od obale)

malobrojna (odrasle jedinke pronadjene u mrežama ribara)

Mauremys caspica (Valen., 1833) Obalni dio kog prvog ušća Bojane, močvarni i zabareni tereni brojna

Emys orbicularis (Linnaeus, 1758) Močvarni dio, nisko rastinje (skretanje kog mosta na Bojani ka odmaralištu Ada Bojana)

brojna

Tabela 26. Gmizavci i vodozemci

Ornitofauna (ptice)

Opis staništa Koordinate


Ada do drugog ušća Bojane 41º 51. 695’ N 19º 20. 831’ E Nadmorska visina: 1m

Drugo ušće Bojane 41º 51. 033’ N 19º 22. 595’ E Nadmorska visina: 1m

Ušće (plaža) 41º 52. 053’ N 19º 20. 614’ E


Prisutne su na obrađenom području: šljunkovite i pješčane površine,livade i poljoprivredne površine, šumske sastojine: bijele topole i vrbe i sastojine: skadarski hrast, brijest i bjelograbić. Ostrvo Ada Bojana je karakteristično po prirodnom mozaiku staništa aluvijalne šume daju značajno obilježje ovom ostrvu.

N 41°55'06.17'' E 19° 15' 14,80'' N 41°51'53.37'' E 19° 20' 32.76''

Naziv vrste Status/Trend Brojnost

Burhinus oedicnemus - noćni potrk Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VUSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi:Jako opada

5

Numenius phaeopus - prugasta šljuka Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Nepoznat

14

Charadrius alexandrius - morskI blatarić Ev. Status ugroženosti: U opadanju VUSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjedreno opada

9

Haematopus ostralegus - ostrigar Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Umjereno opada

6

Sterna albifrons - mala čigra Ev. Status ugroženosti: U opadanju VUSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjedreno opada

47

Sterna hirundo - obična čigra Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

50

Gelochelidon nilotica - debelokljuna čigra Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VUSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi:Umjereno opada

12

Sterna sandvicensis - dugokljuna čigra Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena HSpec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Nepoznat

2

Phasianus colchicus - fazan Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Nepoznat

1

Burhinus oedicnemus - noćni potrk Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VUSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Jako opada

2

Perdix perdix - jarebica Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VUSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Jako opada

2

Ardea cinerea - siva čaplja Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno raste

14

Egretta garzetta - mala bijela čaplja Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

9

Nycticorax nycticorax - noćna čaplja Ev. Status ugroženosti: U opadanju DSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Stabilna

14

Ardea purpurea - crvena čaplja Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

3

Ardeloa ralloides - žuta čaplja Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

16

Phalacrocorax pygmeum - mali kormoran Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: SPEC 1 Trend u Evropi: Umjereno raste

58


Acrocephalus schoenobaenus - trstenjak rogozar Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

11

Acrocephalus arudinaceus - veliki trstenjak Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

6

Cettia cetti - svilorepi cvrčić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

15

Coracias garrulus - zlatovrana Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VU Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Jako opada

2

Oriolus oriolus - zlatna vuga Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

5

Dendrocopus syriacus - seoski djetlić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

4

Otus scops - ćuk Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Nepoznat

1

Pernis apivorus - jastreb osičar Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilan

2

Accipiter brevipes - kratkoprsti kobac Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VU Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi:Umjereno opada

1

Plegadis falcinellus - ibis Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

6

Numenius tenuirostris – tankokljuna šljuka Ev. Status ugroženosti: Nema evaluacije Spec kategorija: SPEC 1 Trend u Evropi: N/A

8

Circus aeruginosus - eja močvarica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno raste

9

Galerida cristata - ćubasta ševa Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Stabilna

15

Tabela 27. Ptice

Mamofauna (sisari)

Komentar: Kako sisari predstavljaju grupu organizama koja uglavnom nije striktno ograničena na jedno stanište već se sreću kroz čitave ekosisteme koje nastanjuju pa čak veliki broj njih nastanjuje i više susjednih ekosistema, usljed ovakvog stanja stvari rezultati istraživanja sisara, njihovog prirustva, brojnosti i diverziteta često mogu da zavaraju kada se radi o ograničenim i malim površinama stoga su, u određenim slučajevima rađene šire regije a rezultati su prezentovani za više susjednih djelova koji su bili tenderom predvidjeni kao što je to slučaj sa Adom Bojanom, Velikom Ulcinjskom plažom i brdom Možura koji će ovdje biti prezentovani kao jedna cjelina.

Na osnovu terenskog rada obavljenog u junu 2011. godine i kroz korišćenje kombinovanih metoda (koje se odnose na pronalaženje tragova prisutnosti sisara, ličnog iskustva i podataka, literaturnih podataka, ekoloških karakteristika istraživačkog područja i ekologije i ponašanja sisarskih vrsta) može se konstatovati prisutnost sljedećih sisara na području brda Možura, Velike plaže i Ade Bojane:

Grupa: GLODARI-Rodentia


Naziv vrste Zaštićene u CG.

Potencijalno prisutne

Prisutne

Obrazloženje/komentar Istraživanja malih glodara su pokazala da je ušće Bojane sa svojim prirodnim pješčanim staništima jedinstveno "ostrvsko" stanište u Evropi kako su to Krystufek & Macholán definisali 1998. godine.

Glis glis - obični puh +

Nannospalax leucodon -slijepo kuče + +

Slijepo kuče nije zabilježena ali i njena ekologija i ponašanje kao i ekologija terena, oblasti Ade Bojane ukazuju na njenu prisutnost.

Arvicola terrestris -vodena voluharica

+ Oblast Ade Bojane kao i svakog močvarog dijela i vodene površine u blizini Velike ulcinjske plaže je vrlo bitna za navedene vrste. Microtus oeconomus -

močvarna voluharica +

Microtus guentheri - sredozemna voluharica

+

Treba pokrenuti istraživanja voluharica jer sam teren govori da postoji više vrsta voluharica koje naseljavaju ovu oblast ( rod Microtus).

Microtus rossiaemeridionalis (sin. levis)

+

Microtus arvalis - poljska voluharica

+

Cricetus cricetus - hrčak +

Apodemus agrarius - prugasti miš

+

Apodemus flavicollis -žutogrli miš

+

Apodemus mystacinus - kraški miš

+

Apodemus sylvaticus - šumski miš

+

Micromys minutus - patuljasati miš

+

Stanište kakvo pruža Velika plaža (onaj dio Velike plaže gdje je vegetacija najbolje očuvana) i Ada Bojana je tipično i za najmanjeg evropskog glodara Micromys minutus.

Mus spicilegus - miš humkaš +

Treba pokrenuti istraživanja voluharica jer sam teren govori da postoji više vrsta voluharica koje naseljavaju ovu oblast ( rod Microtus).

Mus domesticus -domaći miš +

Mus macedonicus - makedonski miš

+

Mus musculus - tipični domaći miš

+

Rattus norvegicus -pacov +

Rattus rattus - crni pacov +

ZEČEVI - Lagomorpha

Lepus europaeus – zec + U literaturi se pominje da je vrsta Lepus europeus prisutna na području Crne Gore stoga za ovu vrstu treba sprovesti detaljniji monitoring.

JEŽEVI - Erinaceomorpha

Erinaceus concolor - bjelogrudi jež

+

Izuzetno povljno stanište za bjelogrudog ježa Erinaceus concolor, ispitivana oblast mu pruža dobro hranilište i sklonište. Što se tiče ovog roda, postoji velika mogućnost i pojavljivanja i istočnoevropskog ježa, Erinaceus roumanicus-a. Razlika je u građi spoja nosa i lobanje (roumanicus ima duži nos) te stoga treba sprovesti detaljniji monitoring navedene vrste.

KRTICE I ROVČICE - Soricomorpha Crocidura leucodon - poljska rovčica

+ Ulcinjsko područje je potencijal za više vrsta rovčica (Rod Crocidura).

Crocidura suaveolens - vrtna +


rovčica

Neomys anomalus-Milerova vodena rovčica

Neomys fodiens - vodena rovčica

Na osnovu ekologije ispitivanog terena vrlo je jasno da postoji vrsta Neomys fodiens koje naseljavaju upravo vegetaciju koju posjeduje zadnja trećina ulcinjske Velike plaže i lijevi i desni rub delte Bojane, koji su vrlo bogati vodenom trskom , močvarnim područjima i brakičnom vodom.

Sorex araneus - šumska rovčica

+

Talpa europaea - evropska krtica

+

Talpa stankovici - balkanska krtica

Krtica Talpa stankovici montenegrinus je endemična krtica nastanjena na Velikoj plaži a pretpostavlja se i na Adi Bojani, krtica koja se razlikuje od evropske krtice ali zauzimaju iste habitate. Pošto je istraživano područje vrlo bogato podzenim invertebratama očekuje se da je ova populacija stabilna. Ali sve to ne isključuje ni postojanje evropske krtice na ovom prostoru.

SLIJEPI MIŠEVI - Chiroptera Myotis bechsteini – dugouhi večernjak

+ + Red Chiroptera je veoma rasprostranjen u ovom istrazivačkom području. Vegetacija Ulcinjske plaže, Ade Bojane i vodene površine koje su prisutne u okolini Ulcinjske opštine, kao i blizina Skadarskog jezera i Šaskog, uslovljava da ovo područje predstavlja jedno od najvažnijih hranilišta velikog broja različitih vrsta slijepih miševa. U oblasti Ulcinja treba pomenuti i nekoliko važnih speleoloških objekata od kojih su neke prepoznate kao važna skloništa velikih kolonija slijepih miševa. Najvažnije su dvije morske pećine: Jošova i Sumporna pećina (sa vrstama Rhinolophusferrumequinum, Rhinolophus euryale, Myotisblythii, Myotis myotis, Myotis capaccinii,Miniopterus schreibersii) koje su još 1960. godine prepoznate kao važna skloništa slijepih miševa. Pored njih, mnogi speleološki objekti gravitiraju brdu Možura u radiusu od 1km i više. Lista vrsta je data na osnovu literaturnih podataka, terenskih istraživanja na području Ulcinjske opštine, Skadarskog jezera kao i na osnovu ekologije vrste. Sve vrste ovoga reda se nalaze na listi zakonom zaštićenih životinja. Lista prisutnih i potencijalno prisutnih vrsta slijepih miševa koja je data u ovom izvještaju čini 88% svih poznatih vrsta slijepih miševa u Crnoj Gori, što nije iznenađujće jer svaka od ovih vrsta zauzima različitu ekološku nišu a ovo stanište pruža širok spektar ekoloških niša.Treba istaći da brdo Možura sa svim svojim prirodnim karakteristikama, a prije svega svojom krečnjačkom podlogom, predstavlja važno područje za slijepe miševe sa velikom brojem važnih mozaično raspoređenih staništa koja slijepi miševi obilato koriste kao lovne teritorije ali u kojima nalaze i svoja skloništa. Ta skloništa se nalaze na padinama brda i na osnovu terena moglo bi se zaključiti da je populacija slijepih miševa više skoncentrisana na područja bogatija

Myotis capaccinii –dugoprsti večernjak + +

Myotis dasycneme - barski večernjak

+ +

Myotis emarginatus - šiljouhi večernjak

+ +

Myotis myotis - veliki mišouhi večernjak

+ +

Myotis mystacinus - mali brkati večernjak + +

Myotis nattereri - resasti večernjak

+ +

Nyctalus leisleri - mali noćnik

+ +

Nyctalus nuctula - srednji noćnik + +

Eptesicus serotinus -veliki ponoćnjak

+ +

Hypsugo savii - planinski slepi mišić

+ +

Plecotus austriacus - sivi dugouhi ljiljak + +

Vespertilio murinus -dvobojni večernjak

+ +

Pipistrellus pipistrellus -patuljasti slijepi mišić

+ +

Pipistrellus kuhlii -bjelorubi slijepi mišić + +

Pipistrellus nathusii - šumski slijepi mišić

+ +

Miniopterus schreibersi - dugokrili slijepi miš

+ +


vegetacijom i vodenim površinama. Aktivnost slijepih miševa na ovom brdu mora se propratiti tokom cijele godine, sa izlaskom po 5 puta na teren-minimum u svakom kvartalu godine.

Rhinolophus blasii - sredozemni potkovičar

+ +

Vrsta koja je geografski najbliža sa Albanske strane jeste Rhinolophus blasii i njegovo rasprostranjene se očekuje i vrlo je moguće na prostoru Ulcinjske opštine. Da bi se jasno iskristalisala lista vrsta ovog reda, potrebna su dodatna istraživanja, minimum po 3-5 dana po godišnjem kvartalu.

Rhinolophus euryale - južni potkovičar

+ +

Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar

+ +

Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar + +

Tadarida teniotis -dugorepi slijepi miš

+ +

VELIKE ZVJERI - Carnivora Vulpes vulpes - lisica + Krupniji sisari kao što su vuk, mrki medvjed, srna,

dvlja svinja imaju sposobnost kretanja na velike distance, nije isključeno njihovo povremeno prisustvo na ovom istraživanom prosoru kao što je i lokalno stanovništvo potvrdilo prilikom njihovog usmenog anketiranja.

Canis lupus - vuk +

Ursus arctos - mrki medvjed +

U junu 2004. godine (od strane eksperata organizacije Euronatur), nađeni su tragovi na pješčanim dinama na albanskoj strani, ženke mrkog medvjeda i mladunčeda koja je došla da se hrani napuštenim kravama, ovcama, magarcima u močvarnoj zoni i zoni pješčanih dina kao i pretpostavka da su se doselili preko Briske gore i Šaskog brda, kao migracioni put, veliki je argument za dodatna istraživanja ovog područja.

Canis aureus - zlatni šakal +

Podaci iz 2003. godine (od strane eksperata organizacije Euronatur) kazuju da ih je tada bilo 3-4 čopora sa oko 10 jedinki, obzirom na antropogeni faktor, pretpostavka je da se taj broj i nije mnogo povećao. Ono što se saznalo usmenim anketiranjem stanovnštva jeste da se pominje broj od oko 10 jedinki ali i da vrše migracije ka Skadarskom jezeru (Ostros) pa taj broj nije konačan. Imajući u vidu da je zlatni šakal sa albanske strane skoro pa istrebljen, smatram da bi trebalo uvesti minimalne mjere praćenja stanja populacije ove vrste u Ulcinjskoj opštini.

Mustela eversmannii- stepski tvor

Mustela nivalis - lasica

Mustela putorius - mrki tvor Mustela lutreola- evropska vidrica

+

Martes foina - kuna bjelica

Lutra lutra - vidra + +

Ovo područje predsavlja hranilište za ovu vrstu, a njene jazbine se nalaze u blizini riječnih sistema, u korijenju starih stabala i šupljina u kraškom terenu a na ovom području i u napuštenim jazbinama jazavaca. Najveća opasnost za ovu vrstu jeste zapetljavanje ženke u mreže prilikom


lovljenja, posebno na mjestima gdje ima jegulje.

Meles meles - jazavac

PREŽIVARI - Artiodactyla Sus scrofa - divlja svinja

Capreolus capreolus - srna +

KITOVI - Cetacea

Tursiops truncates - dobri delfin +

2003. godine, eksperti organizacije Euronatur su 5 puta vidjeli ovu vrstu u rijeci, 3 puta na ušću i jednom u moru. Najveće grupe su se sastojale od 5 do 6 jedinki. Sredinom jula 2003. godine, u blizini ostrva Franz-Jozeph nađeno je mrtvo mladunče. U uslovima ove oblasti, mlade ženke ove vrste često rađaju mrtvorođenčad (Hussenot & Robineau1994.). Euronatur pretpostavlja da su se ovi delfini tokom većine njihovih istraživanja hranili. 7. jula 2003. godine, razigrana grupa delfina je bila na Bojani, blizu ostrva Paratuk. Tokom proljeća i ljeta te godine, delfini su redovno viđani 17 km uzvodno od Bojane i gore ka Šaskom jezeru, a neki od njih su viđeni čak 35 km uzvodno u Derragjati-u. Tokom jeseni i zime, vjerovatno zbog mutne vode nije registrovan ni jedan delfin u rijeci, dok ih je bilo u prodelti. Dobri delfini preferiraju priobalne vode i rječna ušća, koja obiluju ribom. Tokom ljeta, delta Bojane je vrlo značajna za rađanje i odgajanje mladunčadi lokalnih grupa (vidjeti Hussenot & Robineau 1994.). Obzirom da se radi o ribolovnom području, kao i o zaštićenoj vrsti, čiji je period i prostor kretanja očigledan, potrebna su što hitnija istraživanja.

Tabela 28. Sisari

Velika plaža (Ulcinj)



Velika ulcinjska plaža 1 N 41°54,592' E 019° 14,217'











Velika ulcinjska plaža 12 (zaleđe) N 41°52,959' E 019° 19,625'

Velika ulcinjska plaža 13 (zaleđe) N 41°52,343' E 019° 19,915'






Velika ulcinjska plaža 1 2110 Pokretne obalne dine Emerald: 16.2 Dunes

A C

Velika ulcinjska plaža 2 2110 Pokretne obalne dine A C

Velika ulcinjska plaža 3 2110 Pokretne obalne dine B C

Velika ulcinjska plaža 4 2110 Pokretne obalne dine C C

Velika ulcinjska plaža 5

2110 Pokretne obalne dine

B C

2120 Pokretne dine duž obalne linije sa vrstom Ammophila arenaria (bijele dine). Emerald: 16.2 Dunes

C C


91F0 Mješovite poplavne šume jasena, lužnjaka i joheEmerald:44.43 South-east European ash-oak-alder forests

B C


2110 Pokretne obalne dine 2120 Pokretne dine duž obalne linije sa vrstom Ammophila arenaria (bijele dine) 91F0 Mješovite poplavne šume jasena, lužnjaka i johe

habitat 2110: C; 2120: B; 91F0: B;

C C C

Velika ulcinjska plaža 8 2120 Pokretne dine duž obalne linije sa vrstom Ammophila arenaria (bijele dine)

A C


2120 Pokretne dine duž obalne linije sa vrstom Ammophila arenaria (bijele dine)

A C

1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia maritimi) Emerald: Mediterranean (Juncus maritimus) and (Juncus acutus) saltmarshes

A C

2190 Vlažne pokretne dine Emerald: 16.3 Humide dunes slack

Velika ulcinjska plaža 10 (zaleđe)

1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia maritimi)

A C



A C

3170* Povremene lokve u mediteranskom području Emerald: nema odgovarajućeg habitata

B C

91F0 Mješovite poplavne šume jasena, lužnjaka i johe

A C



A C


Između pojasa psamofita i mediteranskih slanih livada nalaze se umirene dine sa suvim pašnjacima.

Velika ulcinjska plaža 14 2110 Pokretne obalne dine B C

Velika ulcinjska plaža 15 1410 Mediteranske slane livade (Juncetalia maritimi)


91F0 Mješovite poplavne šume jasena, lužnjaka i johe 2190 Vlažne pokretne dine, suvi pašnjaci i livade koje bi mogle pripadati habitatu 2240 Dinski pašnjaci reda Brachypodietalia sa jednogodišnjim vrstama. Emerald: 16.2 Dunes


Dopunski komentar: Stanište 91F0 Crnogorske poplavne šume jasena, lužnjaka i johe najreprezentativnije i najbolje očuvane sastojine na koordinati 41°52,094' E 019° 20,226' (uz rijeku Bojanu).


Biljke

Invazivne vrste

Naziv vrste Rasprostranjenje/brojnost

Amorpha fruticosa L.

Od koordinate N 41°54,469' E 019° 15,056' mjestimično se susreće (prema zapadu) sve do kraja plaže. Na ovom lokalitetu je veoma brojna, obrazuje gotovo čistu sastojinu na površini od oko 200 m².

Carpobrotus sp.

Zabilježena jedna populacija na oko 10 m². Vrsta je ovdje evidentno sađena, ali je ,,pobjegla“ i može se očekivati dalje širenje. Koordinate N 41°54,236' E 019° 15,899' – Velika plaža 7)

Datura stramonium L. Koordinate N 41°53,940' E 019° 16,651' (Velika plaža 9), 4 jedinke.

Erigeron annus (L.) Pers. Koordinate N 41°54,592' E 019° 14,217' (Velika plaža 1), 10-tak jedinki.

Galinsoga parviflora Cav. Koordinate N 41°53,940' E 019° 16,651' (Velika plaža 9), 7 jedinki.

Oenothera biennis L.

Vrsta je zabilježena cijelom dužinom plaže, najčešće u 3 pojasu vegetacije (habitati 2110 Pokretne obalne dine i 2120 Pokretne dine duž obalne linije sa vrstom Ammophila arenaria (bijele dine). Može se reći da joj je populacija brojna i pokazuje tendenciju širenja, zalazeći mjestimično i u prva dva pojasa vegetacije.

Robinia pseudacacia L. Mjestimično se sreće u zaleđu duž plaže od tačke 2 (gdje obrazuje gotovo čistu sastojinu na oko 100 m²) do tačke 9.

Xanthium strumarium L. ssp. italicum (Moreti) D. Löve

Konstituent vegetacije psamofita cijelom dužinom plaže. Najveća subpopulacija zabilježena na koordinati N 41°52,762' E 019° 19,418', gdje ova vrsta gradi čistu sastojinu na oko 300 m².

Tabela 31. Invazivne biljne vrste


Naziv vrste Rasprostranjenje

Cakile maritima DC Vrsta je važan konstituent prvog pojasa vegetacije uz more i srijeće se duž cijele plaže izuzimajući sasvim urbanizovane prostore koji su navedeni u dijelu "Ocjena stanja područja".

Calystegia soldanela L. Vrsta se srijeće kao pratilica u drugom pojasu vegetacije. Najbolje razvijena subpopulacija, na površini od oko 40 m² zabilježena na koordinati N 41°53,321' E 019° 18,315'

Cyperus capitatus Vandelli

Prisutan je kao pratilica visoke stalnosti u trećem pojasu psamofita, a posebno brojna subpopulacija koja se pruža na oko 1000 m² zabilježena na koordinati N 41°54,469' E 019° 15,056'.

Echinophora spinosa L.

Vrsta je važan konstituent drugog pojasa vegetacije uz more i srijeće se duž cijele plaže izuzimajući sasvim urbanizovane prostore koji su navedeni u dijelu "Ocjena stanja područja."

Eryngium maritimum L.

Vrsta je važan konstituent drugog pojasa vegetacije uz more i srijeće se duž cijele plaže izuzimajući sasvim urbanizovane prostore koji su navedeni u dijelu "Ocjena stanja područja"

Euphorbia paralias L. Javlja se kao pratilica u trećem pojasu vegetacije. Populacija na Velikoj plaži je umjereno brojna.

Hydrocotile vulgaris L. Gusta subpopulacija na oko 150 m² na koordinati 41°52,094' E 019° 20,226'.


Pancratium maritimum L. Element je vegetacije psamofita duž cijelog područja , ali nije brojna vrsta.

Polygonum maritimum L. Sreću se rijetki primjerci duž cijele plaže, a najbrojnija subpopulacija zabilježena na koordinati 41°52,094' E 019° 20,226'. Prostire se na oko 100 m².

Salsola kali L. Vrsta se na cijeloj plaži sreće kao konstituent prvog pojasa vegetacije uz more. Populacija umjereno brojna.

Tabela 32. Zaštićene vrste u Crnoj Gori

Gljive

Naziv vrste Stanište Rasprostranjenje Status vrste Pritisci

Pješčani dio plaže, habitati sa Pinus halepensis

Veliki broj deponije otpada, nelegalno izgrađeni privremeni objekti.

Tabela 33. Gljive

Napomena: Usled izrazite suše u toku ove godine je izostalo plodonošenje velikog broja gljiva na području Velike plaže pa shodno ovim činjenicama nijesu zabilježene vrste gljiva koje su značajne sa nacionalnog i međunarodnog aspekta. Međutim, s obzirom da se na ovom području nalaze značajna staništa gljiva: pješčana plaža i habitati sa Pinus halepensis, u budućim istraživanjima treba očekivati određen broj nacionalno i međunarodno značajnih vrsta. Neophodno je nastaviti istraživanja.


Komentar rezultata: Na osnovu terenskog rada koji nije bio dio projekta praćenja biodiverziteta, istraživali smo zaleđe Velike plaže u periodu 2003-2010. U tom periodu nismo naišli ni na jedan primjerak vrsta sa lista zaštićenih vrsta nacionalnim zakonodavstvom.

Tadašnja istraživanja nisu detaljno obuhvatila i poplavne šume jasena, lužnjaka i johe. To područje (koordinate N 41°53,140' E 019° 19,742') nastanjuju manje populacije sledećih vrsta sa liste:

Naziv vrste RasprostranjenjeOsmoderma eremita Scopoli, 1763 (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae)

Saga natoliae Serville, 1838 (Orthoptera, Tetigonifae)

Površina poplavnih šuma je mala za izolovane, stabilne populacije. Ona predstavlja samo dio areala koji obuhvata i Ulcinjsko polje, Možuru, Adu Bojanu i Velopoja u Albaniji.

Crematogaster gordani Karaman, 2008 (Hymenoptera, Formicidae)

Vrsta je endem Crne Gore i do sada je nađena na samo dva lokaliteta duž Crnogorskog primorja.

Anomala matzenaueri Reitter, 1918 (Coleoptera, Rutelidae)

Velika plaža je stanište i za ovaj endem Crnogorskog i Albanskog primorja.

Cicindela (Cicindela) monticola albanica (Coleoptera, Cicindelidae)

Velika plaža je stanište i za ovu balkansku endemičnu vrstu.

Cataglyphis nodus Brullé, 1833 – pustinjski mrav Zona obraslih pješčanih dina.



Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na području Velike plaže – Ulcinj ne postoje stalni vodotoci i vodeni objekti koji bi obezbijedili prostor za čitav ili dio životnog ciklusa slatkovodnih ili bočatnih riba te na ovom području nijesu zabilježene ribe kao animalna komponenta detektovanih ekosistema.




Hyla arborea (Linnaeus, 1758) Poljoprivredno područje i turističko stambena struktura naselja Donji Štoj brojna

Bombina variegata scabra (Kuster, 1843) Močvarni dio u zaledju plaže

brojna (prisutan veliki broj punoglavaca kao i adultnih jedinki).

Rana temporaria (Linnaeus, 1758) Močvarni dio sa trskom u zaledju plaže malobrojna

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) Pored puta, ispod kamenja i na mjestima gdje nema guste vegetacije

brojna

Podarcis melisellensis (Werner, 1853) Rubni dio same plaže u dijelu sa halofitnom vegetacijom

brojna


Kamenite staze i zatravnjene pjeskovite površine

malobrojna

Lacerta trilineata (Schr., 1912) Nisko rastinje i kamenje pored puteva koji vode do plaže malobrojna

Testudo hermanii (Gmelin 1788) Travnati dio u zaledju plaže (kod odmarališta “HTP Velika plaža”)

brojna

Zamenis longissima (Laurenti, 1768) Obradjeno područje oko kuća u zaledju močvarnog dijela

brojna

Elaphe quatuorelineata( Lc., 1789) Obradjeno područje oko kuća u zaledju močvarnog dijela

malobrojna


Plaža (Safari – Kopakabana) Koordinate: N 41º 53. 218’ E 19º 18. 751’ Nadmorska visina:1m

Plaža Kopakabana – prvo ušće Bojane

Koordinate: N 41º 50.090’ E 19º 22.018’ Nadmorska visina: 7m Koordinate N 41º 53.18’ E 19º 18.74’ Nadmorska visina: 4m Koordinate: 41º 53. 099’ N 19º 18. 915’ Nadmorska visina: 37m


Elaphe situla (Linnaeus, 1758) Nisko rastinje u zaledju plaže malobrojna

Natrix tessellata (Laurenti, 1768) Močvarni dio duž plaže (skretanje za Kopakabana plažu)

brojna


Komentar rezultata:Populacije relativno dobro očuvane (brojno stanje zadovoljavajuće).

Ornitofauna (ptice)


Velika plaža: sa ravnicama u zaleđu, sastavljena je od sitnog pijeska koji potiče iz Skadarskog jezera. Ova plaža je u velikoj mjeri priobalno stanište. Na plaži postoji cijeli mozaik staništa koja variraju od litoralne zone,plaže, dina, depresija sa alkaloidnim i slatkovodnim staništima, pa sve do autohtone šume skadarskog hrasta.

N 41°51'53.37'' E 19° 20' 32.76''

Naziv vrste Status Brojnost

Haematopus ostralegus - ostrigar

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Umjereno opada

3

Tringa totanus - crvenonogi prudnik

Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

8

Recurvirostra avosetta - sabljarka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

2

Pelecanus crispus - kudravi pelikan Ev. Status ugroženosti: Rijetka Spec kategorija: SPEC 1 Trend u Evropi: Umjereno raste

6

Phalacrocorax pygmeus - mali kormoran

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: SPEC 1 Trend u Evropi: Umjereno raste

30

Egretta garzetta - mala bijela čaplja

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

3

Ardea cinerea - siva čaplja

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno raste

5

Platalea leucorodia - kašikara Ev. Status ugroženosti: Rijetka Spec kategorija: SPEC 1 Trend u Evropi: Stabilna

18

Anas acuta - lastarka



Anas clypeata - patka kašikara

Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Nepoznat

6

Circus aeruginosus - eja močvarica


5

Calidris alpina - prudnik ćirikavac

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

70

Philomachus pugnax - prudnik ubica

Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

150

Limosa limosa - crnorepa muljača

Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VU Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Jako opada

240

Tringa erythropus - mrki prudnik


120



70

Tringa stagnatilis -dugonogi prudnik

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno opada

200

Tringa ochropus - prudnik pijukavac


200

Numenius arquata - carska šljuka


70

Larus cachinnans - sinji galeb

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Jako raste

20

Sterna albifrons - mala čigra

Ev. Status ugroženosti: U opadanju VU Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjedreno opada

47

Sterna hirundo - obične čigra


50

Tabela 37. Ptice

Mamofauna (sisari)

U prethodnom poglavlju dati su zbirni rezultati za sisare zbirno za Adu Bojanu, Veliku plažu i Možuru.


Možura



Možura 1 N 41°57,802' E 019° 15,376' 260 mnv, sjevero-istočne padine

Možura 2 N 41°57,468' E 019° 15,376' 260 mnv, sjevero-istočne padine

Možura 3 N 41°57,332' E 019° 15,811' 120 mnv, istočne padineMožura 4 N 41°59,508' E 019° 14,015' 240 mnv, centralni dio Možura 5 N 41°00,150' E 019° 12,115' 120 mnv, jugo-zapadne padineMožura 6 N 42°00,280' E 019° 09,736' 50 mnv, jugo-zapadne padineMožura 7 N 42°00,280' E 019° 09,736' 150 mnv, južne padine



Možura 1

9250 Šume makedonskog hrasta D C

62A0 Istočno submediteranski suvi travnjaci (Scorzoneretalia villosae) Emerald: Nema odgovarajućeg habitata

B C

Možura 2 Dominira šikara Možura 3 Šume sladuna i cera

Možura 4 9250 Šume makedonskog hrasta B C

Možura 5 Pseudomakija, gusta šikara

Možura 6 Gusta i neprohodna makija

Možura 7


Biljke

Invazivne vrste


Ailanthus alttissima (Mill.) Swingle Na koordinatama N 41°57,802' E 019° 15,376', pokriva površinu oko 30 m². Evidentno je širenje populacije, jer ima dosta mladica.

Alcea rosea L. Na koordinatama N 42°00,280' E 019° 09,736' zabilježeno oko 10 jedinki. Uz put Bar-Ulcinj (koji se nalazi na južnim padinama) populacije veoma brojne.

Robinia pseudacacia L. Na koordinatama N 41°59,508' E 019° 14,015', oko 10 jedinki.

Tabela 40. Invazivne biljne vrste



Himanthoglossum caprinum (Bieb.) Sprengel Na koordinatama N 41°57,802' E 019° 15,376', 5 jedinki

Tabela 41. Vrste zaštićene u Crnoj Gori

Napomena: S obzirom na mediteransku klimu i tipove habitata na Možuri, očekujemo da na ovom prostoru raste veliki broj orhideja (sve vrste ove familije su zaštićene u Crnoj Gori). Da bi se utvrdio tačan spisak i stanje populacija ovih vrsta potrebno je terenska istraživanja realizovati ranije (mart-maj).


Gljive


Zajednica sa Carpinus orientalis i Quercus spp.

Nema uticaja

Tabela 42. Gljive

Napomena: Usljed izrazite suše u toku ove godine je izostalo plodonošenje velikog broja gljiva na području Možure. Međutim, s obzirom da se na ovom području nalaze značajna staništa sa aspekta gljiva: habitati sa Quercus spp., Carpinus orientalis, u budućim istraživanjima treba očekivati veći broj nacionalno i međunarodno značajnih vrsta posebno iz roda Boletus i Gaestrum. Neophodno je nastaviti istraživanja.


Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije

Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) (Coleoptera, Lucanidae)

U šumama sladuna i cera (koordinate N 41°57,332' E 019° 15,811') 120 mnv, istočne padine

2 ženke, 4 mužjaka; populacija dobro očuvana.

Oryctes nasicornis Linnaeus, 1746 (Coleoptera, Dynastinae)

6 ženki, 4 mužjaka, populacija dobro očuvana.

Cerambyx cerdo Linnaeus, 1758 (Coleoptera, Cerambycidae)

Nastanjuje ivice šuma Quercus sp. na nižim nadmorskim visinama.

1 adult na navedenom lokalitetu, brojnost populacija ovih vrsta je stabilna, dokle god ne bude došlo do dalje degradacije autohtonih šuma sladuna i cera.

Papilio (Iphiclides) podalirius (Linnaeus, 1758) Lepidoptera, Papilionidae

Možura 2 (koordinate N 41°57,468' E 019° 15,376') 260 mnv, sjevero-istočne padine; Možura 6 (koordinate N 42°00,280' E 019° 09,736') 50 mnv, jugo-zapadne padine.

12 jedinki

Osmoderma eremita Scopoli, 1763 (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae)

Nastanjuje tipičnu mediteransku vegetaciju – gustu i neprohodnu makiju, pretpostavljamo da se njena populacija može na Možuri naći na koordinati N 42°00,280' E 019° 09,736') 50 mnv, jugo-zapadne padine

Istraživanjem nije potvrđeno njeno prisustvo. A vrsta se inače nalazi na listama EU’s Habitats Directive i Bern convention.

Saga natoliae (Orthoptera, Tattigoniidae)

U Crnoj Gori je nalažena na Rumiji, duž ivice hrastovih šuma i području šikara, tako da se očekuje i na području Možure na tačkama istraživanja Možura 4 (koordinate N 41°59,508' E 019° 14,015') 240 mnv, centralni dio; Možura 5 (koordinate N 41°00,150' E 019° 12,115') 120 mnv, jugo-zapadne padine; Možura 6 (koordinate N 42°00,280' E 019° 09,736') 50 mnv, jugo-zapadne padine


Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na području Možure – Ulcinj ne postoje stalni vodotoci i vodeni objekti koji bi obezbijedili prostor za čitav ili dio životnog ciklusa slatkovodnih riba te na ovom području nijesu zabilježene ribe kao animalna komponenta detektovanih ekosistema.





Hyla arborea (Linnaeus, 1758) istočne padine, skupine drveća (ostaci nekadašnje šume)

brojna

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) kamenjari i slabo obrasle stijene brojna

Podarcis melisellensis (Werner, 1853) šikara veoma brojna


zatravljene površine i kamenjari malobrojna

Lacerta trilineata (Schr., 1912) šikara malobrojna

Testudo hermanii (Gmelin 1788) šikare, zatravljeni djelovi, ostaci šume brojna

Elaphe situla (Linnaeus, 1758) šikara malobrojna


Ornitofauna (ptice)


Područje sa tipičnim mediteranskim osobinama . Šuma jasena, brijesta i hrasta. Značajna šuma maslina.


Hippolais olivetorum - voljić maslinar

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

12+

Accipiter brevipes - kratkoprsti kobac

Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VU Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi:Umjereno opada

1

Emberiza cia - strnadica kamenjarka

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Stabilna

14+

Emberiza citrinella - strnadica žutovoljka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e

9


Sjeveroistočna padina N41°57,808' E 019° 15,364' Nadmorska visina: 258 m

Istočna padina N 41°57,326' E 019° 15,817’ NV : 134m


Trend u Evropi: Malo opada

Lanius collurio Shrike - rusi svračak


1

Sylvia communis - obična grmuša

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi:Malo raste

6+

Turdus merula - obični kos

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo raste

8+

Parus lugubris - mrka sjenica


8+

Fringilla coelebs - obična zeba


5+

Larus ridibundus - obični galeb


5

Tabela 46. Ptice

Napomena: Monitoring je vršen u jednom (ljetnjem aspektu) tako da nisu uzete u obzir migratorne vrste ptica koje su karakteristične za ovo područje.

Mamofauna (sisari)

U prethodnom poglavlju dati su zbirni rezultati za sisare zbirno za Adu Bojanu, Veliku plažu i Možuru.


Ratac sa Žukotrlicom



Ratac 1 N42°07,389' E19°03,813'


Transekt Staništa Reprezentativnost

Ratac 1

Sađena sasojina u kojoj u spratu drveća dominira Pinus halepensis, a pored ove vrste prisutan je i čempres (Cupresus sempervirens)

Ratac 1

1240 Vegetacija klifova mediteranske obale sa endemičnim Limonium sp. Emerald: Nema odgovarajućeg habitata.

Reprezentativnost sastojina varira, ali smo zabilježili veoma dobre sastojine koje imaju reprezentativnost A (koordinata N42°07,413' E19°03,688').


Biljke

Invazivne vrste


Ailanthus alttissima (Mill.) Swingle Koordinata N42°07,389' E19°03,813', sastojina sa bagremom (Robinia pseudacacia) zauzima oko 100 m². Evidentno širenje sastojine (veliki broj mladica)

Robinia pseudacacia L. Koordinata N42°07,389' E19°03,813', sastojina sa pajasenom (Ailanthus alttissima) zauzima oko 100 m².

Erigeron sp. Koordinata N42°07,389' E19°03,813', oko 15 jedinki Alcea rosea L. Oko 20 jedinki



Na ovom području tokom terenskih istraživanja nije zabilježena nijedna vrsta koja je zaštićena nacionalnim zakonodavstvom. Očekujemo da ovdje ima orhideja, ali za njihovo evidentiranje bi trebalo posjetiti lokalitet u periodu mart-april.

Gljive

Na ovom lokalitetu nije zabilježena niti jedna vrsta gljiva od značaja za ovaj izvještaj a takodje ne postoje literaturni podaci niti se prema staništima koja ovdje postoje očekuju da bi mogle postojati.


Komentar rezultata:Područjem dominira sađena šuma Pinus halepensis-a, zbog čega je prizemni sprat siromašan vegetacijom. Fauna beskičmenjaka je skoncentrisana u humusu šupljina stijena i nakupljenom opalom lišću šupljina u kamenim ostacima manastira, ispod gomila kamenja, a oborena stabla i grane, koji nisu uklonjeni, predstavljaju mikrohabitate za saproksilne vrste. Zbog


male raznolikosti habitata, fauna beskičmenjaka je siromašnija po broju vrsta u odnosu na većinu ostalih lokaliteta, obuhvaćenih ovogodišnjim istraživanjima.

Naziv vrste Rasprostranjenje/brojnost Stanje populacije

Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) (Coleoptera, Lucanidae),

U fragmentima listopadne šume bagrema i eukaliptusa (koordinata N42°07,389' E19°03,813')-1ženka

Smatramo da su populacije ovih vrsta na lokalitetu Ratac veoma nestabilne, zbog male površine listopadnih šuma. Populacije ovih vrsta ne mogu opstati samostalno, bez miješanja sa jedinkama iz susednih dijelova njihovih areala.

Oryctes nasicornis (Coleoptera, Dynastinae Linnaeus, 1746)

2 ženke, 1 mužjak.

Tabela 50. Invertebrate

Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na području rta Ratac i plaže Žukotrlice ne postoje stalni vodotoci i vodeni objekti koji bi obezbijedili prostor za čitav ili dio životnog ciklusa slatkovodnih riba te na ovom području nijesu zabilježene ribe kao animalna komponenta detektovanih ekosistema.


Komentar rezultata: Na području rta Ratac i plaže Žukotrlica nijesu detektovane vrste herpetofaune od značaja za ovaj izvještaj. Ovo se objašnjava malom površinom područja kao i unifomrnošću staništa na ovom području.

Ornitofauna (ptice)

Komentar rezultata: Usljed male površine područja, uniformnih staništa koja pticama ne pružaju mnogo hranidbenih resursa na ovom lokalitetu nijesmo detektovali vrste ptice koje su od značaja za ovaj izvještaj.

Mamofauna (sisari)

Komentar rezultata: Usljed male površine područja, uniformnih staništa koja sisarima ne pružaju dovoljno hranidbenih resursa na ovom lokalitetu nijesmo detektovali vrste sisara koje su od značaja za ovaj izvještaj.

Buljarica



Buljarica N 42°11'40,3'' E 18° 58' 05,9'' – koordinate centralnog dijela plaže


Staništa Reprezentativnost Status zaštite 1410 Mediteranske slane livade Emerald: Mediterranean (Juncus maritimus) and (Juncus acutus) saltmarshes

B C

1210 Vegetacija jednogodišnjih biljaka obalne linije Emerald: Nema odgovarajućeg staništa.

A C

1240 Vegetacija klifova mediteranske obale sa endemičnim Limonium sp. Emerald: Nema odgovarajućeg staništa.

B A (klifovi su nepristupačni)


1120 Biocenoza livada Posidonia oceanica Emerald: 11.3 Sea-grass meadow


Biljke

Komentar rezultata: Livade u zaleđu su pokošene, tako da nismo mogli obraditi ove tipove habitata, niti evidentirati zaštićene vrste koje tu rastu. Na osnovu ranijih terenskih iskustava znamo da u ovoj zoni rastu sljedeće zaštićene vrste: Hermodactylus tuberosus, Serapias lingulata, Ophrys sphegodes, Orhis sp. Nijedna od navedenih vrsta nije kritično ugrožena u Crnoj Gori.

Gljive


Stanište sa Alnus, Salix i Quercus Požar većih razmjera

Tabela 53. Gljive

Napomena: Usljed izrazite suše u toku ove godine je izostalo plodonošenje gljiva na području Buljarice pa shodno ovim činjenicama nije bilo moguće zabilježiti vrste gljiva koje su značajne sa nacionalnog i međunarodnog aspekta. Međutim, s obzirom da se u zaleđu plaže nalaze vlažne šume sa vrbama, jovama i hrastovima u daljim istraživanjima očekuje se registrovanje većeg broja značajnih vrsta. Neophodno je nastaviti istraživanja.


Komentar rezultata:Parcelizacija i dalje krčenje dovodi do smanjenja populacija.

Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje/brojnost populacije


Uz ivicu miješane listopadne šume, na površini od oko 2000m2. Primjerke ove vrste smo nalazili često duž obale Jadranskog mora, Skadarskoj kotlini i okolini Podgorice i to na područjima gdje je listopadna ili mješovita šuma očuvana, makar i u manjim fragmentima.

14 jedinki ove vrste Brojnost populacije vrste je u opadanju, uporedo sa antropogenim pritiskom na ostatke listopadne šume u zaleđu.

Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) nosorožac

N 42°11'10,4'' E 18° 58' 18,6'' - zaleđe, krčevine ostataka listopadne šume

Nađena je jedna ženka pored puta, oštećena. Inače je za adulte ove vrste karakteristika da su uglavnom aktivni noću, kad ih privlače farovi automobila, tako da se često nalaze nastradali duž puteva, naročito u periodu parenja (april-maj). Pretragom terena i klopkama nije nađen više ni jedan primjerak. Brojnost populacije vrste je u opadanju, uporedo sa antropogenim pritiskom na ostatke listopadne šume u zaleđu.

Luciola novaki (Muller, 1946) (Fam.: Lampyridae) Običan svitac -endemična vrsta istočne obale Jadrana

Jedan primjerak je nađen u mješavini opalog lišća i humusa, uz ivicu listopadne šume

Brojnost populacije vrste je u opadanju, uporedo sa antropogenim pritiskom na ostatke listopadne šume u zaleđu.

Saga natoliae (Serville, 1839) (Insecta: Orthoptera: Tettigoniidae)

Na osnovu zastupljenih tipova staništa očekujemo da područje


Buljarice,na sledećim tipovima staništa: šume-šikare bjelograbića (Carinus orientalis) i termofilnih hrastova (dominira Quercus pubescens), šume-šikare vlažnih staništa nastanjuje ova vrsta.

Inachis io (Linnaeus, 1758) (Insecta: Lepidoptera: Nymphalidae)

Uočena je brojna populacija leptira. Vrsta se ne nalazi na spisku zaštićenih u CG ali je česta meta kolekcionara, zbog karakterističnih šara na krilima i smatramo da bi je trebalo zaštititi.


Invazivne vrste

Sceliphron caementarium (Drury) (Insecta: Hymenoptera: Sphecidae) Chalybion californicum (de Saussure) (Insecta: Hymenoptera: Sphecidae)

Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Rijeka je istraživana u dijelu koji se uliva u more na istočnoj strani zaliva kao i močvarni region ovoga zaliva koji formiraju pogodan ekosistem za riblju faunu.Na ovom lokalitetu nijesmo detektovali niti jednu od vrsta sa liste zaštićenih vrsta (nacionalno zakonodavstvo).

Naziv vrste Status

Jegulja (Anguilla anguilla)

Vrsta se ne nalazi ni na jednoj od lista ali je prema međunarodnoj IUCN klasifikaciji kritično ugrožena (CR status). U rijeci i močvarnom regionu detektovali smo manju populaciju pretežno sastavljenu od mladjih uzrasnih klasa. Odsustvo starijih genaracija ukazuje na izlovljavanje jegulje u ovom području te su u populaciji prisutne jedinke starosti 1-2 godine.

Tabela 55. Ribe




Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758) Zaledje plaže, močvarni dio. brojna

Hyla arborea (Linnaeus, 1758) Vinogradi i zasadi kivija oko kuća, dvorištima turističkih objekta).

brojna

Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas 1771)

Livade u zaleđu centralnog dijela plaže.

brojna

Testudo hermanni (Gmelin 1788) U zaleđu plaže, prirodna vegetacija močvara i livada, kao i antropogena staništa, u dvorištima privatnih kuća.

brojna


Centralni dio plaže N 42°11'40,3'' E 18° 58' 05,9''


Mauremys caspica (Valen., 1833) Močvarni dio u zaledju plaže brojna

Caretta caretta (Linnaeus, 1758) More rijetka

Hemidactylus turcicus (Linnaeus, 1758) Zidovi privatnih kuća turistički objekti rijetka

Lacerta trilineata (Schr., 1912) Pokošene livade, nisko rastinje i osunčana mjesta na ogradama rijetka

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) Osunčane kamenite ograde, zidovi kuća

veoma brojna

Algyroides nigropunctatus (Dum. & Bibr., 1839)

Kamenite staze i travnate površine u krugu turističkih objekata i kuća

malobrojna

Ophisaurus apodus ( Obst, 1978) Livade i nepristupačni djelovi sa trskom u zaledju plaže

veoma brojna

Platyceps najadum (Eichwald 1831) Kamenite ograde kuća i zaledju plaža rijetka

Hierophis gemonensis Kamenite ograde, pored puta i u dvorištima privatnih kuća

brojna

Elaphe quatuorlineata Kamenite ograde, pored puta i u dvorištima privatnih kuća

malobrojna

Zamenis longissima (Laurenti, 1768) Pored puteva koji vode do plaže brojna

Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) Suva i sunčana mjesta, grane žbunja i nižeg drveća u zaledju plaže brojna

Tabela 57. Vodozemci i gmizavci

Ornitofauna (ptice)


Zaleđe uvale sa tipičnim mediteranskim kršem i prisustvommakije. Dalje prema obali močvarno zaleđe sa tršćacima. Šuma jasena, brijesta i hrasta. Značajna šuma maslina.

N 42°11'40,3'' E 18° 58' 05,9''




35+



8+



2

Emberiza cia Strnadica – kamenjarka


1++


Emberiza citrinella - strnadica žutovoljka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

7



1

Lanius excubitor - veliki svračak

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

2+

Oenanthe oenanthe - obična bjeloguza


3



16+



8+

Sitta neumayer - brgljez lončar


4



8+



19

Dendrocopus syriacus - seoski djetlić, sirijski djetlić

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi:Malo opada

1

Larus michahelis - sinji galeb


5

Tabela 58. Ptice

Napomena: Posmatranje i monitoring je vršen u jednom (ljetnjem aspektu) tako da nijesu uzete u obzir migratorne vrste ptica koje su karakteristične za ovo područje. Mamofauna (sisari)

Naziv vrste Zaštićene u CG. Potencijalno prisutne

Glis glis -obični puh

Nannospalax leucodon - slijepo kuče + +


Arvicola terrestris - vodena voluharica

Microtus arvalis - poljska voluharica +

Microtus guentheri - sredozemna voluharica +

Microtus rossiaemeridionalis (sin. levis)

Microtus oeconomus - močvarna voluharica

Apodemus flavicollis - žutogrli miš

Apodemus mystacinus - kraški miš +


Micromys minutus - patuljasti

Mus domesticus - domaći miš


Rattus norvegicus - pacov

ZEČEVI - Lagomorpha

Lepus europaeus - zec

KRTICE I ROVČICE - Soricomorpha

Crocidura leucodon - poljska rovčica

Crocidura suaveolens - vrtna rovčica

Neomys anomalus - Milerova vodena rovčica


Talpa europaea - evropska krtica +

SLIJEPI MIŠEVI - Chiroptera

Myotis bechsteini - dugouhi večernjak +

Myotis capaccinii - dugoprsti večernjak +

Myotis dasycneme - barski večernjak + +

Myotis nattereri - resasti večernjak +

Nyctalus leisleri - mali noćnik +


Nyctalus nuctula - srednji noćnik +

Plecotus austriacus - sivi dugouhi ljiljak +

Vespertilio murinus - dvobojni večernjak +

Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi mišić +

Pipistrellus kuhlii - bjelorubi slijepi mišić +

Rhinolophus blasii - sredozemni potkovičar + +

Rhinolophus euryale - južni potkovičar +

VELIKE ZVJERI - Carnivora

Vulpes vulpes - lisica



Mustela putorius - mrki tvor

PREŽIVARI - Artiodactyla

Sus scrofa - divlja svinja

Capreolus capreolus - srna +

KITOVI - Cetacea

Tursiops truncates - dobri delfin

Tabela 59. Sisari

Brdo Spas



Brdo Spas 1 N 42°17. 540' E 018° 49. 155' -zapadna ekspozicija

Brdo Spas 2 N 42°17.541' E 018° 49. 157' - jugozapadna ekspozicija iznad tunela


Transekt Staništa Rasprostranjenost Reprezentativnost

Status zaštite

Brdo Spas 2 Drvenaste mlječike EMERALD : 32.22 Tree-spurge formations

A


Brdo Spas 1

Tipična makija, gusta neprohodna, isprekidana antropogenim habitatima dokna većim nadmorskim visinama prelazi u pseudomakiju

Na nižim nadmorskim visinama, zapadna ekspozicija dok na većim nadmorskim visinama rasprostranjena je pseudomakija.

Brdo Spas 2 Makija divlje masline i drvenaste mlječike (Oleo-Euphorbietum dendroidis)

Razvija se na strmim i stjenovitim terenima te na policama stijena u podnožju jugozapadnog dijela brda Spas.


Biljke

Invazivne vrste


Opuntia ficus indica Pojedinačni primjerci na lokalitetu sa Euphorbia dendroides

Robinia pseudoacacia Prisutna u većoj brojnosti na istom lokalitetu

Ailanthus altissima U kontaktnoj zoni prema magistrali




Euphorbia dendroides L. Brdo (stijene) (N 42°17.541' E 018° 49.157')

Cyclamen hederifolium Aiton. Makija i garizi


Komentar: Za očekivati je da se na brdu Spas u šumi, makiji i garizima nalaze i neke vrste iz porodice orhideja Orchis sp., Ophrys sp., Platanthera sp. i dr.koje su u Crnoj Gori sve zaštićene, ali se njihov vegetacioni period rano završava te ih nismo mogli konstatovati na terenu. Navedeni sektorski pritisci poput krčenja šuma, te izgradnja puteva i požari negativno utiču na brojnost i opstanak populacija ovih biljnih vrsta. Gljive

Naziv vrste Stanište Rasprostranjenje Status vrste Pritisci BrojnostAmanita caesarea (Scop. : Fr.) Pers. (blagva)

Zajednica Erico-Arbutetum

N 42˚17’08.9’’ E 19˚49’23.3’’, Zaštićena na

nacionalnom i međunarodnom nivou (nalazi se na Crvenoj listi Evrope)

krčenje šumskog pokrivača,šumski požari,formiranje mreže šumskih puteva, urbanizacija prostora, erozija ogoljenog zemljišta usljed bujica

2 plodonosna

Boletus queletii Schulzer


N 42˚17’16.9’’ E 19˚49’20.2’’

3 plodonosna tijela



N 42˚17’21.0’’ E 19˚49’20.0’’

2 plodonosna tijela

Tabela 64. Gljive



Komentar: Usljed intezivne devastacije ovoga prostora kao i uništavanja cijelih ekosistema na ovom području nijesmo detektovali beskičmenjačke vrste koje bi bile od značaja za ovaj izvještaj.

Ihtiofauna (ribe)

Komentar: Na ovom području ne postoje slatkovodni ekosistemi koji bi omogućili prostor za čitav ili dio životnog ciklusa slatkovodnih riba te na ovom području nijesu zabilježene ribe kao animalna komponenta detektovanih ekosistema.


Komentar: Uslijed intezivne devastacije kao i uništavanja cijelih ekosistema na ovom području nijesmo detektovali vrste vodozemaca i gmizavaca koje bi bile od značaja za ovaj izvještaj. Ornitofauna (ptice)

Komentar: Uslijed intezivne devastacije kao i uništavanja cijelih ekosistema na ovom području nijesmo detektovali vrste ptica koje bi bile od značaja za ovaj izvještaj.

Mamofauna (sisari)

Komentar: Usljed intezivne devastacije kao i uništavanja cijelih ekosistema na ovom području nije za očekivati da se detektuju vrste sisara koje su od značaja za ovaj izvještaj. Nedostatak hranidbenih resursa (razoreni i visoko fragmentirani ekosistemi) predstavlja najveći problem za sisarske vrste. Međutim, usljed njihove velike mobilnosti moguće je da se zabilježe pojedine vrste ali se one ne zadržavaju na ovom području.

Jaz


Naziv transekta KoordinateJaz 1 N 42°16,772' E 018° 47,992' Jaz 2 N 42°16,772' E 018° 47,992' Jaz 3 N 42°16,772' E 018° 47,992' Jaz 4 N 42°16,886' E 018° 48,058' Jaz 5 N 42°17,021' E 018° 48,825'



Jaz 1

1240 Vegetacija klifova mediteranske obale sa endemičnim Limonium sp. Emerald: nema odgovarajućeg habitata

B A

Jaz 2

1210 Vegetacija jednogodišnjih biljaka Emerald: nema odgovarajućeg habitata

B C

Jaz 3 1210 Vegetacija jednogodišnjih biljaka C C


Jaz 4

1240 Vegetacija klifova mediteranske obale sa endemičnim Limonium sp. Formacije sa vrstom Euphorbia dendroides L. su prisutne na EMERALD spisku. Emerald: 32.22 Tree spurge formations

B B

Jaz 5 1240 Vegetacija klifova mediteranske obale sa endemičnim Limonium sp.

B A


Komentar: Iako je makija degradacioni stadijum vegetacije, nastao antropogenim i zoogenim djelovanjem, ima višestruk značaj. Štiti zemljišta od erozije, obezbjeđuje hranu i sklonište za mnoge životinje. Ovaj tip vegetacije ima i estetsko značenje i daje karakterističnu pejzažnu arhitekturu Mediteranu. Takođe, od koordinata Jaz 2 do Jaz 4 zaleđe plaže je urbanizovano (kamp, sađena sastojina Populus tremula, fudbalski tereni, betonirana površina za izvođenje koncerata…). Samo mjestimično su ostali prirodni habitati u vlažnim zonama. Edifikatori vegetacije su Phragmites australis, Juncus sp. Juncusi u ovoj zoni ne obrazuju zajednice. Biljke

Invazivne vrste


Carpobrotus sp. Na koordinati N 42°16,772' E 018° 47,992' vrsta pokriva oko 10 m² dok na kordinati 42°16,886' E 018° 48,058' oko m².

Euphorbia dendroides L. N 42°17,033' E 018° 48,326', populacija zauzima oko 2000 m².

Opuntia vulgaris Mill. Na koordinati N 42°16,886' E 018° 48,058' 5 jedinki; 42°17,033' E 018° 48,326' oko 10 jedinki.

Tamarix dalmatica Baum. Na koordinati N 42°16,772' E 018° 47,992' 10-tak jedinki. Vrsta se javlja i uz riječicu koja se uliva na krajnjoj zapadnoj tački plaže.

Xanthium strumarium L. ssp. italicum (Moreti) D. Löve Na koordinati N 42°16,772' E 018° 47,992', oko 15 jedinki.




Cakile maritima DC Na koordinatama N 42°16,772' E 018° 47,992' i 42°16,886' E 018° 48,058' ukupno oko 20 jedinki i uz zid oko 10 pojedinačnih.

Echinophora spinosa L. Na koordinatama N 42°16,772' E 018° 47,992' i 42°16,886' E 018° 48,058' ukupno oko 10 jedinki.

Salsola kali L. Na koordinatama N 42°16,772' E 018° 47,992' i 42°16,886' E 018° 48,058' ukupno oko 10 jedinki.


Gljive

Komentar rezultata: Sama plaža Jaz i njeno zaledje nijesu značajni sa aspekta gljiva. Međutim u bolje očuvanim fragmentima ekosistema u zaledju plaže (polje) potencijalno je moguće zabilježiti neke od, za ovaj izvještaj, značajnih vrsta gljiva. U ovoj godini zbog izrazite suše izostala je frutifikacija najvećeg broja vrsta gljiva. Neophodno je nastaviti istraživanja na ovom terenu.



Komentar rezultata: Uslijed izmjene prirodnog staništa pod antropogenim uticajem u uvali Jaz, promijenjen je i sastav faune. Preovlađuju vrste koje nastanjuju livade i šikare. Međutim, zbog sezonskog uznemiravanja, uništavanja mjesta za gnijezda i za reprodukciju, brojnost populacija je ograničen i pod stalnim je pritiskom da može doći do smanjenja ili uništavanja kompletnih populacija.

Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije Status vrste

Oryctes nasicornis Linnaeus, 1746 (Coleoptera, Dynastinae)

Područje poluostrva Ponta (koordinate N 42°16,772' E 018° 47,992'), gdje je makija još očuvana

Stanje populacija nije proučavano, jer sam lokalitet poluostrva ponta nije tema ovog istraživanja.

Vrse su zaštićene i nacionalnim zakonodavstvom a nalaze se i na spisku Habitat Direktive i Bernske Konvencije.

Osmoderma eremita Scopoli, 1763. (Coleoptera, Scarabaeidae). Buprestis splendens (Fabricius, 1775) (Coleoptera, Buprestidae). Iphiclides (Papilio) podalirius Linnaeus, 1758 (Lepidoptera, Papilionidae)


Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata:Za ovaj loklalitet istraživana je rijeka koja se uliva u more i protiče zapadnom stranom polja u zaleđini plaže uz samo podožje brdskog dijela terena. Ovaj riječni ekosistem možemo podijeliti na: esturaski dio (ušće) gdje su prisutne morske i esturaske vrste riba, zatim donji dio toka u kojem se u znatnoj mjeri miješaju slatka i slana voda (karakteristično prisustvo velikog broja cipola, Mugill sp, Liza sp.) kao i središnji dio toka koji karakteriše slataka voda i značajno manja količina vode u riječnom koritu. Tokom ljetnjih mjeseci ovaj dio skoro pa da i nema vode i poprima karakter potoka.

Naziv vrste Status

Pelasges minutus

U srednjem dijelu rijeke detektovana je izuzetna populacija ove vrste koja predstavalja endem Crne Gore, Albanije i Makedonije pa iako nije zaštićena zakonom smatra se da je veoma bitno pomenuti detektovanu populaciju ove endemične vrste.

Jegulja (Anguilla anguilla)

Detektovana je u cijeloj dužini toka mada joj je populacija najbrojnija u srednjem dijelu riječnog toka. Ova vrsta se ne nalazi niti na jednoj od lista ali je prema međunarodnoj IUCN klasifikaciji kritično ugrožena (CR status). U rijeci smo detektovali veoma brojnu populaciju sa malim borojem starijih jedinki što ukazuje na izlovljavanje ove vrste.

Tabela 70. Ribe




Centralni dio plaže N 42°17'07.35'' E 18° 48' 03.36''



Rana temporaria (Linnaeus, 1758) močvarni dio sa trskom u zaledju plaže

malobrojna

Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758) zaledje plaže, močvarni dio brojna

Hyla arborea (Linnaeus, 1758) ostaci zasada agruma brojna

Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas 1771) livade u zaleđu centralnog dijela plaže brojna

Testudo hermanni (Gmelin 1788) u zaleđu plaže, prirodna vegetacija močvara i livada, kao i antropogena staništa, u dvorištima privatnih kuća

brojna

Mauremys caspica (Valen., 1833) močvarni dio u zaledju plaže brojna

Caretta caretta (Linnaeus, 1758) more rijetka

Hemidactylus turcicus (Linnaeus, 1758) zidovi privatnih kuća turistički objekti brojna

Lacerta trilineata (Schr., 1912) nisko rastinje i osunčana mjesta rijetka

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) osunčane kamenite ograde, stijenje, zidovi kuća veoma brojna


kamenjari uz livade i put malobrojna

Ophisaurus apodus ( Obst, 1978) livade veoma brojna

Hierophis gemonensis kamenite ograde, pored puta i u dvorištima privatnih kuća brojna

Elaphe quatuorlineata kamenite ograde, pored puta malobrojna

Zamenis longissima (Laurenti, 1768) pored puteva koji vode do plaže brojna

Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) suva i sunčana mjesta, grane žbunja i nižeg drveća u zaledju plaže

rijetka


Ornitofauna (ptice)


Plaža Jaz sa svojim zaleđem predstavlja tipično mediteransko stanište koje je u pogledu sredinskih resursa najsličnije Buljarici. Na ovom lokalitetu postoji i vodotok ali i vještačko jezero što samo doprinosi većem bogatsvu ptičijih vrsta koje se ovdje mogu sresti.

N 42°16,742' E 018° 47,984'



Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno

2


opada


Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: SPEC 1 Trend u Evropi: Umjereno raste

15


Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

1

Ardea cinerea - siva čaplja


2

Anas acuta - lastarka


Circus aeruginosus - eja močvarica


2

Calidris alpina - prudnik ćirikavac


10

Limosa limosa - crnorepa muljača

Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VU Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Jako opada

24

Tringa erythropus - mrki prudnik


15

Larus cachinnans - sinji galeb


124

Sterna albifrons - mala čigra

Ev. Status ugroženosti: U opadanju VU Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjedreno opada

24

Sterna hirundo - obična čigra


30

Tabela 73. Ptice

Mamofauna (sisari)

GLODARI - Rodentia



Arvicola terrestris - vodena voluharica



Microtus oeconomus - močvarna voluharica



Micromys minutus - patuljsati miš






Neomys anomalus - Milerova vodena rovčica


Talpa europaea - evropska krtica +




Myotis dasycneme - barski večernjak + +












Mustela putorius - mrki tvor

PREŽIVARI - Artiodactyla


KITOVI - Cetacea


Tabela 74. Sisari

Kotorsko – Risanski zaliv



Kostanjica 1 N 42°29,133' E 018°39,929', 46 mnv



Donji Stoliv 1 N 42°28,314' E 018°42,770', 17 mnv

Donji Stoliv 2 N 42°28,252' E 018°42,762', 77mnv

Donji Stoliv 3 N 42°27,977' E 018°42,842', 212mnv

Risan 1 N 42°30,789' E 018°40,876'



Kostanjica 1 9260 Šume pitomog kestenaEmerald: Nema odgovarajućeg habitata

A-B B

Kostanjica 2 9260 Šume pitomog kestena A B

Kostanjica 3 9260 Šume pitomog kestenaJavljaju se i antropogeni habitati (kuće sa dvorištima, livade, vrtovi).

B B

Donji Stoliv 1 9260 Šume pitomog kestena A B Donji Stoliv 2 9260 Šume pitomog kestena A B Donji Stoliv 3 9260 Šume pitomog kestena B B

Risan 1

Rezervat lovora (Laurus nobilis) i oleandera (Nerium oleander) koji pripada asocijaciji Andropogono distachyi-Nerietum oleandri (Jovanović & Vukićević, 1978) Jasprica et al.. 2007.

A B



Biljke

Invazivne vrste


Ailanthus alttissima (Mill.) Swingle Prisutna u cijelom zalivu, posebno uz put. Veoma brojne populacije.

Alcea rosea L.

Vrsta se javlja u cijelom zalivu i ima veoma brojne populacije. Prema dosadašnjim istraživanjima spada u najinvazivnije zeljaste vrste mediteranskog dijela Crne Gore.

Commelina communis L Koordinata N 42°28,252' E 018°42,762', na površini od oko 10

Bidens sp. Koordinata N 42°28,252' E 018°42,762', 10tak jedinki; koordinata N 42°30,789' E 018°40,876', 10-tak jedinki.

Robinia pseudacacia L. Prisutna u cijelom zalivu, posebno uz put. Brojne populacije.



Komentar rezultata: Tokom obilaska terena nismo zabilježili nijednu vrstu zaštićenu u Crnoj Gori. Međutim, očekujemo da se na ovom terenu može naći veći broj vrsta orhideja koje su zaštićene nacionalnim zakonodavstvom. Ali je za njihovo bilježenje potrebno teren obilaziti ranije (mart-maj). Prema literaturnim podacima (Parolly, 1992; Karaman, 1996) u Stolivu, u kestenovim šumama, bilježene su sledeće vrste: Orchis pauciflora, Serapias lingua, S. cordigera, Ophrys bertolonii, O. holosericea. Gljive


Amanita caesarea (Scop. : Fr.) Pers. (blagva, knjeginja, jajača)

Morinj, u šumi hrasta (Quercus sp.)

2 plodonosna tijela na 1m2


Nema uticaja

Tabela 78. Gljive

Napomena: U budućim istraživanjima očekuje se znatno veći broj nacionalno i međunarodno značajnih vrsta gljiva na području Kotorsko risanskog zaliva zbog dobro očuvanih habitata sa Castanea sativa u Stolivu i Kostanici kao i lokaliteta sa Quercus na Vrmcu i Morinju. Neophodno je nastaviti istraživanja. Invertebrate (beskičmenjaci)

Komentar: Za svrhe ovog istraživanja obrađeno je nekoliko lokaliteta na kojima su se sačuvala prirodna staništa, a antropogeni uticaj nije doveo do značajne degradacije. To su šume lovora i pitomog kestena (asocijacija Lauro-Castanetum sativae) iznad naselja Kostajnica i između Donjeg i Gornjeg Stoliva, i rezervat lovora (Laurus nobilis) i oleandera (Nerium oleander) koji pripada asocijaciji Andropogono distachyi-Nerietum oleandri, u blizini Risna.

Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije Generalna ocjena stanja populacije

Oryctes nasicornis Linneaus, Kostanjica 2, (koordinata N 1 ženka Period istraživanja je


1746. (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) nosorožac

42°29,056' E 018°39,922') obuhvatio veoma topao i sušan period, uz to i period razmnožavanja je već bio završen (april-maj), tako da pretpostavljamo da su jedinke mirovale u šupljinama oborenih i natrulih stabala i opalih grana. Stoga, stanje populacija nismo mogli odrediti sa velikom preciznošću, već samo na osnovu stanja staništa.Mada pretpostavljamo da su i populacije stabilne. Kako se stepen antropogenog uticaja na ovim staništima godina ne mijenja, pretpostavljamo da su i populacije stabilne. Ali svako dalje smanjenje površine listopadnih kestenovih šuma doveo bi u opasnost opstanak populacija jer bi se brojnost jedinki u njima značajno smanjila, što zbog smanjenja raznolikosti genetskog materijala u okviru populacije, što zbog nemogućnosti miješanja sa susednim populacijama.

Kostanjica 3 (koordinata N 42°29,056' E 018°39,922')

2 ženke, 1 mužjak

Donji Stoliv 2 (koordinata N 42°28,252' E 018°42,762') 3 mužjaka, 1 ženka

Lucanus cervus (Linnaeus, 1758)


1 mužjak


1 mužjak

Donji Stoliv 3 (koordinata N 42°27,977' E 018°42,842')

1 ženka


Duž staze od tačke Kostanjica 1 do tačke Kostanjica 2

6 primjeraka ove vrste

Donji Stoliv 1 do Donji Stoliv 2 4 primjerka

Luciola novaki Muller, 1946 (Insecta: Coleoptera: Lampyridae), svitac - endem istočne obale Jadrana.

Donji Stoliv 2 (koordinata N 42°28,252' E 018°42,762')

jedan primjerak

Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) (zaštićena Habitat Directivom; Bern Convention i IUCN-NT (Near Threatened);

Nije registrovana tokom istraživanja ali bi se ovdje mogla očekivati jer su staništa povoljna za vrstu.

Saga natoliae

Rezervat lovora na lokalitetu Lipci u Risanskom zalivu (koordinata N 42°30,789' E 018°40,876'), i padine Orjena prema Crkvicama i Krivošijama

Merodon natans (Fabricius, 1794) Riponnensia morini Vujić, 1999; Triglyphus escalerai Gil Collado, 1919;

Diptera: Syrphidae (osolike muve)samo u Morinjskom području registrovano je 132 vrste, od ukupno 192 do sada publikovane za mediteransku zonu Balkanskog poluostrva. Područje Morinjskog zaliva se smatra refugijumom endema i endemo-relikata i tipski je lokalitet za dvije endemske vrste.

Pošto je područje malih dimenzija, onda je i logično zaključiti da su i populacije malobrojne, koje su najčešće na samom rubu opstanka u svojim mikrostaništima, pa svaka dalja promjena dovodi do sigurnog nestanka pojedinih.


Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na području Kotorsko-Risanskog zaliva postojeći vodotoci su ili bujičnog tipa sa kamenitim substratom ili izvori koji izbijaju iz okolnih stijenja. U ovakvim vodotocima nijesmo zabilježili vrste riba koje su bile od značaja za ovaj izvještaj.



Napomena: Kotorsko – Risanski zaliv kao predmetni lokalitet je bio neprecizno definisan i obuhvata ogromno područje koje je bilo prosto nemoguće obraditi u cjelosti. Za ovaj lokalitet iznijećemo samo podatke o prisutnosti pojedinih vrsta gmizavaca i vodozemaca u ovoj oblasti. Poseban problem predstavlja okolno planinsko okruženje koje, svakako, usložnjava sliku i doprinosi nemogućnosti određivanja preciznijih populacionih parametara.

Naziv vrste

Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758)

Hyla arborea (Linnaeus, 1758)


Testudo hermanni (Gmelin 1788)

Caretta caretta (Linnaeus, 1758)

Hemidactylus turcicus (Linnaeus, 1758)

Lacerta trilineata (Schr., 1912)

Podarcis muralis (Laurenti, 1768)


Ophisaurus apodus (Obst, 1978)

Platyceps najadum (Eichwald 1831)

Hierophis gemonensis

Elaphe quatuorlineata

Zamenis longissima (Laurenti, 1768)

Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758)


Ornitofauna (ptice)


Phalacrocorax pygmeus - mali kormoran Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

35+

Hippolais olivetorum - voljić maslinar Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

8+


2

Emberiza cia - strnadica kamenjarka Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Stabilna

1++

Emberiza citrinella - strnadica žutovoljka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

7

Lanius collurio Shrike - rusi svračak Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

1


Lanius excubitor - veliki svračak Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

2+

Oenanthe oenanthe - obična beloguza Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

3

Sylvia communis - obična grmuša Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi:Malo raste

16+

Turdus merula - obični kos Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo raste

8+

Sitta neumayer - brgljez lončar Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

4

Parus lugubris - mrka sjenica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

8+

Fringilla coelebs - obična zeba Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

19

Dendrocopus syriacus - seoski djetlić, sirijski djetlić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi:Malo opada

1

Larusmichahelis - sinji galeb Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e

5

Tabela 81. Ptice


Mamofauna (sisari)

GLODARI - Rodentia:




Apodemus flavicollis - žutogrli miš +


Micromys minutus - patuljsati miš



















Mustela putorius - mrki tvor +

PREŽIVAR - Artiodactyla



KITOVI - Cetacea


Tabela 82. Sisari

Tivatska solila



Tivatska solila 1 N 42°23'29,9" E 018°43'7,8"






Tivatska solila 1

1420 Mediteranske i termo-Atlanske halofitne zajednice žbunaste caklenjače (Salicornetea fruticosi) Emerald: 15.6 Mediterraneo-nemoral saltmarsh scrubs

A B

1410 Mediteranske slane livade (Juncetalis maritimi) Emerald: Mediterranean (Juncusmaritimus) and (Juncus acutus) saltmarshes

B B

Tivatska solila 2 1420 Mediteranske i termo-Atlanske halofitne zajednice žbunaste caklenjače (Salicornetea fruticosi)

A B

Tivatska solila 3

1410 Mediteranske slane livade (Juncetalis maritimi))

A B

1420 Mediteranske i termo-Atlanske halofitne zajednice žbunaste caklenjače (Salicornetea fruticosi)

A B

Tivatska solila 4 1420 Mediteranske i termo-Atlanske halofitne zajednice žbunaste caklenjače (Salicornetea fruticosi)

A B

1410 Mediteranske slane livade (Juncetalis maritimi))

A B


Napomena: Tivatska solila, uz Ulcinjsku solanu, najvažnije su područje za Mediteranske i termo-Atlanske halofitne zajednice žbunaste caklenjače (Salicornetea fruticosi) tip habitata u Crnoj Gori. Važno je da ovaj tip habitata na Tivatskim solilima ima veliki kontinuitet pružanja i da gotovo nema negativnih antropogenih uticaja.

Biljke

Invazivne vrste


Ailanthus altissima Na lokaliteu (N 42°23'32,2" E 018°43'7,9") je zabilježena velika sastojina površine oko 150 m². Mladice ukazuju na tendenciju širenja.


Erigeron sp. Zabilježeno nekoliko jedinki. Očekujemo da je broj invazivnih vrsta veći, ali za bilježenje svih neophodno je lokalitet posjetiti nekoliko puta tokom godine.



Naziv vrste Stanje

Salicornia herbacea Obje vrste imaju veoma brojne populacije.

Salicornia fruticosa


Gljive


Omphalotus olearius (DC. : Fr.) Singer (zavodnica)

Na panju Olea europaea

Registrovana 3 plodonosna tijela


Nema uticaja

Tabela 87. Gljive


Komentar: Fauna beskičmenjaka ovog područja je značajna kao izvor hrane za ptice koje nastanjuju ovo područje, dakle vrste koje nastanjuju kako vlažne obode kanala tako i slatku i bočatnu vodu plitkih bazena i kanala. U tom smislu je značajno ne remetiti salinitet vode ili strukturu postojećih kanala i pravaca kruženja vode u staništu.

Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije Saga natoliae (Serville 1838) (Orthoptera, Tetigonidae) Sa liste zaštićenih, šikare i livade mogu

biti pogodno stanište za vrste U periodu istraživanja nisu registrovani. Saga pedo (Pallas 1771) (Orthoptera,

Tetigonidae) Osmoderma eremita Scopoli, 1763 [(Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae) (zaštićena Habitat Direktivom i Bernskom Konvencijom)

U Mediteranu nastanjuje i makiju i zimzelenu šikaru, pretpostavljamo da može nastanjivati i zonu šikara u području Tivatskih solila.

U periodu istraživanja nisu registrovani.

Tandonia reuleauxi (Clessin, 1887); Endem Balkana, rijedak na lokalitetu Tivatskih solila.

Nisu evidentirane ali u literarnim podacima postoji evidencija.

Limax wohlberedti (Simroth, 1900); Endem Balkana, rijedak na lokalitetu Tivatskih solila.

Nisu evidentirane ali u literarnim podacima postoji evidencija.


Napomena: Na osnovu literaturnih podataka, područje Solila nastanjuje 1/5 faune (42 vrste) Orthoptera (pravokrilci) do sada registrovanih u Crnoj Gori (190 vrsta). Među registrovanim vrstama je endem istočne obale Jadranskog mora Ephippiger discoidalis (Fieber, 1853;) vrsta Ruspolia nitidula (Scopoli, 1786), registrovana i na Solilima, je osjetljiva na uništavanje močvarnih staništa kao što su Solila i u nekim zemljama Evrope je uvrštena na spisak kritično ugroženih vrsta.


Ihtiofauna (ribe)

Naziv vrste Status i rasprostranjenje

Anguilla anguilla

Populacija ove vrste je izuzetno brojna naoričito u distalnim rukavcima koji su pod manjim uticajem slane vode gdje je mulj dominantan substrat. Populacija je stabilna sa pravilim proporcijama između jediniki različitih starosnih uzrasta.

Tabela 89. Ribe


Napomena: Sve navedene vrste u tabeli su zaštićene nacionalnim zakonodavstvom a nalaze se i na spiskovima Bernske Konvencije. Naziv vrste Stanište Ocjena populacije

Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758) Male lokve, močvarni dio

malobrojna

Triturus macedonicus (Laurenti, 1768)

Male lokve, močvarni močvarni dio rijetka


Na rastinje u močvarama i barama

malobrojna

Rana shqiperica (Hotz et al. 1987)

Lokve, močvare i barice malobrojna

Podarcis melisellensis (Werner, 1853) Makija, gariga i kamenjari

brojna


Makija, gariga i kamenjari

brojna

Adriolacerta oxycephala (Dum. & Bibr., 1839)

Makija, gariga i kamenjari

malobrojna

Pseudopodus apodus (Obst, 1978) Makija, gariga i kamenjari brojna

Elaphe situla (Linnaeus, 1758) Makija. gariga i kamenjari

malobrojna

Elaphe quatuorelineata( Lc., 1789) Makija, gariga i kamenjari

brojna

Testudo hermanii (Gmelin 1788) Makija, gariga i kamenjari brojna

Mauremys caspica (Valen., 1833)

Kanal pored puta brojna

Emys orbicularis (Linnaeus, 1758)

Močvarni dio ispod mosta

malobrojna

Caretta caretta(Linnaeus, 1758) More rijetka


Ornitofauna (ptice)


Tivatska solila predstavljaju karakterističan zaslanjeni vodeni habitat semi antropogenog porijekla. Nalaze se u krajnjem jugoistočnom uglu Tivatskog zaliva i već odavno nijesu aktivna kao privredni subjekt. Staništa ovog tipa privlače veliki broj migratornih vrsta ptica zbog obilja hrane, prvenstveno beskičmenjaka koji žive u muljevitom dnu plitkih evaporacionih basena. Zbog toga ovaj objekat ima

42°23'35.69"N 18°42'55.46"E


značaj kao održivi turistički resurs u vidu komercijalnog posmatranja ptica (birdwatching).

Naziv vrste Status zaštite Broj/Brojnost

Tachybaptus ruficollis - mali gnjurac Zaštićena u CG. 12/15p

Podiceps cristatus - ćubasti gnjurac Zaštićena u CG. 17/25p

Podiceps nigricollis - crnovrati gnjurac 6/12p

Anas platyrhynchos - patka gluvara Na listi Bonske konvencije 23/30p

Ardea cinerea - siva čaplja Zaštićena u CG. 4/4i

Casmerodius albus - velika bijela čaplja Zaštićena u CG. Na listi Bonske konvencije

3/3i

Egretta garzetta - Mala bijela čaplja Zaštićena u CG. 5/5i

Himantopus himantopus - vlastelica Zaštićena u CG. Na listi Bonske konvencije

4/4p

Larus michahellis - sredozemni galeb Zaštićena u CG.

25/20p

Buteo buteo -mišar Zaštićena u CG. Na listi Bonske konvencije

1/1i

Turdus merula - kos Zaštićena u CG. 2/6p

Streptopelia decaocto – grlica Zaštićena u CG. 4/3p

Carduelis carduelis - štiglić Zaštićena u CG. 4/4p

Emberiza melanocephala - crnoglava grmuša Zaštićena u CG. Spec kategorija: SPEC 2

2/10p

Galerida cristata - ćubasta ševa Spec kategorija: SPEC 3 14/15p

Fulica atra - baljoška

9/30p

Tabela 91. Ptice

Napomena: Procjene brojnosti odgovaraju stanju na terenu tokom perioda istraživanja. Međutim, s obzirom na migratorni status većeg broja vrsta, ovaj spisak treba posmatrati relativno i istraživanja treba sprovesti tokom većeg broja terenskih dana.

Mamofauna (sisari)

Komentar: Na području Tivatskih solila osim nekoliko vrsta glodara i slijepih miševa nijesu detektovane ostale vrste sisara koje bi bile od značaja za ovaj izvještaj. Blizina naselja svakako dopironosi tome da je ovaj lokalitet najsiromašiniji u poređenju sa ostalim primorskim lokalitetima.


GLODARI-Rodentia
















Tabela 92. Sisari

Savinska Dubrava



Savinska Dubrava 1 N42° 27.168' E 018° 33.212'






Savinska Dubrava 1

Gusta, sađena sastojina Pinus pinea i Cupresus sempervirens, koja sadrži jako velike (preko 25 m) primjerke navedenih vrsta. Prirodnu vegetaciju čini sastojina dobro očuvane šume, sa neobično visokim stablima za tipično mediteranski lokalitet.

Savinska Dubrava 2

Gusta sastojina asocijacije Rusco-Carpinetum orientalis. U donjem spratu apsolutno dominira Ruscus aculeatus, dok je u spratu drveće dominantan Quercus pubescens.

Savinska Dubrava 3 9260 Šume pitomog kestena B A


Biljke

Invazivne vrste


Alcea rosea Desetak jedinki na koordinati N42° 27.168' E 018° 33.212' Ova vrsta je veoma raširena u cijelom Bokokotorskom zalivu i najagresivnija je zeljasta invazivna vrsta.

Robinia pseudacacia Nekoliko jedinki na koordinati N42° 27.234' E 018° 33.014'. Ovo je najagresivnija drvenasta vrsta u zalivu i smatramo da će i na ovom lokalitetu populacija biti sve brojnija.




Cyclamen repandum 3 jedinke na koordinati N42° 27.168' E 018° 33.212' Smatramo da je populacija ove vrste brojnija, ali da su jedinke precvjetale i nijesmo ih evidentirali.


Gljive


Amanita caesarea (Scop. : Fr.) Pers. (blagva)

Šuma Quercus Quercus pubescens i Castanea sativa, na zemlji

Registrovana na 8 lokacija, na svakoj lokaciji oko 20 plodonosnih tijela (ukupno oko 160 plodonosnih tijela)


Sječa stabala na platou Savinske dubrava usled izgradnje stambenih objekata, na ostalim lokacijama nema uticaja.

Boletus queletii Schulzer

Šuma Quercus pubescens i Castanea sativa, na zemlji

50 plodonosnih tijela na dvije lokacije, u podnožju na sjevernoj

Zaštićena na nacionalnom i međunarodnom

Nema uticaja


ekspoziciji nivou (nalazi se na Crvenoj listi Evrope)

Pisolithus arrhizus (Scop.) Rauschert


-


Nema uticaja


Šuma Quercus Quercus pubescens i Castanea sativa, na hrastu

10 plodonosnih tijela oko jednog panja hrasta


Nema uticaja

Coltricia cinnamomea (Jacq.) Murrill


-


Nema uticaja

Tabela 97. Gljive

Napomena: U budućim istraživanjima očekuje se znatno veći broj nacionalno i međunarodno značajnih vrsta gljiva na području Savinske dubrave zbog očuvanih habitata sa Castanea sativa i Quercus pubescens. Invertebrate (beskičmenjaci)

Komentar rezultata: Zbog veoma visokih temperatura koje su vladale u periodu istraživanja mogli smo očekivati da ćemo, pregledom terena i klopkama, uloviti primjerke samo onih vrsta čije su populacije veoma brojne na ovom području. U sakupljenom materijalu, od vrsta koje nisu na listama, dominiraju Coleoptera, iz familija Tenebrionidae i Lucanidae.


Iphiclides podalirius (= Papilio podalirius) (Linnaeus, 1758) – leptir prugasto jedarce

Tokom terenskog dana zabilježili smo 6 primjeraka ove vrste (koordinate N42° 27.168' E 018° 33.212'; N42° 27.234' E 018° 33.014'). Ovu vrstu smo nalazili na većem broju drugih lokaliteta u Boko-Kotorskom zalivu, a koji nisu predmet ovog istraživanja, sa sličnim tipovima staništa.

Zbog male površine, a jakog antropogenog uticaja u okolini, ne može se govoriti o nekim brojnim populacijama insekata i ostalih beskičmenjaka koji su ovdje navedeni.

Luciola novaki Muller, 1946 (Insecta: Coleoptera: Lampyridae), svitac - endem je istočne obale Jadrana

Na koordinati N42° 27.201' E 018° 33.147' nađen je samo jedan primjerak, u humusu među opalim lišćem.

Oryctes nasicornis Linnaeus, 1746 (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) nosorožac

2 ženke, 1 mužjak. (koordinate N42° 27.168' E 018° 33.212'; N42° 27.201' E 018° 33.147'). Ovu vrstu smo nalazili i na drugim lokalitetima duž crnogorskog primorja na sličnim tipovima habitata. Larve se razvijaju u trulim panjevima listopadnog drveća, pa je i Savinska Dubrava jedno od njenih staništa.

Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) 1 mužjak u šupljini trulog debla Quercus pubescens (koordinata N42° 27.201' E 018° 33.147').

Saga natoliae (Serville, 1839) (Insecta: Orthoptera: Tettigoniidae) Njene populacije su inače malobrojne

Nije zabilježena tokom istraživanja ali se na bazi literarnih podataka očekuje da je prisutna.

Tandonia reuleaxi (Clessin, 1887)- puž golać

Prema literaturnim podacima vrsta je u Crnoj Gori nalažena na svega nekoliko lokaliteta od kojih je jedan i Savinska dubrava

Kao veoma rijetka, uz to su populacije malobrojne svrstana je prema IUCN kategoriji ugroženosti u Crnoj Gori u Ranjive vrste (VU).Nije zabilježena


tokom istraživanja ali se na bazi literarnih podataka očekuje da je prisutna.

Invazivne vrste Sceliphron caementarium (Drury) (Insecta: Hymenoptera: Sphecidae)

Chalybion californicum (de Saussure) (Insecta: Hymenoptera: Sphecidae).

Nastanjivanju ove vrste na novim lokalitetima uvijek prethodi uspješna kolonizacija gore navedene vrste S. caementarum, zbog specifičnog odnosa koji postoji između njih. Pošto je S. caementarum već prisutna u većem broju na Crnogorskom primorju, a C. californicum je registrovana u južnoj Dalmaciji, možemo očekivati negativan uticaj masovne ekspanzije ovih alohtonih vrsta i u mediteranskom i submediteranskom dijelu Crne Gore.


Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na području Savinske Dubrave ne postoje stalni vodotoci i vodeni objekti koji bi obezbijedili prostor za čitav ili dio životnog ciklusa slatkovodnih ili bočatnih riba te na ovom području nijesu zabilježene ribe kao animalna komponenta detektovanih ekosistema.


Naziv vrste

Hyla arborea (Linnaeus, 1758) Adriolacerta oxycephala Dum. & Bibr., 1839 Pseudopodus apodus Obst, 1978 Elaphe situla (Linnaeus, 1758) Elaphe quatuorelineata (Lc., 1789) Testudo hermanii (Gmelin 1788)


Napomena: U momonetu terenskog istraživanja na ovom lokalitetu vladala je intezivna suša tako da je za očekivati da će buduća istraživanja pokazati značajno veći broj vrsta naročito kada su vodozemci u pitanju. Ornitofauna (ptice)




8+



2



1++


Emberiza citrinella - strnadica žutovoljka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

7



1

Lanius excubitor - veliki svračak

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

2+

Oenanthe oenanthe - obična beloguza


3



16+



8+



4



8+



19

Dendrocopus syriacus - seoski djetlić

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi:Malo opada

Tabela 100. Ptice

Mamofauna (sisari)

GLODARI-Rodentia






Mus musculus - tipični domaci miš








Tabela 101. Sisari

Napomena: Usljed stalnog prisustva čovjeka (ova šuma služi kao izletište i teren za rekreaciju) na ovom lokalitetu osim glodara i slijepih miševa nema ostalih predstavnika sisarske faune.

Lovćen



Transekt Vrste (floristički sastav) Rasprostranjenost

Jezerski vrh 1

Na Jezerskom vrhu munika raste u zajednici sa crnim borom (sađen), i ima važnu ulogu u stabilizaciji terena i sprečavanju erozije. U spratu zeljaste vegetacije javljaju se: Dorycnium herbaceum, Hieracium waldstainii, Sedum acre, Sedum ochroleucum, Bupleurum karglii, Linum austriacum, Leucanthemum vulgare, Paronychia capela, Stachys subcrenatum, Muscari comosum, Scabiosa graminifolia, Achillea millefolium, Tragopogon pratense, Sanguisorba minor, Campanula patula, Galium sp. i dr. Od žbunastih vrsta najzastupljeniji su: Sorbus aria i Viburnum discolor.

Jezerski vrh 2

Na stijenama i siparu ispod samog Jezerskog vrha rastu vrste asocijacije Campanulo-Moltkeetum petraeae H-ić 1963.: Achillea abrotanoides, Moltkia petraea, Heliosperma tommasinii, Tanacetum cinerarifolium, Scabiosa graminifolia, Edraianthus graminifolius, Campanula sp., Thymus sp., Hieracium waldstaini..

Štirovnik 1

Osim Munike javljaju se Athamantha haynaldii, Vicia ochroleuca ssp. dinara, Sedum hispanicum, Sedum album, Campanula pyramidalis, Potentilla speciosa

Na najvišem vrhu Lovćena uzete su dvije koordinate na različitim tipovima staništa i nadmorskim visinama. Osim puta koji je probijen do repetitora na vrhu Štirovnika ništa ne ukazuje na degradaciju staništa i vegetacije ovoga prostora. Munika koja raste na sjevernim širi se i na zapadne


Jezerski vrh 1 N 42°23.876' E 18° 50.428' (1530mnv)

Jezerski vrh 2 N 42°23.906' E 18° 50. 355' (1598 mnv)

Štirovnik 1 N 42° 24. 002'' E 18° 48. 123' (1395mnv)

Štirovnik 2 N 42° 24. 013' E 18° 49. 061' (1700mnv)


padine Štirovnika.

Štirovnik 2

Ispod samog vrha Štirovnika u stijenama i na pašnjačkim kamenjarima javljaju se vrste iz asocijacija Campanulo-Moltkeetum petraeae H-ić 1963 i Genisto-Globularietum bellidifoliae K. Tomić 1970. kao što su: Minuartia graminifolia ssp. clandestina, Amphoricaros autariatus, Athamanta haynaldii, Scabiosa graminifolia, Globularia bellidifolia, Potentilla speciosa, Hieracium waldstainii, Saxifraga friderici augustii, Edraianthus tenuifolius, Cerastium grandiflorum, Rumex ssutatus, Saxifraga crustata, Leucanthemum chloroticum, Sedum acre, Heliosperma tommasini, Gentiana utriculosa, Sedum ochroleucum, Tusilago farfara.

Tabela 103. Opis staništa i rasprostranjenost

Staništa Rasprostranjenost Reprezentativnost Status zaštite

6170 Alpijski i subalpijski krečnjački pašnjaci

Ovaj tip staništa se javlja na goletima najviših vrhova Lovćena: Štirovnik, Jezerski vrh, Treštenik i Babljak. Međutim fragmentarno se ovaj tip habitata javlja i na nižim brežuljcima planine.

C A

6210 Polu-prirodne suve travne formacije sa facijesima žbunjaka na krečnjačkim supstratima (festuco-brometalia) alpinski i subalpinski krečnjački pašnjaci

Rasprostranjena je na brežuljcima od 1100 do 1414 mnv, u pojasu klimazonalne zajednice Fagetum montenegrinum, čijom je krajnjom degradacijom i nastala. Naseljava brežuljke na kojima je tlo plitko i pokrovnost vegetacije zavisi od skeletnosti tla. Na srednje skeletnom tlu pokrovnost može da bude do 70%, dok je na grubo skeletnom često manja od 50%.

A A

62a0 Istočno submediteranski suvi travnjaci (scorzoneretalia villosae)

Suvi travnjaci reda Scorzoneretalia villosae koji se razvijaju u zoni i uslovima submediteranske klime sa dominantnim mediteranskim flornim elementima a zauzimajun širok visinski pojas na primorskim padinama Lovćena i kontinentalnoj podgorini.

A C

8130 Zapadno-mediteranska i termofilna točila

Točila su na Lovćenu razvijena na primorskim padinama (Brajići, Poda, Zveronjak) i na planini (Štirovnik, Jezerski vrh, Treštenik).

B A

8210 Hazmofitska vegetacija pukotina krečnjačkih stijena

Zajednica ima široko raspostranjenje u pukotinama stijena u subalpinskoj zoni.

A A

91k0 Ilirske šume fagus sylvatica

Pojas bukove šume prostire se od 1000 do 1650 m nadmorske visine. Gornju granicu bukva doseže na sjevernim padinama Štirovnika.

B B

95A0 Visoke oromediteranske šume munike

Javljaju se na sjevernim padinama Štirovnika i Jezerskog vrha. Na Štirovniku su slabo pristupačne i dobro očuvane. Pokazuju tendenciju širenja.

B A



Biljke

Invazivne vrste

Na transektima nisu evidentirane invazivne vrste.



Pinus heldraichii

Naseljava strme stjenovite sjeverne padine Jezerskog vrha i Štirovnika. Na Jezerskom vrhu u zajednici sa Pinus nigra (crni bor) predstavlja stabilizatora terena koji je izložen eroziji. Ima tendenciju širenja. (N 42°23.876' E 18° 50.428').

Saxifraga federici-augusti Biasol.

Malobrojne populacije Federiove kamenike javljaju se na vrhu Štirovnika. Zabilježeno je oko 10-tak jedinki u pukotinama stijena neposredno pored puta. (N 42° 24. 013' E 18° 49. 061').

Leucanthemum chloroticum A. Kerner & Murb. Populacije zelenkaste ivančice naseljavaju pašnjačke kamenjare na vrhu Štirovnika. Zabilježeno je oko 20-tak jedinki. (N 42° 24. 013' E 18° 49. 061').


Napomona: Na Lovćenu se u grabovim i bukovim šumama, na pašnjačkim kamenjarima te livadama nalaze i mnoge vrste iz porodice orhideja koje su u Crnoj Gori sve zaštićene, ali se njihov vegetacioni period rano završava te ih nismo uspjeli konstatovati na terenu. Vrste sa spiska Bernske Konvencije (EMERALD)

Komentar: Vrsta Narcissus poeticus ssp. Radiflorus prisutna je na Rezoluciji 6. Bernske Konvencije (Lista 1).


Gljive


Boletus appendiculatus Schaeff. (šiljatonogi vrganj)

Bjeloši, pored puta za Ivanova korita, pored rampe, na ulazu u NP „Lovćen“; ispod lijeske (Corylus avelana)

3 plodonosna tijela na 5 m²


Nema uticaja

Boletus radicans Pers. : Fr. (bijeli gorčak)

Bjeloši, pored puta za Ivanova korita, na rubu bukove šume

20 plodonosnih tijela na 10 m²


Nema uticaja

Hericium coralloides (Scop. : Fr.) Pers. (bukov igličar)

Ivanova korita, na bukovim deblima

Jedno plodonosno tijelo


Nema uticaja

Hygrophorus hypothejus (Fr. : Fr.) Fr. (kasna puževica)

Ivanova korita, šumaPinus nigra



Nema uticaja

Mutinus caninus (Huds. : Pers.) Fr. (pasji stršak)

Visoko iznad sela Gornič, u bukovoj šumi


Suillus luteus (L. : Fr.) Roussel (osinac)

Ivanova korita; kultura Pinus nigra i kultura Pinus mugo;

Registrovan na dvije lokacije, na prvoj 2 plodonosna tijela na drugoj 3 plodonosna tijela

Zaštićena na nacionalnom nivou Nema uticaja

Tabela 106. Gljive

Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na Lovćenu ne postoje vodeni tokovi niti drugi tipovi vodenih staništa koji bi omogućavali kompletan ciklus razvića riba te stoga ova grupa kičmenjaka ne čini životinjsku komponentu ovoga područja.



Lokva Pijavica (selo Ceklin) 42° 22. 025` N 18° 58. 915` E Nadmorska visina: 290 ±7 m

Kamenica Lašor (selo Bjeloši) 42° 22. 444` N 18° 54. 445` E Nadmorska visina: 822 ±8 m



Naziv transekta Naziv vrste Ocjena populacije Stanište

Lokva Pijavica (selo Ceklin)


brojni adultni primjerci.

Antropogenog porijekla. Dotok vode je putem atmosferskih padavina. Ovo je stalna voda sa izrazitim kolebanjima nivoa. Ph vrijednost je 9.8, a temperatura 25.9°C. Neposredna okolina staništa je niska vegetacija. Od vodene vegetacije zastupljena je makrofitna vegetacija i alge (Chara).Ribe nijesu prisutne.

Lissotrion vulgaris (Linnaeus, 1758)

brojna populacija, prisutni svi razvojni stupnjevi.

Pelophylax( Rana) ridibunda (Pallas 1771)

brojna populacija.

Bufo bufo( Laurenti, 1768)

nekoliko adultnih jedinki (malobrojna populacija).

Kamenica Lašor (selo Bjeloši)


brojna populacija.

Prirodnog porijekla sa dodatnim intervencijama čovjeka. Dotok vode je putem atmosferskih padavina. Ovo je stalna voda sa manjim kolebanjima nivoa. Širina je 19.6 m, a dužina 11.2 m. Ph vrijednost je 8.6, temperatura vode je 24.3°C. Neposredna okolina staništa je niska vegetacija. U kamenici zastupljena je makrofitna vodena vegetacija i alge. Voda je oligotrofna.


populacija je malobrojna. Prisutne su i neotenične jedinke.

Pelophylax(Rana) ridibunda (Pallas 1771)

malobrojna populacija.

Bombina (variegata) scabra (Kuster, 1843)

brojna populacija.

Kamenica Država (selo Bjeloši)


populacija je rijetka.

Prirodnog porijekla sa dodatnim intervencijama čovjeka. Dotok vode je putem atmosferskih padavina i putem pišteta. Ovo je stalna voda sa manjim kolebanjima nivoa vode. Dužina je 5.1 m, a širina 4.5 m. Ph vrijednost je 9.5, a temperatura 23°C. Odlika neposredne okoline staništa je krš bez vegetacije. Od vodene vegetacije zastupljene su alge. Voda je eutrofna.

Bufo bufo( Laurenti, 1768) brojna (punoglavci).


brojna populacija.

Jezero pod Jezerskim vrhom (Lovćen)


brojna populacija.

Prirodno stanište bez dodatnih intervencija čovjeka. Dotok vode je putem atmosferskih padavina i putem izvora. Voda je

Kamenica Država (selo Bjeloši) 42° 22. 190` N 18° 54. 207` E Nadmorska visina: 864 ±8 m

Jezero pod Jezerskim vrhom (Lovćen) 42° 24.299` N 18° 50.208` E Nadmorska visina: 1360 (9) m



populacija je brojna.

prolaznog karaktera (javlja se samo tokom proljećnih mjeseci). Ph vrijednost je 7.9, a temperatura 12.1°C. Neposredna okolina staništa je šuma. Od vodene vegetacije zastupljene su makrofitne biljke i alge. Voda je eutrofna.

Bufo bufo (Laurenti, 1768)

prisutni svi stadijuma, populacija brojna.


malobrojna populacija.

NP Lovćen


brojna populacija.


brojna populacija.


brojna populacija.

Bombina variegata scabra (Kuster, 1843)

brojna populacija.

Bufo bufo (Laurenti, 1768) brojna populacija.

Bufo viridis (Laurenti, 1768) malobrojna populacija.


brojna populacija.

Dinarolacerta mosorensis (Kolomb., 1886)

brojna populacija.

Lacerta viridis (Laurenti, 1768)

brojna populacija.


veoma brojna populacija.





brojna populacija.

Pseudopodus apodus (Obst, 1978)


Testudo hermanii (Gmelin 1788)

brojna populacija.

Natrix natrix (Linnaeus 1758)

brojna populacija.

Natrix tessellate (Laurenti, 1768)





Napomena: Sve nabrojane vrste su zaštićene u Crnoj Gori osim Vipera ammodytes. Ornitofauna (ptice)

Komentar: Položaj Lovćena i njegova pripadnost većem broju biogeografskih cjelina su uslovile i njegovu bogatu ornitofaunu. Dominantna grupa su pjevačice (PASSERIFORMES), koje naseljavaju sva staništa. Karakteristične grabljivice šuma i pašnjaka su vjetruška (Falco tinunculus) i mišar (Buteo buteo), dok se na visokim liticama može vidjeti suri orao (Aquila chrysaetos). U toku ovog istraživanja nijesu primijećena gnijezda, iako uslovi za to postoje.

Naziv vrste Stanište Broj/Brojnost

Lanius collurio - rusi svračak Trnovito grmlje, pašnjaci, antropogena staništa.

3/80p

Aquila chrysaetos - suri orao Visoke litice 1/2p

Hirundo rustica - seoska lasta

Otvorena staništa, antropogena stan išta

9/36p

Motacilla flva - žuta pliska Potok, lokva 3/8p


Fringilla coelebs - zeba Šuma 1/118p

Parus major - velika sjenica

Šuma 2/180p


Četinarska šuma, visokoplaninski kamenjar

1/160p

Columba palumbus - golub grivnjaš

Šuma, antro ogena staništa

1/40p

Buteo buteo - mišar

Šuma, otvorena staništa

1/8p

Turdus merula - kos

Listopadna šuma 1/60p

Erithacus rubecula - crvendać

Šuma 1/120p

Corvus corax - gavran

Visoke litice 5/7p

Tabela 109. Ptice

Napomena: Sve vrste sa spiska su zaštićene u Crnoj Gori.

Naziv transekta Vrste Stanište

Ivanova korita

Velika sjenica (Parus major), zeba (Fringilla coelebs), crvendać (Erithacus rubecula), crna crvenrepka (Phoenicurus ochruros), bijela pliska (Motacilla alba) itd. Tu se nalazi i uređen izvor koji formira plitku lokvu, na kojoj su primijećene akvatična žuta pliska (Motacila flava), i seoska lasta (Hirundo rustica). U blizini odmarališta su primijećene sinantropne vrste siva vrana (Corvus corone ssp. cornix) i kos (Turdus merula).

Staništa na ovom lokalitetu predstavljaju kombinaciju bukove šume i planinskog pašnjaka, uz evidentan antropogeni uticaj.

Dolovi Karakteristične vrste su planinska crvenrepka (Phoenicurus ochruros), zatim bijela pliska (Motacilla alba) i obična travarica (Saxicola rubetra).

Dolove čini zatalasana dolina okružena sa bukovom šumom. Osim šume, stanište čine i kultivisane livade sa malim površinama pod kamenjarom.

Međuvršje

Primijećeni su rusi svračak (Lanius collurio), koji naseljava pojedinačne grmove, zatim semiakvatična planinska trepteljka (Anthus spinoletta), bjeloguza (Oenanthe oenanthe), a od grabljivica je konstatovana vjetruška (Falco tininculus).

Međuvršje je uska planinska dolina smještena između dva najviša vrha Lovćena – Štirovnika na istoku i Jezerskog vrha na zapadu. Stanište je kombinacija pašnjaka i kamenjara, sa izolovanim grupama bukve i jasena, kao i grmovima divlje ruže i gloga. Na strmim padinama počinje pojas borovih šuma (oko 1410 m.n.v).

Štirovnik i Jezerski vrh

U borovim šumama na visini od 1450 – 1700 m konstatovane su planinska strnadica (Emberiza cia), velika sjenica (Parus major), plava sjenica (Parus caeruleus), crvendać (Erithacus rubecula). Okomite litice naseljava žutokljuna galica (Pyrrhocorax graculus) i gavran (Corvus corax). Zonu visokoplaninskih pašnjaka, kamenjara i sipara naseljava planinska trepteljka (Anthus spinoletta), crvenrepka (Phoenicurus ochruros). Od grabljivica su primijećene mišar (Buteo buteo) i suri orao (Aquila chrysaetos).

Habitati vrhova Lovćena ulaze u pojas visokoplaninske vegetacije. Međutim, klimatski se bitno razlikuju od vegetacijski sličnih područja kontinentalnih planina. Na visini od 1450 – 1700 m nalaze se borove šume.


Tabela 110. Rasprostranjenost ptičijih vrsta po transektima

Mamofauna (sisari)

Komentar: Fauna sisara pripada najmanje istraženim grupama životinjskog svijeta na prostoru Lovćena. Stoga je u tabeli prikazana "potencijalna" fauna sisara Lovćena, tj. faunistički spisak sastavljen na osnovu faunističkih i biogeografskih studija šireg prostora (Mediteran, Evropa i sl.). Nesporno je, da ovakav prikaz faune ima niz nedostataka, od kojih je nepreciznost najznačajniji, ali ovakav spisak faune sisara treba da posluži kao osnova za faunistički rad na terenu, on treba da bude potvđen, dopunjen i korigovan i treba da bude podloga za detaljnija faunistička, biogeografska i ekološka (naročito kvantitativna) istraživanja na terenu, koja je nužno obaviti. Moguće je da postoje sljedeće vrste:

Insectivora - bubojedi Red Chiroptera - slijepi miševi

Erinaceus auropaeus - obični jež Talpa europaea – obična krtica, Talpa caeca - slijepa krtica Neomys fodiens- vodena rovka, Sorex minutus - mala rovka, Crocidura leucodon - bjelozuba rovka, Crocidura russula - kućna rovka, Crocidura suaveolens - baštenska rovka, Suncus etruscus - patuljasta rovka

Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar, Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar, Rhinolophus euryale - južni potkovičar Plecotus auritus – kafeni ušati slijepi miš, Nyctalus leisleri - mali večernjak, Nyctalus noctula - rani večernjak, Vespertilio murinus - dvobojni slijepi miš , Pipistrellus savii - savijev slijepi miš , Pipistrellus nathusii - šumski slijepi miš, Pipistrellus kuhli - bjelorubi slijepi miš , Pipisterllus pipistrellus - patuljasti slijepi miš, Eptesicus serotinus - kasni noćnjak, Miniopterus schreibersi - dugokrili prsnjak, Myotis myotis - veliki mišouhi večernjak, Myotis oxygnathus - oštrouhi slijepi miš , Myotis mystacinus – mali brkati večernjak, Myotis emarginatus – riđi slijepi miš , Myotis capaccinii - dugonogi slijepi miš

Red Lagomorpha - zečeva Red Rodentia – glodari


Sciurus vulgaris - evropska veverica Apodemus sylvaticus - šumski miš, Rattus ratus - dugorepi pacov, Mus musculus - domaći miš Glis glis - običan puh, Dryomys nitedula - šumski puh, Muscardinus avellanarius - puh orašar, Eliomys quercinus - bastenski puhPitymys subterraneus - podzemni voluharić, Pitymys savii - savijev voluharić, Microtus nivalis - snježna voluharica, Arvicola terrestris - vodeni voluharica

Red Carnivora – mesojedi Red Artiodactyla – papkariCanis lupus- vuk, Vulpes vulpes- lisica, Canis aureus – šakal Ursus arctos - mrki medvjed Putorius putorius - mrki tvor, Mustella nivalis - obična lasica, Meles meles – jazavac, Martes martes - kuna zlatka, Martes foina - kuna bjelka Felis silvestris - divlja mačka

Capreolus capreolus- srna Sus scrofa-divlja svinja

Tabela 111. Sisari


Skadarsko jezero


Naziv transekta KoordinatePijesci N 42° 15. 390' E 19° 10. 745'Manastirska tapija N 42° 15. 417' E 19° 08. 936' Grmožur N 42° 14. 177 E 19° 07. 934' Omerova gorica N 42° 09. 418' E 19° 14. 077'


Transekt Staništa Vrste (floristički sastav) Rasprostranjenost

Reprezentativnost

Status zaštite

Pijesci

3150 Prirodne eutrofne vode sa vegetacijom magnopotamion i hydrocharition

Biljne vrste koje ulaze u sastav vegetacije sveze Hydrocharition (uključujući svezu Lemnion) su: Lemna spp., Spirodela polyrhiza, Hydrocharis morsus ranae, Utricularia vulgaris. Biljne vrste koje ulaze u sastav vegetacije sveze Magnopotamion: Potamogeton lucens, P. zizii, P. praelongus, P. perfoliatus, P. gramineus.

A A

Slobodna voda je obrasla bijelim i žutim lokvanjima (Nymphea alba, Nuphar luteum), kasaronjom (Trapa natans) koja gradi zajednicu sa mjehuračom (Utricularia vulgaris). Submerzna vegetacija je predstavljena vrstama iz rodova Potamogeton i Myriophyllum, kao i algama iz roda Chara.

Na samom izlasku iz kanala Plavnica ulazi se u lokalitet Pijesci sa pretežno prljavo sivom do plavozelenom vodom, naročito bogatom rastvorenim bazama (pH obično iznad 7) sa slobodno plivajućim biljkama sveze Hydrocharition ili u dubljim otvorenim vodama sa zajednicama sveze Magnopotamion.

Manastirska tapija

Slobodnu vode uz vrbake obrastaju Trapa natans, Valisneria spiralis, Nymphea alba, Phragmites australis, Scirpus lacustris, Typha spp. Uz Moraču, na sprudu, dominira Salix alba, Amorpha fruticosa, Xanthium sp., Mentha aquatica, Stachys palustris, Cyperus longus, Paspalum paspalodes, Cynanchum acutum, Butomus umbellatus, Bidens sp., Marubiastrum sp., Alisma sp.

Na ušću Morače u jezero dominira Manastirska tapija koja predstavlja najveću površina pod vodoplavnim vrbovim šumama (oko 120 ha).

Grmožur

U ovom ornitološkom rezervatu dominiraju žbunjaci Vitex agnus castus i Lythrum salicaria, praćeni zeljastim biljkama kao što su: Xanthium italicum, Paspalum paspalodes, Bidens tripartita, Polygonum lapathyfolium,


Portulaca oleracea, Calistegia sepium, Chenopodium album, Cyperus longus, C. glomeratus i Rumex sp. Od drvenastih vrsta javljaju se Morus alba, Pistacia terebinthus, Ficus carica, Punica granatum. Konstatovani su i pojedinačni primjerci invazivne vrste Amorpha fruticosa, a zidine nekadašnjeg utvrđenja obrastaju guste populacije Cymbalaria ebelii.

Omerova Gorica

Ostrvo je obraslo bujnom vegetacijom sa dominacijom drvenastih vrsta poput: Pistacia terebinthus, Fraxinus angustifolia, Laurus nobilis, Ficus carica, Punica granatum, Celtis australis, Paliurus spina christi, Morus alba, Vitex agnus castus, Amorpha fruticosa, Crataegus monogyna i Ulmus minor. Sprat zeljastih biljaka čine Asparagus acutifolius, Ruscus aculaetus, Asphodelus microcarpus, Arum italicum, Xanthium spinosum, Scutellaria galericulata, Geranium sp., Althaea biennis, Carduus pycnocephalus, Bidens tripartita, Parietaria judaica, kao i puzavice Vitis vinifera i Smilax aspera.


Biljke

Invazivne vrste


Amoropha fruticosa

Pojedinačni primjerci na Manastirskoj tapiji (N 42° 15. 417' E 19° 08. 936'), Grmožuru (N 42° 14. 177 E 19° 07. 934') i Omerovoj gorici (N 42° 09. 418' E 19° 14. 077')

Xanthium spinosum Mala populacija (svega nekoliko individua) registrovana je na Omerovoj gorici (N 42° 09. 418' E 19° 14. 077')

Robinia pseudacacia L. Brojne populacije konstatovane su na Manastirskoj tapiji (N 42° 15. 417' E 19° 08. 936') i Grmožuru (N 42° 14. 177 E 19° 07. 934')





Cymbalaria ebelii Guste populacije na zidinama nekadašnjeg utvrđenja na ostrvu Grmožur (N 42° 14. 177 E 19° 07. 934').

Utricularia vulgaris Guste flotantne zajednice sa kasaronjom na lokalitetu Pijesci (N 42° 15. 390' E 19° 10. 745')

Trapa natans Guste flotantne zajednice sa mjehuračom na lokalitetu Pijesci (N 42° 15. 390' E 19° 10. 745')


Gljive

Komentar: Do sredine novembra 2011. godine usljed ekstremne suše plodonošenje gljiva je skoro u potpunosti izostalo, naročito na poplavnim livadama kao i na lokalitetima sa Castanea sativa i Quercus (Ostros, zaleđe Murićke plaže itd.). Neophodno je nastaviti istraživanja. Invertebrate (beskičmenjaci)


Virpazar N42°14'40,78'' E19°05'31,13''

Vranjina N42°16'36,20'' E19°08'06,62'

Rijeka Orahovstica

Opis staništa

Ekosistem Skadarskog jezera je izuzetno složen, submediteranskog tipa, sa dominacijom slatkovodnih i močvarnih biotopa naročito uz sjevernu obalu, ali i prisustvom šumo-šikara, gariga i kamenjara na južnim karstnim padinama, što sve ukupno ukazuje na florističku i vegetacijsku raznovrsnost i bogastvo. Od posebne važnosti za samo jezero i njegov metabolizam jesu zajednice submerznih biljaka (ispod površine vode), emerznih i flotantnih biljaka. Od šumskih zajednica najbrojnije su šikare sa bjelograbićem. Gariga i kamenjar predstavljaju krajnji stepen degradacije vegetacijskog pokrivača. Bliže jezeru, a posebno na ostrvima, nalaze se ostaci makije sa hrastom crnika i lovorom.


Vrste zaštićene nacionalnom legislativom


Papilio machaon (Linnaeus, 1758)

Livada, kamenjar. Ova vrsta se srijeće od aprila do kasno u jesen,a dostižu svoj vrhunac u aprilu-maju i septembru-oktobru. Ima veliku sposobnost migracije.

20 jedinki, prisutne u svim dijelovima istraživanog područja.

Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Livada, kamenjar 10 jedinki, prisutne u svim dijelovima istraživanog područja

Helix vladica (Kobelt, 1898) Livada, kamenjar 5 jedinki

Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) Šuma 1 jedinka

Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) Kamenjar 1 jedinka


Valvata montenegrina (Gloer & Pešić) Jezero, prisutna je u obalnoj zoni sa dobro razvijenom makrofitskom vegetacijom.

6 jedinki

Cerambyx cerdo

Sreću se u listopadnim šumama, uglavnom hrastovim. Larve su ksilofagne (hrane se drvetom), razvijaju se na hrastovima Quercus robur, Q. petraea, Q. pubescens, Q. ilex i Q. suber.

Nije registrovan tokom terenskih istraživanja u okviru realizacije Programa ali postoje literarni podaci o prisutnosti vrste na ovom području.

Papilio alexanor Esp

Tandonia reuleaxi (Clessin, 1887)

Limax wohlberedti Simroth

Orientalina lacustris (Radoman, 1983) Ova vrsta je registrovana za Skadarsko jezero i naseljava pjeskovita stanista u obalnoj zoni jezera.


Orientalina elongata (Radoman, 1973) Ova vrsta je registrovana za okolinu Skadarskog jezera, i živi u izvorima koji su u kontaktu sa jezerom.

Nije registrovan tokom terenskih istraživanja u okviru realizacije Programa, ali postoje literarni podaci o prisutnosti vrste na ovom području.

Valvata montenegrina (Gloer & Pešić)

Ova vrsta je registrovana za Skadarsko jezero i prisutna je u obalnoj zoni sa doro razvijenom makrofitskom vegetacijom.


Anagastina scutarica (Radoman, 1973) Ova vrsta je registrovana za okolinu Skadarskog jezera, i živi u izvorima koji su u kontaktu sa jezerom.


Bracenica spiridoni (Radoman 1973) Ova vrsta je registrovana za okolinu Skadarskog jezera, i vjerovatno je stanovnik podzemnih voda.



Indikatorske vrste


Palaemonetes antennarius (Milne-Edwards, 1837)- domaća slatkovodna kozica

jezero 1 jedinka

Tabela 118. Indikatorska vrsta

Napomena: Fauna vodenih makroinvertebrata je jako bogata i raznovrsna i zastupljenija je sa Trihoptere, Ephemeroptere, Megaloptere, Gastropode, Diptere, Coleoptera, Odonate, Oligochaeta, Hirudinea, Heteroptera, Bivalvia, Acarina, Gammaridae. Na prostoru Skadarskog jezera utvrđeno je prisustvo pet endemičnih vrsta puževa, koje su po prvi put opisane za nauku. Gyraulus meierbrooki, Bithynia zeta, Bithynia skadarskii (endem Skadarskog jezera), Bithynia radomani (endem Crne Gore) i Valvata montenegrina (endem sliva Skadarskog jezera). Ihtiofauna (ribe)

Naziv transekta KoordinateCrni Žar 42o15 45.9'' N 19o 08' 20.57''EDesni krak Morače (delta) 42o 17' 06.80'' N 19o 08' 18.74''E


Rijeka Crnojevića 42o 21' 14.26'' N 19o 00' 40.83''E Virpazarski zaliv 42o 15' 06.85'' N 19o 06' 26.06'' E


Opis staništa

NP Skadarsko jezero obuhvata skoro sva staništa i vodene ekosisteme koji su prisutni u Jadranskom slivu. Na horzontalnom profilu samog jezera smjenjuju se poplavna zona livada (veoma bitna za mrijest mnogih šaranskih vrsta) zatim poplavna zona sa vrbama, priobalna zona sa plavljenom vegetacijom, priobalna zona sa emerznom i flotantnom vegetacijom, pa zona sa flotantnom vegetacijom i harama, zona sa harama i zona bubine bez vegetacije sa nekoliko tipova substrata. Uz sve ovo postoje brojni podvodni izvori kao i kriptodepresije sa izvorima što vodenim organizmima pa i ribama garantuje prostore sa relativno stabilnim ekološkim faktorima. Na kraju u okviru NP Skadarsko jezero ulaze i riječni sistemi sa pastrmskim vrstama. Sve ovo je i razlog usled čega ovdje srećemo 99 % riblje faune jadranskog sliva.

Naziv vrste Status Zaštićena u CG.

Acipenser naccarii Nekada brojna u Skadarskom jezeru u koje zalazi radi mrijesta ali i ishrane. U crnogroskom dijelu jezera nijesu uhvaćene zadnjih 25 godina. Smatra se da su nestale iz Skadarskog jezera.

+

Acipenser sturio (jesetra)

Alosa spp. - kubla

Otvoreni djelovi jezera i uz rtove ulazi u jezero radi mrijesta, opadajući trend brojnosti

Barbus sp.-mrena

Uglavnom u blizini ušća rijeka i u samim ušćima kao i u donjim djelovima utoka, brojonst veoma mala, opadajući trend

Chondrostoma sp. – skobalj

Uglavnom u blizini ušća rijeka i u samim ušćima kao i u donjim djelovima utoka, brojonst veoma mala čak što više ova riba je prilično rijetka, opadajući trend.

Telestes montengrinus (Leuciscus souffia montenegrinus) - mekiš

Zalazi u jezero ali se uglavnom drži ušća i donjih djelova pritoka), brojnost velika, stabilan trend.

Pachychilon pictum-šaradan

Naseljava obalni dio jezera ali je rasporstranjen i kroz pritoke jezera u njihovim mirnijim dejloviam), brojnost velika, trend rasta.

Salmo marmoratus – glavatica

Donji dio rijeke Morače, po litetraturnim podacima zalazi u Orahovšticu na mrijest, jezero) brojnost izuzetno niska gotovo da je nestala iz Nacionalnog parka, trend opadajući.

Anguilla anguilla - jegulja

Ova vrsta se ne nalazi niti na jednoj od lista ali je prema međunarodnoj IUCN klasifikaciji kritično ugrožena (CR status). U Skadarskom jezeru i svim njegovim pritokama jegulja dostiže izuzetnu brojnost, a u populaciju su normalno zastupljeni svi uzrasti (osim


onih najmanjih koji ulaze u slatku vodu).

Salmo farioides – riječka riba

Populacija Jadranske potočne pastrmke sa karakterističnim fenotipskim odlikama. Ova linija pastrmke naseljava i Orahovštcu. Nekada je bila brojna, ali je danas usled krivolova postala veoma rijekta. Zadržala se samo u ove divije rijeke na ne više od 15 km toka (ukupno).

Tabela 120. Ribe

Invazivne vrste Naziv vrste Rasprostranjenje

Perca fluvitillis - grgeč Svi jezerski habitati, zalazi u pritoke naročito mladje uzrastne klase brojnost izuzetno visoka, trend uzlazni, ogroman broj najmladjih uzrastnih kategorija.

Carrasius gibelio – kinez Svi jezerski habitati, zalaze u pritoke gdje se „drži“ dubljih djelova, brojnost izuzetno visoka, trend stabilan.

Tabela 121. Invazivne vrste riba

Herpetofauna (Gmizavci i vodozemci)



Vranjina N 42º 16. 295’ E 19º 07. 394’ Nadmorska visina: 9m ± 5m

Virpazar N 42º 14. 800’ E 19º 05. 519’ Nadmorska visina: 2m ± 2m


Naziv vrste Stanište Hyla arborea(Linnaeus, 1758)

Trska u jezeru (pored mosta u Virpazaru)


U samom jezeru (most – Virpazar)

Rana shqiperica (Hotz et al. 1987)

Dio jezera pored Virpazara i susjedna zamočvarena područja

Testudo hermanii(Gmelin 1788)

Obala jezera, u travi pored puta


Ostrvo Bisage, ostrvo Starčevo, Lesendro

Algiroides nigropunctatus (Dum. & Bibr., 1839)

Ostrvo Bisage, ostrvo Široka Gorica

Adriolacerta oxycephala (Dum. & Bibr., 1839) Ostrvo Široka Gorica, ostrvo Starčevo

Ophisaurus apodus (Obst, 1978)

Travnati dio obale jezera

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) Široka Gorica , ostrvo Malo Starčevo, Grmožur, Lesendro

Lacerta trilineata (Schr., 1912) Nisko rastinje i kamenje

Zamenis longissima (Laurenti, 1768) Travnate površine Natrix tessellate (Laurenti, 1768)

Ušće Morace u jezero, livade pod vodom


Jezero


Kameniti djelovi obale jezera


Ornitofauna (Ptice)

Transekt Kordinate/rasprostranjenost Vrste Ocjena stanja

Pančeva oka

42˚17´28.44"N 19˚21´26.85"E

Phalacrocorax carbo - veliki kormoran

Kolonija Pančeva oka je razdvojena na 2 dijela čije unutrašnje ivice su međusobno udaljene oko 500 m. Ocjenjuje se da je u oba dijela kolonije Pančeva oka gnijezdilo oko 1100 parova velikog kormorana.

Phalacrocorax pygmaeus - mali kormoran

Minimalno prisustvo - 70 gnijezda, raštrkano po cijelom prostoru

Ardeolla ralloides - žuta čaplje 12 parova

Egretta garzetta - male bijele čaplje

12 parova

Ardea cinerea - siva čaplja 2 para Pelecanus crispus - kudravi pelikan

16 parova

Chilidonias hybrid -Bjelobrada čigra

750 parova

Crni žar

42˚15´14.54"N 19˚19´40.99"E Kolonija je smještena na niskim vrbama (krta vrba- Salix fragilis) i žbunju vrbe ive (Salix cinerea) blizu sjeveroistočne ivice

Phalacrocorax pygmaeus - mali kormoran 2700 parova

Phalacrocorax carbo - veliki kormoran

60 parova


150 parova

Ardeola ralloides - žuta čaplja 300 parova


tresetnog šumovitog "ostrva" poznatog pod navedenim imenom kolonija se pomjerila u sjevernom pravcu za oko 150 m u odnosu na ranije godine. Ovo pomjeranje je uobičajeno kod mješovitih kolonija močvarnih ptica i smatra se da ptice uvijek traže nove grane za gnijezda jer su prethodne uvijek značajno oštećene agresivnim ekskrementima. Ukupno gnijezda u kolonji – 3220.

Ardea cinerea - siva čaplja 6 parova Nycticorax nycticorax - gak 70 parova Plegadis falcinellus - crni ibis 30 parova Bubulcus ibis - čaplja govedarica

3 para

Aythya nyroca - patka crnka 8 parova Sterna hirundo - obična čigra 20 parova Fulica atra - baljoška 60 parova Anas platyrhynchos - patka gluvara

3 para

Ixobrichus minutus - mala čapljica

1 par

Manastirska tapija

42˚16´ 09.96"N19˚08´ 58.82"E Osnovana je 2006. godine u istoimenom ornitološkom rezervatu nedaleko od Manastira Sv. Nikole na Vranjini. Tada je sadržala 250 gnijezda. U 2011. godini ova kolonija bila je aktivna i nalazila se na istom mjestu i brojala je do 270 gnijezda.

Pelecanus crispus Pozitivan trandPhalacrocorax carbo Pozitivan trand Phalacrocorax pygmaeus Pozitivan trand Ardea cinerea Nepromijenjen trendEgretta garzetta Nepromijenjen trend Ardeola ralloides Pozitivan trandNycticorax nycticorax Pozitivan trandPlegadis falcinellus Pozitivan trand Chlidonias hybrida Pozitivan trand

Sterna hirundo Pozitivan trand

Tabela 124. Ptice

Mamofauna (sisari)

Napomena: Kao što smo i ranije u izvještajima istakli, sisarska fauna je veoma pokretljiva i ovaj izvještaj se odnosi na širi region Skadarskog jezera u koji spada i rijeka Cijevna sa svojim kanjonom kao i donji dio rijeke Morače.

Komentar: Prema ranijim podacima, region Skadarskog jezera naseljava oko pedeset vrsta sisara. Sisari su manje vezani za vodena staništa, izuzev tipičnog vodenog predstavnika vidre - Lutra lutra, koja je zakonom zaštićena. Ostali sisari pripadaju kopnenim ekosistemima, posebno šumskim područjima, tako da su njihova staništa uglavnom locirana na jugozapadnoj obali.

Red Insectivora - bubojedi Red Chiroptera - slijepi miševi

Erinaceus auropaeus - obični jež Neomys fodiens - vodena rovka Sorex minutus - mala rovka Crocidura leucodon - bjelozuba rovka Talpa europaea - evropska krtica

Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar R. Euryale - južni potkovičar R. blasii - sredozemni potkovičar Myotis emarginatus - riđi slijepi miš Myotis nattereri - resasti večernjak Myotis myotis - veliki mišouhi večernjak Myotis blythii - mali mišouhi večernjak M. capaccinii - dugonogi slijepi miš Miniopterus schreibersii - ugokrili prstenjak

Red Lagomorpha - zečeva Red Rodentia – glodari


Sciurus vulgaris - evropska vjeverica Apodemus flavicollis - žutogrli miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Rattus ratus - dugorepi pacov Mus musculus - domaći miš Glis glis - običan puh


Red Carnivora – mesojedi Red Artiodactyla – papkari

Vulpes vulpes - riđa lisica Lutra lutra - vidra Sus Scrofa - divlja svinja

Tabela 125. Sisari

Cijevna

Napomena: Zbog svog biodiverziteta kanjon rijeke Cijevne predstavlja potencijalno IPA područje (important plant areas) i IBA (important bird areas) stanište, a takođe je i Emerald stanište Bernske konvencije. Staništa (habitati)

Staništa Reprezentativnost Status zaštite

62A0 Istočno submediteranski suvi travnjaci (scorzonetalia villosae)

A B

6210 Poluprirodne suve travnate formacije sa facijesima žbunjaka na krečnjačkim supstratima (festuco-brometalia)

B C

8210 Hazmofitska vegetacija u pukotinama krečnjačkih stijena

A A

A A A A

A A

91E0 Aluvijalne šume sa crnom johom i lučkim jasenom

9250 Šume makedonskog hrasta

Orno-Quercetum ilicis H-ić ( (1956, 1958) subass. bertisceum Lakušić & Pulević , 1983.)

Rusco-Carpinetum orientalis ( Blečić & Lakušić, 1966.)

Stipo-Salvietum officinalis (H-ić (1956.) 1958.)


Genisto-Euphorbietum spinosae prov. (Z.Bulić, 1989.)

Paliuretum adriaticum (H-ić, 1963)

Aveno-Scabiosetum crenatae prov (Z. Bulić, 1991.)

Valeriano-Ramondaetum serbicae prov. (Z. Bulić, 1991.)

Napomena: Zajednice nijesu evidentirane tokom transekta pa će na njih posebna pažnja biti obraćena u daljem toku monitoringa.

Helicrysum italicum-Brachypodium ramosum (Birks et al 1972.)

Alnetum glutinosae submediterraneum (Lakušić, 1973.)

Salicetum albae-fragilis (Soo (1930, 1934) 1958.)


Biljke

Invazivne vrste


Robinia pseudoacacia

Kao subspontana je evidentirana u neposrednoj blizini Karaule. Populacija se sastoji od samo par jedinki, koje su ušle u sastav okolne šikare bjelograbića. Na posjedu karaule bagrem je posađen kao ukrasna vrsta.

Broussonetia papyrifera

Gradi gust vegetacijski pojas neposredno uz put iznad Restorana Nijagara, u dužini od stotinjak metara. Pojedini primjerci su zabilježeni uz samo korito rijeke. Uzimajući u obzir agresivnost ove vrste očekuje se njeno dalje širenje.

Ailanthus altissima

Zabilježen je samo u donjem toku rijeke (neposredno uz korito, uz put ili na deponijama) još uvijek u rijetkim populacijma predstavljenim sa desetak jedinki. Uzimajući u obzir invazivnost vrste i stalan antropogeni pritisak kojem je predio izložen, očekujemo njegovu ekspanziju.


Napomena: Na istraživanom terenu su u literaturi poznate i sledeće invazivne biljke: Conyza spp., Erigeron spp, Xanthium spp., Sorghum halepense, Sporobolus poiretii, Lepidium virginicum, Euphorbia maculata, Bidens subalternns. Pošto se vrste javlaju kasnije u ljeto, potrebno je obaviti dodatna istraživanja krajem ljeta ili početkom jeseni.



Vincetoxicum huteri

Tokom transekta Zatrijebač - Karaula zabilježeno je samo par sasušenih jedinki ove vrste i to u šikari bjelograbića i na okolnom kamenjaru. Pošto je biljka već završila svoj životni ciklus nije bilo moguće naparviti procjenu stanja populacije. Uzimajući u obzir literaturu, herbarske podatke i sopstveno terensko iskustvo očekujemo njenu


zastupljenost na većem broju lokaliteta. Za ocjenu brojnosti teren se mora ponoviti u maju mjesecu (najkasnije početkom juna). Stanište: šikara, kamenjar (42°26' 1'' E 19° 27' 53'')

Ramonda serbica

Vrsta je zabilježena blizu graničnog pojasa, u bočnoj klisuri na lokalitetu Šumice i blizu sela Milješ. Zbog nepristupačnosti stijena u bočnoj klisuri i slabe uočljivosti Ramonde (ocvala, a listovi dehidrirali i skupili se) nije bilo moguće uraditi ocjenu brojnosti populacije. Na lokalitetu Milješ populacija broji oko 20tak jedinki. Stanište: stijene (koordinata Milješke populacije N 42°24' 2,2'' E 19° 38'') Obilazak klisure u Šumicama i dodatnog lokaliteta Ujkići, treba ponoviti u vrijeme cvjetanja biljke.

Pinguicula hirtifolia Vrsta je zabilježena u neposrednoj blizini graničnog pojasa, uz samu lijevu stranu puta. Populacija broji preko 100 jedinki. Stanište: vlažne stijene (N 42°25' 41'' E 19° 28' 13'').

Cymbalaria ebelii

Vrsta zabilježena na potkapinama nizvodno od Dinoše. Populacije su uglavnom jako brojne. Stanište: potkapine (koordinata Nijagare- N 42° 23' 1'' E 19° 17' 1'').


Napomena: Vrste koje nijesmo uočili tokom transekta, a koje se navode u literaturi za područje kanjona: Hermodactylus tuberosus, Hyacinthella dalmatica, Colchicum hungaricum, Cyclamed hederifolium, Tulipa grisebachiana, Sternbergia lutea. Monitoring populacija pomenutih vrsta treba obaviti u vrijeme njihovog cvjetanja.

Gljive

Komentar: Do sredine novembra 2011. godine usled ekstremne suše plodonošenje gljiva je skoro u potpunosti izostalo, naročito na djelovima sa mediteranskim kseroftnim šumama i makijom. Neophodno je nastaviti istraživanja.


Naziv transekta KoordinateDinoša N 42° 23' 52'' E 19° 23' 6'' Kuće Rakića N 42°23'43,02'' E 19° 17' 49,11''Sela Srpska N 42°22'06'' E 19° 13' 27'' Opis staništa Područje se odlikuje tipičnom submediteransko-mediteranskom vegetacijom, koja je u gornjem dijelu toka uglavnom predstavljena termofilnim šikarama i njihovim degradacionim derivatima, a u srednjem i donjem dijelu otvorenim zajednicma kamenjara, kamenjarskih pašnjaka i suvih livada.



Vrste zaštićene nacionalnom legislativom Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije


Livada, kamenjar. Prisutne u svim dijelovima istraživanog područja. Inače, ova vrsta se srijeće od aprila do kasno u jesen, a dostižu svoj vrhunac u aprilu - maju i septembru -oktobru. Ima veliku sposobnost migracije.

10 jedinki

Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Prisutne u svim dijelovima istraživanog područja. Stanište: livada, kamenjar. 8 jedinki

Helix vladica (Kobelt, 1898) livada, kamenjar 12 jedinki

Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) kamenjar 1 jedinka

Lucanus cervus L. U listopadnim šumama, krčevinama, pretežno hrast, ali i u parkovima i baštama na opalom drveću.

Vrste nijesu zabilježene ali na osnovu osobina staništa i literalnih podataka očekujemo da ovo područje takođe nastanjuju sledeće vrste.

Cerambyx cerdo

Srijeću se u listopadnim šumama, uglavnom hrastovim. Larve su ksilofagne (hrane se drvetom), razvijaju se na hrastovima Quercus robur, Q. petraea, Q. pubescens, Q. ilex i Q. suber.


Saga natoliae (Serv.)

Dina lineata Rasprostranjena vrsta pijavica u tekućim vodama Crne Gore.

Hydrodroma reinhardi Ova vrsta je poznata za rijeku Cijevnu.

Montenegtrombium milicae Ova vrsta je poznata za rijeku Cijevnu.

Tabela 130. Vrste beskičmenjaka koje su zaštićene u Crnoj Gori

Ihtiofauna (ribe)

Opis staništa U smislu staništa koja su pogodna za ihtiofaunu, tok rijeke Cijevne možemo podijeliti u dva dijela, gornji kanjonski tok koji ne presušuje i donji tok koji presusuje u toku ljetnjih mjeseci (u zavisnosti od kiša). Na Cijevni postoji i vodopoad koji je i prirodna barijera za ribe ali se dešava da usled enormno visokog vodstaja on „poravni“ što ribama omogućava uzvodnu migraciju. Donji dio toka u pogledu ribljeg naselja (kada ima vode) u potpunosti zavisi od rijeke Morače, dok u gronjem dijelu toka cijele godine postoje uslovi za život i razvoj riba. Po tipu Cijevna je tipična kraška bujična rijeka sa velikim amplitudama u smislu vodostaja. Prema ribljem naselju ona je i tipična salmonidna (pastrmska) rijeka. Substrat je uglavnom kamenit, šljunkovit (prelivi) ili pjeskovit (na dnu većih virova) dok se mulj kao substrat javlja na samom kraju toka, neposredno prije ušća u Moraču. Naziv vrste Rasprostranjenost Stanje

Salmo marmoratus – glavatica

Ugalvnom u kranjem gornjem dijelu rijeke, prema granici sa Albanijom,

Brojnost izuzetno mala, trend uzlazni (u uzorku najviše je bilo najmlađih


veće jedinke u virovima dok se mlađe sreću i na prelivima i brzacima

uzrastnih klasa glavatice što ukazuje na uspješan mrijest i mogućnost oporavka populacije)

Barbus sp.- mrena

Uglavnom u virovima i na izlazu iz prelva na kamenitom i šljunkovitom substratu

Brojonst niska, opadajući trend

Telestes montengrinus (Leuciscus souffia montenegrinus) - mekiš

Uglavnom sa strane u virovima, oko obalnog stijenja

Brojnost velika, stabilan trend

Chondrostoma sp – skobalj

Uglavnom u kranje donjem dijelu rijeke gdje se povremeno srijeće kada uđe iz rijeke Morače

Brojnost mala, trend opadajući

Salmo farioides – pastrmka potočara

U cijeloj dužini toka koji ne presušuje na svim staništima zavisno od veličine i aktivnosti.Cijevna jedna od desetak rijeka gdje ova riba živi.

Obzirom da je jadranska potočara ugrožena u skoro pa svim rijekama jadranske regije i da se održava u vodotocima koji su u zadnjih 20-ak godina bili pod najvećim antropogenim pritiskom smatramo da je i ova vrsta važna jer je rijetka.

Tabela 131. Ribe


Naziv vrste Zaštićena u Cg. Ocjena populacije

Hyla arborea (Linnaeus, 1758) +

Većina populacija navedenih vrsta su dosta visoke brojnosti.

Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas, 1771) +

Testudo hermanii (Gmelin, 1788) + Podarcis melisellensis (Werner, 1853)

Algiroides nigropunctatus (Dum. & Bibr., 1839)

Ophisaurus apodus (Obst, 1978) Podarcis muralis (Laurenti, 1768) Lacerta trilineata (Schr., 1912) Zamenis longissima (Laurenti, 1768) Natrix natrix (Linnaeus 1758) Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758) Hyla arborea (Linnaeus, 1758) Lacerta trilineata Zamenis longissima



Ornitofauna (ptice)

Opis staništa

Stepa sa polupustinjskom vegetacijom, vodeno stanište rijeke i kamenita staništa kanjona (korita).

Naziv vrste Status Broj

Galerida cristata - ćubasta ševa Ev.Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Stabilna

5+

Alauda arvensis - poljska ševa Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

6

Saxicola rubetra - travarka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

9

Burhinus oedicnemus - noćni potrk Ev. Status ugroženosti: Osetljiva VU Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Jako opada


2

Falco tinnunculus - vetruška Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

4

Accipiter nisus - kobac Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

Accipiter gentilis - jastreb kokošar Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno raste

Falco peregrinus - sivi soko Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno raste

Falco subbuteo - soko lastavičar Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

Circus aeruginosus - eja močvarica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno raste

Circus cyaneus - poljska eja Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

Circus pygargus - eja livadarka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo raste

Coturnix coturnix - prepelica Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Fluktuira

Larusmichahelis - sinji galeb Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Jako raste

5

Larus ridibundus - obični galeb Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Umjereno opada

Corvus monedula - čavka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

Corvus corone cornix - siva vrana Ev. Status ugroženosti: Sigurna S


Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

Tabela 133. Ptice

Mamofauna (sisari)

Napomena: Podaci su prezentovani u prethodnom lokalitetu.

Trebjesa



Trebjesa 1 N 42°46'1,6'' E 18° 57' 40,8''

Trebjesa 2 N 42°46'2,6'' E 18° 57' 43,3''

Trebjesa 3 N 42°46'05'' E 18° 57' 53'' 715 mnv

Trebjesa 4 N 42°45'59,6'' E 18° 58' 1,5''


Transekt Vrste (floristički sastav) i rasprostranjenost

Trebjesa 1

U podnožiju dominira sađena vegetacija u kojoj su najbrojniji crni bor (Pinus nigra) i bagrem (Robinia pseudacacia). Od nativnih vrsta najfrekventnije su: brijest (Ulmus sp.), džanja (Prunus cerasifera), bjelograbić (Carpinus orientalis). Na ovom lokalitetu zabilježili smo i populaciju (oko 20 jedinki) subendemične vrste Centaurea rupestris.

Trebjesa 2

Vegetacija je otvorenog tipa. Sprat drveća je predstavljen prorijeđenim crnim borovima, dok je u donjim spratovima evidentirana zajednica Dioscoreo-Carpinetum orientalis. Ova asocijacija ima nacionalni značaj, jer je jedan od edifikatora balkanska dioskorea (Dioscorea balcanica) – endemo-reliktna vrsta koja je zaštićena u Crnoj Gori.Najfrekventnije vrste asocijacije su: bjelograbić (Carpinus orientalis), jasen (Fraxinus ornus) i balkanska dioskorea (Dioscorea balcanica). Nešto manju učestalost imaju: Coronila emeroides, Cornus mas, Clematis vitalba, Prunus cerasifera. U spratu zeljastih biljaka dominiraju: Teucrium chamaedrys, T. montanum, Veronica spicata, Bromus erectus, Asperula scutellaris Navedena zajednica,Dioscoreo-Carpinetum orientalis, u Crnoj Gori ima prilično ograničen areal, a njegov najveći dio nalazi se na Trebjesi i u okolini Nikšića. Zajednica se ovdje javlja u fragmentima i ima formu razrijeđene šikare.

Trebjesa 3

Sa povećavanjem nadmorske visine crni grab (Ostrya carpinifolia) postaje dominantniji u odnosu na bjelograbić. Vegetacija ima gušći sklop, drvenaste vrste imaju formu drveća, a ne žbunja koja dominira na manjim nadmorskim visinama. Dominantne drvenaste vrste: Ostrya carpinifolia, Quercus cerris, Fraxinus ornus.

Trebjesa 4

Na vršnom platou nalaze se ostaci očuvane šume u čiji sastav ulaze sledeći autohtoni elementi: Fraxinus ornus, Quercus cerris, Prunus cerasifera, P. avium, Cornus mas, Sambucus nigra. Elementi prizemne flore su: Dioscorea balcanica, Acanthus balcanicus, Arum maculatum, Erigeron annua… U pomenutoj sastojini zapaženo je veliko učešće bagrema.

Tabela 135. Rasprostranjenost vrsta i staništa


Biljke


Robinia pseudacacia L. Veoma brojna populacija na cijeloj Trebjesi. Gotovo čista sastojina se obrazuje na koordinatama N 42°46'2,6'' E 18° 57' 43,3''.

Ailanthus altissima Na koordinati N 42°46'2,5'' E 18° 57' 44,7'' zabilježena je mala sastojina, ali mladice ukazuju na veliku mogućnost širenja.




Dioscorea balcanica Na Trebjesi i okolnom područiju balkanska dioskorea ima najveću populaciju u Crnoj Gori.

Vincetoxicum huteri Oko 15 jedinki na koordinati N 42°46'2,5'' E 18° 57' 44,7''.

Anacampis pyramidalis, Ophris cornuta

Po nekoliko jedinki na koordinati N 42°46'2,5'' E 18° 57' 44,7''. Smatramo da su populacije brojnije i šire rasprostranjene na Trebjesi, ali su u ovo doba godine navedene vrste već precvjetale.

Minuartia baldacci Vrsta je zabilježena na lokalitetima 2 i 3 i u područiju između navedenih lokaliteta. Populacija broji par stotina jedinki.


Gljive


Geastrum fornicatum (Huds.) Hook. (izdignuta zvijezdača)

Ispod Quercus cerris

N 42° 46´ 04.5´´ E 18° 57´ 52.6´´ 661 mnv, Dva plodonosna tijela na 1m2


Registrovan veći broj manjih deponija otpada

Tabela 138. Gljive

Napomena: U budućim istraživanjima očekuje se znatno veći broj nacionalno i međunarodno značajnih vrsta gljiva na području Trebjese zbog dobro očuvanih habitata sa Pinus nigra (kultura), Carpinus orientalis, Quercus cerris.



Opis staništa Na istraživanom području smjenjuju se sađene i autohtone šume, šibljaci i kamenite padine. Kao izletište, brdo Trebjesa je ispresijecano pješačkim i biciklističkim stazama, pojedine od njih su asfaltirane.Sa povećanjem nadmorske visine, na brdu počinje dominacija drvenastih biljaka: Quercus cerris, Fraxinus ornus, Robinia pseudoacacia. Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije

Papilio machaon (Linne, 1758)

Jedan primjerak je registrovan uz ivicu borove šume na vrhu brda Trebjesa (koordinata N 42°45'59,6'' E 18° 58' 1,5'')

Zbog vremenskih uslova nije determinisano

Lucanus cervus (Linnaeus, 1758) (Insecta: Coleoptera: Lucanidae)

N 42°46'05'' E 18° 57' 53', 715 mnv 1 mužijak

Oryctes nasicornis Linneaus, 1746 (Insecta: Coleoptera: Scarabaeidae) nosorožac

N 42°46'05'' E 18° 57' 53', 715 mnv 2 ženke, 3 mužijaka

Osmoderma eremita Scopoli, 1763 (Coleoptera, Scarabaeidae, Cetoniinae)

Vrsta širokog areala, ali brojčano veoma rijetka. Vrsta je zaštićena Habitat Direktivom i Bernskom konvencijom.

Nije zabilježena, ali na osnovu karakteristika staništa se očekuje na ovom području.

Formica sanguinea (Latreille, 1798) N 42°46'1,6'' E 18° 57' 40,8''

Na terenu registrovano jedno gnijezdo. U Crnoj Gori je registrovan na još samo dva lokaliteta i to u sjevernom regionu. Pripada grupi mrava robovlasnika, koji otimaju lutke iz gnijezda drugih vrsta mrava, a kad se iz njih izlegu radnici, bukvalno im služe kao robovi.


Ihtiofauna (ribe)

Komentar: Na brdu Trebjesi, niti u blizini, ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti koji bi omogućavali kompletan životni ciklus za bilo koju od ribljih vrsta. Herpetofauna (Gmizavci i vodozemci)

Vrsta Stanište Brojnost populacije Nacionalna legislativa

Rana temporaria (Linnaeus, 1758)

Vlažna mjesta, travnate površine

malobrojna -


Male muljevite barice malobrojna +

Bufo bufo (Laurenti, 1768) Pod kamenjem, u zemlji i pod korjenjem stabala; u toku parenja u vodi

rijetka +

Testudo hermanii(Gmelin, 1788) U travi pored puteljaka brojna +

Podarcis muralis (Laurenti, 1768) Ispod kamenja i na mjestima gdje nema guste vegetacije

brojna +


Nisko rastinje i kamenita mjesta

malobrojna +

Lacerta viridis (Laurenti, 1768) Šiblje i nisko rastinje, kamenje pored puta

brojna +



Biljne zajednice listopadnih šuma

rijetka +

Coronella austriaca (Laurenti, 1768)

Sunčanija otvorena žbunovita staništa

brojna +

Ophisaurus apodus (Obst, 1978) Travnate površine brojna +


Suva i sunčana mjesta, grane žbunja i nižeg drveća brojna -


Ornitofauna (ptice)

Naziv vrste Stanište

Cuculus canorus - kukavica Šuma


Šuma

Fringilla coelebs - zeba Šuma

Oriolus oriolus - vuga

Šuma

Phylloscopus collybita - obični zviždak Šuma

Garrulus glandarius - sojka Šuma

Buteo buteo - mišar U letu

Erithacus rubecula - crvendać Šuma

Lanius collurio - rusi svračak Šuma

Corvus corone cornix - siva vrana Prorijeđena šuma

Pica pica - svraka Livadski protori, Šuma

Falco tinunculus - vjetruška Otvoreni prstori u podnožju

Tabela 141. Ptice

Mamofauna (sisari)

Red Glodara- Rodentia Red Chiroptera - slijepi miševi

Glis glis - puh Mus musculus - tipični domaći miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Apodemus flavicolis - žutogrli miš Ratus ratus - crni pacov

Rhinolophus ferrumequinum – veliki potkovičar Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar Rhinolophus euryale - južni pokovičar Myotis emarginatus - ridji večernjak Myotis nattereri -resastivečernjak, Myotis blythii -malimišouhivečernjak, Myotis myotis -velikimišouhivečernjak Myotis cappacinii - dugonogi slijepi miš Pipistrellus pygmaeus - patuljasti slijepimišić Pipistrelus kuhlii - bjelorubi slijepi mišić Pipistrelus nathusii - natuzijev slijepi mišić Hypsugo savii -planinskislepimišić


Eptesicus serotinus -velikiponoćnjak Vespertilio murinus -dvobojnivečernjak Tadarida teniotis - dugorepi slijepi miš

Red Lagomorpha - zečeva Red krtica i rovčica-Soricomorpha

Lepus europaeus – zec Sorex alpinus - alpska rovčica Sorex araneus - šumska rovčica

Red ježeva-Erinaceomorpha

Erinaceus europeus - zapadni jež

Tabela 142. Sisari

Krnovo


Naziv transekta KoordinateKrnovo 1 N42° 53' 37'' E 19° 16‘ 18''Krnovo 2 N42° 52' 09'' E 19° 07‘ 31'' Krnovo 3 N42° 50' 57'' E 19° 03‘ 43''


Transekt Vrste (floristički sastav) / Rasprostranjenost

Krnovo 1,2 i 3 Veliki dio Krnova polja se nalazi pod jednoličnom vegetacijom mezofilnih livada (Klasa Molino-Arrhennantheretea), tj. polu-prirodnih travnatih površina, koji se uglavnom kose, a rjeđe služe za ispašu stoke. U zajednici dominira trava Agrostis tenuis. U zabilježenom aspektu veliko učešće još imaju: Achillea millefolium, Galium verum, Hypericum perforatum, Rhinanthus spp Trifolium repens, Hypochoeris illyrica. Jako mali procenat zemljišta je kultivisan i sa zasadom je krompira ili ovsa. Travnate površine su u rubnom dijelu visoravni oivičene bukovom šumom ili šikarom, a samo na rijetkim uzvišenjima se prekidaju zajednicama kamenjarskih pašnjaka.


Biljke

Vrste zaštićene na nacionalnom nivou Naziv vrste Rasprostranjenje

Viola orphanidis subsp. nicolai Dio vegetacije mezofilnih livada. Zastupljena sa brojnim populacijama (N42° 53' 28'' E 19° 05‘ 54'').

Orchis militaris Zabilježena samo jedna ocvala jedinka u sklopu vegetacije kamenjarskih pašnjaka (N42° 53' 27'' E 19° 05‘ 53'').


Gljive

Komentar: Zbog izrazite suše usljed koje je izostala frutifikacija (plodonošenje) velikog broja vrsta gljiva, na području Krnova nijesu mogle biti konstatovane vrste značajne sa nacionalnog i međunarodnog aspekta. Međutim, s obzirom da su na Krnovu prisutna važna staništa za gljive i to stari pašnjaci i proplanci na kojima se stoka uzgaja na tradicionalan način treba očekivati veći broj


rijetkih vrsta gljiva koje su vezane upravo za ovaj tip habitata, i to prvenstveno vrste iz roda Hygrocybe (vlažnice). Takođe, one predstavljaju indikatore bogatstva biodiverziteta na ovom tipu habitata. Iz ove grupe treba očekivati sljedeće nacionalno i međunarodno značajne vrste: Hygrocybe citrinovirens (zelenkastožuta vlažnica), H. intermedia (suva vlažnica), H. obrussea, H. ovina (crnosmeđa vlažnica), H. punicea (velika vlažnica), H. spadicea (žuto smeđa vlažnica) itd. Neophodno je nastaviti istraživanja. Invertebrate (beskičmenjaci)

Komentar rezultata: Tokom istraživanja uočili smo da faunu Krnovog polja odlikuje velika raznovrsnost predstavnika reda Orthoptera (Odontopodisma, Chorthippus,Tettigoniidae, Locusta itd), Lepidoptera, Hymenoptera (suborder Apocrita), Diptera, Hemiptera i Coleoptera. U vodenom staništu (lokvi) registrovani su predstavnici: Odonata, Coleoptera, Heteroptera i Diptera.

Opis staništa

Veliki dio Krnova polja se nalazi pod jednoličnom vegetacijom mezofilnih livada tj. polu-prirodnih travnatih površina, koje su uglavnom kose, a rjeđe služe za ispašu stoke. Travnate površine su u rubnom dijelu visoravni oivičene bukovom šumom ili šikarom, a samo na rijetkim uzvišenjima se prekidaju zajednicama kamenjarskih pašnjaka. Od vodenih staništa istraživana je lokva koja je nastala antropogenim putem i služi kao pojilo za stoku.


Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Prisutne u svim dijelovima istraživanog područja. Stanište: livada

6 jedinki

Dina lineata monticola

Ova endemična podvrsta je registrovana za područje Krnova, gdje se srijeće u izvorima i gornjim djelovima potoka.

U ovogodišnjim istraživanjima nijesu primijećene jedinke ovih vrsta ali.Na osnovu osobina staništa očekujemo da ovo područje takođe nastanjuju sledeće vrste sa spiska zaštićenih.



Ova vrsta se srijeće od aprila do kasno u jesen, a dostižu svoj vrhunac u aprilu-maju i septembru-oktobru. Ima veliku sposobnost migracije.

Parnassius apollo


Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na području Krnova ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti koji bi omogućavali uslove za kompletne životne cikluse riba te stoga one ne čine animalnu komponentu ovoga lokaliteta.




Centralni dio plaže N 42°17'07.35'' E 18° 48' 03.36''


Vrsta Stanište Brojnost populacije Nacionalna legislativa


Ispod kamenja i na mjestima gdje nema guste vegetacije

malobrojna +


Šiblje i nisko rastinje, kamenje pored puta

malobrojna +


Biljne zajednice listopadnih šuma rijetka +


Sunčanija otvorena žbunovita staništa

brojna +


Suva i sunčana mjesta, grane žbunja i nižeg drveća

brojna -


Ornitofauna (ptice)

Vrsta Stanište Brojnost Zaštićena u CG.

Cuculus canorus - kukavica Listopadna šuma 4p +

Anthus trivialis – šumska trepteljka Pašnjak, šuma 20p +

Muscicapa striata - muharica Šuma 50p +

Oenanthe oenanthe - bjeloguza Pašnjak, kamenjar 200p +

Parus major - velika sjenica Šuma 250p +

Fringilla coelebs - zeba Šuma 150p

Oriolus oriolus - vuga Šuma 20p

Phylloscopus collybita - obični zviždak Šuma 200p +

Garrulus glandarius - sojka Šuma 30p

Buteo buteo - mišar Jezero 4p +

Erithacus rubecula - crvendać Jezero, šuma 80p

Hirundo rustica - seoska lasta Naselje, jezero 60p +

Motacilla alba - bijela pliska Naselje, jezero 100p

Lanius collurio - rusi svračak Naselje, pašnjak 80p

Corvus corone cornix - siva vrana Naselje, pašnjak 40p

Pica pica - svraka Naselje, pašnjak 10p

Falco tinunculus - vjetruška Pašnjak, šuma 5p +

Tabela 149. Ptice

Mamofauna (sisari)

Red Glodara - Rodentia

Red Chiroptera - slijepi miševi

Glis glis - puh Clethrionomyes glareolus - riđa šumska voluharica Mus musculus - tipični domaći miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Apodemus flavicolis - žutogrli miš Apodemus mystacinus - kraški miš Ratus ratus - crni pacov

Tadarida teniotis - dugorepi slijepi miš Nictalus nictalus - obični noćnik Nictalus leislerii - veliki noćnik Myotis mystacinus - brkati večernjak Eptesicus serotinus - pozni slijepi miš

Red Lagomorpha - zečevi Red krtica i rovčica-Soricomorpha



Crocidura leucodon - poljska rovčica Crocidura suaveolens - vrtna rovčica Sorex alpinus - alpska rovčica Sorex araneus - šumska rovčica Talpa europea - evropska krtica Talpa ceacea - slijepa krtica

Red ježeva - Erinaceomorpha Red Mesoždera - Carnivora


Vulpes vulpes - lisica Canis lupus - vuk Meles meles - jazavac Martes martes - kuna zlatka Martes foina - kuna bjelica

Red preživara - Artiodactyla

Capreolus capreolus - srna Sus scrofa – divlja svinja

Tabela 150. Sisari

Komentar: Kako su na nekoliko GIS lokacija zabilježeni tragovi medvjeda pretpostavlja se da u ovoj oblasti boravi jedan mužjak. Navedene oblasti se ne mogu gledati kao odvojene već se moraju gledati kao dio sistema staništa koje crnogorska populacija medvjeda koristi. Centralni dio Vojnika, Padine Vojnika-selo Brezna, selo Mokro, Knovska glavica,kanjon Surdup, selo Bijela, Lola i Moračke planine, mogu predstavljati jedno od najznačajnijih habitata mrkog medvjeda. Kuna bjelica je zabilježena na putu ka Vučju.

Komarnica i njene pritoke Bijela, Tušinja, Bukovica i Pridvorica


Naziv transekta Koordinate Tušinja N42° 54' 53'' E 19° 18 ‘ 4'' Bukovica - Podmalinsko N42° 57' 15'' E 19° 09 ‘ 55''

Bukovica na putu od Boana do Žabljaka N42° 57' 67'' E 19° 11 ‘ 21'', N42° 59' 20'' E 19° 11 ‘ 23''

Pridvorica N42° 57' 20'' E 19° 04 ‘ 27''Bijela - manastir Sv. Gavrilo N42° 56' 19'' E 19° 06 ‘ 16''



Status zaštite

Tušinja

3240 Žbunjaci sive vrbe (Salix elaeagnos)

N42° 54' 53'' E 19° 18 ‘ 4'' N42° 56' 42'' E 19° 11 ‘ 46'' A A

91K0 Ilirske šume fagus sylvatica

Razvijaju se na širem području obala rijeka Tušine i Bukovice.

A A

8120 Krečnjački sipari od montanog do alpskog nivoa

Evidentirano na lijevoj obali Tušine ispod Boana (N42° 56' 42'' E 19° 11 ‘ 46'').

A A

Bukovica - Podmalinsko

91K0 Ilirske šume fagus sylvatica

Razvijaju se na širem području obala rijeka Tušine i Bukovice. A A



Razvijaju se na kamenim blokovima i šljunkovitom nanosu uz obale rijeka Tušine i Bukovice.

A A

Bukovica na putu od Boana do Žabljaka


N42° 57' 67'' E 19° 11 ‘ 21'', N42° 59' 20'' E 19° 11 ‘ 23'' A A

Pridvorica 3240 Žbunjaci sive vrbe (Salix elaeagnos)

Sa desne obale rijeke razvijaju se termofilne šikare grabova, mjestimično degradirane do nivoa kamenjara, a sa lijeve očuvane bukove šume.

A A

Bijela - manastir Sv. Gavrilo

3240 Žbunjaci sive vrbe (Salix elaeagnos) A A


Biljke


Artemisia verlotiorum Malobrojni primjerci zabilježeni na sastavcima Tušine i Bukovice na pješčanom nanosu rijeke (N42° 57' 15'' E 19° 09 ‘ 55'').

Helianthus cf. tuberosus Malobrojni primjerci zabilježeni na sastavcima Tušine i Bukovice na pješčanom nanosu rijeke (N42° 57' 15'' E 19° 09 ‘ 55'').

Robinia pseudoacacia Malobrojni primjerni na desnojobali Pridvorice prije ulaza u kanjonski dio rijeke (N42° 57' 20'' E 19° 04 ‘ 27'').




Dactylorrhiza maculata Česta u šibljacima sive vrbe (Tušina N 42° 54' 53'' E 19° 18 ‘ 4'', Bijela- manastir Sv. Georgije (N 42° 56' 19'' E 19° 06 ‘ 16''), bukovoj šumi (Tušina N 42° 55' 21'' E 19° 17 ‘ 39'').

Epipactis atrorubens

Malobrojni primjerci u šibljaku sive vrbe (Tušina N42° 54' 53'' E 19° 18 ‘ 4'', Bukovica- na potezu Boan- Žabljak N42° 57' 67'' E 19° 11 ‘ 21'') i bukovoj šikari (Tušina N42° 54' 59'' E 19° 17 ‘ 48'').

Neottia nidus avis Malobrojna populacija u bukovoj šumi na lijevoj obali Tušine (N42° 54' 53'' E 19° 18 ‘ 4'').


Gljive

Komentar: U istraživanom periodu usljed velike suše plodonošenje gljiva je skoro pa u potpunosti izostalo tako da nije detektovana niti jedna vrsta od značaja za ovaj izvještaj. Kako se radi o prostoru sa veoma očuvanim šumskim ekosistemima za očekivati je veliki broj vrsta od nacionalnog ali i internacionalnog značaja. Invertebrate (beskičmenjaci)

Naziv transekta Koordinate Opis staništa


Tabela 155. Rasprostranjenost i staništa


Rosalia alpina Stanište - bukova šuma na lijevoj obali rijeke Tušine

2 jedinke; Vrsta je zaštićena na nacionalnom nivou a takođe se nalazi na IUCN Red List kao ugrožena ili krtično ugrožena vrsta.

Formica pratensis Stanište - livada, Tušina (Šavnik) Oko 10 mravinjaka. Vrsta je zaštićena na nacionalnom nivou.

Helix vladica

Uz obalu rijeke u vegetaciji žbunjaka sive vrbe (na kamenim blokovima i na nanosu šljunka), Tušina (Šavnik); kao i vegetacije žbunjaka sive vrbe u uskom obalnom pojasu i dobro razvijenim spratom zeljastih biljaka rijke Bijele.

3 jedinke na prvom lokalitetu i 15 jedinki na drugom lokalitetu.Vrsta je zaštićena na nacionalnom nivou.

Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Žbunasta vegetacija, dolina rijeke Bukovice i vegetacija žbunjaka oko rijeke Tušine.

Na prvoj lokaciji je zabilježeno 3 jedinke a na drugoj 5 jedinki.Vrsta je zaštićena na nacionalnom nivou.

Osmoderma eremita (Scopoli, 1763) Šuplji panj kod manastira Sv. Gavrilo, Bijela.

1 jedinka. Vrsta je zaštićena na nacionalnom nivou a pored toga nalazi se i na listi Bernske Konvencije.

Lucanus cervus L. Česta, Podmalinsko (Bukovica) 1 jedinka,Vrsta je zaštićena na nacionalnom nivou.

Dina lineata Rasprostranjena vrsta pijavica u tekućim vodama Crne Gore se može ocekivati i ovdje

Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) Na osnovu osobina staništa i literalnih podataka očekujemo da se na ovim područjima nalaze navedene vrste i pored toga što nisu zabilježene u prošlogodišnjim istraživanjima.

Papilio machaon (Linnaeus, 1758) Parnassius apollo


Ihtiofauna (ribe)


Tušinja N 42° 54' 53'' E 19° 18 ‘ 4''

Bukovica - Podmalinsko N 42° 57' 15'' E 19° 09 ‘ 55''

Pridvorica N 42° 57' 20'' E 19° 04 ‘ 27''

Bijela - manastir Sv. Gavrilo N 42° 56' 19'' E 19° 06 ‘ 16''


Tušinja N42° 54' 53'' E 19° 18 ‘ 4''

U uskom pojasu uz obalu rijeke razvija se isprekidana linijska vegetacija žbunjaka sive vrbe (na kamenim blokovima i na nanosu šljunka), a do same obale rijeke se mjestimično spuštaju sastojine šume ilirske bukve.

Bukovica -Podmalinsko N42° 57' 15'' E 19° 09 ‘ 55''

Sa desne strane na šljunkovitom nanosu dominira zajednica žbunjaka sive vrbe, a na lijevoj obali na gotovo vertikalnim stranama dominira bukva.

Pridvorica N 42° 57' 20'' E 19° 04 ‘ 27''

Žbunjaci sive vrbe. Sa desne obale rijeke razvijaju se termofilne šikare grabova, mjestimično degradirane do nivoa kamenjara, a sa lijeve očuvane bukove šume.

Bijela - manastir Sv. Gavrilo

N42° 56' 19'' E 19° 06 ‘ 16''

Fragmenti linijske vegetacije žbunjaka sive vrbe u uskom obalnom pojasu i dobro razvijenim spratom zeljastih biljaka.


Opis staništa

U smislu staništa sve šavničke rijeke su izrazito bujične planinske rijeke sa knjonskim tokovima. Na rijekama su brojni brzaci i prelivi dok najmanje ima virova. Pastrmka dominira u svim djelovima sliva osim u rijeci Komarnici. Dno je uglavnom kamenito do šljunkovito, a ove vode su po krakteru veoma bujučne sa dva godišnja maksimuma.

Naziv vrste Status

Thymallus thymallus – lipljen

Vrsta se nalazi u Komarnici i to njenom kanjonskom dijelu. Populacija je brojna a trend rasta je pozitivan. Moguće da zalazi i visočije u rijeku Pridvoricu ali tokom terenskih istraživanja nijesmo ga detektovali u ovoj vodi.

Salmo trutta – pastrmka potočara

Dominantna vrsta ovih voda koja je na svim istraživanim lokalitetima bila izuzetno brojna. Populacije su u odličnom stanju sa normalnom strukturom svih uzrastnih klasa. Obzirom da je potočna pastrmka postala ugrožena u skoro svim crnomorskim rijekama ovakvo stanje predstavlja pravo pozitivno iznenađenje. Vrstu bi trebalo zaštititi zbog gore navedenog razloga.

Tabela 158. Ribe

Herpetofauna (Gmizavci i vodozemci)

Vrste Lokalitet Stanište Stanje populacije

Nacionalna legislativa


Izvorište KomarniceKorito Komarnice Razliv kod utoke iz pošćenskog jezera Nevidio: Jelovica

Male barice pored riječnog toka

malobrojna +


Kutnja njiva Malo Pošćensko jezero

Sporotekući djelovi rijeke

malobrojna +

Bufo viridis (Laurenti, 1768)

Komarnica Petnjica

Riječno korito i sakrivene uvale duž kanjonskih dolina

rijetka +

Rana graeca (Boulenger, 1891)

Gornja BukovicaVrelo rijeke Bukovice Donja Bukovica Razliv kod utoke iz Pošćenskog jezera Komarnica Nevidio: Jelovica

Brze, bistre i hladne tekućice; izvori; kanjonske doline

malobrojna

+


Donja AlišnicaKomarnica: na mjestu utoke iz Pošćenskog jezera Kutnja njiva Veliko Pošćensko jezero (Šavnik)

Emerzna vegetacija u vodenim ekosistemima; kanjonske doline

malobrojna +

Rana dalmatina (Bonaparte, 1840)

Gornja Bukovica Vrelo Bukovice Korito Komarnice V. Pošćensko jezero (Šavnik)

Razlivi uz korito rijeke; proširenja i uvale duž kanjonskih dolina

rijetka -

Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas, 1814)

V. Pošćensko jezero (Šavnik) Obalni dio jezera rijetka +


M. Pošćensko jezero (Šavnik)

Močvarni djelovi jezera rijetka +


V. Pošćensko jezero (Šavnik)

Anguis fragilis (Linnaeus, 1758)

Kanjon KomarniceNevidio: Jelovica

Grebeni kanjonskih dolina

malobrojna +


Kutnja njiva Nevidio: Jelovica


brojna +


Nevidio: Jelovica Litice proširenja kanjona Komarnice po izlasku iz Nevidia

malobrojna +


Kutnja njiva Nevidio: Jelovica Nevidio: Žuta greda

Šiblje pored rijeke, nisko rastinje i kamenje pored riječnog toka

malobrojna

+


Kanjon KomarniceNevidio: Jelovica

Sunčanija otvorena kamenita staništa prošarana žbunjem

rijetka +


Kutnja njiva: Ljuti

Biljne zajednice listopadnih šuma duž kanjona; južni obronci kanjona

rijetka +

Natrix natrix (Linnaeus, 1758)

Komarnica u selu Komarnica kod ulaska u Nevidio Nevidio: Žuta greda

Riječno korito, jezera i lokve

rijetka +


Nevidio: Jelovica

Obalni dio rijeke

malobrojna +


Kutnja Njiva: Jarčišta Kutnja Njiva: krnjača Nevidio: Jelovica Nevidio: Žuta greda Komarnica (izmdju sela I mosta)

Suva i sunčana mjesta na obali rijeke, grane žbunja i nižeg drveća

brojna -

Vipera ursinii (Bonaparte, 1835)

Kutnja Njiva: ispod Siljevog brda Južni dio toka rijeke Komarnice

Na travnatim utrinama i livadama, dolinama rijeka i izvorišta

rijetka -



Ornitofauna (ptice)

Vrsta Stanište Broj /Brojnost Zaštićena u CG.

Cuculus canorus - kukavica Listopadna šuma 1/10p + Anthus trivialis - šumska trepteljka Pašnjak, šuma 4/80p + Muscicapa striata - muharica Šuma 6/280p + Oenanthe oenanthe - bjeloguza Pašnjak, kamenjar 6/150p + Parus major - velika sjenica Šuma 2/250p + Fringilla coelebs – zeba Šuma 1/150p Oriolus oriolus - vuga Šuma 1/30p Phylloscopus collybita - obični zviždak Šuma 8/300p + Garrulus glandarius – sojka Šuma 3/40p Buteo buteo - mišar Jezero 1/6p + Erithacus rubecula - crvendać Jezero, šuma 3/180p Hirundo rustica - seoska lasta Naselje, jezero 34/50p + Motacilla alba - bijela pliska Naselje, jezero 7/160p + Motacilla cinerea - potočna pliska Kanjon 2/80p + Lanius collurio - rusi svračak Naselje, pašnjak 14/140p Corvus corone cornix - siva vrana Naselje, pašnjak 9/30p Pica pica - svraka Naselje, pašnjak 4/20p Falco tinunculus - vjetruška Pašnjak, šuma 3/10p +

Tabela 160. Ptice

Mamofauna (sisari)

Komentar: Ovo područje predstavljalo je značajno stanište za medvjede, i tokom terena locirano je 8 tragova medvjeda. Područje Krnovske glavice, Bijela, Kruševice, Mokro-sige (padine Vojnika , kanjon Pridvorice, selo pridvorica, Mljetičak – Bukovica- Ivica, Rijeka Bukovica i Tušina, Treskovlje). Procjena na osnovu tragova je da se na ovom prostoru nalazi maksimum 4 medvjeda. Centralni dio Vojnika, Padine Vojnika-selo Brezna, selo Mokro, Knovska glavica, selo Bijela, Lola i Moračke planine, mogu predstavljati jedno od najznačajnijih habitata mrkog medvjeda. Takođe, područje centralni Vojnik i litice kanjona Komarnice i Pridvorice predstavljaju izuzetno stanište za populaciju divokoza. Na osnovu literaturnih podataka, u prošlom vijeku, populacija divokoza u ovoj oblasti je bila stabilna dok je danas nema. Red Glodara- Rodentia

Red Chiroptera - slijepi miševi

Glis glis - puh Arvikola terrestris - vodena voluharica Mus musculus - tipični domaći miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Apodemus flavicolis - žutogrli miš Apodemus mystacinus - kraški miš Ratus ratus - crni pacov

Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar Plecotus austriacus -siviušati slijepi miš Plecotus auritus - smeđiušati slijepi miš Myotis mystacinus -malibrkativečernjak Myotis emarginatus - ridji večernjak Myotis nattereri -resastivečernjak Myotis blythii -malimišouhivečernjak Myotis myotis -velikimišouhivečernjak Pipistrellus pipistrellus -patuljastislijepimišić Hypsugo savii -planinskislepimišić Eptesicus serotinus -velikiponoćnjak Vespertilio murinus -dvobojnivečernjak Tadarida teniotis - dugorepi slijepi miš

Red Lagomorpha - zečevi Red krtica i rovčica - Soricomorpha


Lepus europaeus – zec

Crocidura leucodon - poljska rovčica Crocidura suaveolens - vrtna rovčica Neomys fodiens - vodena rovčica Sorex alpinus - alpska rovčica Sorex araneus - šumska rovčica Talpa europea - evropska krtica

Red ježeva - Erinaceomorpha Red Mesoždera - Carnivora


Vulpes vulpes - lisica Canis lupus - vuk Ursus arctos - mrki medvjed Martes foina - kuna bjelica Martes martes - kuna zlatka, Meles meles - jazavac Felis silvestris - divlja mačka


Capreolus capreolus - srna Sus scrofa - divlja svinja

Tabela 161. Sisari

Piva



Kanjon Pive N 43° 15. 486', E 18° 50. 729'

Hidroekektrane "Mratinje" N 42°21.323' E 19° 01. 778'

Pivskom jezeru N 43° 15. 486', E 18° 50. 729'


Staništa Vrste (floristički sastav) i rasprostranjenost


U ostatku kanjona Pive se izdvaja pojas hrastovih šuma, pojas bukove šume koji se nalazi na izrazito hladnijim mjestima (sjeverna ekspozicija), pojas bukve i jele, pojas klekovine bora (Pinus mugo), i pojas planinskih rudina i stijena. Uz samu obalu rijeke javljaju se kao pojedinačna drveća ili šibljaci vrbe Salix purpurea, Salix alba i Salix eleagnos, te šibljaci ili razrijeđena krupna drveća jove Alnus glutinosa. U pojasu hrastovih šuma izdvajaju se asocijacije: kitnjaka i bijeloga graba (Querceto-Carpinetum montenegrinum), crnoga bora (Pinetum nigrae), bjelograbića (Carpinetum orientalis H-ić) i asocijacija Seslerieto-Ostryetum carpinifoliae Ht. i H-ić) Na Lijevoj obali kanjona (N 42°21.323' E 19° 01. 778') nalaze se: Carpinus betulus, Ostrya carpinifolia, Aruncus sylvestris, Salix eleagnos, Salix sp. Coronilla emeroides, Petasites hybridus, Origanum vulgare, Clematis vitalba, Sedum maximum, Digitalis feruginea, Daphne laureola, Aegopodium podagraria, Euphrasia sp., Saxifraga rotundifolia, Erigeron canadensis, Robinia pseudoacacia, Solidago virga aurea, Calamintha grandiflora, Melampyrum nemorensis. Dok se na desnoj obali kanjona nalaze: Ostrya carpinifolia, Acer pseudoplatanus, Fraxinus excelsior, Tilia argentea Na stijenama su prisutni: Amphoricarpos autariatus, Arabis sp., Hieracium waldstainii, Senecio nemorensis Desna obala jezera (N 43° 15. 486', E 18° 50. 729'): Epipactis atrorubens, Epilobium dodonei, Melampyrum sp., Origanum vulgare, Coronilla emeroides, Carpinus

8130 Zapadnomediteranska i termofilna točila

8210 Hazmofitska vegetacija u pukotinama krečnjačkih stijena

91K0 Ilirske šume Fagus sylvatica Emerald: 41.1 Bukove šume


91L0 Ilirske hrastovo-grabove šume (Erythronio-Carpinioni) Emerald: 41.2 Hrastovo-grabove šume

betulus, Pinus nigra, Satureja montana, Bupleurum praealtum, Fraxinus excelsior.

9530 * (Sub-) mediteraneanske šume endemičnog crnog bora Emerald: 42.62 Zapadno balkanske šume crnog bora

Emerald staništa: 41.7 Termofilne i supra mediteranske hrastove šume 41.8 Miješane termofilne šume 44.1 Obalni vrbovi šibljaci


Biljke

Invazivne vrste Naziv vrste RasprostranjenjeRobinia pseudoacacia L. Svega nekoliko jedinki iznad lijeve obale kanjona. Erigeron canadensis L. Svega nekoliko jedinki iznad lijeve obale kanjona.




Daphne laureola L. Nekoliko jedinki na lijevoj obali kanjona. Stanište: mješoviti termofilni šumarci.


Gljive

Komentar: U istraživanom periodu usljed velike suše plodonošenje gljiva je skoro pa u potpunosti izostalo tako da nije detektovana niti jedna vrsta od značaja za ovaj izvještaj. Kako se radi o prostoru sa veoma očuvanim šumskim ekosistemima za očekivati je veliki broj vrsta od nacionalnog ali i internacionalnog značaja. Sam kanjonski dio ispod brane Mratinje ima kamenitu podlogu i kao takav nije interesantan za gljive. Invertebrate (beskičmenjaci)

Naziv transekta Koordinate Opis staništa

Kanjon Pive N 43° 15. 486' E 18° 50. 729'

Kanjon Pive je zapravo ostatak kanjona koji je najvećim dijelom potopljen izgradnjom Hidroelektrane Mratinje. Jedino mjesto gdje je bilo moguće sići u kanjon je upravo prilaz Hidroelektrani. U ostatku kanjona Pive se izdvaja pojas hrastovih šuma, pojas bukove šume koji se nalazi na izrazito hladnijim mjestima (sjeverna ekspozicija), pojas bukve i jele, pojas klekovine bora (Pinus mugo), i pojas planinskih rudina i stijena.

Hidroelektrana "Mratinje“

N 42°21.323' E 19° 01. 778'

Pivsko jezero N 43° 15. 486', E 18° 50. 729'

Tabela 166. Transekti i staništa



Komentar: Na osnovu registrovanih grupa vodenih makroinvertebrata koje imaju ulogu bioindikatora kao što su Plecoptere, Ephemeroptere i Trichoptera, može se zaključiti da se radi o prilično čistoj vodenoj sredini. Osim vodenih insekata registrovane su i Gastropoda i Oligochaeta.

Ihtiofauna (ribe)

Tabela 168. Ribe

Naziv vrste Stanje populacije

Helix vladica 3 jedinke

I podalirius 2 jedinke

Na osnovu osobina staništa na istraživanom lokalitetu i literalnih podataka možemo da očekujemo da ovo područje nastanjuju sledeće vrste: - Roasaria alpina - Limax wohlberedti (Simroth, 1900)- Lucanus cervus - Papilio machaon - Oryctes nasicornis - Cermbis cerdo - Formica rufa - Dina lineata

Transekt Koordinate

Rijeka Piva 43o 19' 7.36'' N 18o 51' 21.73'' E

Opis staništa

Rijeka Piva, u svom dijelu ispod brane Mratinje predstavlja tipičnu pastrmsku rijeku koja teče svojom kanjonskom dolinom. Na ovom dijelu toka brojni su prelivi i virovi dok je najmanje brzaka. Sastav ihtiofaune u potpunosti zavisi od rijeke Tare i Drine, pa je detektovano stanje posledica prisustva ovih riba u pomenutim vodotocima.

Naziv vrste Status Zaštita

Hucho hucho – mladica

Uglavnom u većim virovima ili na prelivima kada se hrani. Populacija vrlo malobrojna i u potpunosti zavisi od Tarske i Drinske popualcije odakle u pojednim periodima ulazi u preostali dio toka Pive, trend opadajući. Postoje svjedočenja da je ima i u Pivskoj akumulaciji ali nema dokumentovnih dokaza (fotografije, preparirani primjerci).

Vrsta zaštićena u CG.

Thimallus thimallus – lipljen

Uglavnom se drži virova brojnost je mala ali je zato trend uzlazni pa bi uz malo jaču kontrolu ova riba mogla da povrati svoju nekadašnju brojnost u preostalom dijelu toka rijeke Pive.

Salmo farioides – pastrmka potočara

Nalazi se na svim mjestima u rijeci, brojnost srednja, a trend joj je stabilan. Najbrojnija vrsta ribe u ovom dijelu rijeke Pive, a srijeću se sve uzrastne kategorije.




Transekt Vrste Stanište Stanje populacije Nacionalna legislativa

Trnovačko jezero


male barice ili lokve veoma brojna


obalni dio jezera, bara i lokvi

veoma brojna

Bufo viridis (Laurenti, 1768)

obalni dio jezera, bara i lokvi, pa čak i u samim vodenim basenima, gdje duže ostaje I poslije parenja

brojna


hladne tekuće vode i stoga je najčešće vezana za planinske predjele, iako se može naći i na nižim nadmorskim visinama, izvor rijeke

malobrojna


terestrična staništa, a tokom parenja akvatična (vodeni baseni, lokve i bare)

brojne

Rana dalmatina (Bonaparte, 1840)

kanjonske doline ili proširenja i uvale koje komuniciraju sa kanjonima, kao i močvare tamnih četinarskih šuma

rijetka

Salamandra salamandra (Laurenti, 1768)

vlažna staništa u listopadnim šumama

veoma brojna

Mesotriton alpestris (Laurenti, 1768)

akvatični ekosistemi (jezera) planinskih predjela kao i najmanje privremene barice

rijetka


akvatični ekosistemi (jezera) planinskih predjela kao i najmanje privremene barice

rijetka

Lacerta agilis (Linnaeus, 1758)

livade i pašnjaci u podnožju planinskih vrhova

brojna


suva, sunčanija, otvorena kamenita staništa prošarana žbunjem

brojna


Trnovačko jezero 43º 15.112’ N 18º 43.212’ E

Veliko Stabanjsko jezero 43º 11.40’ N 18º 43.35’ E

Malo Stabanjsko jezero 43º 11.10’ N 18º 43.40’ E


Vipera ursinii (Bonaparte, 1835)

duž tokova rijeka na nadmorskim visinama do 1950 m, u neposrednom kontaktu sa dolinama, u kraškim vrtačama i uvalama

rijetka


suva i sunčana mjesta na obali rijeke, grane žbunja i nižeg drveća

brojna

Vipera berus (Linnaeus, 1758)

kamenita i stjenovita mjesta sa žbunjem i travom, visokoplaninske zone (pored samih jezera)

brojna

Veliko i malo Stabanjsko jezero


male barice ili lokve brojna

Rana graeca (Boulenger , 1891)

hladne tekuće vode i stoga je najčešće vezana za planinske predjele, iako se može naći i na nižim nadmorskim visinama, izvor rijeke

malobrojna


terestrična staništa, a tokom parenja akvatična (vodeni baseni, lokve i bare)

brojna


vlažna staništa u listopadnim šumama

brojna

Lacerta agilis (Linnaeus, 1758)

livade i pašnjaci u podnožju planinskih vrhova

brojna

Vipera ursinii (Bonaparte ,1835)

duž tokova rijeka na nadmorskim visinama do 1950 m, u neposrednom kontaktu sa dolinama, u kraškim vrtačama i uvalama

rijetka


suva i sunčana mjesta na obali rijeke, grane žbunja i nižeg drveća

brojna

Vipera berus (Linnaeus, 1758)

kamenita i stjenovita mjesta sa žbunjem i travom, visokoplaninske zone (pored samih jezera)

brojna


Ornitofauna (ptice)

Opis staništa

Dolina rijeke Pive, kojom dominira vještačka akumulacija Pivsko jezero predstavlja kombinaciju antropogenih i prirodnih staništa, koja uključuju samo jezero, naselja i kultivisane površine, zatim listopadne šume bukve i hrasta, šumu crnog bora, i vegataciju kanjona kojim dominira vrba i jova. Osobina svih intenzivno korišćenih akumulacija jeste odsustvo razvijenog ekosistema usljed naglih i drastičnih promjena vodostaja, što fauni vodenih ptica daje sezonski karakter. Kopneni biomi su sličnog tipa kao i na drugim istraživanim lokalitetima (Komarnica, Durmitor), i karakterišu se sličnim vrstama. Okolina Pive spada u slabo razvijena područja sa relativno niskim antropogenim direktnim uticajem na ptice. Ovakvi uslovi pogoduju vrstama koje izbjegavaju prisustvo čovjeka u lokalnom arealu, kao što su krupne grabljivice.

Vrsta Stanište Broj/ Brojnost Zaštićena u CG.


Cuculus canorus - kukavica Listopadna šuma 1/10p +

Anthus trivialis - šumska trepteljka Pašnjak, šuma 4/80p

Muscicapa striata - muharica Šuma 6/280p

Oenanthe oenanthe - bjeloguza Pašnjak, kamenjar 6/150p +

Parus major - velika sjenica Šuma 2/250p +

Fringilla coelebs - zeba Šuma 1/150p

Oriolus oriolus - vuga Šuma 1/30p

Phylloscopus collybita - obični zviždak Šuma 8/300p +

Garrulus glandarius - sojka Šuma 3/40p

Buteo buteo - mišar Jezero 1/6p +

Erithacus rubecula - crvendać Jezero, šuma 3/180p

Hirundo rustica - seoska lasta Naselje, jezero 34/50p +

Motacilla alba - bijela pliska Naselje, jezero 7/160p +

Motacilla cinerea - potočna pliska Kanjon 2/80p +

Lanius collurio - rusi svračak Naselje, pašnjak 14/140p

Corvus corone cornix - siva vrana Naselje, pašnjak 9/30p

Pica pica - svraka Naselje, pašnjak 4/20p

Falco tinunculus - vjetruška Pašnjak, šuma 3/10p +

Podiceps ruficollis - mali gnjurac Jezero 12/40p

Anas platyrhynchos - patka gluvara Jezero 43/50p +

Alcedo atthis - vodomar Jezero 1/8p

Ardea cinerea - siva čaplja Jezero 5/20i +

Fulica atra - baljoška Jezero 60/60p

Tabela 171. Ptice

Mamofauna (sisari)

Red Glodara - Rodentia

Red Chiroptera - Slijepi miševi

Glis glis – puh Arvikola terrestr i- vodena voluharica Clethrionomyes glareolus - riđa šumska voluharica Mus musculus - tipični domaći miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Apodemus flavicolis - žutogrli miš Apodemus mystacinus - kraški miš Ratus ratus - crni pacov

Myotis mystacinus - brkati večernjak Myotis brandtii – brandtov večernjak

Red Lagomorpha - zečevi Red krtica i rovčica – Soricomorpha

Lepus europaeus - zec Crocidura leucodon - poljska rovčica Crocidura suaveolens - vrtna rovčica Neomys fodiens - vodena rovčica Sorex alpinus - alpska rovčica Sorex araneus - šumska rovčica Talpa europea - evropska krtica


Red Ježeva - Erinaceomorpha Red Mesoždera – Carnivora


Vulpes vulpes – lisica Ursus arctos - mrki medvjed Martes foina - kuna bjelica Martes martes - kuna zlatka, Meles meles - jazavac Felis silvestris - divlja mačka

Red preživara – Artiodactyla Capreolus capreolus – srna Sus scrofa – divlja svinja Rupicapra rupicapra - divokoza

Tabela 172. Sisari

Komentar: Kanjon Pive predstavlja izuzetno skloniše za slijepe miševe. Takođe, ovo je vrlo značajno stanište za medvjede, tokom terena lociranno isprevrtano kamenje iznad sela Brljevo, Košara. Anketiranjem lokalnog stanovništva došlo se do zaključka da padine Bioča prema kanjonu Pive možemo smatrati staništem jedne ženke sa dva mečića (43°12'50.03"N, 18°49'30.10"E).

Durmitor

Osobenost izuzetno bogate flore ovog Nacionalnog parka čini i oko 400 vrsta ljekovitog bilja. Pored toga što se već decenijama nalaze na UNESCO listi zaštićenih prirodnih dobara, Durmitor i kanjon Tare identifikovani su i kao IPA područja - značajna za očuvanje rijetkih, endemičnih i ugroženih biljnih vrsta. Time se ovim vrstama i njihovim staništima daje međunarodni značaj u očuvanju genofonda i ukupnog biljnog diverziteta.


Naziv transekta KoordinateŽabljak N 43° 09' 16'' E 19° 07‘ 24'' Crno jezero N 43° 08' 51'' E 19° 05‘ 47''Barno jezero N 43° 09' 25'' E 19° 05' 32''Savin Kuk N 43° 07' 20'' E 19° 04' 51'' Đurđevića Tara N 43° 09' 02'' E 19° 17‘ 41''Crna Poda N 3° 00' 22'' E 19° 26' 12,7''


Komentar: Vegetacija Durmitora je veoma složena i raznovrsna. Na ovom području su zabilježene 153 biljne zajednice svrstane u 55 sveza, 31 red i 20 vegatacijskih klasa. U visinskoj razlici od skoro 2000 m, od dna kanjona do planinskih vrhova, smjenjuju se gotovo sve klimatogene šumske zajednice, od mediteransko-montanih termofilnih šuma sa grabom i iznad sa mezijskom bukvom, preko montanih bukovih i bukovo–jelovih šuma, ekosistema tamnih četinarskih šuma i subalpijskih šuma mezijske bukve i planinskog javora, do klekovine bora krivulja koji gradi gornju šumsku granicu do 2200 mnv. Iznad se razvija alpijska vegetacija planinskih rudina, stijena, točila i snježanika. Na najnižim nadmorskim visinama, u dolinama Pive, Komarnice i Tare, prisutna je zona submediteranskih termofilnih listopadnih šuma i šikara. Ovu zonu čine dvije podzone. Niža, u kojoj dominira bijeli grab uz nekoliko vrsta javora (Aceri-Carpinetum orientalis), šibljaci zanovijeti u kanjonu Pive (Petterietum rhamentaceae pivense) i zajednica Carpino orientalis-Quercetum cerris koja predstavlja prelaz ka zoni kontinentalnih termofilnih, pretežno hrastovih šuma koje su na


Durmitoru samo fragmentarno zastupljene. Drugu, višu podzonu izgrađuju veoma raznovrsne šume crnog graba i to Colurno-Ostryetum carpinifoliae i Melampyro doefleri-Ostryetum carpinifoliae koje su uglavnom vezane za refugijalnija staništa dubljih djelova durmitorskih kanjona i Seslerio autumnalis-Ostryetum carpinifoliae i Orno-Ostryetum carpinifoliae vezane za nešto otvorenija i izloženija staništa. Iznad ove zone nastavlja se zona nizijskih i brdskih listopadnih šuma srednjeevropskog karaktera koje prije svega izgrađuju običan grab i kitnjak (Querco-Carpinetum montenegrinum). Zona mezofilnih listopadnih bukovih šuma je u fitocenološkom smislu najraznovrsnija. Tu spadaju termofilne bukove šume (Seslerio autumnalis-Fagetum moesiacae), tipične montane šume (Fagetum moesiacae montanum i Convallaria-fagetum moesiacae), mješovite bukovo-jelove i bukovo-jelovo-smrčeve šume (Abieto-Fagetum moesiacae, Piceo-Abieto-Fagetum moesiacae) kao i šume bukve i gorskog javora (Fageto-Aceretum visianii). Zona planinske četinarske vegetacije borealnog tipa predstavljena je frigorifilnim šumama smrče, jele i bijelog bora i to sljedećim zajednicama: Daphno blagayanae-Pinetum sylvestris montenegrinum, Piceo-Pinetum sylvestris, Piceetum axcelsae croaticum montanum, Piceetum excelsae croaticum subalpinum i Abieti-Piceetum abietis illyricum. Ovoj zoni pripadaju i visočije subalpijske žbunaste zajednice bora krivulja (Pinetum mugi montenegrinum) i fragmentarno prisutne formacije polegle kleke u zajednici Potentillo montenegrinae-Junipretum nanae. Na najvišim vrhovima Durmitora prisutna je zona visokoplaninske vegetacije iznad gornje šumske granice uglavnom predstavljena pojasom alpijskih (Festucetum variae, Festucetum alpinae, Caricetum laevis) i oromediteranskih rudina (Seslerietum robustae) uz ponegdje prisutne fragmente vegetacije alpijskih vriština predstavljene niskim listopadnim žbunovima iz zajednica Arctostaphyletum uvae-ursi i Salicetum waldsteinianae. Pored vegetacije planinskih rudina, na mjestima dugog ležanja snijega prisutna je veoma specifična vegetacija snježnika uglavnom uključena u red Salicetalia retusae-serpyllifoliae. Na ovom području se po značaju ističu još i šume reliktnih balkanskih borova (Pinus nigra i P. heldreichii) i reliktne mješovite lišćarsko-četinarske šume prisutne u kanjonima. Crnoborove šume su predstavljene zajednicama Pinetum nigrae u prostoru Pive, Fago moesiacae-Pinetum nigrae u prostoru Crnih Poda i Seslerio interruptae-Pinetum nigrae na vetikalnim klifovima Tare i Sušice. Munika ne formira tipične šume već zajednicu tipa Amphoricarpo-Pinetum. Mješovite lišćarsko-četinarske šume predstavljene su zajednicom tipa Ostrya-Fago-Piceetum. Uz brdske i planinske potoke, kao i na tresavama u zoni četinarskih šuma, prisutno je još nekoliko tipova šuma i šibljaka koji pokazuju higrofilan i izrazito azonalan karakter: Saponario-Salicetum purpureae, Oxali-Alnetum incanae i Alnetum glutinosae, Aceri-Fraxinetum montenegrinum, Salicetum eleagni, Alnetum glutinosae-incanae i Salicetum pentandre. Najveći broj zajednica iz pukotina stijena ulazi u red Amphoricarpetalia koji je izdiferenciran na četiri sveze i to: dubokokanjonske Protoedraianthion tarae i Edraianthion jugoslavici, Asplenion lepidi iz potkapina i Amphoricarion autariati. Najjužnije djelove Durmitora u kanjonima Pive i Komarnice karakterišu i hazmofitske vegetacije uključene u red Moltkeetalia. Vegetacija šipara je dobro razvijena. U alpijskom i subalpijskom pojasu razvijaju se zajednice iz sveza Saxifragion prenjae, Silenion marginatae i Bunion alpini, u brdskom dijelu Achantherion calamagrostidis i Corydalion ochroleucae dok najsuvlje i najtoplije djelove kanjona karakterišu zajednice mediteransko-submediteranskog karaktera iz sveze Peltarion alliaceae. Na primarno mezofilnim i vlažnim livadama brdskog područja najznačajnije su zajednice iz sveze Pancicion (Molinietum, Seslerietum uliginosae, Pancicetum, Deschampsietum caespitosa i Scirpetum silvaticae). Uz obale kao i na zaklonjenim vlažnim mjestima razvija se vegetacija visokih


zeleni koju na ovim prostorima izgrađuju zajednice uključene u endemičan red Cicerbidetalia i takođe endemičnu svezu Mulgedion pancicii. Uz obale glacijalnih durmitorskih jezera razvijena je vegetacija visokih šaševa (Caricetum rostratae, C. vesicariae, C. paniculatae, C. buxbaumi, C. gracilis, C. limosae, C. lasiocarpae, Carici-Blysmetum compressi, Carici-Eriophoretum latifolii, Carici-Equisetetum palustre i Equisetetum ramossisimo-fluviatilae). Pored njih, javljaju se mjestimično i tršćaci. Mezofilne livade na Durmitoru predstavljene su zajednicama Bromo-Cynosuretum cristati, Festuco-Agrostetum, Alchemillo-Trisetum i Festucetum pratensis-rubrae, dok zajednice Bromo-Plantaginetum mediae, Brometum erecti i Bromo-Danthonietum calycinae ulaze u grupu kserofilnih livada i pašnjaka. Vegetaciji kserofilnih kontinentalnih kamenjara pripadaju zajednice Sedo-Festucetum rupicolae, Narcisso-Asphodeletum albae i Stipetum pennatae, dok je u vegetaciji kserofilnih submediteranskih kamenjara zabilježena samo zajednica Knautio-Festucetum illyricae. Značajna staništa

3140 Tvrde oligo-mezotrofne vode sa dnom obraslim harama 4060 Subalpijske vrištine sa poleglom klekom juniperus nana 6170 Alpijski i subalpijski krečnjački pašnjaci 6410 Tresave sa molinia caerulea 7140 Prelazni cretovi 7230 Bazofilni cretovi 8120 Krečnjački sipari od montanog do alpskog nivoa 8210 Hazmofitska vegetacija u pukotinama krečnjačkih stijena 91e0* Aluvijalne šume sa crnom johom i lučkim jasenom 91k0 Ilirske šume fagus sylvatica 91l0 Ilirske hrastovo-grabove šume (Erythronio-Carpinion) 91w0 Mezijske bukove šume 9410 Acidofilne šume smrče brdskog do alpijskog pojasa (Vaccinio-Piceetea) 9530 * (sub-) Mediteraneanske šume endemičnog crnog bora


Biljke

Invazivne vrste Naziv vrste RasprostranjenjeAmaranthus retroflexus Kanjon Tare Datura stramonium Dolina Pive, Goransko Robinia pseudoacacia Dolina Pive




Vincetoxicum huteri Savin Kuk, N 43° 07' 20'' E 19° 04' 51''

Aster alpinus subsp. dolomiticus Durmitor

Leontopodium alpinum Ranisava, Sokoline i Čurovac iznad Tepca, N 43° 12' 21'' E 19° 04' 42'', Lojanik i Žuta Greda iznad Dobrog dola

Adenophora liliifolia Kanjon rijeke Tare: na putu za Žabljak i na putu od Đurđevića Tare do Šćepan Polja, N 43° 10' 17'' E 19° 17' 19''

Protoedraianthus tarae Kanjon rijeke Tare, N 43° 08' 17'' E 19° 17' 19''

Biscutella laevigata subsp. montenegrina Durmitor

Erica carnea Savin Kuk i Međed, N 43° 07' 58'' E 19° 04' 23''


Euphorbia pancicii U kanjonima Komarnice, Pive i Sušice; u kanjonu Tare između Dobrilovina i Đurđevića Tare, N 43° 02' 26'' E 19° 23' 22''

Euphorbia montenegrina Durmitor

Euphorbia paralias Durmitor, Kovčice

Gentiana levicalyx Savin Kuk, N 43° 07' 20'' E 19° 04' 51''

Gentiana lutea subsp. symphyandra Durmitor; Međed, kanjon Tare

Swertia perennis Kovčice, Riblje jezero, N 43° 05' 30'' E 19° 09' 04''

Utricularia minor Barno jezero, N 43° 09' 25'' E 19° 05' 32''

Menianthes trifoliata Riblje, N 43° 05' 30'' E 19° 09' 04'', i Crno jezero, N 43° 08' 57'' E 19° 05' 34''

Pinus heldreichii Žuta Greda iznad Dobrog Dola, N 43° 06' 26'' E 19° 00' 09''; kanjon Tare, Gradinski kuk, Dobrilovine, Crvena lokva

Trollius europaeus Vrelo jezero, Kovčice, Štulac, Pašina voda, Grkovo, Bukovica

Potentilla palustris Crno jezero, N 43° 08' 57'' E 19° 05' 34''; Barno jezero

Asperula wettsteini Durmitor

Tozzia alpina Crno jezero, N 43° 08' 57'' E 19° 05' 34''

Verbascum durmitoreum Durmitor: Ledena pećina, Veliki Štuoc, jezero Lokva; kanjon Tare i Pive

Verbascum nicolai Zminje jezero, N 43° 09' 21'' E 19° 04' 16''; Grkovo

Taxus baccata Durmitor; kanjon Tare

Daphne blagayana Riblje, N 43° 05' 30'' E 19° 09' 04'', i Crno jezero, N 43° 08' 57'' E 19° 05' 34'', kanjon Tare: Kosanica, Bijela Vrela, Tmora

Daphne malyana Kanjoni Pive, Komarnice i Tare

Daphne laureola Kanjon Pive; kanjon Tare, ispod ušća Sušice

Eryngium alpinum Crvena Stijena, Ranisava i Štulac, N 43° 10' 28'' E 19° 03' 12''

Valeriana dioica subsp. simplicifolia Barno jezero, N 43° 09' 25'' E 19° 05' 32''

Viola orphanidis subsp. nicolai Durmitor: Veliki Štulac, N 43° 11' 15'' E 19° 03' 18''

Viola speciosa Durmitor: Crno jezero, Ledena pećina, Ledenica planina, Mali Durmitor, Kovčice


Gljive

Vrsta Stanište Kordinate i brojnost populacije

Konzervacijski status vrste Antropogeni uticaj

Boletus satanas Lenz (ludara)

Raste u mikorizi sa Fagus sylvatica

N 43° 00´ 22.6´´ E 13° 26´ 12.3´´ 1008 mnv tri plodonosna tijela na 5 m²


Nema uticaja

Volvariella bombycina (Schaeff. : Fr.) Singer (svilenkasta tobličarka)

Na stablu Fagus sylvatica na ozlijeđenom mjestu

N 43° 00´ 22.6´´E 13° 26´ 12.3´´ 1008 mnv tri plodonosna tijela na 1 m²


Nema uticaja

Amanita caesarea (Scop. : Fr.) Pers. (blagva)

U kanjonu Tare, u mikorizi sa Quercus spp.

-


Nije evidentiran


Albatrellus ovinus (Schaeff. : Fr.) Kotl. & Pouzar (ovčje vime)

Raste u četinarskim šumama. Posebno je česta ispod stabala Picea abies oko Crnog jezera



Nema uticaja

Boletus appendiculatus Schaeff. (šiljatonogi vrganj)

Kod Barnog jezera i kod Mrestilišta



Nije evidentiran

Caloscypha fulgens (Pers. : Fr.) Boud.

Pored Crnog jezera u šumi Abies alba i Picea abies

-


Nema uticaja

Catathelasma imperiale (Quél.) Singer (velika dvoprstenka)

Oko Crnog jezera i Barnog jezera na potezu Nadgora – Uskoci, i Žabljak na ivici četinarske šume, asocijacija Piceetum abietis montanus

-


Nije evidentiran

Clavariadelphus truncatus (Quél.) Donk (ravnotjemeni buzdovan)

U četinarskim šumama. Na području Durmitora je relativno rijetka.

-


Nije evidentiran

Cudonia circinans (Pers. : Fr.) Fr.

Žabljak, na zemlji u smrčevoj šumi (Picea abies)

-


Nije evidentiran

Geastrum fimbriatum Fr. (trepavičava zvijezdača)

U četinarskim i mješovitim šumama -

Zaštićena na nacionalnom nivou

Nije evidentiran

Geastrum fornicatum (Huds.) Hook. (izdignuta zvijezdača)

Zabilježena ispod žbunova klek

-


Nije evidentiran

Geastrum striatum DC. (mrka zvijezdača)

Raste na bogatom, ilovastom zemljištu u listopadnim šumama



Nije evidentiran

Gomphus clavatus (Pers. : Fr.) Gray (ljubičasta lisičica)

Žabljak, blizu Crnog jezera, u četinarskoj šumi pored smrče Picea abies

-


Nema uticaja

Gyromitra mcknightii Harmaja

Blizu Crnoj jezera, šuma Picea-Abies, na zemlji pored staze

- Zaštićena na nacionalnom nivou

Nema uticaja

Hericium coralloides (Scop. : Fr.) Pers. (bukov igličar)

Žabljak, blizu Crnog jezera, na posječenom stablu jele (Abies alba)

-


Nema uticaja

Hydnellum aurantiacum (Batsch : Fr.) P. Karst. (narandžasta plutovka)

Žablak, u blizini Crnog jezera, uz Picea abies

-


Nema uticaja


Hydnellum caeruleum (Hornem. : Fr.) P. Karst.

U šumi smrče i jele, u blizini Vojnog odmarališta, iCrnog jezera

-


Nije evidentiran

Hydnellum ferrugineum (Fr. : Fr.) P. Karst. (krvareća ježevica, rđasta plutovka)

Žabljak, blizu Crnog jezera, uz Picea abies.

-


Nema uticaja

Hydnellum suaveolens (Scop. : Fr.) P. Karst. (mirisna ježevica)

U okolini Čarkova polja i Paleža, i Žabljak, u blizini Crnog jezera uz Picea abies

-


Nije evidentiran

Hygrocybe citrinovirens (J.E. Lange) Jul. Schäff. (zelenkastožuta vlažnica)

Raste između mahovinom, na livadama i planinskim pašnjacima


Nije evidentiran

Hygrophorus gliocyclus Fr.

Ćiperovača; šuma Pinus sylvestris; na livadi



Nema uticaja

Hygrocybe punicea (Fr. : Fr.) P. Kumm. (velika vlažnica)

Oko Motičkog Gaja, Virka i Javorja

-


Intenzivna urbanizacija

Hygrophorus marzuolus (Fr. : Fr.) Bres. (martovka)

Raste u listopadnim i četinarskim šumama -


Nije evidentiran

Lactarius acris (Bolton : Fr.) Gray (oštra mliječnica)

Dragišnica u bukovoj šumi; nađena na dvije lokacije



Sječa stabala

Lactarius controversus Pers. : Fr. (topolova mliječnica)

Ispod stabala trepetljike, veoma je česta u Ćiprovači, ali se javlja na svim mjestima gdje raste jasika



Nema uticaja


Raste u listopadnim šumama, u stelji oko trulog drveća

-


Nije evidentiran

Mitrophora semilibera (DC.) Lév. (hibridni smrčak)

Javlja se pored potoka uglavnom ispod topola. Zabilježena je u Tepcima (na obali rijeke Tare) i pored rijeke Bukovice


Nije evidentiran


Raste busenasto na panjevima lišćara (prije svega hrasta i bukve). Konsatovana

-

Zaštićena na nacionalnom i međunarodnom nivou (nalazi se na

Nije evidentiran


je na više mjesta u Kanjonu rijeke Tare i okolini Zminjeg jezera.

Crvenoj listi Evrope)

Onnia tomentosa (Fr. : Fr.) P. Karst. (jastučasti rupičar)

Raste u četinarskim šumama, nađena je ispod stabala smrče u okolini Paleža

-


Nije evidentiran

Porphyrellus porphyrosporus (Fr.) J.-E. Gilbert (mrki vrganj)

Ispod stabala smrče. Osobito je česta oko Zminjeg jezera i u Tepačkim šumama i Žabljak, u blizini Crnog jezera, kraj smrče (Picea abies),

-


Nije evidentiran

Sarcodon imbricatus (L. : Fr.) P. Karst. (srnjača, crna ljuskavica)

Raste ispod stabala smrče (Picea abies), posebno je česta oko Crnog jezera i između Paleža i Podgore

jedna od najčešćih gljiva u četinarskim šumama NP Durmitor


Nema uticaja

Sarcodon leucopus (Pers.) Maas Geest. & Nannf. (glatki ježevac)

U šumama smrče. Osobito je česta između Paleža i Podgore.



Nema uticaja

Sarcosphaera coronaria (Jacq.) J. Schröt. (ljubičasta krunašica)

Jasici, uz Fagus moesiaca, iŽabljak: Motički gaj, u stelji u bukovoj šumi

-

Zaštićena na nacionalnom i međunarodnom nivou (nalazi se na predlogu za Apendix I Berske konvencije)

Nije evidentiran

Strobilomyces strobilaceus (Scop. : Fr.) Berk. (ljuskavi kuštravac)

Javlja se uglavnom u listopadnim šumama ispod stabala bukve.

-


Nije evidentiran

Suillus luteus (L. : Fr.) Roussel (osinac, maslenka)

Ćiperovača; u šumi Pinus sylvestris; veoma brojne populacije



Nema uticaja

Tricholoma aurantium (Schaeff. : Fr.) Ricken (zlatna vitezovka)

U četinarskim šumama, posebno je česta na potezu Žabljak - Velika skakaonica - Crno jezero

-


Nije evidentiran


Raste između travom i duž puteva

-

Zaštićena na nacionalnom i međunarodnom nivou (nalazi se na Crvenoj listi Evrop)

Nije evidentiran

Xerocomus pelletieri (Lév.) Manfr. Binder

U blizini Crnog jezera, kraj smrče (Picea abies)


Nije evidentiran

Tabela 177. Gljive

Ihtiofauna (ribe)



Lever Tara 43o 10' 33.77'' N 19o 15' 9.13'' E

Tepca


Opis staništa

Tara u svom kanjonskom dijelu kroz NP Durmitor prolazi kroz najdublji evropski kanjon. Substrat je kamenit ili šljunkovit dok je u virovima pijesak. U ovom dijelu brzaci su rijetki. Tok uglavnom čine tišaci, prelivi i virovi što izuzetno pogoduje razvoju pastrmske faune.

Naziv vrste Status

Oncorhynchus mykiss – kalifornijska pastrmka

Ova invazivna vrsta se nalazi na svim staništima osim u virovima. Populacija nije brojna i sve uhvaćene ribe su bile iste veličine. U rijeku su dospjele poribljavanjem neautohtonim materijalom, ali kako se radi o sorti (liniji) koja se prirodno ne mrijesti u rijekama populacija nije uspostavljena. Postoji opasnost da ovakvim nepravilnim poribljavanjem u rijeku dospije i linija koja se slobodno mrijesti u divljini pa bi mogla da uspostavi populaciju čime bi ušla u žestoku kompeticiju sa autohtonom potočnom pastrmkom.


Vrsta zaštićena u Crnoj Gori. Uglavnom se nalazi virovima ispod stijenja osim kad se hrani pa zalazi na prelive i u tišake. Brojnost populacija izuzetno niska, moglo bi se reći da je prorijeđena, a nijesmo detektovali niti jednu mlađu jedinku. Razlog za ovo je krivolov podvodnom puškom koji se, začuđujuće, odigrava unutar graica Nacionalnog Parka. I sami smo bili svedoci krivolova tokom istraživanja.

Thymallus thymallus - lipljen

Uglavnom u virovima i u centralnim djelovima riječnih tišaka. Mladje jedinke se „drže“ preliva. Populacija brojna i stabilna sa velikom brojnošću najmlađih uzrastnih grupa. Vrsta se nalazi na listama Direktive o staništima.

Salmo trutta (labrax) – crnomorska pastrmka potočara

Srijeće se na cijeloj dužini toka rijeke Tare, od izvorišta to sastavaka sa Pivom. Populacija nije brojna iako je za očekivati daleko veću abundancu obzirom da se radi o području sa najvećim stepenoom zaštite u Crnoj Gori. Pošto se u Crnoj Gori nalazi najjužniji dio ovga sliva samtramo populacije potočne pastrmke koje naseljavaju naše, crnogorske vode veoma bitnima za ovu vrstu u evropskim okvirima. Krivolov podvodnom puškom predstavlja najveću prijetnju po ovu vrstu.

Tabela 179. Ribe

Napomena: NP Durmitor, osim kanjonskog dijela rijeke Tare, u glacijalnim jezerima po planinskom masivu nema autohtonu riblju faunu. Primarno su sva jezera bila bez ribljeg naselja, a trenutno stanje je posledica poribljavanja u zadnjih sedamdesetak godina. Za poribljavanje su se koristile vrste koje nijesu od nacionalnog, ali ni od internacionalnog značaja pa nisu uvrštene u ovaj izvještaj.


Transekt Vrste Stanje populacije Nacionalna legislativa

Zminičko jezero Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna +Rana temporaria (Linnaeus, 1758) malobrojna



brojna +


malobrojna +

Bombina variegata scabra (Kuster, 1843) brojna

Lacerta aglilis (Linnaeus, 1758)

malobrojna Anguis fragilis (Linnaeus, 1758)

malobrojna +

Natrix natrix (Linnaeus, 1758) brojna +

Jablan jezero

Mesotriton alpestris (Laurenti, 1768) veoma brojna

Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758 )

brojna

Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna + Rana temporaria (Linnaeus, 1758)

malobrojna

Lacerta aglilis (Linnaeus, 1758) malobrojna


malobrojna + Natrix tessellate (Laurenti, 1768)

brojna +

Natrix natrix (Linnaeus ,1758) brojna +Vipera berus (Linnaeus ,1758) malobrojna

Malo Škrčko jezero


brojna

Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna + Anguis fragilis (Linnaeus, 1758)

malobrojna +

Natrix natrix (Linnaeus, 1758) brojna +Vipera berus (Linnaeus ,1758)

brojna


brojna

Veliko Škrčko jezero


rijetka

Bufo bufo Laurenti, 1768 malobrojna +Anguis fragilis (Linnaeus, 1758) malobrojna +

Natrix natrix (Linnaeus ,1758) brojna + Vipera berus (Linnaeus ,1758)

brojna Vipera ammodytes (Linnaeus, 1758)

brojna

Zminje jezero

Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna +Rana temporaria (Linnaeus, 1758) malobrojna


brojna +


brojna

Natrix tessellate (Laurenti, 1768) brojna +

Natrix natrix (Linnaeus, 1758) brojna + Vipera berus (Linnaeus, 1758)

malobrojna


Valovito jezero


brojna

Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna +Rana temporaria (Linnaeus, 1758)

malobrojna

Rana graeca (Boulenger,1891) malobrojna +


brojna

Natrix natrix (Linnaeus, 1758) brojna + Vipera berus (Linnaeus, 1758)

malobrojna

Vipera ursinii macrops malobrojna

Modro jezero

Mesotriton alpestris (Laurenti, 1768) brojna


brojna

Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna + Rana temporaria (Linnaeus, 1758)

malobrojna

Rana graeca (Boulenger,1891) malobrojna +

Natrix natrix (Linnaeus, 1758) brojna + Vipera berus (Linnaeus ,1758)

malobrojna

Pošćensko jezero


veoma brojna

Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758 ) brojna

Bufo bufo (Laurenti, 1768) malobrojna + Bufo viridis (Laurenti, 1768) malobrojna + Rana temporaria (Linnaeus, 1758)

malobrojna Pelophylax (Rana) ridibunda (Pallas ,1771)

brojna +


malobrojna


malobrojna + Natrix tessellate (Laurenti, 1768)

brojna +

Natrix natrix (Linnaeus ,1758) brojna + Vipera berus (Linnaeus, 1758) malobrojna

Vražje jezero


veoma brojna Lissotriton vulgaris (Linnaeus, 1758)

brojna

Bufo viridis (Laurenti, 1768) malobrojna + Rana temporaria (Linnaeus, 1758) malobrojna


brojna +


malobrojna

Natrix tessellate (Laurenti, 1768) brojna +

Natrix natrix (Linnaeus,1758) brojna +



Komentar: Lokve su veoma značajna staništa na ovom području (napravljene za potrebe napajanja stoke) jer predstavljaju reproduktivne centre za vodozemce i gmizavce. ajbrojnije populacije vrsta mrmoljaka nalze se u njima (vrste: Mesotriton alpestris i Lissotriton vulgaris). Lokve u atropogenog porijekla, i to: Lokva na katunu Mala Crna Gora, Lokva na putu Mala Crna Gora – Sušica, Lokva ispod Prutaša, Lokva na putu do Sedla.

Ornitofauna (ptice)


Na istraživanom području smenjuje se nekoliko biotopa: Visokoplaninski kamenjari i pašnjaci, četinarske i mješovite četinarsko listopadne šume planinske listopadne šume (bukva, bjelograbić), šume na liticama i stijenama, stijene i litice kanjonima, mozaični raspored kamenjara i pašnjaka od 1500 do 2000 m nadmorske visine. Na istraživanom lokalitetu, u vrijeme trajanja terenskih dana, bio je umjereni pristisak posjetilaca. Obrađivano je tipično neurbanizovano područje. Predstavljeni rezultati se mogu tretirati kao rezultati najfrekventnijih vrsta za taj aspekt godine, subjektivna procjena koju je istraživač na osnovu iskustva bio slobodan dati, kao i primjenjivanje metodologije monitoringa koja je

42°52'44.87" N 19°37'51.92" E; 43° 8'8.15" N 19° 8'15.28" E; 43° 9'20.00" N 19° 4'14.00" E; 43° 8'1.00" N 18°58'30.00" E

Riblje jezero

Bufo viridis (Laurenti, 1768) malobrojna + Rana temporaria (Linnaeus, 1758)

malobrojna


brojna +

Crno jezero

Bufo bufo (Laurenti, 1768) brojna + Bufo viridis (Laurenti, 1768) malobrojna + Rana temporaria (Linnaeus, 1758) malobrojna


brojna


malobrojna

Anguis fragilis (Linnaeus, 1758) malobrojna +


brojna +

Natrix natrix (Linnaeus, 1758) brojna + Vipera berus (Linnaeus,1758)

malobrojna


prilagođavana terenskim danima i uslovima staništa. Posmatranje i monitoring je vršen u optimalnom vremenskom intervalu kada se očekuje visok stepen frekventnosti očekivanih vrsta (teritorijalno ponašanje, oglašavanje, gniježđenje).

Stanište Naziv vrste Status Broj/ Brojnost

Planinski i visokoplaninski pašnjaci (rudine suve livade, planinski kamenjari i stijene)

Aquila chrysaetos - suri orao

Ev. Status ugroženosti Rijetka R Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Stabilan

5

Eremophila alpestris balcanica - planinska ševa

Ev. Status ugroženosti Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Jako raste

56ind

Pyrrhocorax graculus - žutokljuna galica


9+

Montifringilla nivalis - planinski vrabac

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC Trend u Evropi: Stabilna

Alectoris graeca - kamenjarka

Ev. Status ugroženosti U opadanju D Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Umjereno opada

3+

Monticola saxatilis - kos kamenjar

Ev. Status ugroženosti Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

malobrojna

Prunella collaris -planinski popić


12ind

Nucifraga caryocatactes - lješnjikara


4+

Četinarske i mješovitečetinarsko listopadne šume

Bonasa bonasia - lještarka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC Trend u Evropi: Malo raste

Tetrao urogallus - tetrijeb


Dryocopus martius - crna žuna

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC Trend u Evropi: U opadanju

Planinske listopadne šume (bukva, bjelograbić)

Dendrocopos leucotos - planinski detlić


8+

Stijene i litice visokoplaninske i planinske stijene i kamenjari; stijene i litice u kanjonima

Gyps fulvus - bjeloglavi sup

Ev. Status ugroženosti Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Jako raste

2ind

Pyrrhocorax graculus - žutokljuna galica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC

12


Trend u Evropi: Stabilna

Bubo bubo - buljina

Ev. Status ugroženosti: Sigurna e Spec kategorija: Non -SPEC Trend u Evropi: Malo raste

1+

Tichodroma muraria - puzgavac


8+

Mozaični raspored kamenjara i pašnjaka od 1500 do 2000 m nadmorske visine, južne padine.

Upupa epops - pupavac


34ind

Corvux corax – gavran


45ind

Aqila chrysaetos - suri orao

Ev. Status ugroženosti: Rijetka Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Stabilna

2 (u letu)

Pyrrhocorax graculus - žutokljuna galica


32ind. 4 gnijezda

Prunella collaris - planinski popić


23ind

Alauda arvensis - obična ševa


105 ind 24 gnijezda

Lanius colurio - svračak


19ind

Četinarske šume

Tetrastes bonasia - lještarka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC Trend u Evropi: Malo opada

3ind

Tetrao urogallus - veliki tetrijeb


3 ind 1muzjak 2 zenke

Denrocopus major - veliki detlić


2ind

Nucifraga caryocatactes - lješnjikara


8ind

Parus ater - jelova sjenica


20ind


Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC e

16ind 2 gnijezda


Trend u Evropi: Malo opada

Loxia curvirostra - krstokljun

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC Trend u Evropi: Fluktuira

5ind

Listopadne šume

Cuculus canorus - kukavica


19ind

Accipiter nisus - kobac


2ind

Strix aluco - šumska sova

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

oko 35ind +

Picus viridis - žuna


18ind

Garullus glandarius - sojka


5ind

Muscicapa striata - siva muharica SPEC-SPEC3 IUCN-LC 7ind

Turdus merula - kos

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC e Trend u Evropi: Malo raste

50ind +



14ind +

Emberiza citrinela - žutovoljka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non -SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

13ind

Tabela 181. Ptice

Mamofauna (sisari)

Ordo Insectivora - bubojedi Ordo Chiroptera - slijepi miševi

Erinaceus europaeus - jež Sorex minutus - mala rovka Sorex araneus - šumska rovka Sorex alpinus - planinska rovka Neomys fodiens - vodena rovka Crocidura leucodon - poljska rovka Talpa europaea - evropska krtica Talpa caeca - slijepa krtica

Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar Plecotus austriacus - sivi ušati slijepi miš Plecotus auritus - kafeni ušati slijepi miš Myotis mystacinus - mali brkati slijepi miš Myotis emarginatus - riđi slijepi miš Myotis nattereri - resasti večernjak Myotis myotis - veliki mišouhi večernjak Myotis blythii - mali mišouhi večernjak Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi miš Hypsugo savii - planinski slepi mišić


Eptesicus serotinus - veliki ponoćnjak Vespertilio murinus - dvobojni večernjak

Ordo Lagomorpha - zečevi Ordo Rodentia - Glodari


Sciurus vulgaris - evropska vjeverica Chlethrionomys glareolus - šumska ili riđa voluharica Dynaromis bogdanovi - runati voluhar (reliktna voluharica) Pytymis subterraneus - podzemni voluharić Microtus nivalis - snježna voluharica Microtus arvalis - poljska voluharica Nannospalax hercegovinensis - hercegovački sljepaš Apodemus flavicollis - žutogrli miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Rattus ratus - dugorepi pacov Mus musculus - domaći miš Glis glis - običan puh Dryamys nitedula - šumski puh Elyomys quercinus - puh orašar

Ordo Carnivora - Mesojedi Ordo Artiodactyla - Papkari

Canis lupus - sivi vuk Vulpes vulpes - riđa lisica Ursus arctos - mrki medved Mustela nivalis - riđa lasica Mustela putorius - mrki tvor Martes martes - kuna zlatka Martes foiona - kuna bjelica Meles meles - obični jazavac Lutra lutra - obična vidra Lynx lynx - obični ris

Capreolus capreolus - obični srndać Rupicapra rupicapra - balkanska divokoza Sus Scrofa - divlja svinja

Tabela 182. Sisari

Ljubišnja


Komentar: Na Ljubišnji se mogu jasno izdvojiti dva pojasa i to šumski pojas širine od 900-1800 m, a mjestimično i do 1850 m i pojas klekovine bora (Pinetum mughi) od 1850-2238 m. Pojas alpijskih pašnjaka na crnogorskom dijelu Ljubišnje nije razvijen u posebnu vegetacijsku zonu, već se oni javljaju mjestimično kao planinske goleti nastale potiskivanjem klekovine bora, koji čini završni pojas vegetacije. Od šumske zone najsnažnije je razvijen pojas četinarskih šuma, tj. pojas smrčeve šume. Pojas bukve i jele nije jasno istaknut, pošto su bukva i jela vezane za uvale gdje je podloga sadržajnija humusom i gdje je veći zaklon od snažnih vjetrova. Na istraživanom području dobro su razvijene smrčeve šume koje zauzimaju pojas između 1150-1850 m. Kao kržljav žbun smrča se penje i do 2200 m.

Naziv transekta KoordinateKosanica - između Bobova i Kolijevke, na putu za Pljevlja N 43°12.702' E 19° 18. 865'Bobovo - Kolijevka N 43° 16. 48' E 19° 6. 48' Bobovo - Pljevlja N 43° 16. 612' E 19° 10. 286'



Staništa Vrste (floristički sastav) Reprezentativnost

Status zaštite

9410 Acidofilne šume smrče brdskog do alpijskog pojasa (Vaccinio-Piceetea)

Picea excelsa, Abies alba, Fagus sylvatica, Lonicera nigra, Sorbus aucuparia, Rosa pendulina, Pirola uniflora, Listera cordata, Luzula luzulina, Blechnum spicant, Corallorhiza trifida, Vaccinium myrtillus, Luzula silvatica, Melampyrum silvaticum, Hieracium murorum ssp. div., Lephozia lycopodioides i dr.

Emerald: 42.243 Montenegrine spruce forest (Crnogorske smrčeve šume)

Picea abies (Picea excelsa), Pinus sylvestris, Fagus sylvatica, Abies alba, Pinus nigra, Lonicera alpigena, Daphne mezereum, Lonicera xylosteum, Spirea ulmifolia, Geranium sylvaticum, Veratrum album, Adenostyles alliariae, Viola biflora, Valeriana montana, Aspidium lonchitis, Homogyne alpina, Rosa alpina, Luzula luzulina, Arnica montana, Daphne blagayana, Hieracium murorum, Vaccinium myrtillus, Phyteuma spicatum, Pirola secunda, Sanicula europaea, Mycelis muralis, Trollius europaeus, Hypericum alpigenum, Helleborus odorus, Anemone nemorosa, Gentiana asclepiadea, Stellaria nemorum

A A


Biljke

Invazivne vrste

Na transektu nije evidetirana ni jedna invazivna vrsta.



Epipactis atrorubens

Malobrojne populacije ove orhideje (oko 20-tak jedinki) evidentirane su na rubu i u smrčevoj šumi na dva lokaliteta, Kosanica (N43°12.702' E 19° 18. 865') i između Bobova i Kolijevke (N 43° 16. 48' E 19° 6. 48')



Gljive


Konzervacijski status vrste

Antropogeni uticaj


U četinarskoj šumi, mikorizi sa Picea abies



Nema uticaja

Clavariadelphus truncatus (Quél.) Donk (ravnotjemeni buzdovan)

U četinarskoj šumi Picea abies



Nema uticaja


U šumi Picea abies

N 43° 23´ 50.3´´E 19° 08´ 54.o´´ 1174 mnv 32 plodonosna tijela na 200 m2

Zaštićena nacionalnim zakonom

Nema uticaja


U četinarskoj šumi Picea abies



Nema uticaja

Tabela 186. Gljive


Naziv transekta KoordinateKosanica - između Bobova i Kolijevke, na putu za Pljevlja N 43°12.702' E 19° 18. 865' Bobovo - Kolijevka N 43° 16. 48' E 19° 6. 48'Bobovo - Pljevlja N 43° 16. 612' E 19° 10. 286'


Komentar rezultata: Zbog ograničenog vremena istraživanja nijesmo uspjeli registrovati ni jednu vrstu zaštićenu nacionalnom legislativom, međutim na osnovu poznavanja ekologije vrsta i literalnih podataka na istraživanom području moguće je očekivati sledeće vrste:

Papilio machaon (Linnaeus, 1758) Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758) Helix vladica (Kobelt, 1898) Oryctes nasicornis (Linnaeus, 1758) Lucanus cervus L. Buprestis splendens Rosalia alpine Formica rufa Parnassius Apollo Malacolimax mrazeki (Simroth, 1904) - vrsta je endemit Crne Gore


Ihtiofauna (ribe)

Naziv transekta KoordinateĆegotina ispod Šula 43o 25' 45.48'' N 19o 07' 03.87'' E


Opis staništa

Lokalitet Ljubišnja nema vodotokova i drugih vodenih objekata koji bi omogućili kompletan ciklus razvića ribljih populacija te smo stoga obradili rijeku Ćehotinu koja protiče u podnožju ove planine. Ćehotina u ovom djielu nema brzaka već samo prelive, tišake i virove. Voda je zamućena tako da se dno ne vidi na dubini od 0,5 m što je posledica velike količine suspendovane materije u samoj vodi. Kako je ovaj lokalitet nizvodno od Pljevalja smatramo da industrija i njeni ostaci u velikoj mjeri doprinose ovakvom stanju vode. Medjutim inzendaili smo se količinom i raznovrsnošću ribljeg naselja na lokalitetu ispod Šula i uz Lim rijeka Ćehotina je sa stanovišta ihtiofaune najbogatija rijeka crnomorskog sliva.



Uglavnom se nalazi u virovima ispod stijenja osim kad se hrani pa zalazi na prelive i u tišake. Brojnost populacija je izuzetno velika obzirom da se radi o terminalnom predatoru, populacija je u porastu jer smo detektovali i jedinke iz najmladjih uzrastnih kategorija. Obzirom da se radi o zaštićenoj vrsti u Crnoj Gori populacija iz rijeke Ćehotine (u istraživanom dijelu) je najbolja na koju smo naišli tokom realizacije ovoga programa.

+


Uglavnom se nalazi u virovima i u centralnim djelovima riječnih tišaka. Populacija je izuzetno brojna i stabilna a jako pozitivna je i činjenica da smo detktovali izuzetno veliki broj jedinki najmanjih uzrastnih kategorija.

Chondrostoma nasus – skobalj

U dubljim i mirnijim djelovima rijeke, manji primjerci uz obalu i obalno kamenje. Populacija izuzetno brojna sa jedinkama svih uzrastnih klasa. Najkrupnije jedinke (preko 1 kg težine i 40 cm dužine) veoma brojne, populacioni trend stabilan.

Barbus sp. – mrena

Na svim djelovima rijeke a veće jedinke po sredini tiška i u virovima. Brojnost velika, stabilna populacija sa svim uzrastnim kategorijama pravilne brojnosti. Trend stabilan.

Salmo trutta (labrax) – crnomorska pastrmka potočara Sreće se na cijeloj dužini toka rijeke Ćehotine. Populaicja izuzetno brojna sa velikim


brojem jedinki najmlađih uzrasta. Prisutne i jedinke starijih generacija a populacioni trend je uzlazan.

Tabela 189. Ribe

Invazivne vrste

Naziv vrste Status


Nalazi se na svim staništima osim u virovima. Populacija nije brojna i sve uhvaćene ribe su bile iste veličine. U rijeku su dospjele poribljavanjem neautohtonim materijalom a srećom da se radi o sorti (liniji) koja se prirodno ne mrijesti u rijekama pa populacija nije uspostavljena. Postoji opasnost da ovakvim nepravilnim poribljavanjem u rijeku dospije i linija koja se slobodno mrijesti u divljini pa bi mogla da uspostavi populaciju čime bi ušla u žestoku kompeticiju sa autohtonom potočnom pastrmkom.



Komentar: Planina Ljubišnja predstavlja nedovoljno istraženo područje kada je herpetofauna u pitanju. Najznačajnija staništa predstavljaju mnoge lokve i kamenice, koje su nepristupačne za istraživanje. Među njima su Vučja lokva i Ladijeva lokva.

Vrste Stanište Stanje populacije Nacionalna legislativa


Lokve za napajanje stoke i kamenice

brojna


Lokve i kamenice brojna


Lokve i manje barice malobrojna


Vlažna i močvarna mjesta u blizini vode (lokva)

malobrojna


Niskom rastinje i kamenje malobrojna


Biljne zajednice listopadnih šuma

malobrojna

Natrix tessellate (Laurenti, 1768) Vlažna staništa pored vode malobrojna



brojna



Ornitofauna (ptice)

Komentar: Pregled stanja ornitofaune je pokazao da na području Ljubišnje žive brojne i zdrave populacije šumskih Passeriformes, kao i sinantropnih vrsta. Primijećeno je i nekoliko vrsta grabljivica, koje vjerovatno gnijezde na tom području. Kao i na drugim mjestima u Crnoj Gori, krupne grabljivice su na meti krivolovaca kao trofejne vrste. U ovom periodu godine nije bilo moguće vidjeti druge karakteristične šumske vrste, za koje se pretpostavlja da naseljavaju i to područje, npr. veliki tetreb (Tetrao urogallus). Poljoprivreda i stočarstvo nemaju primjetan negativan uticaj na ptičje populacije – kultivisani predjeli se karakterišu sopstvenim vrstama.

Naziv vrste Status Stanište Broj (Brojnost)

Oenanthe oenanthe - bjeloguza

Ev. Status ugroženosti:U opadanju (D) Spec kategorija: Spec 3 Trend u Evropi: Umjereno opada Status zaštite: Zaštićena u Cg.

Pašnjak, kamenjar 23/120p

Columba palumbus - golub grivnjaš

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Malo raste Status zaštite: Na listama Ptičije Direktive

Antropogena staništa, šuma, pašnjak

21/40i

Corvus corone cornix - siva vrana

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec Trend u Evropi: Stabilan Status zaštite: /

Antropogena staništa, šuma, pašnjak

8/18p

Saxicola rubetra - travarica

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Malo opada Status zaštite: Zaštićena u Cg.

Pašnjak 25/90p

Falco tinunculus - vjetruška

Ev. Status ugroženosti: U opadanju (D) Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada Status zaštite: Zaštićena u CG. i na listi Bonske Konvencije

Šuma, pašnjak 5/8p

Garrulus glandarius - sojka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi:Stabilan Status zaštite:/

Šuma, antropogena staništa

5/17p

Muscicapa striata - muharica

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđen (H) Spec kategorija: Spec 3 Trend u Evropi:Malo opada Status zaštite: Zaštićena u CG

Šuma 9/120p

Parus ater - jelova sjenica

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Stabilan Status zaštite: Zaštićena u CG i na listama Ptičije Direktive

Četinarska šuma 8/120p


Troglodytes troglodytes - carić

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Malo raste Status zaštite: Zaštićena u CG i na listama Ptičije Direktive

Šuma, živice 4/60p

Phylloscopus sibillatrix - šumski zviždak

Ev. Status ugroženosti: U opadanju (D) Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Umjereno opada Status zaštite:Zaštićena u CG

Šuma 4/150p

Erithacus rubecula - crvendać

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Malo raste Status zaštite: Zaštićena u CG

Šuma 2/60p

Lanius collurio - rusi svračak

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena (H) Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi:Malo opada Status zaštite: Zaštićena u CG

Trnovito grmlje, pašnjak 28/140p

Accipiter gentilis - jastreb

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Umjereno raste Status zaštite: Zaštićena u CG, Na listi Bonske Konvencije i Ptičije Direktive


Phoenicurus phoenicurus - crvenrepka

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđen (H) Spec kategorija: Spec 2 Trend u Evropi: Stabilan Status zaštite: Zaštićena u CG

Pašnjak, kamenjar, antrop.

2/18p

Upupa epops - pupavac

Ev. Status ugroženosti: U opadanju (D) Spec kategorija: Spec 3 Trend u Evropi: Umjereno opada Status zaštite: Zaštićena u CG


Alauda arvensis - poljska ševa

Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena (H) Spec kategorija: Spec 3 Trend u Evropi: Malo opada Status zaštite: Zaštićena u CG

Pašnjak 1/40p

Aquila chrysaetos - suri orao

Ev. Status ugroženosti: Rijetka (R) Spec kategorija: Spec 3 Trend u Evropi: Stabilan Status zaštite: Zaštićena u CG, Na listi Bonske Konvencije i Ptičije Direktive

Visoke litice, šuma, pašnjak 1/1p

Pernis apivorus - osičar

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Stabilan Status zaštite: Zaštićena u CG, Na listi Bonske Konvencije i Ptičije Direktive



Tabela 192. Ptice

Napomena: Brojevi u ovoj tabeli se moraju posmatrati relativno: vrste koje egzistiraju na otvorenim staništima (livade, pašnjaci) se mnogo lakše uočavaju, i stoga je njihova brojnost prividno veća nego kod šumskih vrsta koje je teško primijetiti. Važno je napomenuti da su ptice koje su kod nas brojne ipak označene kao ugrožene na nivou Evrope, što je posljedica očuvanosti autentičnih staništa u Crnoj Gori. Mamofauna (sisari)

Komentari: Šumski ekosistem Ljubišnje pruža izuzetno sklonište i hranilište mnogim sisarskim vrstama. Treba obratiti pažnju na vidrina staništa tj. gornji tokovi Pljevaljskih rijeka. Tok Ćehotine prije Otilovićkog jezera (a i Otilovićko jezero), predstavlja jedno očuvano stanište koje pruža utočište mnogim sisarskim vrstama, prije svega, medvjedu (na izvorištu Ćehotine registrovana prisutnost jednog medvjeda), divokozi, slijepim miševima (registrovani), vidri, kao i ostalim vrstama.

Red Glodara - Rodentia Red krtica i rovčica - Soricomorpha

Glis glis - puh Mus musculus - tipični domaći miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Apodemus flavicolis - žutogrli miš Apodemus mystacinus - kraški miš Apodemus ratus ratus - crni pacov

Crocidura leucodon - poljska rovčica Crocidura suaveolens - vrtna rovčica Neomys fodiens - vodena rovčica Sorex alpinus - alpska rovčica Sorex araneus - šumska rovčica Talpa europea - evropska krtica

Nucifraga caryocatactes - lješnjarka

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Stabilan Status zaštite:Zaštićena u CG

Četinarska šuma 1

Phylloscopus collybita - obični zviždak

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Stabilan Status zaštite: Zaštićena u CG

Šuma, živice 3/100p

Sylvia atricapilla - crnoglava grmuša

Ev. Status ugroženosti: Sigurna (S) Spec kategorija: Non-spec (e) Trend u Evropi: Malo raste Status zaštite: Zaštićena u CG

Šuma. živice 2/35p

Fringilla coelebs - zeba


Šuma 5/50p



Listopadna šuma 1/12p

Motacilla alba - bijela pliska


Pašnjak, antropogena staništa 3/18p


Ordo Lagomorpha - Red zečeva Red Slijepih miševa - Chiroptera


Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar Plecotus austriacus - sivi ušati slijepi miš Plecotus auritus - smeđi ušati slijepi miš Myotis mystacinus - mali brkati večernjak Myotis emarginatus - ridji večernjak Myotis nattereri - resasti večernjak Myotis blythii - mali mišouhi večernjak Myotis myotis - veliki mišouhi večernjak Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi mišić Hypsugo savii - planinski slepi mišić Eptesicus serotinus - veliki ponoćnjak Vespertilio murinus - dvobojni večernjak

Red ježeva - Erinaceomorpha Red Mesoždera- Carnivora


Vulpes vulpes - lisicaCanis lupus - vuk Ursus arctos - mrki medvjed Martes foina - kuna bjelica Martes martes - kuna zlatka Meles meles – jazavac Lutra lutra - vidra Mustela nivalis - lasica



Tabela 193. Sisari

Komovi

Naziv transekta KoordinateŠtavna - izvor ispod Vasojevićkog Koma N 42° 42' 7'' E 19° 40' 50'' Katun Ljuban N 42° 41' 54'' E 19° 39' 38'' Međukomlje N 42° 41' 18'' E 19° 39' 44''



Komentari: Šumski pojas seže do visine od oko 1800 - 1900 m. U njemu dominiraju šume mezijske bukve, u kojima se u zavisnosti od ekspozicije u spratu drveća mijenja udio smrče i jele. Gornju šumsku granicu čine sastojine munike (ass. Pinetum heldreichii bertiscum B-ić 59), koje su zahvaljujući slabijoj pristupačnosti dobro očuvane. Na lokalitetu Međukomlje zabilježeno je požarište, za koje pretpostavljamo da je uzrokovano udarom groma, a ne ljudskim faktorom. Ekosistemi planinskih rudina, sipara, pukotina stijena i snježnika su potpuno očuvani i nijesu izloženi negativnim zoo-antropogenim uticajima.

Staništa Rasprostranjenost Reprezentativnost Status zaštite

4060 Subalpinske vrištine sa poleglom klekom (Juniperus nana)

Ovaj tip staništa se fragmentarno javlja neposredno iznad gornje šumske granice i isprekidan sa siparima i kamenim blokovima. (N 42°41' 21'' E 19° 39' 55'')

A A

6170 Alpinski i subalpinski krečnjački pašnjaci

N 42°41' 21''E 19° 39' 55''

A A


6230 Pašnjaci sa narduus stricta na kiselim tlima

Evidentirana na Štavni (N 42°42' 46'' E 19° 40' 49'')

A B


N 42°41' 40'' E 19° 39' 50'', N 42°41' 50'' E 19° 40' 39''

A A

8210 Hazmofitska vegetacija pukotina krečnjačkih stijena

N 42°41' 24'' E 19° 40' 0'', N 42°41' 21'' E 19° 39' 52''

A A

91W0 Mezijske bukove šume

Na istraživanom području zauzimaju visinski pojas do 1800m. N 42°41' 55'' E 19° 40' 32'' Tokom ranijih istraživanja na širem području Štavne, u neposrednom okruženju izvora u podnožju Vasojevićkog Koma (N 42°42'7'' E 19° 40' 50) evidentirana je intenzivna sječa bukove šume. Kako je antropogeni pritisak opao, šuma se počela obnavljati.

A D

A C

95A0 Visoke oromediteranske šume munike

N 42°41' 18'' E 19° 39' 43''

A A


Biljke

Invazivne vrste

Na transektu nije evidentirana niti jedna invazivna vrsta



Coeloglossum viride Gradi malobrojne populacije od oko 10-ak jedinki, ali je prostorno široko rasprostranjena. (N 42°26' 1'' E 19° 27' 53'', N 42°41' 40'' E 19° 39' 50'', N 42°41' 50'' E 19° 39' 2'').

Epipactis atrorubens Brojna populacija ove orhideje (između 50 i 100 jedinki) evidetirane su na rubu bukove šume i na umirenom siparu (N 41°42' 40'' E 19° 39' 50'').

Gymnadenia conopsea Gradi populacije od 30-ak jedinki. Na rubu bukove šume i na umirenom siparu (N 41°42' 40'' E 19° 39' 50'').

Aquilegia blecicii Gradi populacije od 10-ak jedinki. Na rubu bukove šume i na umirenom siparu (N 41°42' 40'' E 19° 39' 50'').

Cypripedium calceolus Gradi populacije od 50-ak jedinki. Na rubu bukove šume i na umirenom siparu (N 41°42' 40'' E 19° 39' 50'').

Coeloglossum viride Gradi populacije od nekoliko jedinki. Na rubu bukove šume i na umirenom siparu (N 41°42' 40'' E 19° 39' 50'').

Pinus heldreichii Gradi gornju šumsku granicu, a u formi pojedinačnih i niskih stabala je učestao na siparima u visikoj zoni do 1900 (2000) m (N 41°42' 40'' E 19° 39' 50'').

Silene macrantha

Česta u pukotinama stijena u subalpinskom pojasu. Javljase u brojnim populacijama i sa vrstom Valeriana pancicii gradi zajednicu Valeriano-Silenetum macranthae Lkšić 68, 70. (N 42°41' 24'' E 19° 40' 0'', N 42°41' 39'' E 19° 40' 18''). U sastav pomenute zajednice ulazi i prilično brojna Asperula doerfleri.

Nigritella rhelicanii Česta na planinskim pašnjacima, gdje je javlja u jako brojnim populacijama (preko 100 jedinki).


Gymnadenia conopsea Jako brojna

Coeloglossum viride 10-ak jediniki, (N 42°41' 21'' E 19° 39' 55'').

Pinguicula balcanica Do 10-ak jediniki, (N 42°41' 10'' E 19° 39' 42'').

Aster alpinus subsp. dolomiticus Do 10-ak jediniki, (N 42°41' 10'' E 19° 39' 42'').

Viola nicolai Čest konstitutent mezofilnih livada kod katuna Štavna (N 42°42' 18'' E 19° 39' 44'') i Ljuban (N 42° 41' 54'' E 19° 39' 38'').


Gljive



Antropogeni uticaj


U šumi Picea abies

N 42° 42´ 23.8´´ E 19° 37´ 57.4´´ 1489 mnv 2 plodonosna tijela na 1 m²


Sječa šume (koncesija), probijanje brojnih šumskih puteva, izvlačenje drveća


U šumi Picea abies

N 42° 42´ 02.3´É 19° 37´ 56.1´´ 1576 mnv 10 plodonosnih tijela na 20 m²



Gyromitra gigas (Krombh.) Cooke (golemi hrčak)

Štavna, pored panja Fagus sylvatica

N 42° 42´ 05.9´É 19° 52.2´ 0.2´´ 1789 mnv 2 plodonosno tijelo


Sječa stabala i požari

Gyroporus cyanescens (Bull. : Fr.) Quél.

Ljubaštica, zajednica sa Fagus sylvatica

N 42° 42´ 40.9´É 19° 41´ 13.9´´ 1633 mnv 4 plodonosno tijelo


Sječa stabala



N 42° 42´ 40.9´´ E 19° 41´ 13.9´´ 1633 mnv 5 plodonosno tijelo


Sječa stabala

Lactarius acris (Bolton : Fr.) Gray (oštra mliječnica)




Sječa stabala


U šumi Picea abies

N 42° 42´ 18.8´´ E 19° 37´ 03.4´´ 1560 mnv 20 plodonosnih tijela na 300 m²



Strobilomyces strobilaceus (Scop. : Fr.) Berk. (ljuskavi kuštravac)

Jugozapande padine Vasojevićkog Koma, zajednica sa Fagus sylvatica

-

Zaštićena na nacionalnom i međunarodnom nivou (nalazi se na

Nema uticaja


Crvenoj listi Evrope)

Tabela 197. Gljive


Komentar rezultata: Duž čitavog istraživanog područja mogla se konstatovati veoma raznovrsna i bogata fauna Lepidoptera, kopnenih Gastropoda, Diptera, Hymenoptera, Hemiptera, Aranea, Coleoptera, Orthoptera, Myriapoda.

Naziv transekta Koordinate Štavna - izvor ispod Vasojevićkog Koma

N 42°42'7'' E 19° 40' 50''

Katun Ljuban N 42° 41' 54'' E 19° 39' 38''Međukomlje N 42° 41' 18'' E 19° 39' 44''


Opis staništa Monitoringom masiva Komova obuhvaćen je potez od Štavne do Katuna Ljuban i Međukomlja. Šumski pojas u kome dominiraju šume bukve, u kojima se u zavisnosti od ekspozicije u spratu drveća mijenja udio smrče i jele seže do visine od oko 1800-1900 m. Pored bukovih šuma sakupljanja su izvršena i na staništima na siparima i planinskim vrištinama sa patuljastom klekom i na planinskim pašnjacima. Naziv vrste Rasprostranjenje Brojnost Zaštićena

u CG. Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758)

Prisutne u svim dijelovima istraživanog područja. Stanište: livada, kamenjar.

10 jedinki +

Dina lineata montana Stanište: izvor ispod Vasojevićkog Koma, Štavna Ova endemična podvrsta je poznata za područje Komova, i očekuje se da se može naći u gornjim djelovima potoka ili u izvorišnim djelovima.

3 jedinke +

Helix vladica (Kobelt, 1898) Stanište: livada,kamenjar 7 jedinki + Formica rufo Stanište: ivice bukove šume 1 mravinjak + Hydroporus discretus Može se očekivati u

planinskim izvorima. Na osnovu osobina staništa i literalnih podataka očekujemo da ovo područje nastanjuju navedene vrste i ako tokom prošlogodišnjih istraživanja nisu registrovana.

Lucanus cervus L. Buprestis splendens Papilio machaon (Linnaeus, 1758) Parnassius apollo Oryctes nasicornis Deroceras maasseni Ova endemična vrsta je

opisana 11 km sjeverno od Kolašina i može se očekivati nalaz njene populacije na širem prostoru.


Ihtiofauna (ribe)

Komentar rezultata: Na području Komova ne postoje vodeni tokovi niti drugi vodeni objekti koji bi u omogućili kompletne razvojne cikluse riba pa stoga ova grupa ne čini animalnu komponentu bidiverziteta ovoga područja.




Put Štavna - Andrijevica N 42º 44.229’ E 19º 45.713’ Nadmorska visina: 891m ± 5m

Kamp Štavna - podnožje Vasojevićkog Koma N 42º 42.305’ E 19º 40.717’Nadmorska visina: 854 m ± 20m

Vasojevićki Kom N 42 º 41.912’ E 19 º 40.460’ Nadmorska visina: 1831 m ± 6m

Dolina Opasanice N 42 41.116 E 19 31.448Nadmorska visina: 1095

Lokva u katunu Carine N 42 38.604 E 19 38.761Nadmorska visina: 1810 m

Podnožje Kučkog Koma - kod crkve N 42 38.935, E 19 38.469 Nadmorska visina: 1850 m


Vrste Stanište Stanje populacije Nacionalna legislativaMesotriton alpestris (Laurenti, 1768) Lokva za napajanje stoke Veoma brojna +


Lokva za napajanje stoke Veoma brojna (prisutan veliki broj punoglavaca kao i adultnih jedinki)

+


Vlažna i močvarna mjesta u blizini vode (lokva)

malobrojna +


Riječni tok, izvor malobrojna +


Pored puta,ispod kamenja i na mjestima gdje nema guste vegetacije

brojna +

Lacerta vivipara (Jacquinii, 1787)

Zajednica Vaccinium myrtillus i Vaccinium uliginosum malobrojna +


Livade i pašnjaci u podnožju planinskih vrhova

malobrojna +


Niskom rastinje i kamenje pored puta

malobrojna +


Biljne zajednice listopadnih šuma. brojna +


Obalni dio potoka I malih rječica

brojna +



brojna +



Ornitofauna (ptice)

Vrsta Status Broj/Brojnost

Upupa epops - pupavac Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: umjereno opada

30ind

Corvux corax - gavran brojan Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: malo raste

brojan

Aqila chrysaetos - suri orao Ev. Status ugroženosti: Rijetka RSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: stabilna

1 (u letu)

Erithacus rubecula - crvendać Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: malo raste

10

Alauda arvensis - obična ševa Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: malo opada

brojna

Eremophila alpestris - ušata ševa Ev. Status ugroženosti: Sigurna Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

24ind

Lanius colurio - svračak Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

brojan

Hirundo rustica - seoska lasta Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

brojna

Hirundo rupestris - gorska lasta Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

Denrocopus major - veliki detlić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

2ind+

Fringilla coelebs - obična zeba Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

8ind

Loxia curvirostra - krstokljun Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Fluktuira

20ind+

Cuculus canorus - kukavica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

6ind


2ind

Strix aluco - šumska sova Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

10ind+

Picus viridis - žuna Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

4ind+

Garullus glandarius - sojka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

12ind

Muscicapa striata - siva muharica Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

4ind

Turdus merula - kos Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo raste

brojna


Tabela 202. Ptice

Mamofauna (sisari)

Red bubojeda (Insectivora) Red mesoždera (Carnivora)

Turdus philomelos - drozd pjevač Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

18ind+

Parus major - velika sjenica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

20ind+

Fringilla coelebs - zeba Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

mnogobrojna

Embrazia cia - strnadica kamenjarka Ev. Status ugroženosti: Prorijeđen H Spec kategorija: SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

17+

Oriolus oriolus - vuga Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

2ind

Parus ater - jelova sjenica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

20+

Parus cristatus - ćubasta sjenica Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Umjereno opada

20

Luscinia svecica - modrovoljka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

2


10+

Certhia familiaris - kratkokljuni puzić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

4ind

Emberiza melanocephala - crnoglava strnadica Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

2+

Passer montanus - poljski vrabac Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

brojna

Anthus pratensis - livadska trepetljika Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

brojna

Bubo bubo - buljina Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

1+


oko 2ind

Dendrocopos syriacus - seoski detlić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

4ind


8

Picus viridis - zelena žuna Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

16+


Erinaceus europaeus -jež Talpa europaea - obična krtica Talpa caeca - slijepa krtica Sorex araneus -zlatna rovčica Sorex minutus - mala rovčica Sorex alpinus - planinska rovčica Neomys fodines - vodena rovčica

Canis lupus - vuk Vulpes vulpes - lisica Ursus arctos - mrki medvjed Martes martes - kuna zlatica Martes foina - kuna bjelica Mustella erminea - velika lasica Mustella nivalis - lasica Felis silvestris - divlja mačka

Red zečeva (Lagomorpha) Red papkara (Artiodactyla)

Lepus europaeus - zec Sus scrofa - divlje prase Capreolus capreolus - srna

Red glodara (Rodentia)

Red Slijepih miševa (Chiroptera)

Sciurus vulgaris - vjeverica Glis glis - puh Mus musculus - kućni miš Apodemus flavicollis - šumski miš Microtus agrestis - šumska voluharica Microtus alpinus - planinska voluharica

Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar Rhinolophus euryal - južni potkovičar Myotis mystacinus - brkati slijepi miš Myotis bechsteini - dugouhi slijepi miš Myotis myotis - veliki mišouhi slijepi miš Vespertilio murinus - dvobojni slijepi miš Pipisterllus pipisterllus - mali slijepi miš Plecotus auritus - kafeni ušati slijepi miš

Tabela 203. Sisari

Rijeka Tara i pritoke (Mojkovačka opština)



Crnja N42° 44‘ 08'' E 19° 38‘ 47'' N42° 43' 10'' E 19° 38‘ 05''

Bjelojevićka rijeka N42° 56' 39'' E 19° 35‘ 11'', N42° 56' 6,9'' E 19° 36‘ 31,1''

Bistrica u Donjem Polju N42° 58' 17'' E 19° 32‘ 25,8''N42° 58' 11'' E 19° 32‘ 26''

Bistrica - Ravnjak N42° 59' 22,7'' E 19° 24‘ 59,4'' N42° 59' 23'' E 19° 25‘ 15''

Štitarička rijeka N 42°92,399' E 19°54,321'



Status zaštite

Crnja 91E0 Aluvijalne šume sa crnom johom i lučkim jasenom

Uz obalu rijeke se formira linijskavegetacija u kojoj dominira siva jova (Alnus incana), a koju mjestimično prekidaju prodori bukove šume, koja se niz strme padine spuišta do same vode.U spratu zeljastih biljaka brojnošću se ističu: Equisetum spp, Tissilago farfara, Telekia speciosa, Petasites hybrida, Cirsium rivulare itd.

A A

Bjelojevićka rijeka


U uzanom obalskom pojasu većeg dijela toka Crnje, Bjelojevićke rijeke i Bistrice u Donjem Polju. Mjestimično se ovaj vegetacijski tip prekida sa prodorima bukove šume, koja se na strmin stranama spušta do same obale rijeke, ili malim fragmentima žbunjaka sive vrbe. U spratu zeljastih biljaka brojnošću se ističu: Equisetum spp, Tissilago farfara,

A A


Telekia speciosa, Petasites hybrida, Cirsium rivulare itd.

3240 Žbunjaci sive vrbe (Salix Elaeagnos)

Uz obe obale Bistrice, počev od visniske zone od cca 780 m, razvija se bujan pojas vegetacije žbunjaka sive vrbe, čiji sklop varira u rasponu od 40-60%.

A A

Bistrica u Donjem Polju


A A

Bistrica - Ravnjak

Duž toka rijeke Bistrice smjenjuju se dva osnovna tipa vegetacije. U gornjem toku u obalskoj liniji domirija bukva (Fagus sylvativa), dok u srednjem i donjem dijelu krajolikom počinju dominirate šikare sive vrbe (Salix elaeagnos).

Štitarička rijeka

Antropogeni habitati: livade, pašnjaci, voćnjaci, dvorišta dok se iznad ovog pojasa nalaze listopadne bukove šume

Širina vegetacijskog pojasa uz rijeku varira od 0 do oko 10 m. Put je na desnoj obali udaljen oko 15 m, dok na lijevoj obali ide sasvim blizu rijeke. Nakon linijskog pojasa vegetacija koja se pruža uz rijeku na lijevoj obali nalze se antropogeni habitati: livade, pašnjaci, voćnjaci, dvorišta. Ovaj tip habitata penje se do oko 400 m u odnosu na riječni tok.Iznad ove visine nalaze se mješovite listopadne šume u kojima dominira bukva. U ovim šumama nijesu vršena terenska istraživanja, ali smatram da ne spadaju u kategoriju reprezentativnih bukovih šuma.

Svi transekti 91W0 Mezijske bukove šume

Istraživano područje se većim svojim dijelom nalazi u zoni mezijskih bukovih šuma, čije se sastojine mjestimično spuštaju do same vode, na način prekidajući kontinuitet obalske vegetacije jova i sive vrbe.

A A


Biljke

Invazivne vrste


Robinia pseudoacacia Bjelojevićka rijeka (N42° 56' 15'' E 19° 36‘ 12''- zabilježeno nekoliko jedinki u neposrednoj blizini kolskog puta.

Erigeron annuus Bistrica u Donjem Polju (N42° 58' 17'' E 19° 32‘ 25,8'') - uz lijevu obalu rijeke evidentirana je malobrojna populacija ove vrste.

Galinsoga parviflora Bistrica u Donjem Polju (N42° 58' 11'' E 19° 32‘ 26'') - u samom koritu rijeke zabilježeno je par usamljenih jedinki.


Erigeron annus Uz lijevu obalu Štitaričke rijeka (N 42°92,061' E 19°54,321')

Alcea rosea Pored puta uz Štitaričku rijeku zabilježena populacija od oko 30 jedinki (N 42°92,815' E 19°56,532')




Spiranthes spiralis Desna obala Bistrice u Donjem Polju (N42° 58' 14'' E 19° 32‘ 28'') - livadska vegeteacija. Vrsta raste u srednje brojnim populacijama.

Neottia nidus avis Kao sastavni dio vegetacije bukovih šuma vrsta je zabilježena na gotovo svim istraživanim lokalitetima (Crnja, Bjelojevićka rijeka, Bistrica).

Dactylorhhiza saccifera Ravnjak (N42° 59' 22,7'' E 19° 24‘ 59,4''). Malobrojne populacije zabilježene u bukovoj šumi u neposrednoj blizini lijeve obale rijeke.

Orchis maculata N 42°92,061' E 19°54,321' samo jedna precvjetala jedinka.


Gljive

Lokalitet Vrsta Stanište

Kordinate i brojnost populacije


Antropogeni uticaj

Bjelojevićka Rijeka

Gyrodon lividus (Bull. : Fr.) Sacc. (žuti johovac)

Uz samu rijeku, u mikorizi sa Alnus incana i Alnus glutinosa

N 42° 56´ 40.0´´ E 19° 35´ 13.9´´ 820 mnv 1 plodonosno tijelo N 42° 56´ 49.7´´ E 19° 35´ 14.4´´ 820 mnv 38 plodonosnih tijela na 5 m² N 42° 56´ 39.4´´ E 19° 35´ 14.1´´ 834 mnv 23 plodonosna tijela na 1 m²


Nema uticaja

Bukovica Boletus impolitus Fr. (pustenasti vrganj)

Na obali rijeke u zajednici sa Fagus sylvatica, Corylus avelana



Nema uticaja

Crnja


U šumi Picea abies

N 42° 42´ 23.8´´ E 19° 37´ 57.4´´ 1489 mnv 2 plodonosna tijela na 1 m²



Geastrum fimbriatum Fr. (trepavičava

U šumi Picea abies

N 42° 42´ 02.3´´E19° 37´ 56.1´´

Zaštićena na nacionalnom

Sječa šume (koncesija),


zvijezdača) 1576 mnv 10 plodonosnih tijela na 20 m²

nivou probijanje brojnih šumskih puteva, izvlačenje drveća


U šumi Picea abies

N 42° 42´ 18.8´´ E 19° 37´ 03.4´´ 1560 mnv 20 plodonosnih tijela na 300 m²



Štitarica /

Stanište sa Alnus glutinosa i A. incana

N 42° 55´ 29.8´´ E 19° 33´ 40.8´´ 998 mnv

/

Kamenolom u donjem toku rijeke Miniranje N 42°53´ 27.8´´ E 19° 33´ 52.5´´ 944 mnv Odlagalište pijeska N 42°53´ 40.6´´ 19° 34´ 14.3´´ 890 mnv

Tabela 208. Gljive


Komentar rezultata: Faunom dna riječnih staništa dominiraju: Trichoptera, Ephemeroptera, Diptera, Gastropoda, Coleoptera, Hirudinea, Acarina.


Zaštićene u CG

Helix vladica (Kobelt, 1898) Dolina oko rijeke Bistrice (Ravnjak)

4 jedinke +

Dina lineate Rijeka Bistrica (kod Ravnjaka) 3 jedinke +

Iphiclides podalirius Ivice šume i dolinom Bjelojevićkom rijekom i rijekom Crnjom

6 jedinki 3 jedinke (Crnja)

+

Papilio machaon Na osnovuosobina staništa i literalnih podataka očekujemo da na ovim područjima se takođe mogu naći sledeće vrste sa spiska zaštićenih i ako nijesu zabilježene na terenu.

+ Lucanus cervus L. + Parnassius apollo +

Dina lineate Rasprostranjena vrsta pijavica u tekucim vodama Crne Gore

+

Helix dormitories Ova vrsta puža registrovana je za područje kanjona rijeke Tare

+

Rosalia alpina +

Oryctes nasicornis +



Ihtiofauna (ribe)

Naziv transekta KoordinateCrnja N42° 43' 10'' E 19° 38‘ 05''Bjelovićka rijeka N42° 56' 39'' E 19° 35‘ 11''Bistrica N42° 59' 22,7'' E 19° 24‘ 59,4'' Štitarička rijeka N 42°92,399' E 19°54,321'


Opis staništa

Sve tri rijeke, pritoke Tare, su bujičnog karaktera sa brojnim brzacima i manjim virovima. U donjim djelovima toka dominiraju virovi i prelivi. Substrat je kamenit ili šljunkovit.



Usled veoma niskog vodostaja nije detektvana ali ona u aprilu zalazi u ove pritoke zbog mrijesta. Kako je njena populacija u Tari veoma malobrojna sa opadajućim trendom za očekivati je istu situaciju i u njenim pritokama.

+

Thymallus thymallus - lipljen Uglavnom u virovima i u centralnim djelovima riječnih tišaka. Detektovan samo u Bistrici, populacija malobrojna, a trend stabilan.


Srijeće se u svim istraživanim vodotocima pri čemu je populacija iz rijeke Bistrice najbrojnija. Nijesmo je detktovali u Štitaričkoj rijeci što je posledica narušavanja prirodnog stanja toka ove rijeke usled rada asfaltne baze, ali i krovolova.

Vrsta nije zaštićena ali se smatra veoma bitnom za Crnu Goru.

Tabela 211. Ribe

Invazivne vrste

Naziv vrste Status


Detektovana je u Bistrici (Ravnjak) i u Bjelovićkoj rijeci. U rijeku su dospjele poribljavanjem neautohtonim materijalom, a srećom da se radi o sorti (liniji) koja se prirodno ne mrijesti u rijekama pa populacija nije uspostavljena. Postoji opasnost da ovakvim nepravilnim poribljavanjem u rijeku dospije i linija koja se slobodno mrijesti u divljini pa bi mogla da uspostavi populaciju čime bi ušla u žestoku kompeticiju sa autohtonom potočnom pastrmkom.



Vrste Stanište Stanje populacije Nacionalna legislativa


Vlažna mjesta u biljnim zajednicama listopadnih šuma pored rijeka

rijetka +


Male barice - razlivi pored riječnog toka

malobrojna +


Ispod kamenja i na mjestima gdje nema guste vegetacije brojna +



Ispod kamenja, na osunčanim stranama

rijetka +


Biljne zajednice listopadnih šuma, livade pored riječnog toka

malobrojna +


Obalni dio rijeke malobrojna +



brojna +


Ornitofauna (ptice)


Upupa epops - pupavac SPEC –SPEC2 IUCN-LC ETS-VU

20ind

Corvux corax - gavran SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

brojna

Aqila chrysaetos - suri orao SPEC –SPEC1 IUCN-VU ETS-R

1 (u letu)

Alauda arvensis - obična ševa SPEC –SPEC 3 IUCN-LC ETS-(H)

brojna

Eremophila alpestris - ušata ševa SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

12ind

Lanius colurio - svračak SPEC –SPEC 3 IUCN-LC ETS-(H)

25 ind

Tetrastes bonasia - lještarka SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

5ind

Denrocopus major - veliki detlić SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

6ind

Nucifraga caryocatactes - lješnjikara SPEC–SPEC 2 IUCN-LC ETS-VU

15ind

Fringilla coelebs - obična zeba SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

40ind

Cuculus canorus - kukavica SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

10ind

Accipiter nisus - kobac SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

6ind

Strix aluco – šumska sova SPEC–SPEC 2 IUCN-LC ETS-S

10ind +

Picus viridis - žuna SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-(H)

10ind

Garullus glandarius - sojka SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

20ind

Muscicapa striata - siva muharica SPEC-SPEC3 IUCN-LC

15ind


Turdus merula - kos SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

brojan

Turdus viscivorus - drozd imelaš SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

10ind

Parus major - velika sjenica SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

35ind+

Emberiza citrinela - žutovoljka SPEC-Non –SPEC IUCN-LC ETS-S

20ind

Tabela 214. Ptice

Mamofauna (sisari)

Red bubojeda - Insectivora Red mesoždera - Carnivora

Erinaceus europaeus -jež Talpa europaea - obična krtica Talpa caeca - slijepa krtica Sorex araneus -zlatna rovčica Sorex minutus - mala rovčica Sorex alpinus - planinska rovčica Neomys fodines - vodena rovčicaCrocidura leucodon - poljska rovčica Crocidura suaveolens - vrtna rovčica

Canis lupus - vuk Vulpes vulpes - lisica Lutra lutra - vidra Martes martes - kuna zlatica Martes foina - kuna bjelica Mustella nivalis - lasica

Ordo Lagomorpha - zečevi Red papkara - Artiodactyla

Lepus europaeus - zec Sus scrofa - divlje prase

Red glodara (Rodentia)

Red Slijepih miševa (Chiroptera)

Sciurus vulgaris - vjeverica Glis glis - puh Mus musculus - kućni miš Apodemus flavicollis - šumski miš Microtus agrestis - šumska voluharica Microtus alpinus - planinska voluharica

Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar Rhinolophus euryal - južni potkovičar Myotis mystacinus - brkati slijepi miš Myotis bechsteini - dugouhi slijepi miš Myotis myotis - veliki mišouhi slijepi miš Vespertilio murinus - dvobojni slijepi miš Pipisterllus pipisterllus - mali slijepi miš Plecotus auritus - kafeni ušati slijepi miš

Tabela 215. Sisari

Pritoke Lima i Plavskog jezera



Lješnica N 42° 55‘45'' E 19° 52‘ 22'' N 42° 55' 34'' E 20° 00‘ 48''

Makva N 42° 50' 18'' E 19° 53‘ 06''N 42° 50' 33'' E 19° 53‘ 5''

Bjelopoljska Bistrica N 42° 49' 30'' E 19° 52‘ 11'' N 42° 51' 15'' E 19° 47‘ 46''

Vinicka N 42° 47' 54'' E 19° 50‘ 12'' N 42° 48' 7'' E 19° 49‘ 05''

Šekularska rijeka N 42° 44' 46'' E 19° 53‘ 55'' N 42° 46' 22'' E 19° 50‘ 47''


Zlorječica N 42° 44' 25'' E 19° 47‘ 18'' N 42° 41' 29'' E 19° 45‘ 06''


Staništa Transekt Rasprostranjenost Reprezentativnost

Status zaštite

3240 Žbunjaci sive vrbe (salix elaeagnos)

Bistrica Šekularske rijeke Zlorječice

Mali fragmenti žbunjaka sive vrbe zabilježeni su mjestimično duž tokova Bistrice, ali veoma rijetko u čistim sastojinama.

B B

91E0 Aluvijalne šume sa crnom johom i lučkim jasenom - Šume sa dominacijom crne jove (Alnus glutinosa)

Lješnice Makve Vinicke

U uskom obalskom pojasu duž tokova Lješnice (N 42° 55' 45'' E 19° 52‘ 22'', N 42° 55' 34'' E 20° 00‘ 48''), Makve (N 42° 50' 18'' E 19° 53‘ 06''), Vinicke (N 42° 48' 05'' E 19° 49‘ 45'', N 42° 48' 06'' E 19° 49‘ 05'') razvila se vegetacija u kojoj dominira drveće crne jova (Alnus glutinosa).U sastav zajednica formiranih duž toka Vinicke ulaze Clematis vitalba, Carpinus betulus iako rijetko Robinia pseudoacacia. Mjestimično, duž toka Lješnice (kod Petnjce N42° 54' 19'' E 19° 57‘ 04'') evidentirani su degradacioni derivati u kojima dominira žbunasta forma Alnus glutinosa.

B B

Šume sa dominacijom sive jove (Alnus incana)

Bistrice Šekularske rijeke Zlorječica

Samo na jednom lokalitetu je zabilježena gotovo čista sastojina - sa par stabala S. elaeagnos (Zlorječica N42° 41' 29'' E 19° 45‘ 06''). Uglavnom je floristički sastav raznovrstan: S. elaeagnos, Ligustrum vulgare, Cornus sanguinea, Corylus avellana, S. fragilis, Rhamnus fallax, Acer pseudoplatanus. U sastojinama evidentiranim uz Šekularsku rijeku na visini preko 900 m, zabilježeni su i Picea excelsa, Fagus sylvatica.

A A

Otvoreni žbunjaći sa sivom jovom (Alnus incana)

U srednjem i dijelu donjeg toka Makve, razvija se vegetacija otvorenih žbunjaka sive jove (Alnus incana), u čiji sastav još ulaze: Crataegus monogyna, Clematis vitalba, Cornus sanguinea, Ligustrum vulgare, Prunus spinosa, Rosa spp., Rubus spp. Na desnoj obali Makve u sklopu ove vegetacijske zone, evidentiran je drvored crnih topola.

A B


Biljke

Invazivne vrste


Robinia pseudoacacia

Bjelojevićka rijeka (N42° 56' 15'' E 19° 36‘ 12'') - zabilježeno nekoliko jedinki u neposrednoj blizini kolskog puta Makva (N42° 50' 18'' E 19° 53‘ 06'') - posađena kao živa ogdraga i počela da se širi subspontano


Vinicka Bistrica (N42° 47' 54'' E 19° 50‘ 11'') - zabilježeno par jedinski u sklopu obalske vegetacije Šekularska rijeka Bistrica (N42° 46' 21'' E 19° 50‘ 47'') - zabilježeno par individua u sklopu obalske vegetacije Zlorječica (N42° 43' 44'' E 19° 48‘01'') - zabilježeno 10-ak jedinki u sklopu degradirane obalske vegetacije; Šire područje Zlorječica- put za Konjuhe(N42° 43' 20'' E 19° 47‘ 52''- preko 100 jedinkiu sklopu vegetacije pored puta.

Amaranthus hybridus

Lještica(N42° 55' 38'' E 19° 32‘26''- zabilježeno nekoliko jedinki u neposrednoj blizini kamenoloma Bistrica (N42° 49' 48'' E 19° 49‘ 50'') - zabilježena populacija od oko 20tak jedinki u sklopu degradirane vegetacije pored puta Zlorječica (N42° 43' 44'' E 19° 48‘01'') - zabilježeno 50-ak jedinki u sklopu degradirane obalske vegetacije.

Conyza canadensis

Lještica(N42° 55' 38'' E 19° 32‘26'') - zabilježeno nekoliko jedinki u neposrednoj blizini kamenoloma Bistrica (N42° 49' 48'' E 19° 49‘ 50'') - zabilježena populacija od oko 20-ak jedinki u sklopu degradirane vegetacije pored puta Zlorječica (N42° 43' 44'' E 19° 48‘01'') - zabilježeno 50-ak jedinki u sklopu degradirane obalske vegetacije.

Conyza canadensis

Petnjica (N42° 54' 19'' E 19° 57‘ 04'') - zabilježeno 100 tinjak jedinki na deponiji na obali rijeke Bistrica (N42° 49' 48'' E 19° 49‘ 50'') - zabilježena populacija od oko 50tak jedinki u sklopu degradirane vegetacije pored puta

Datura stramonium Lještica(N42° 55' 38'' E 19° 32‘26''- zabilježeno nekoliko jedinki u neposrednoj blizini kamenoloma




Himantoglossum caprinum

Male populacije (4-10 jedinki) zabilježene su na više lokaliteta u dolini rijeke Zlorečica (N 42° 43' 35,7'' E 19° 47' 57,1''; N 42° 43' 12,8'' E 19° 47' 47,5'') i u blizini Grnčara (N 42° 32' 68,7'' E 19° 49' 90''). Stanište: šikare pored puta

Dactylorhiza maculata Populacija od desetak jedinki zabilježena je na jednom lokalitetu u dolini rijeke Zlorečica (N 42° 43' 12,8'' E 19° 47' 47,5''). Stanište: vlažna šikara pored puta, uz izvor


Gljive

Lokalitet



Antropogeni uticaj

Murinska Rijeka

/ Dominira joha (Alnus spp.)

N 42° 38´ 55.4´´ E 19° 52´ 49.3´´ 727 mnv

/ Manje deponije smeća

Velička Rijeka / Stanište sa Alnus sp.

N 42° 39´ 50.7´´ E 19° 57´ 48.5´´ 952 mnv

Komarača

Fagus sylvatica, Alnus sp., trepetljika........, izuzetne šume

N 42° 36´ 10.2´´ E19° 59´ 25.9´´ 775 mnv

Gradska deponija


Alnus

Babinopoljska

Dominira smrča (Picea abies), rijetko se javlja bukva (Fagus sylvatica)

N 42° 36´ 28.8´´ E19° 48´ 44.7´´ 992 mnv

Grnčar /

Stanište sa Carpinus orientalis, pješčane dine pored rijeke

N 42° 34´ 31.7´´ E19° 48´ 44.7´´ 943 mnv

/ Eksloatacija šljunka

Lješnjica / Stanište sa Alnus sp.

N 42° 55´ 17.3´´E19° 54´ 25.1´´ 788 mnv

/ Kamenolom, deponije otpada

Dapsićka /

Bagrem dominatna vrsta (Robinia pseudacacia), prisutan Fraxinus sp. i Ulmus sp.

N 42° 50´ 38.9´´ E19° 55´ 38.2´´ 766 mnv

/

Invazivna biljna vrsta Robinia pseudacacia

Zlorečica /

Dominira Fagus sylvatica, prisutna jova (Alnus spp.)

N 42° 42´ 48.4´´ E19° 47´ 52.0´´ 780 mnv

/

Deponija pilane N 42° 42´ 37.6´´ E 19° 47´ 31.2´´ 786 mnv

Ljuboviđa /

Tomaševo kod etno sela Durmitor stanište sa Alnus glutinosa

N 43° 02´ 38.9´´ E19° 39´ 34.5´´ 693 mnv

/

Deponije smeće u samom koritu rijeke

Tepačka / Dominira Alnus incana i A. glutoinosa

N 42° 46´ 32.1´´ E 19° 49´ 33.1´´ 727 mnv

/ Deponije otpada

Bistrica / Dominira Alnus incana i A. glutoinosa

N 42° 49´ 53.2´´ E19° 49´ 59.5´´ 736 mnv

/

Šekularska / Stanište sa Alnus glutinosa, Salix, Fraxinus, Corylus.

N 42° 46´ 23.5´´ E19° 50´ 46.6´´ 730 mnv

/ Nema uticaja

Tabela 220. Gljive


Komentar rezultata: Fauna istraživanih vodenih staništa je prilično siromašna i homogena u svojoj strukturi, uglavnom dominiraju Trichoptera, Coleoptera (Hydraenidae), Gastropoda, Diptera (Chironomidae), Plecoptera itd.


Šekularska rijeka (Berane) N 42° 46' 55.9'' E 19° 53' 85,1''

Vinicka rijeka (Berane) N 42° 47' 74.8'' E 19° 50' 43,7''

Makva (Berane) N 42° 51' 11,5'' E 19° 54' 22,5''

Lješnica (Berane) N 42° 55' 60,8'' E 19° 52' 31,3''

Zlorečica (Andrijevica) N 42° 43' 35,7'' E 19° 47' 57,1''

Vruja (Gusinje) N 42° 32' 70,4'' E 19° 49' 88,1''

Grnčar (Plav) N 42° 57,7' 19,1'' E 19° 80,5' 84,9''

Bistrica (Bijelo Polje) N 43° 06' 29,4'' E 19° 47' 40,5''


Opis staništa

Sve istraživane rijeke odlikuju se kamenitim dnom i bujičnim, brzim tokom, kao i izrazito hladnom vodom. Vodena vegetacija je slabo razvijena, sem u rijeci Bistrica, Đalovića klisuri gdje je kameni supstrat obrastao tepisima od mahovina. Područja se odlikuju tipičnom riparijskom vegetacijom, uglavnom predstavljenom higrofilnim šikarama i šumama vrba, jova i topola.

Naziv vrste Rasprostranjenje Stanje populacije Zaštićene u CG

Lucanus cervus Stanište - stelja, Andrijevica

1 jedinka +

Helix vladica Stanište - livada, Vruja (Gusinje)

2 jedinke +

Iphiclides podalirius (Linnaeus, 1758)

Oko rijeke Bistrice (Bijelo Polje) i oko rijeke Zlorečice (Andrijevica)

2 jedinkerijeka Bistrica i 3 jedinke - doline oko rijeke Zlorečice

+

Cerambyx cerdo

Srijeću se u listopadnim šumama, uglavnom hrastovim. Larve su ksilofagne (hrane se drvetom), razvijaju se na hrastovima Quercus robur, Q. petraea, Q. pubescens, Q. ilex i Q. suber

Na osnovu osobina staništa, ekologije vrsta i literalnih podataka očekujemo da se na ovim područjima nalaze navedene vrste i pored toga što nijesu primijećene tokom terenskih istraživanja.

+

Helix dormitoris +

Dina lineata Ova vrsta pijavice je siroko rasprostranjena u rijeci Limu i njenim pritokama

Parnassius Apollo +

Papilio machaon +

Formica rufa +

Oryctes nasicornis +


Ihtiofauna (ribe)


Kaludarska rijeka N42.79 79.050 O E19.89 17.682 O

Grlja N42.54 50.850O E19.83 13349O

Ljuča N42.5733662O E19.883573O

Grnčar (Plav) N42.5771916O E19.805849O

Šekularska rijeka N42.7489367O E19.871866O

Komaračka rijeka N42.614893O E19.9765240O

Lim (ispod Plavskog jezera, Manastir) N42.6178766O E19.9374499O

Vinicka rijeka N42.7994006O E19.8419049O

Lješnica (Berane) N 42.9253783 O E19.8779516O

Zlorečica (Andrijevica) N 42.722516O E19.7932550O

Plavsko jezero N 42.5929332O E19.932699O


Bistrica (Bijelo Polje) N 43.1049232 O E19.7900322O

Ljuboviđa N 42.984181 O E19.694441O




Uglavnom u virovima ispod stijenja osim kad se hrani pa zalazi na prelive i u tišake. U Plavskom jezeru drži se dubina osim kada izadje da se hrani i to uglavnom prema izlazu iz jezera (Lim). Najbrojnija populacija je detektovana u Lješnici gdje su detektovane i mlađe jedinke. Zbog mirjesta u aprilu zalazi i u Ljuboviđu, Bistricu i Zlorječicu ali koristi i gorje djelove samog Lima. Uz Ćehotinu, Lim i pobrojane pritoke predstavlaju najznačajnije stanište za ovu vrstu u Crnoj Gori kojoj je ovo najjužnija pozicija iz arala ove vrste uopšte. Populaijca nije borjna ali je trend uzlazan.


Uglavnom u virovima i u centralnim djelovima riječnih tišaka. Detektovan je u Ljuči, Plavskom jezeru (najbrojnjia populacija), čitavim tokom Lima, Zlorječica, Lješnica, Ljuboviđja (samo u donjem dijelu toka) i Bistrica. Populacija je izuzetno brojna i stabilna a jako pozitivna je i činjenica da smo detktovali izuzetno veliki broj jedinki najmanjih uzrastnih kategorija. Populacija je izuzetno brojna sa stabilnim trendom.

Chondrostoma nasus – skobalj

U dubljim i mirnijim djelovima rijeke, manji primjerci uz obalu i obalno kamenje. Detektovan je u Limu nizvodno od Andrijevice a moguće da manji primjeci zalaze u veće pritoke. Populacija izuzetno brojna sa jedinkama svih uzrastnih klasa. Populacija brojna, trend stabilan.

Barbus sp. – mrena

Na svim djelovima Lima počev od Manastira pa nizvodno. Nalaze se na svim djelovima rijeke a veće jedinke po sredini tišaka i u virovima. Zalazi i u donje djelove svih većih pritoka, Brojnost velika, stabilna populacija sa svim uzrastnim kategorijama pravilne brojnosti. Trend stabilan.

Cobitis elongata – vijunica Na svim djelovima Lima i donjim djelovima pritoka na mejstima sa muljevitim substratom. Populacija je brojna i trend je stabilan.

Sabanejewia sp. – vijun

Detektovan je u Limu ispod Berana kao i u Vinickoj rijeci. Najvjerovatnije je ima i u svim donjim i muljevitim djelovima većih pritoka nizvodno od Berana. Populacija je malobrojna a trend stabilan.


Srijeće se na cijeloj dužini toka rijeke Lim kao i u svim pritokama koje smo istraživali. Najveću abundancu smo detektovali u Vruju, Lješnici, Zlorječici i Bistrici. Populacija je uglavnom brojna na svim istraživanim lokalitetima sa stabilnim trendom. Ovdje moramo da pomenemo i „blatnjaču“ koja je u suštini jezerska forma crnomorske potočare i na mirijest izlazi u Ljuču i Vruju u toku novembra mejseca. Prisutne i jedinke starijih generacija, a populacioni trend je uzlazan na skoro svim lokalitetima (veliki broj najmlađih uzrastnih klasa).


Ecox lucius – štuka

Iako nije na listama (domaćim i stranim) ipak smo se odlučili da je uvrstimo usled fenomena da ona nastanjuje Plavsko jezero zajedno sa mladicom i de je nadalje nema sve do donjeg toka rijeke Drine (Mačva). U jezeru populacija je izuzetno brojna, nalazi se u obalnim djelovima među vegetacijom, a trend joj je stabilan. Atraktivna kao sportska ribolovna vrsta.

Tabela 224. Ribe

Invazivne vrste

Naziv vrste Status


Na svim staništima osim u virovima. Detektovana je u Limu, Zlorječici, Bistrici, Ljesnici i Ljuboviđi. Populacije nijesu brojna i sve uhvaćene ribe su bile krupne (25-30 cm, 300 – 400 gr). U rijeku su dospjele poribljavanjem neautohtonim materijalom, a srećom da se radi o sorti (liniji) koja se prirodno ne mrijesti u rijekama pa populacija nije uspostavljena. Postoji opasnost da ovakvim nepravilnim poribljavanjem u rijeku dospije i linija koja se slobodno mrijesti u divljini pa bi mogla da uspostavi populaciju čime bi ušla u žestoku kompeticiju sa autohtonom potočnom pastrmkom.



Lokacija Vrste Stanište Stanje populacije Nacionalna legislativa

Plav (Plavsko jezero) –gornji tok rijeke Lim

Salamandra atra (Laurenti, 1768)

Stanište: pl. Bogićevica rijetka +


Stanište: pl. Visitor brojna +


pl. Visitor (Visitorsko jezero), Hridsko jezero

rijetka +

Rana graeca (Boulenger, 1891) Izvorišni dio rijeke rijetka +


Vlažna i močvarna mjesta u blizini vode

rijetka +


Male barice pored riječnog toka malobrojna +


Plavsko jezero malobrojna +



brojna +



Ispod kamenja, na osunčanim staranama

rijetka +


Močvarni djelovi jezera malobrojna +



malobrojna +

Natrix tessellate (Laurenti, 1768) Obalni dio rijeke malobrojna +


Plavsko jezero malobrojna +



brojna +

Rijeka Lim (Berane – Andrijevica)


Male barice pored riječnog toka malobrojna +


Ispod kamenja i na mjestima gdje nema guste vegetacije, pored puta

brojna +


Ispod kamenja, na osunčanim staranama

brojna +



malobrojna +





brojna +

Ljuboviđa i Bistrica


Vlažna mjesta u biljnim zajednicama listopadnihšuma pored rijeka

rijetka +


Male barice - razlivi pored riječnog toka malobrojna +



brojna +


Ispod kamenja, na osunčanim stranama

rijetka +


Biljne zajednice listopadnih šuma, livade pored riječnog toka.

malobrojna +






brojna +


Ornitofauna (ptice)


Upupa epops - pupavac Ev. Status ugroženosti: U opadanju DSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: umjereno opada

80ind

Corvux corax - gavran Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: malo raste

90ind

Aqila chrysaetos - suri orao Ev. Status ugroženosti: Rijetka RSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: stabilna

1 (u letu)

Erithacus rubecula - crvendać Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: malo raste

20

Alauda arvensis - obična ševa Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena HSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: malo opada

Eremophila alpestris - ušata ševa Ev. Status ugroženosti: SigurnaSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

56ind

Lanius colurio - svračak Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

20 ind

Hirundo rustica - seoska lasta Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena HSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

brojna

Hirundo rupestris - gorska lasta Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

Denrocopus major - veliki detlić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

malobrojan

Nucifraga caryocatactes - lješnjikara Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

8ind

Parus ater - jelova sjenica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

~20ind

Fringilla coelebs - obična zeba Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

16ind 2 gnijezda

Loxia curvirostra - krstokljun Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Fluktuira

9 ind

Cuculus canorus - kukavica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

19ind


2 ind


oko 35 ind +

Picus viridis - žuna Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H 18 ind


Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

Garullus glandarius - sojka Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

5 ind

Muscicapa striata - siva muharica Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena HSpec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Malo opada

7 ind

Turdus merula - kos Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo raste

50 ind+

Turdus philomelos - drozd pjevač Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

26 ind+

Parus major - velika sjenica Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

14 ind+

Emberiza citrinela - žutovoljka Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

13 ind

Fringilla coelebs - zeba Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

mnogobrojna+

Embrazia cia - strnadica kamenjarka Ev. Status ugroženosti: Prorijeđen HSpec kategorija: SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

17+

Oriolus oriolus - vuga Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

5 ind

Parus ater - jelova sjenica Ev. Status ugroženosti: Sigurna SSpec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

16+

Parus cristatus - ćubasta sjenica Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Umjereno opada

14+

Luscinia svecica - modrovoljka Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

6

Luscinia megarhynchos - mali slavuj Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna


20+

Certhia familiaris - kratkokljuni puzić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

15 ind

Emberiza melanocephala - crnoglava strnadica Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

2+

Cinclus cinclus - vodenkos Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Stabilna

17+

Parus lugubris - šljivarka sjenica Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC e Trend u Evropi: Stabilna

9+

Passer domesticus - vrabac pokućar Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

brojna

Passer montanus - poljski vrabac Ev. Status ugroženosti: U opadanju D Spec kategorija: SPEC 3 Trend u Evropi: Umjereno opada

29+


Anthus pratensis - livadska trepetljika Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: Non SPEC Trend u Evropi: Malo opada

brojna

Bubo bubo - buljina Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

3+


oko 18 ind

Dendrocopos syriacus - seoski detlić Ev. Status ugroženosti: Sigurna S Spec kategorija: SPEC e Trend u Evropi: Malo opada

12 ind


4

Picus viridis - zelena žuna Ev. Status ugroženosti: Prorijeđena H Spec kategorija: SPEC 2 Trend u Evropi: Stabilna

8+

Tabela 227. Ptice

Mamofauna (sisari)

Red Glodara - Rodentia Red mesoždera - Carnivora

Glis glis - puh Arvicola terrestris - vodena voluharica Mus musculus - tipični domaći miš Apodemus sylvaticus - šumski miš Apodemus flavicolis - žutogrli miš Apodemus Mystacinus - kraški miš Ratus ratus - crni pacov

Canis lupus - vuk Vulpes vulpes - lisica Ursus arctos - mrki medvjed Martes martes - kuna zlatica Martes foina - kuna bjelica Meles meles - jazavac Felis silvestris - divlja mačka Mustela nivalis - lasica Lutra lutra - vidra

Red zečeva - Lagomorpha Red Slijepih miševa - Chiroptera


Nyctalus lasiopterus - veliki noćnik Myotis mystacinus - brkati večernjak Rhinolophus ferrumequinum - veliki potkovičar Rhinolophus hipposideros - mali potkovičar Myotis myotis - veliki mišouhi večernjak Pipistrellus pipistrellus - patuljasti slijepi mišić Hypsugo savii - planinski slepi mišić Eptesicus serotinus - veliki ponoćnjak Vespertilio murinus - dvobojni večernjak

Red ježeva - Erinaceomorpha Red preživara - Artiodactyla

Erinaceus europeus - zapadni jež: Crocidura leucodon - poljska rovčica Crocidura suaveolens - vrtna rovčica Neomys fodiens - vodena rovčica Sorex alpinus - alpska rovčica Sorex araneus - šumska rovčica Talpa europea - evropska krtica

Sus scrofa - divljih svinja Capreolus capreolus -srna

Tabela 228. Sisari

Komentar rezultata:

Canis lupus (Vuk)- Registrovan je čopor od 5 jedinki koji se kreće u nivou živih katuna od Murine do Komova.


Ursus arctos (Mrki medvjed) - Na planini Čakor primijećen je 1 mužjak. U oblasti Komova 1 mužjak - registrovan u selu Kuti i 1 ženka i dvoje mečadi. Na osnovu površine ispitivane oblasti, može se zaključiti da se radi o istim jedinkama koje su tokom septembra zabilježene na Zeletinu.

Lutra lutra (Vidra) - Plavsko jezero i Gornji tok Lima imaju dobro očuvanu populaciju vidri. Njihova aktivnost je svakodnevno očigledna na obali Plavskog jezera i na mjestu gdje Lim izvire iz jezera. To je u pozitivnoj korelaciji sa velikom količinom ribe kao i razvijenoj svijesti ribolovaca u Plavu da je vidra indikator za dobro stanje brojnosti ribe u jezeru.

Zabilježena je i aktivnost divljih svinja - Sus scrofa kao i srna - Capreolus capreolus - povremeno se vidja, vrlo je mala brojnost ove vrste jer se godinama lovila na neodrživ način.

Divokoza - Rupicapra rupicapra- kao i populacija srna, zbog neodrživog lova skoro da je istrjebljena na ovom području. U oktobru 2011. primjećena na Čakoru - Planinica, krdo od 12 jedinki i vrh Zeletina – Plana - 5 jedinki. Pretpostavka je da su to populacije koje u kasnu jesen zbog klimatskih uslova migriraju iz Albanije i Kosova ka crnogorskom prokletijekom sektoru.

Ocjena stanja i indentifikovani pritisci

Ada Bojana

Na Adi Bojani je urbanizovano samo nekoliko stotina metara plaže (na početku, gledajući od zapada prema istoku). Zabilježen je uticaj turizma, ali samo u početnom dijelu. Urbanizacija montažnim objektima je prisutna duž cijele obale desnog rukavca Ade Bojane (prisutni su brojni objekti za individualno stanovanje kao i brojni ugostiteljski objekti), od oko 70m u dubinu ostrva, kao i oko 800 metara zaleđa plaže koje gravitira desnom ušću rijeke Bojane. Mali je broj čvrsto građenih objekata u ovom području , ali bez obzira na tu činjenicu može se konstatovati da je prirodni ekosistem duž desnog rukavca Bojane narušen.

U zaleđu ovog područja formiran je i veliki broj divljih deponija što takođe utiče na biodiverzitet područja. Otpad je takođe zabilježen na samoj plaži. Na ostalom dijelu ostrva antropogeni pritisak je slabo izražen. Na ovom dijelu ostrva prisutno je stočarstvo, manja stada krava od proljeća do početka zime slobodno borave na ostrvu.

Što se tiče rijeke Bojane u ovom dijelu njenog toka jedini pritisak koji smo detektovali jeste odsustvo kanalizacionog sistema pa se sve optadne vode iz objekata izlivaju direktno u rijeku Bojanu. Ovakvo stanje je najvjerovatnije posljedica neplanske gradnje čitavog naselja koje je prvobitno osnovano usled potrebe brojnih ribolovaca koji ovdje žive i love.

Kada je riječ o pritisku na sisarske vrste, kao i ptice, možemo konstatovati da su na području (Ade Bojane, Velike Plaže i Možure) pronađenje čaure lovačkih puški, što je vrlo stresno za sve životinje (kao i istraživače i turiste) ovoga područja i što utiče na njihov životni ciklus, rađanje i odgajanje mladih kao i smanjenje populacija mnogobrojnih vrsta sisara (šakala, zeca i mnogih vrsta ptica (poseban negativan uticaj)). Ilegalni lov je prijetnja sveukupnom biodiverzitetu istraživanog područja.


Velika Plaža (Ulcinj)

Na području Velike ulcinjske plaže i njenog zaleđa je evidentiran intezivan antropogeni uticaj. Antropogeni uticaj je različitog oblika u različitim djelovima plaže i zaleđa, tako da su i autohtona staništa na različitim stepenima devastacije. Na cijelom području evidentiran je izuzetno snažan uticaj turizma a takođe primjetan je pritisak od eksploatacije pijeska, lova i sječe šume. Na samoj plaži i u zaleđu mogu se primijetiti velike deponije otpada i pješčana staništa izrovana uslijed eksploatacije pijeska.

Tri kilometra plaže od desnog rukavca rijeke Bojane su pretrpjela najmanje devastacije (koordinate N 41°53,140' E 019° 19,742'). U ovom području je i najveća raznolikost staništa u zaleđu plaže a takođe u ovom području je i najveći diverzitet faune beskičmenjaka.

Možura

Na ovom području naizmjenično se smjenjuju manje površine očuvanih autohtonih šuma hrasta i cera, šikara koje su nastale njihovim krčenjem, mediteranski suvi pašnjaci, obradive površine i urbanizovana područja. Na tački Možura 3 (koordinate N 41°57,332' E 019° 15,811'; 120 mnv, istočne padine), je dobro očuvana šuma sladuna i cera. Turizam i urbanizacija, posebno na južnim padinama do oko 150 mnv (metara nadmorske visine) su uzrokovali primjetan pritisak. Na nižim nadmorskim visinama urbanizacija, usled razvoja turizma na južnim padinama, dovodi do degradacije staništa. Na istočnim i sjevero-istočnim padinama poljoprivreda najviše utiče na izmjenu staništa.

Ratac sa Žukotrlicom

Plaža Žukotrlica je urbanizovana i nema vegetacije. Stoga, ovo područje nema detektovanih vrsta niti staništa koje bi bile razlog zaštite i povećane brige za isto.

Buljarica

Područje Buljarice i njenog zaleđa predstavlja jedno od rijetkih i bolje očuvanih regiona na crnogorskom primorju. Poslednji investicioni i građevinski bum koji se dogodio na crnogorskom primorju na neki način je u značajnoj mjeri „zaobišao“ ovo područje. Međutim, i pored toga, na cijelom području je evidentan intezivan antropogeni uticaj. Zaleđe plaže je ranjivo zbog krčenja preostalih autohtonih listopadnih šuma (šumaraka), poljoprivrednih aktivnosti na pojedinim parcelama i urbanizacije. Pošto se obim ni jedne od ove tri aktivnosti neće smanjiti u budućnosti, možemo samo očekivati postepeno umanjenje diverziteta beskičmenjaka na ovom području, jer parcelizacija i dalje krčenje dovodi do smanjenja populacija. Kad je riječ o slatkovodnim ekosistemima nije detektovan izražen negativni trend uticaja tokom terenskih istraživanja, ali je primijećena aktivnost drenaže terena u svrhu isušivanja močvarnog staništa radi dobijanja obradivog zemljišta što može predstavljati potencijalan pritisak, u narednom periodu ukoliko se navedene aktivnosti inteziviraju.

Brdo Spas

Iako je brdo Spas zaštićeno kao prirodno dobro, ovaj lokalitet je uveliko devastiran, a mjere zaštite nijesu sprovedene do kraja. Neplanska gradnja stambenih, turističkih objekata i infrastrukture, krčenje šume, šumski požari su glavni problemi na ovom području. Usljed krčenja, izgubljen je prizemni sloj flore i došlo je do pojave erozije. Negativan antropogeni uticaj se ogleda i u probijanju makadamskog puta do vrha brda na kojem je postavljena antena sa pratećim objektima.


Jaz

Područje uvale Jaz je uglavnom urbanizovano ili pod drugim vidovima antropogenog pritiska. Autohtona staništa su ostala samo u veoma malim fragmentima, najčešće ne većim od nekoliko desetina kvadratnih metara. Jedino na potezu ka uvali Trsteno, jugo-zapadno od uvale Jaz, na poluostrvu Ponta, očuvana je makija. Korito Jaške rijeke, kojom voda otiče sa zaleđa uvale u more, značajno utiče i na veću raznovrsnost staništa. Kada je ovaj slatkovodni sistem u pitanju primijećen je problem njegovog zatrpavanja čvrstim otpadom, a vidljiva je i eutrofikacija kao posljedica organskog zagađenja ovog vodotoka (uzvodno se nalaze objetki za individualno stanovanje, škola, rastoran).

Kotorsko – Risanski zaliv

Kada su u pitanju prirodni kopneni ekosistemi, ovog područja, konstatovano je da su u velikoj mjeri devastirani i zamijenjeni antropogenim habitatima. Plaže su najčešće betonirane, ili su šljunkovite i male širine, pa ne postoje uslovi za razvoj karakteristične psamofitske vegetacije (biljke prilagođene uslovima života na peskovitim staništima). Mjestimično je razvijena vegetacija klifova (strma morska obala). Pojedinačne vrste karakteristične za ovu vegetaciju zabilježene su na zidovima uz more, ali ipak one ne obrazuju reprezentativna staništa na ovom području. Na ovom području najinteresantnije i biološki najvrjednije su kestenove šume iznad Kostajnce, brdo Vramac i rezervat lovorovih šuma iznad Risna, te bi se gazdovanju ovim lokalitetima trebalo pristupiti sa više pažnje. Kopneni eko-sistemi su u velikoj mjeri pod uticajem urbanizacije, pogotovo područja do 200 mnm.

Tivatska solila

U ovom području nije zabilježen značajniji antropogeni uticaj. Ispaša stoke na nasipima utiče na nitrifikaciju (povećanje prisustva amonijumovih jona u zemljištu) u ovoj zoni, ali ne predstavlja ozbiljnu opasnost za zaštićene tipove staništa. Antropogeni uticaj na ovom području ne ogleda se u urbanizaciji, ona je uočljiva u široj zoni.

Tivatska solila ugrožavaju aktivnosti na revitalizaciji postrojenja za berbu soli, nekontrolisan lov, i uopšte ubrzan razvoj i izgradnja oko ovog vrlo atraktivnog područja.

Savinska Dubrava

Savinska Dubrava predstavlja dobro očuvano područje. Evidentno je da je Savinska dubrava popularno područje gdje se turisti rekreiraju (trče, šetaju) što ne ostavlja značajne posljedice na ovo područje. Svakako, daljom urbanizacijom Meljina (dijela iznad magistrale), prekinuće se jedina preostala direktna veza Savinske Dubrave sa okolnim prirodnim staništima što dovodi do otežane migracije i miješanja određenih populacija.

Lovćen

NP Lovćen se može okarakterisati kao relativno dobro očuvano područje sa umjerenim antropogenim uticajem posebno vezano za ptičiju faunu. Privredne grane (turizam, saobraćaj, poljoprivreda) ovdje imaju relativno nizak negativni uticaj, sa izuzetkom građevinarstva i infrastrukture koji neminovno vodi do određenog gubitka staništa. Izvjestan stepen zaštite obezbjeđuje i status Nacionalnog parka, tako da su staništa Lovćena u velikoj mjeri zadržala originalnu formu sa karakterističnim predstavnicima ornitofaune(ptica).

Skadarsko jezero

Među glavnim sektorskim pritiscima je intenzivan razvoj turizma i infrastrukturnog razvoja koji je sa njim povezan. Po riblji fond jezera najveću prijetnju predstavlja ribarstvo koje se tradicionalno odvija na Skadarskom jezeru i u periodu lovnih zabrana, što je evidentno po prisustvu svježih vrsta ribe u restoranima i pijacama u okolini jezera u vrijeme lovnih zabrana prisutnih vrsta. Na drugom mjestu je zagađenje (prvenstveno od otpadnih voda) a onda turizam i neplanska gradnja. Shodno


podacima dostavljenim od strane Službe zaštite NP "Skadarsko jezero" u 2011 godini podnešeno je 123 prijave za nelegalni ribolov pri čemu su oduzeti sledeća sredstva i alati: 988 mreža, 24 agregata, 31 plinska lampa, 31 osti, 39 plinskih boca, 30 čunova, 25 vanbrodskih motora, 21 električna sonda, 2 lovačke pušake 2, 1 blinker i 2 podvodne puške.

Divlje deponije čvrstog otpada prisutne su uz obale skoro svih pritoka jezera ali i u sjeverozapadnom dijelu samog jezera. Prisutno je i zarastanje jezera submerznom vegetacijom (zajednice biljaka koje nastanjuju područja ispod površine vode) što moze uticati na populacije u samom jezeru. Što se tiče strogih rezervata prirode unutar NP “Skadarsko jezero”, nijesu detektovane nikakvi negativni niti potencijalno negativni pritisci na ovim tačkama.

Cijevna

Konstatovan je jak antropogeni pritisak, koji je najizraženiji u srednjem i donjem dijelu toka, a koji se prvenstveno ogleda kroz stihijsku urbanizaciju (izgradnja nelegalnih, sezonskih objekata koji uzrokuju zagadjivanja voda rijeke), često praćenu stvaranjem deponija čvrstog otpada na obalama rijeke (posebno šuta i otpadnog građevinskog materijala), ali i odlaganjem istog u rijeci, zatim kroz požare i eksploataciju šljunka i pijeska kao i eksploataciju vode za navodnjavanje poljoprivrednog zemljišta. Po ribe najveću prijetnju predstavlja krivolov koji je u ovoj rijeci najviše prisutan (podvodnom puškom) tokom ljetnjih mjeseci. Takodje ne manje opasna je i eksploatacija šljunka, jer se uništava riječno dno.

Trebjesa

Nijesu detektovani značajniji negativni ili potencijalni pritisci po ovo područje. Zabilježeno je samo par lokaliteta na kojima su nepropisno odloženi otpatci od strane rekreativaca koji posjećuju ovo izletište, ali ocijenjeno je da oni ne ugrožavaju značajnije floru i vegetaciju. Povremena sječa stabala za ogrijev remeti osnovni sastav i sklop šumske zajednice.

Krnovo

Na ovoj visoravni nijesu detektovani značajniji ili potencijalni negativni pritisci po živi svijet i životnu sredinu. Jedino bi trebalo zaustaviti dalje krčenje preostalih šumskih sastojina po obodu visoravni.

Komarnica i njene pritoke Bijela, Tušinja, Bukovica i Pridvorica

Na čitavom istraživanom području mogli su se registrovati veoma očuvani habitati i jako nizak nivo antropogenog uticaja. Ono što naravno utiče na procjene brojnosti i stanja odeđenih sisarskih vrsta jeste svakako pretjeran i nelegalan lov u ovom području. Jedini zabilježeni negativni uticaj je bacanje otpada iz okolnih domaćinstava duž rijeke Tušinja i njegovo nagomilavanje u koritu rijeke.

Piva

Kanjon Pive je zapravo ostatak kanjona koji je najvećim dijelom potopljen izgradnjom Hidroelektrane Mratinje. Evidentan je antropogeni uticaj u dijelu kanjona kod Hidroelektrane koji se ogleda u nanosima otpada i sadnji kultivara. Krivolov i to intezivan sa svim dozvoljenim i nedozvoljenim sredstvima i alatima utiče na riblju faunu ovog područja. Prirodni ekosistemi su u manjoj ili većoj mjeri narušeni bilo neracionalnom sječom šume, namjernim izazivanjem požara, nekontrolisanim lovom i uznemiravanjem krupnih sisara naročito u doba razmnožavanja.

NP “Durmitor”

Durmitor je po svojim prirodnim i ukupnim potencijalima jedan od rijetkih prostora u Evropi gdje su antropogeni uticaji tj. ekološki štetni lokalni uticaji praktično minimalni. Antropogeni uticaji zadnjih godina jedino su eskalirali u prigradskoj zoni naselja Žabljak u selima Komarsko - Pošćenskog kraja (Razvršje, Motički gaj, Virak, Savin kuk, Javorje, Kovčica, Pašina voda i Pošćenski kraj) u dijelu nelegalne gradnje, kao i prolaza magistralne saobraćajnice Risan - Žabljak koja je neminovno uslovila pejzažne promjene na ovom prostoru. Poljoprivreda, šumarstvo, turizam sa


rekreacijom prijete da naruše krhku ekološku ravnotežu i integritet ovog ekosistema u ovim područjima.

Na rijeci Tari se tokom ljetnje sezone odvija rafting kao vid turističke ponude ovoga područja i kao takav ne predstavlja nikakav problem po ekosistem ove rijeke jer je dobro organizovan. Krivolov predstavlja najveći problem po riblju faunu Tare, naročito krivolov podvodnom puškom koji je najefektniji kada se uporedi sa ostalim alatima iz arsenala krivolovaca. U toku terenskih istraživanja, pri realizaciji ovog programa, istraživači su sami bili svjedoci krovolova sa punom ronilačkom opremom i podvodnom puškom (neoprensko odijelo, boce za vazduh). Odsustvo većih jedinki mladice ali i potočne pastrmke je samo pokazatelj visokog inteziteta ove nelegalne aktivnosti.

Može se reći da je ukupno stanje u Nacionalnom parku Durmitor zadovoljavajuće, da su uprkos problemima i raznim izazovima sačuvane vrijednosti zbog kojih je ovo područje i stavljeno na listu Svjetske baštine. Svakako, treba imati u vidu da sistem zaštite treba biti znatno unaprijeđen.

Ljubišnja

Ljubišnja je u posljednjim decenijama pretrpjela intenzivan antropogeni uticaj u vidu sječe velikih površina šume, koji se nastavlja i danas kroz eksploataciju drvne građe. Pored toga, blizina TE „Pljevlja“ uslovljava povećano čestično zagađenje, na koje su ptice osjetljive zbog svog specifičnog respiratornog sistema. Razmjere i efekti ovog problema zahtijevaju posebno istraživanje. Primijećen je i srazmjerno veliki broj osušenih stabala smreke (Picea sp.) u čitavom području čemu nije poznat uzrok.

Osim evidentnog zagađenja, najveći problem predstavlja smanjivanje šumskih prostranstava, koje pogađa ekosistem u cjelini, a naročito osjetljive vrste ptica koje imaju jedan ili više kriterijuma ugroženosti. Ovome možemo dodati poneku manju divlju deponiju čvrstog otpada na obalama rijeke Ćehotine.

Još uvijek relativno očuvane velike površine šuma, na ovom području, predstavljaju jedan od najvrijednijih resursa Crne Gore u pogledu bogatstva staništa i biodiverziteta.

Komovi

Među glavnim sektorskim pritiscima identifikovana je sječa šuma i probijanja šumskih puteva koji iskjučivo koriste u svrhe “izvlačenja” stabala sa ovog lokaliteta kao i požari izazvani udarom gromova. Tokom ranijih istraživanja pomenutog područja evidentirana je intenzivna sječa bukove šume, međutim usled smanjenja antropogenog pritiska šuma je počela da se zamlađuje i obnavlja. Sakupljanje insekata u komercijalne svrhe je takođe evidentirano kao pritisak na njihove populacije na ovom području.


U neposrednom okruženju rijeke Crnje, antropogeni uticaj je slabo izražen. Mjestimično su zabilježene manje deponije smeća i zgarišta. Stoga, postojeći antropogeni pritisak nema značajniji uticaj na ekosistem Crnje, ali potencijalnu prijetnju predstavlja nekontrolisana eksploatacija šumskog potencijala šireg područja, naročito u dijelu koji gravitira oko toka rijeke Ljubaštice.

Antropogeni uticaji zabilježeni na području srednjeg i donjeg toka Bjelojevićke rijeke su sječa šume, stvaranje deponije i požarišta.

Oko rijeke Bistrice u Donjem Polju u neposrednom okruženju riječnih korita šume su dobro očuvane, međutim na širem području (predio oivičen tokovima Ljubaštice i Crnje) je evidentirana intenzivna sječa.

Zabilježena je i sječa stabala uz rijeku Štitaricu kao i uz riječne obale ostalih vodotokova. Iako nije intezivna, ipak s obzirom da je vegetacijski pojas uzak i nema veliku pokrovnost, najmanja sječa remeti strukturu zajednice.


Asfaltna baza uz rijeku Štitaricu predstavlja takođe izvor zagađenja. Naime, uz obalu rijeke, pored magistralnog puta, nalazi se asfaltna baza u kojoj se melju šljunak i pijesak i proizvodi asfalt. Objekti, mašine, depoi sljunka i pijeska zauzimaju nekoliko stotina m². Na ovom prostoru su prirodni habitati sasvim uništeni. Prašina koja nastaje tokom procesa mljevenja i buka koju stvaraju mašine utiče na živi svijet i na većim udaljenostima. Donji dio toka ove rijeke ljeti presuši. U koritu je zabilježen otpad, tako da se antropogeni uticaj prvenstveno ogleda u formiranju malih deponija.

Zabilježeni su negativni uticaji na terenu kao što su: bacanje otpada iz okolnih domaćinstava i njegovo nagomilavanje u koritu rijeka, i evidentirana intenzivna sječa šuma na širem području (oblasti oivičene tokovima Ljubaštice i Crnje).


Duž toka rijeke Lješnice antropogeni uticaj nije ravnomjerno izražen. Pod najvećim pritiskom se nesumnjivo nalazi donji dio toka, u blizini kamenoloma. Prirodna vegetacija je mjestimično potpuno degradirana i zamijenjena ruderalnom (vegetacija koja se razvija se i održava na staništima koja su pod stalnim uticajem čoveka). Zabilježene su i manje deponije i zgarišta. Potencijalna prijetnja donjem dijelu toka je širenje kamenoloma i izradnja pristupnih puteva.

Najintenzivniji antropogeni pritisak je zabilježen u neposrednoj blizini ušća Makve u Lim - eksploatacija šljunka. U preostalom dijelu toka antropogeni pritisak slabi i sveden je na uticaje domaćinstava.

Najintenzivniji pritisak na prirodnu vegetaciju toka Šekularske rijeke zabilježen je na lokalitetu gdje se vrši odlaganje i utovar drvene građe (N42° 44' 46'' E 19° 53‘ 55''), kao i na mjestima gdje put prolazi neposredno uz rijeku.

Na dijelu Zlorečice (Andrijevica) antropogeni pritisak je izražen kroz stvaranje deponija smeća i otpada od pilane.

Iznad i ispod Berana intezivna je eksploatacija šljunka koja je potpuno poremetila prirodni tok rijeke Lim na ovim mjestima. Najizraženiji pritisak je u području Grnčara (Plav), koji se prvenstveno ogleda u eksploataciji šljunka, a tokovi vode su preusmjereni što je dovelo do uništavanja mnogih prirodnih staništa i uticaja na faunu. Tako da je, Rijeka Grnčar u periodu istraživanja bila potpuno uništena bez ikakvog korita i matice.

Konstatovane su i gradske deponije uz obale rijeka (na području Andrijevice, iznad magistrale u procjepu litica, Plav) kao i divlje deponije otpada i građevinskog šuta.

Primjećeno je i nesavjesno eksploatisanje šumskog ekosistema-Šume molike, kao i neodrživo eksploatisanje pjeska u pritokama Plavskog jezera (koje je vjerovatno uticalo i na poplave prošlogodišnje poplave).

Uticaj koji je u ovom području registrovan na sisarske vrste jeste svakako pretjeran i nelegalan lov. Litice Prokletija koje okružuju doline Grbaje i Ropojane kao i same doline, predstavljaju izuzetna staništa za mnoge sisarske vrste (izuzetna staniša za divokoze posebno), ali usled jakog antropogenog uticaja (ilegalna gradnja objekata i prevelika turistička posjećenost u ljetnjem period, ilegalan lov i eksploatisanje šumskog ekosistema) ove doline i njihova okolina su slabo naseljene krupnim sisarima. Smanjenjem antropogenog uticaja u oblasti kontaktne i II zone NP Prokletije postojeći identifikovani uticaji bi se mogli značajno umanjiti.

Šumski požari u 2001. godini

Na bazi podataka Uprave za šume Crne Gore u 2011. godini bilo je 95 požara u državnim šumama i procijenjeno je da su obuhvatili površinu od 4062,27 ha. U privatnim šumama je bilo 26 požara i njima je zahvaćena značajno veća površina koja po procjeni iznosi 44947,30 ha. Uprava za šume je formirala komisije za procjenu šteta u šumama nastalih od posljedica požara u toku 2011. godine na svim lokalitetima i šumskim upravama. Rad komisije još uvijek je u toku.


Bespravna sječa šuma u 2001. godini

Po podacima Uprave za šume Crne Gore u protekloj godini bespravnom sječom u Crnoj Gori (privatne i državne šume) posječeno je ukupno 5681,2 m3 drvne mase od čega u državnim šumama 4845 m3 i 830 m3 u privatnim šumama. Zbog bespravne sječe šuma u protekloj godini, od strane šumarske inspekcije, podnijeto je 9 prekršajnih i 348 krivičnih prijava za nelegalnu sječu u državnim šumama kao i 42 prekršajne prijave za iste radnje u privatnim šumama u Crnoj Gori.


9 BUKA

Uvod

Buka u životnoj sredini je nepoželjan ili štetan zvuk na otvorenom prostoru koji je izazvan ljudskom aktivnošću, uključujući buku koja potiče od drumskog, željezničkog i vazdušnog saobraćaja i od industrijskih postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola.

U junu 2011 godine usvojen je novi Zakon o zaštiti od buke u životnoj sredini (“Službeni list CG”, broj 28/11). Na osnovu tog zakona usvojen je Pravilnik o graničnim vrijednostimabuke u životnoj sredini, načinu utvrđivanja indikatora buke i akustičnih zona i metodama ocjenjivanja štetnih efekata buke (“Službeni list CG”, br. 60/11 od 16.12.2011.).

Pošto se program monitoringa pripremao u skladu sa tada važećim propisima iz 2006 godine, rezultati mjerenja su se analizirali u odnosu na granične vrijednosti iz Pravilnika o graničnim vrijednostima nivoa buke u životnoj sredini (“Sl. List RCG”, br. 75/06 od 08.12.2006.).

Tabelarno su prikazane granične vrijednosti nivoa buke u otvorenim boravišnim prostorima.

Zona Namjena prostora

Granični nivo buke u otvorenim boravišnim prostorima LAeq u dB (A)

Dan Vece Noc

I Posebno zašticena prirodna dobra(nacionalni parkovi, parkovi prirode, rezrvati i sl.) 35 30 30

II Podruija za odmor i rekreaciju, bolničke zone i oporavilišta, kulturno-istorijski lokaliteti

50 40 40

III Turistička područja, mala i seoska naselja, kampovi i školske zone

50 50 45

IV Čisto stambena područja, veliki gradski parkovi 55 55 45

V Poslovno-stambena područja, turistička mjesta, dječja igrališta 60 60 50

VI

Gradski centar, zanatska, trgovačka, administrativno-upravna zona sa stanovima, zona do gradskih saobraćajnica, magistralnih i auto-puteva

65 65 55

VII

Industrijska, skladišna i servisna područja, transportni terminali bez stambenih zgrada, ugostiteljski objekti otvorenog tipa van naseljenih mjesta

Na granici ove zone buka ne smije prelaziti granične vrijednosti nivoa buke u zoni sa kojom se graniči

Tabela 229. Pravilnik o graničnim vrijednostima nivoa buke u otvorenim boravišnim prostorima

Monitoring buke u životnoj sredini

Nivo buke u životnoj sredini u Crnoj Gori mjeren je na teritoriji Opština (Podgorice, Bara, Budve, Nikšića, Pljevalja i Bijelog Polja); na lokacijama brojača saobraćaja pored magistralnih puteva (M-2 Podgorica – Kolašin; M-2.3 Podgorica – Cetinje; M-2 Virpazar – Podgorica; M-6 Vilusi – Nikšić; M-2 Tivat – Budva; M-2 Mojkovac – Ribarevine; M-18 Danilovgrad - Podgorica) i na određenim plažama u gradovima: Ulcinj, Bar, Budva, Kotor, Tivat, Herceg Novi.


Analizirani su rezultati mjerenja nivoa buke iz drugog, trećeg i četvrtog ciklusa. Mjerenja u drugom ciklusu su izvršena krajem juna, u trećem ciklusu u avgustu i septembru i u četvrtom ciklusu mjerenja su izvršena tokom decembra.

Mjerenje u Opštinama i na lokacijama brojača saobraćaja pored magistralnih puteva je vršeno u vremenskom intervalu dnevnog, večernjeg i noćnog perioda, u tri vremenska petnaestominutna, odnosno tridesetominutna intervala:

1. 0600 - 2000

2. 2000 - 2200

3. 2200 - 0600

Na plažama je vršeno po jedno mjerenje u trajanju od petnaest minuta u vremenskom intervalu od 10 – 17h.

Za potrebe zoniranja, planiranja zvučne zaštite i ocjenu smetnji od buke u naseljenim mjestima prema zonama naselja nevedenih teritorija pristupljeno je sistemskom mjerenju nivoa zvučnog pritiska i definisanju njegove vremenske zavisnosti na izabranim mjernim lokalitetima. Na svim mjernim tačkama izvršeno je registrovanje broja i strukture vozila u saobraćaju, kao i mikroklimatska mjerenja temperature vazduha, relativne vlažnosti vazduha, brzine strujanja vazduha i atmosferskog pritiska.

Napomena: Na sledećim graficima date su srednje godišnje vrijednosti nivoa buke i različite granične vrijednosti koje su u skladu saPravilnikom o graničnim vrijednostima nivoa buke u otvorenim boravišnim prostorima (“Sl. List RCG”, br. 75/06 od 08.12.2006.) na pojedinim mjernim mjestima.

Podgorica

Na teritoriji opštine Podgorica mjerenje nivoa buke vršeno je na jedanaest lokacija (Blok V –ispred hemijske čistionice “Pingvin”; Blok IX – u blizini OŠ “Radojica Perović”; u blizini vrtića “Đina Vrbica”; Mala pijaca- raskrsnica u blizini Mex-a; KBC - ispred ulaza; Stari Aerodrom – u blizini OŠ “Pavle Rovinski”; raskrsnica “Oktobarske Revolucije” i “Bratstva i jedinstva” - kod EI Niša; Trg Republike; naselje pod Goricom – u blizini UNDP-ija; Masline – isped “MZ Masline” Zabjelo- raskrsnica pored OŠ “Vuk Karadzić”), u intervalu dnevnog, večernjeg i noćnog perioda.

Grafikon 90. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Podgorica

Na osnovu analize rezultata manja odstupanja zabilježena su na lokacijama: Stari Aerodrom u blizini OŠ “Pavle Rovinski”,raskrsnica “Oktobarske Revolucije” i “Bratstva i jedinstva” (kod EI Niša), Zabjelo- raskrsnica pored OŠ “Vuk Karadzić”. Veća odstupanja su utvrđena u blizini OŠ “Radojica Perović”- Blok IX (10dB) i ispred ulaza u KBC (13dB).


Grafikon 91. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima na mjernim mjestima u opštini Podgorica

Na osnovu dobijenih podataka o nivou buke u večernjim intervalima, koji su prikazani na grafikonu 91, uočavaju se manja odstupanja na sledećim lokacijama: u blizini vrtića “Đina Vrbica”, Stari Aerodrom – u blizini OŠ “Pavle Rovinski”, na raskrsnici kod EI Niša i na Zabjelu- raskrsnica pored OŠ “Vuk Karadzić”. Veće odstupanje se javljaja u blizini OŠ “Radojica Perović”- Blok IX, a najveće ispred ulaza u KBC (20 dB).

Grafikon 92. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Podgorica

Na grafikonu 92 prikazani su rezultati mjerenja buke u noćnim intervalima. Srednja vrijednost izmjerenog nivoa buke u manjim vrijednostima prelazi granični nivo na sledećim lokacijama: Blok V –ispred hemijske čistionice “Pingvin”, Stari Aerodrom – u blizini OŠ “Pavle Rovinski”i u blizini vrtića “Đina Vrbica”. Veća odstupanja se javljaju na više lokacija u ovoj opštini. To su sledeća mjerna mjesta: Blok IX – u blizini OŠ “Radojica Perović”; Mala pijaca - raskrsnica u blizini Mex-a; KBC - ispred ulaza; raskrsnica “Oktobarske Revolucije” i “Bratstva i jedinstva” - kod EI Niša; Trg Republike; naselje pod Goricom – u blizini UNDP-ija; Zabjelo - raskrsnica pored OŠ “Vuk Karadzić”.

U opštini Podgorica najbrojnija odstupanja nivoa buke zabilježena su u noćnom intervalu. Na mjernom mjestu u blizini KBC-a su zabilježena najveća odstupanja u sva tri intervala, naročito u večernjem (20 dB).

Bar

U opštini Bar mjerenje nivoa buke vršeno je na šest određenih lokacija u dnevnim, večernjim i noćnim intervalima, i to u: Makedonskom naselju – stambeni dio; ulici “Maršala Tita”; Bulevaru “24. Novembra”; centru – ispred Robne kuće; Sutomoru – u blizini zelene pijace (stambeni dio); na granici lokacije luke Bar.

Dobijeni rezultati prikazani su na sledećim grafikonima.


Grafikon 93. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Bar

Sa grafikona 93 vidi se da nema odstupanja ni na jednom mjernom mjestu u opštini Bar, u dnevnim intervalima mjerenja buke.

Grafikon 94. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima na mjernim mjestima u opštini Bar

U večernjem intervalu srednja vrijednost nivoa buke prelazi dozvoljenu granicu u centru, ispred Robne kuće. Na drugim lokacijama nema odstupanja.

Grafikon 95. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Bar

Za razliku od rezultata dnevnog i večernjeg mjerenja, u noćnom intervalu se javljaju manja odstupanja na gotovo svim lokacijama, osim u centru gdje je zabilježeno najveće odstupanje (9 dB). Prekoračenja se ne javljaju samo u Makedonskom naselju.

U opštini Bar mjerenja su pokazala da su najbrojnija odstupanja nivoa buke u noćnom periodu, kreću se u intervalu od 2 dB do 9 dB.


Budva

Na području opštine Budva mjerenja buke su vršena na pet lokacija: Stari grad – Trg “Pjesnika”; u blizini hotela “Slovenska plaža”; raskrsnica “Jadranskog puta” i “Žrtava fašizma”; stambeni dio u blizini hotela “Pod lozom”; u blizini OŠ “Stefan Mitrov Ljubiša” u dnevnim, večernjim i noćnim intervalima. Dobijeni rezultati prikazani su sledećim graficima.

Grafikon 96. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Budva

Na osnovu prikaza promjene nivoa buke u dnevnim intervalima zaključuje se da srednja izmjerena vrijednost prelazi dozvoljenu na dvije lokacije i to: kod hotela “Slovenska plaža” i u blizini OŠ “Stefan Mitrov Ljubiša”. Na ostalim mjernim mjestima nema prekoračenja dozvoljenih graničnih vrijednosti.

Grafikon 97. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima na mjernim mjestima u opštini Budva

U večernjim intervalima srednja izmjerena vrijednost nivoa buke nije prelazila dozvoljenu na raskrsnici “Jadranskog puta” i “Žrtava fašizma” i u blizini hotela “Pod lozom”. Manja odstupanja su zabilježena u Starom gradu i kod OŠ “Stefan Mitrov Ljubiša”. Najveće odstupanje je u blizini hotela “Slovenska plaža” (13 dB).


Grafikon 98. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Budva

Nivo buke u noćnim intervalima prelazi dozvoljenu vrijednost na gotovo svim lokacijamai tovećoj mjeri na sledećim mjestima:Stari grad – Trg “Pjesnika”; u blizini hotela “Slovenska plaža”; raskrsnica “Jadranskog puta” i “Žrtava fašizma”; u blizini OŠ “Stefan Mitrov Ljubiša”. Najveće od navedenih odstupanja je naraskrsnici “Jadranskog puta” i “Žrtava fašizma” (15 dB). Odstupanja se ne javljaju samo na mjernom mjestu u blizini hotela “Pod lozom”.

U opštini Budva u svim vremenskim intervalima se javljaju odstupanja, dok su najbrojnija i najveća u noćnom periodu, na četiri od pet mjernih mjesta od 13 dB do 15 dB.

Nikšić

U opštini Nikšić mjerenja nivoa buke vršena su na pet lokacija: u blizini bolnice; u blizini studentskog doma; u blizini Pivare; u stambenom bloku u blizini hotela “Onogošt”; u blizini “Željezare”, u dnevnim, večernjim i noćnim intervalima.

Grafikon 99. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Nikšić

Odstupanje nivoa buke u dnevnim intervalima javlja se samo na mjernom mjestu u blizini bolnice. Na ostalim mjernim mjestima nijesu zabilježena odstupanja, što se može uočiti sa grafikona 99.

Grafikon 100. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima na mjernim mjestima u opštini Nikšić

U večernjem intervalu izmjereni nivo buke u opštini Nikšić prelazi graničnu vrijednost na istoj lokaciji kao i u dnevnom intervalu - u blizini bolnice, samo u znatno većem intezitetu (17 dB). Na ostalim lokalitetima nema odstupanja od graničnih vrijednosti.


Grafikon 101. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Nikšić

Za razliku od rezultata dobijenih u dnevnim i večernjim, u noćnim intervalima se javljaju odstupanja na svim mjernim mjestima. Najveće odstupanje je zabilježeno u blizini bolnice (13 dB).

U Nikšiću najbrojnija odstupanja nivoa buke zabilježena su u noćnom intervalu. Na mjernom mjestu u blizini bolnice su zabilježena najveća odstupanja u sva tri intervala, naročito u večernjem (17 dB).

Pljevlja

Na teritoriji opštine Pljevlja mjerenje nivoa buke vršeno je na pet lokacija: u blizini bolnice; u blizini OŠ “Salko Aljković”; u blizini kompanije “Vektra - Jakić”; raskrsnica ulica “Kralja Petra” i “Vuka Kneževića” i u blizini Gimnazije, u dnevnim, večernjim i noćnim intervalima.

Grafikon 102. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Pljevlja

Nivo srednjih izmjerenih vrijednosti buke u dnevnim intervalima na području opštine Pljevlja prelazi dozvoljene granice na tri lokacije: u blizini bolnice, u blizini OŠ “Salko Aljković” i u blizini Gimnazije. Na ostalim lokacijama nema odstupanja.


Grafikon 103. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima na mjernim mjestima u opštini Pljevlja

Najveće odstupanje nivoa buke zabilježeno u blizini bolnice (17 dB), dok su manja odstupanja u blizini OŠ “Salko Aljković” i u blizini Gimnazije. U blizini kompanije “Vektra - Jakić” i na raskrsnici ulica “Kralja Petra” i “Vuka Kneževića” nema odstupanja.

Grafikon 104. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Pljevlja

Na svim mjernim mjestima zabilježena su odstupanja dozvoljenog nivoa buke u noćnim intervalima. Najveća odstupanja su izmjerena u blizini bolnice (16 dB), a zatim u blizini Gimnazije (9 dB). Na ostala tri lokaliteta javljaju se manja odstupanja.

U opštini Pljevlja u sva tri vremenska intervala se javljaju najveća odstupanja na mjernom mjestu kod bolnice, od 8 dB do 17 dB. Najbrojnija odstupanja su u noćnom periodu.

Bijelo Polje

U Bijelom Polju mjerenja nivoa buke su vršena na četiri lokaliteta: raskrsnica magistralnog puta i puta ka bolnici; ispred “Robne kuće”, u blizini OŠ “Dušan Korać”; industrijska zona - u blizini magistrale, u dnevnim, večernjim i noćnim intervalima. Dobijeni rezultati prikazani su na sledećim graficima.


Grafikon 105. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Bijelo Polje

Na grafikonu 105 se uočavaju manja odstupnja dozvoljenog nivoa buke u dnevnim intervalima, u opštini Bijelo Polje i to u blizini OŠ “Dušan Korać” i u industrijskoj zoni - u blizini magistrale. Na raskrsnici magistralnog puta i puta ka bolnici, kao i ispred “Robne kuće” srednja izmjerena vrijednost ne prelazi propisanu granicu.

Grafikon 106. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima na mjernim mjestima u opštini Bijelo Polje

U večernjem intervalu zabilježeno je manje odstupanje kod OŠ “Dušan Korać”, na ostalim mjestima odstupanja nijesu evidentirana.

Grafikon 107. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima na mjernim mjestima u opštini Bijelo Polje

U Bijelom Polju u noćnim intervalima na svim mjernim mjestima dolazi do manjih prekoračenja graničnih vrijednosti. Najveće odstupanje je kod OŠ “Dušan Korać” (8 dB).

U Bijelom Polju su najbrojnija odstupanja zabilježena u noćnom periodu. Na mjernom mjestu kod OŠ “Dušan Korać” zabilježena su najveća odstupanja u sva tri vremenska intervala (od 6 dB do 8 dB).


Magistralni putevi

Nivo buke na magistralnim putevima mjeren je u trajanju od 30 minuta u tri perioda u toku dana (dan, veče, noć) na mjestima brojača saobraćaja.

Magistralni put Mjerno mjesto

M–2 Podgorica - Kolašin Bioče

M-2.3 Podgorica - Cetinje Gornji Kokoti

M-2 Virpazar - Podgorica Željeznička stanica Zeta

M-6 Vilusi - Nikšić Vitalac

M-2 Tivat - Budva Radanovići

M-2 Mojkovac - Ribarevina Ravna Rijeka

M-18 Danilovgrad - Podgorica Ćurilac

Tabela 230. Mjerna mjesta na pozicijama brojača saobraćaja

Na sledećim graficima su prikazane srednje izmjerene godišnje vrijednosti u dnevnom, večernjem i noćnom intervalu, kao i odgovarajuće granične vrijednosti na lokacijama brojača saobraćaja pored magistralnih puteva.

Grafikon 108. Prikaz promjene nivoa buke u dnevnim intervalima na magistralnim putevima

U dnevnom intervalu na magistralnom putu M-2 Tivat – Budva (Radanovići) dolazi do manjeg prekoračenja granične vrijednosti nivoa buke (3 dB), dok je na ostalim magistralnim putevima nivo buke u dozvoljenim granicama.


Grafikon 109. Prikaz promjene nivoa buke u večernjim intervalima na magistralnim putevima

U rezultatima dobijenim u večernjim intervalima odstupanje od granične vrijednosti se javlja na istom mjernom mjestu kao i u dnevnim [M-2 Tivat – Budva (Radanovići)] u manjem intezitetu (1 dB).

Grafikon 110. Prikaz promjene nivoa buke u noćnim intervalima na magistralnim putevima

Na svim mjernim mjestima na magistralnim putevima dolazi do manjih odstupanja u noćnim intervalima. Odstupanja se kreću od 5 dB do 10 dB. Prekoračenja od 10 dB izmjerena su na M–2 Podgorica – Kolašin (Bioče) i M-2 Mojkovac - Ribarevina (Ravna Rijeka).

Plaže

Nivo buke na plažama crnogorskog primorja mjeren je 18.08.2011. Vršeno je po jedno mjerenje u trajanju od 15 minuta, u vremenskom intervalu od 10h – 17h, na lokalitetima (plažama) koji su dati u tabeli 236.

Grad Lokacija – plaža Vrijeme mjerenja

Ulcinj Kopakabana 10:09

Palm beach 10:59

Bar Žukotrlica 12:20 Sutomore 12:54 Čanj 14:06

Budva Petrovac 14:49 Bečići 16:07 Slovenska plaža 16:47

Kotor Gradska plaža 11:42

Markov rt 12:27


Tivat Gradska plaža 14:01

Verige 13:05

Herceg Novi Kamenari 14:58

Gradska plaža 15:49

Tabela 231. Nivo buke na plažama crnogorskog primorja

Na sledećem grafiku prikazani su srednji godišnji i granični nivoi buke na plažama u Crnoj Gori.

Grafikon 111. Prikaz srednjih i graničnog nivoa buke na plažama u Crnoj Gori

Na svim mjernim mjestima prikazanim na grafikonu 111 uočavaju se odstupanja od dozvoljenih graničnih vrijednosti nivoa buke. Najveća odstupanja su na sledećim lokacijama: Žukotrlica– Bar (18 dB),Čanj – Bar (17 dB), Bečići – Budva (15 dB), Slovenska plaža – Budva (14 dB) i Kamenari – Herceg Novi (14 dB). Na ostalim lokacijama su zabilježena manja prekoračenja.

Zaključak

U realizaciji monitoringa buke u Crnoj Gori za 2011. godinu akcenat je stavljen na ispitivanje saobraćajne buke kao jednog od najvećih uzročnika povećanja nivoa buke u životnoj sredini. Ovim programom je obuhvaćeno utvrđivanje nivoa buke u gradskim sredinama, u okolini objekata od javnog interesa, kao što su: škole, vrtići, bolnice i hoteli, kao i pored brojača saobraćaja i na plažama.

Ispitivanja su pokazala veliki procenat prekoračenja graničnog nivoa, pogotovo u noćnom terminu.

U svim Opštinama na mjernim mjestima u blizini bolnica dolazi do prekoračenja dozvoljenih graničnih vrijednosti.

Planirani broj i frekvencija mjerenja ipak nijesu dovoljna da se utvrdi stvarni nivo buke za period dan, veče ili noć na pojedinim lokacijama. Ovo posebno važi za noćni period, jer poslije ponoći je frekvencija automobila i nivoa buke znatno manja nego do ponoći.


10 Radioaktivnost u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva (sa nultim stanjem oko skladišta radioaktivnog materijala)

Uvod

Osnovni zadatak ovog Izvještaja, koji predstavlja centralni dokument u oblasti zaštite životne sredine od štetnog/negativnog uticaja jonizujućih zračenja, je da prikaže stanje i promjene životne sredine u Crnoj Gori sa stanovišta sadržaja radionuklida u svim segmentima životne sredine. Takođe, uključuje i prikaz radiološkog opterećenja stanovništva koje je definisano procjenom ukupne efektivne doze koju odrastao stanovnik Crne Gore primi u toku jedne godine i koja se izražava u mSv/god.

Proračun efektivnih doza je rađen na osnovu metodologije prikazane u Izvještaju UNSCEAR 2000 (United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation to the General Assembly 2000 Report) i na osnovu rezultata dobijenih prilikom realizacije Programa monitoringa

radioaktivnosti za 2011. godinu za grupu stanovništva starosne dobi preko 17 godina,dakle za odrasli dio populacije Crne Gore. Vodilo se računa o ograničenjima za koncentracije aktivnosti analiziranih radionuklida koje su definisana domaćim zakonodavstvom preko pojma izvedenih koncentracija (IK).

Program sistematskog ispitivanja radionuklida u životnoj sredini je definisala Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore, a realizovala JU „Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore“.

Monitoring radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori obuhvata: ispitivanje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu, sadržaja radionuklida u vazduhu, čvrstim i tečnim padavinama, rijekama, jezerima i moru, zemljištu, građevinskom materijalu, vodi za piće, životnim namirnicama i predmetima opšte upotrebe, stočnoj hrani, ispitivanje nivoa izlaganja jonizujućem zračenju u boravišnim prostorijama i radnoj sredini.

Zakonski okvir:

Program sistematskog ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini, koji se u Crnoj Gori sprovodi od 1998. godine, urađen je u skladu sa članom 32 Zakona o životnoj sredini (“Službeni list RCG”, broj 48/08), , Zakonom o zaštiti od jonizujućeg zračenja i radijacionoj sigurnosti (“Službeni list CG”,broj 56/09, 58/09), Odlukom o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini ("Službeni list SRJ", broj 45/97), Pravilnikom o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ("Službeni list SRJ", broj 9/99) i zahtjevima EU za nuklearnom sigurnošću i zaštitom od zračenja EURATOM (89/618, 96/29, 87/3954, 90/737 i dr.).


Uzorci su se uzimali po sljedećem planu:

Uzorci Uzorkovanje Analiza Učestalost mjerenja

Vazduh

Neprekidno,1m iznad tla: -PC RM sistem, -TL dozimetrima Dnevno uzorkovanje vazduha specijalno konstruisanom pumpom

Jačina apsorbovane doze γ-zračenja γ-spektrometrija

-neprekidno -zbirno mjesečno očitavanje

Padavine Dnevno uzorkovanje γ-spektrometrija

-zbirno mjesečno očitavanje

Zemljište

Neobradivo ( 3 dubine)

γ-spektrometrija

-proljeće, jesen

Rečne vode γ-spektrometrija

-zbirno polugodišnje očitavanje

Jezerske vode: -Skadarsko jezero - Crno jezero

γ-spektrometrija

-zbirno tromjesečno očitavanje -godišnje

Morske vode γ-spektrometrija

-zbirno tromjesečno očitavanje

Podzemne vode

γ-spektrometrija

-zbirno polugodišnje očitavanje

Vode za piće: -gradski vodovodi, -bunari

dnevno uzorkovanje

γ-spektrometrija

-zbirno tromjesečno očitavanje

Životne namirnice

hljeb,meso,mlijeko,sir,voće, povrće, jaja, hrana iz vrtića, sipe, dagnje, pečurke….

γ-spektrometrija polugodišnje

Stočna hrana

Livadska trava, sijeno, krmna smješa…

γ-spektrometrija

polugodišnje

Građevinski materijal

Šljunak , betonski blok γ-spektrometrija

polugodišnje

Radon u boravišnim prostorijama

Vazduh, 24 lokacije 4 puta godišnje


10.1 Mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu

Jačina apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu mjeri se u Podgorici na dvije lokacije, ispred i iza zgrade JU “Centar za ekotoksikolška ispitivanja Crne Gore”.. Mjerenja se vrše sa dva različita dozimetrijska sistema da bi rezultati bili pouzdaniji. Sva mjerenja se vrše na visini od 1 m iznad nekultivisane travnate povšine.

Mjerenje sistemom PC RM

Osnovni sistem za mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu je automatizovani dozimetrijski sistem PC RM koji sa nalazi u Podgorici i njime se radi kontinuirano 24 - časovno mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu, 365 dana u godini. Na taj način se prate godišnje promjene, radi monitoring jačine apsorbovane doze γ zračenja i otkrivaju anomalije bilo koje vrste ili akcidentne situacije sa jonizujućim zračenjem koje se iz okruženja mogu prenijeti na našu teritoriju. Nedostatak ovog načina mjerenja je usrednjavanje vrijednosti jačine apsorbovane doze γ zračenja na mjesečnom nivou i zbog toga se dobijaju srednje mjesečne vrijednosti koje veoma malo variraju oko vrijednosti 0.1 μGy/h na godišnjem nivou. Sistemom PC RM se ne mogu registrovati male varijacije jačine apsorbovane doze γ zračenja, zbog čega se i rade dodatna mjerenja.

Srednja vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja dobijena PC RM sistemom u toku 2011.god. je iznosila 0.126 μGy/h na teritoriji Podgorice. Treba imati na umu da su, kao što će biti opisano i u predlogu mjera, PC RM system eksperti IAEA (Međunarodna agencija za atomsku energiju) misije ocijenili kao staru i nedovoljno osjetljivu, pa bi samim tim ovu vrijednost trebalo uzeti sa rezervom.

Srednja vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja dobijena TL dozimetrima u toku 2011.god. je iznosila 0.06 μGy/h na teritoriji Podgorice.

Mjerenje TL dozimetrima

Mjerenje jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu rađeno je i TL dozimetrima. Mjerenja su vršena na sljedećim lokacijama: Podgorica, Bar, Herceg Novi, Žabljak i Pljevlja,

Period zamjene i očitavanja TL dozimetara je 6 mjeseci i rezultati mjerenja su dati za dva šestomjesečna perioda.

Grafikon 112. Jačina apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu mjerena TL dozimetrima izražena u µGy/h

za 2011god.

Ukupna jačina apsorbovane doze γ (gama) zračenja u vazduhu je, pod normalnim okolnostima, tj okolnostima bez nuklearnog akcidenta, nekontrolisanog otpuštanja zračenja


iz skladišta radioaktivnog otpada ili nekih drugih nuklearnih objekata, posljedica dejstva prirodnog spoljašnjeg zračenja (terestrijalnog) i kosmičkog.

Zaključak: Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini vrše se ispitivanja kod sumnje na vanredni događaj i u toku vanrednog događaja ukoliko je izmjerena vrijednost jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu na nekoj lokaciji 20% veća od maksimalno izmjerene vrijednosti u proteklom periodu od jedne godine za datu lokaciju. S obzirom da je na području Crne Gore u toku 2011. god. vrijednosti jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu bila na istom nivou kao i prethodnih godina tj. na nivou fona, sa varijacijama koje su uobičajene, dolazi se do zaključka da nije bilo povećane vrijednosti jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu u toku ove godine.

Kosmičko zračenje

Za stanovnike sjeverne hemisfere koji žive između 40 i 50 stepeni geografske širine (Crna Gora se prostire između 41 i 44 stepena sjeverne geografske širine) jačina apsorbovane doze, na nivou mora, koja je posljedica kosmičkog zračenja je oko 40nSv/h na otvorenom prostoru (uticaj direktno jonizujuće fotonske komponente kosmičkog zračenja je 32 nSv/h, a neutronske komponente 7,8 nSv/h (podaci iz UNSCEAR 2000 Annex B Tabela 1 ).

Za proračun efektivne doze su, osim podataka prethodno navedenih, korišćeni i podaci (UNSCEAR 2000, Annex B, Tabela 1 i 2) da je boravak u zatvorenim prostorijama 80% od ukupnog vremena. Osim toga broj sati (7000) koji se provede u zatvorenom (od inače ukupno 8760 u toku jedne godine) se koriguje zaštitnim faktorom 0,8. Korišćeni su i korekcioni faktori za nadmorsku visinu 1,02 i 1,1 za fotonsku i neutronsku komponentu kosmičkog zračenja respektivno.

Efektivna doza za stanovnika Crne Gore koja je rezultat dejstva fotonske i neutronske komponente kosmičkog zračenja je 0,30 mSv/god. Ukoliko se na ovu vrijednost doda i efektivna doza koja je rezultat uticaja zračenja kosmogenih radionuklida koja je 0,01mSv/god. dobija se podatak da je ukupna efektivna doza za stanovnika Crne Gore koja je rezultat kosmičkog zračenja 0,31 mSv/god.

10.2 Ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu

Analiza obuhvata prirodne radionuklide 40K, 226Ra i 232Th i vještački radionuklid 137Cs. 7Be se mjeri od 2006. godine

Za ispitivanje sadržaja radionuklida u vazduhu, vazduh se uzorkuje pumpama prolaskom kroz filter, pri čemu se bilježi protok vazduha koji je prosječno 500 m3/dan. Pumpa radi neprekidno 12h, a usisnik pumpe za uzorkovanje je postavljen iza zgrade JU “Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore”, na visini od 1 m iznad nekultivisane travnate površine. Uzorkovanje se vrši svakodnevno i formiraju se zbirni mjesečni uzorci.

Godišnja efektivna doza, kao rezultat inhalacije radionuklida koji su prisutni u vazduhu, za odraslu osobu (stariju od 17 god.) se dobija proračunom, tj. korišćenjem činjenice da u toku jedne godine odrasla osoba inhalacijom unese 7200m3 vazduha kao i korišćenjem podataka o efektivnom doznom koeficijentu e(g) koji predstavlja očekivanu efektivnu dozu po jediničnom unošenju radionuklida inhalacijom i izražen je u Sv/Bq (UNSCEAR 2000 i Pravilnik o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije (“Službeni list SRJ”, broj 9/99)).

Efektivne doze za inhalaciju po radionuklidima kao i srednje vrijednosti specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida ( izraženih u Bq/m3) za 2011.god. su prikazane u Tabeli 237.


Radionuklid Asr.vr (Bq/m3) e(g)(Sv/Bq) V(m3) Ef.doza ( mSv/god)

40K 0,929x10-3 2,1x10-9 7200 0,000014 137Cs 9,92x10-6 3,9x10-8 7200 0,0000028 226Ra 22,08x10-6 9,5x10-6 7200 0,0015 232Th 34,92x10-6 2,5x10-5 7200 0,0063 7Be 5,71x10-3 5,5x10-11 7200 0,0000022

Tabela 232. Efektivne doze posljedica inhalacije po radionuklidima za 2011. god

Ukupno, inhalacijom radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, 137Cs, 7Be u vazduhu u toku 2011 god. prosječan odrastao stanovnik Crne Gore je primio 0,007819 mSv.

Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu date su preko pojmova granice godišnjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK) koje su date u Pravilniku o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije (“Službeni list SRJ”, broj 9/99).

Za proračun GGU i IK koristile su se vrijednosti očekivane efektivne doze po jediničnom unošenju (e(g) izražene u Sv/Bq) za onu inhalacionu klasu radionuklida koja predstavlja sporu apsorbciju iz pluća u tjelesnu tečnost.

Vazduh 40K(Bq/godišnje) 137Cs(Bq/godišnje) 226Ra(Bq/godišnje) 232Th(Bq/godišnje)

GGU 4762 256 1.05 0.4 Vazduh 40K (10-3Bq/m3) 137Cs (10-6Bq/m3) 226 Ra (10-6Bq/m3) 232Th (10-6Bq/m3) IK 661 35556 146 56

Tabela 233. Maksimalno dozvoljene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu date preko pojmova granice godišnjeg unosa (GGU) i izvedene koncentracije (IK)

Pojam GGU predstavlja ukupnu aktivnost određenog izotopa koju pojedinac smije da unese inhalacijom za period od jedne godine. Pojam IK predstavlja maksimalno dozvoljenu vrijednost specifične aktivnosti radionuklida u vazduhu preračunata na osnovu date GGU i procjene količine vazduha koju pojedinac udahne za godinu dana.

Zaključak: Sve vrijednosti sadržaja radionuklida u uzorcima vazduha su manje od maksimalno dozvoljenih datih u domaćem zakonodavstvu. Analiza sadržaja radionuklida u vazduhu za period 2009-2011 god. nije pokazala da aritmetičke sredine rezultata mjerenja prekoračuju maksimalno dozvoljene vrijednosti sadržaja analiziranih radionuklida u vazduhu.

Takođe, ukupna efektivna doza koju primi stanovnik Crne Gore koja predstavlja mjeru radiološke opterećenosti stanovništva, i koja je posljedica inhalacije analiziranih radionuklida prisutnih u vazduhu je u opsegu efektivnih doza koje su, kao relevantne, date u Izvještaju UNSCEAR 2000.

Ispitivanje sadržaja radionuklida 131I, 134Cs i 137Cs u dnevnim uzorcima vazduha u periodu praćenja akcidenta u nuklearnoj elektrani Fukushima Daiichi u Japanu

Agencija za zaštitu životne sredine, shodno Zakonu o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacionoj sigurnosti (“Službeni list CG”, broj 56/09 i 58/09), prikuplja informacije o radijacionim udesima, sarađuje sa Međunarodnom agencijom za atomsku energiju (IAEA-International Atomic Energy Agency) i drugim međunarodnim tijelima i dostavlja informacije iz oblasti zaštite od jonizujućih zračenja nadležnim institucijama i sredstvima javnog informisanja. S obzirom da je u Crnoj Gori od 21.03.2007. godine na snazi Konvencija o ranom obavještavanju u slučaju nuklearnih nesreća


(„Službeni list SRJ“, broj 015/89-3) IAEA je svakodnevno dostavljala našoj instituciji informacije o stanju u Japanu, odnosno u nuklearnoj elektrani Fukushima Daiichi. Agencija za zaštitu životne sredine se 16.03 2011. god. obratila JU “Centar za ekotoksikološka ispitivnja Crne Gore“ sa zahtjevom za organizovanje svakodnevnih uzorkovanja i analize sadržaja radionuklida u vazduhu i padavinama (u slučaju da nije bilo padavina uzorkivač se spirao destilovanom vodom i analizirao se suvi depozit). Informacije o vrijednostima jačine apsorbovane doze γ zračenja su bile dostupne na svakih sat vremena u periodu od 07-15 sati, i na svakih dva sata do 22 sata.

Vanredna uzorkovanja i analize su rađene u periodu od 16.03. - 15.05.2011 i to svakodnevno uzorkovanja i analize dnevnih uzoraka u periodu od 16.03 do 27.04. 2011, a svakodnevno uzorkovanje i analiza zbirnih nedjeljnih uzoraka do 15.05.2011 kada se procijenilo da se može ponovo početi sa redovnim monitoringom. Osim informisanja javnosti putem svog sajta Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore je izlazila u susret svim sredstvima javnog informisanja, kao i građanima koji su joj se obraćali za dodatne informacije o posledicama nuklearne nesreće, odnosno njenim mogućim uticajem na ljude i životnu sredinu u Crnoj Gori.

Analizirani su radionuklidi 131I,134Cs,137Cs. Rezultati analiza su se kretali :

131I u rasponu od 0,01 mBq/m3 koja se mjerila u periodu od 26.04 do 15.05 2011.god. do maksimalno izmjerene vrijednosti 0,82 mBq/m3 koja je izmjerena 02.04.2011.god.

134Cs u rasponu od 0,01 mBq/m3 koja se mjerila u periodu od 26.04 do 15.05 2011.god. do maksimalno izmjerene vrijednosti 0,19 mBq/m3 koja je izmjerena 17.03.2011. god.

137Cs u rasponu od 0,01 mBq/m3 koja se mjerila u periodu od 26.04 do 15.05 2011. god. do maksimalno izmjerene vrijednosti 0,10 mBq/m3 koja je izmjerena 11.04.2011 god.

Zaključak: ukoliko se mjerene vrijednosti specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida u vazduhu uporede sa maksimalno dozvoljenim vrijednostima koje su date u relevantnim pravilnicima preko pojmova izvedene koncentracije (IK) predstavljene u Tabeli 239.dolazi se do zaključka da su povećane mjerene vrijednosti ipak vrijednosti koje nemaju nikakav značaj u smislu da su mogli radiološki ugroziti stanovništvo Crne Gore. Za proračun GGU i IK koristile su se vrijednosti očekivane efektivne doze po jediničnom unošenju (e(g) izražene u Sv/Bq) za onu inhalacionu klasu radionuklida koja predstavlja brzu apsorbciju iz pluća u telesnu tečnost.

Vazduh

131I (mBq/m3)

134Cs (mBq/m3)

137Cs (mBq/m3)

IK 188 210 302

Tabela 234. Maksimalno dozvoljene vrijednosti koncentracije radionuklida u vazduhu date preko pojmova izvedene koncentracije (IK)

10.3 Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama

Ispitivanje sadržaja radionuklida u padavinama se radi na zbirnim mjesečnim uzorcima. Za uzorkovanje padavina se koristi kolektor koji je konstruisan u skladu sa preporukama ICRP No.295 i postavljen je iza zgrade JU „Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore“ u Podgorici. Uzorkovanje se vrši svakodnevno i formiraju se zbirni mjesečni uzorci. Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 235U, 238U i 232Th, kao i vještački radionuklid 137Cs. Analiza je pokazala prisustvo i kosmogenog radionuklida 7Be.


Grafikon 113. Koncentracija radionuklida u mjesečnim uzorcima padavina izražene u mBq/l za

2011. godinu

Grafikon 114. Koncentracija radionuklida 238U u mjesečnim uzorcima padavina izražene u Bq/l za 2011. godinu

Izvedene koncentracije radionuklida u vodi za piće (Pravilnik o granicama radioaktivne kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije ("Službeni list SRJ", broj 9/99) su : 40K : 2200 mBq/l, 137Cs :1000 mBq/l, 226Ra: 200 mBq/l, 232Th: 100 mBq/l, 238U: 0,4 Bq/l

Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata koncentracije radionuklida u padavinama koje su prikazane na grafikonima 113 i 114 sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće, vidi se da su sve vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno padavine u Crnoj Gori su radiološki ispravne.

10.4 Ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi jezera, rijeka i mora

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U. Takođe je data i vrijednost za 137Cs. Zbog veoma niskih koncentracija pojedini radionuklidi nisu mogli biti detektovani bez obzira što se išlo na koncentrisanje uzoraka.Vrijednosti za njih su date u vidu minimalnih detektabilnih aktivnosti.

0

0.2

0.4

januar februar mart april maj jun

Bq/l

238U


Sadržaj radionuklida u vodi Skadarskog jezera

Skadarsko jezero

40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

235U (mBq/l)

238U (Bq/l)

I Kvartal ≤ 29,95 ≤ 2,65 13,42±1,54 ≤ 8,52 ≤ 17,11 ≤ 0,27 II Kvartal ≤ 33,43 ≤2,91 5,14±0,56 ≤ 10,61 ≤ 16,26 ≤ 0,28 III Kvartal ≤ 21,88 ≤2,32 25,05±1,53 ≤ 8,56 ≤ 12,47 ≤ 0,27 IV Kvartal ≤ 19,31 ≤2,10 28,62±1,59 ≤ 8,34 ≤ 11,52 ≤ 0,25

Tabela 235. Specifične aktivnosti radionuklida u Skadarskom jezeru

Crno jezero 40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

235U (mBq/l)

238U (Bq/l)

Godišnji uzorak

370±30 ≤5,0 ≤ 10,01 ≤ 10,10 ≤50,01 ≤ 0,34

Tabela 236. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi Crnog jezera

Zaključak: Ukoliko se dobijene vrijednosti specifične aktivnosti radionuklida u Skadarskom jezeru koje su prikazane u Tabeli 240. i Crnog jezera (Tabela 241. ) uporede čak i sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće: 40K : 2200 mBq/l, 137Cs :1000 mBq/l, 226Ra: 200mBq/l, 232Th: 100 mBq/l, 238U: 0,4 Bq/l

Može se zaključiti da su vode Skadarskog i Crnog jezera radiološki ispravne.

Sadržaj radionuklida u morskoj vodi

Ispitivanje sadržaja radionuklida u morskoj vodi se obavlja na uzorcima koji su se uzorkovali kod Bara (Tabela 242) i Herceg Novog (Tabela 243).

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U. Takođe je data i vrijednost za 137Cs.

Bar 40K (Bq/l)

137Cs(mBq/l)

226Ra(mBq/l)

232Th(mBq/l)

235U(mBq/l)

238U (Bq/l)

IKvartal 5,56 ±0,19 ≤ 2,15 ≤ 5,16 ≤ 12,72 ≤ 19,12 ≤ 0,45 IIKvartal 5,80 ±0,24 ≤ 3,60 ≤ 6,10 ≤ 13,30 ≤ 18,52 ≤ 0,46 IIIKvartal 9,60 ±0,22 ≤ 3,90 ≤ 8,01 ≤ 18,37 ≤ 24,07 ≤ 0,61 IVKvartal 6,19 ±0,35 ≤ 3,61 ≤ 6,30 ≤ 14,52 ≤ 19,39 ≤ 0,49

Tabela 237. Specifične aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Bara

Herceg Novi 40K (Bq/l)

137Cs(mBq/l)

226Ra(mBq/l)

232Th(mBq/l)

235U(mBq/l)

238U (Bq/l)

IKvartal 7,41 ±0,25 6,15 ± 0,71 ≤ 5,42 ≤ 13,32 ≤ 18,76 ≤ 0,45 IIKvartal 4,04 ±0,16 ≤ 5,56 ≤ 4,00 ≤ 21,28 ≤ 28,44 ≤ 0,65 IIIKvartal 6,95 ±0,23 ≤ 2,70 16,21 ± 1,69 ≤ 11,56 ≤ 16,81 ≤ 0,38 IVKvartal 7,38 ±0,24 2,77 ± 0,74 4,26 ± 0,5 ≤ 6,91 ≤ 10,51 ≤ 0,23

Tabela 238. Specifične aktivnosti radionuklida u morskoj vodi kod Herceg Novog

Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata specifičnih aktivnosti radionuklida u morskoj vodi uzorkovanoj kod Bara i Herceg Novog sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće:


40K : 2,2 Bq/l, 137Cs :1000 mBq/l, 226Ra: 200mBq/l, 232Th: 100 mBq/l, 238U: 0,4 Bq/l

konstatuje se da su izmjerene vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno morska voda u Crnoj Gori je radiološki ispravna.

Radionuklid 40K se prirodno nalazi u morskoj vodi preko KCl, tako da su detektovane vrijednosti normalne, prirodne vrijednosti.

Sadržaj radionuklida u vodi rijeka

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th. Takođe je data i vrijednost za 137Cs.

Rijeke I Polugodište

40K (mBq/l)

137Cs(mBq/l)

226Ra(mBq/l)

232Th(mBq/l)

Vezišnica 171 ±9,5 ≤ 3,04 ≤ 6,38 ≤ 12,05 Ćehotina 91,31± 5,75 ≤ 3,67 ≤ 6,08 ≤ 13,63 Breznica ≤ 75,35 ≤ 6,87 ≤ 13,30 ≤ 26,95 Gračanica ≤ 100,1 ≤ 7,70 ≤ 17,16 ≤ 26,61 Paleški potok 2050±90 ≤ 8,00 ≤ 15,07 ≤ 33,28

Tabela 239. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeka – I polugodište

Rijeke IIPolugodište

40K (mBq/l)

137Cs(mBq/l)

226Ra(mBq/l)

232Th (mBq/l)

Vezišnica 443 ±35 ≤ 6,37 ≤ 11,89 ≤ 23,21 Ćehotina 6790±260 ≤ 8,87 ≤ 16,80 ≤ 31,17 Breznica ≤ 46,32 ≤ 6,00 ≤ 9,75 ≤ 23,48 Gračanica ≤ 120,1 ≤ 9,21 ≤ 14,21 ≤ 20,43 Paleški potok 7080±254 ≤ 10,80 ≤ 16,78 ≤ 34,13

Tabela 240. Specifične aktivnosti radionuklida u vodi rijeka – II polugodište

Zaključak

Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata specifičnih aktivnosti radionuklida u vodama rijeka koje su analizirane sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće:


vidi se da su skoro sve vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno analizirane vode rijeka Crne Gore su radiološki ispravne, osim vode Palješkog potoka i Ćehotine u kojima su izmjerene visoke koncentracije kalijuma u drugom polugodištu.

Na ovu pojavu treba obratiti posebnu pažnju i dodatno je analizirati, mada treba imati na umu da nacionalni propisi ne poznaju pojam izvedenih koncentracija za rječnu vodu tako da su se izmjerene vrijednosti koncentracije radionuklida 40K upoređivale sa izvedenim koncentracijama za vodu za piće.

10.5 Ispitivanje sadržaja radionuklida u zemljištu

Prirodni radionuklidi terestrijalnog porijekla, i produkti njihovih raspada, čije je vrijeme poluraspada komparabilno sa starošću Zemlje su prisutni i danas u različitim količinama kako u svim segmentima životne sredine, tako i u ljudskom organizmu. Ozračivanje ljudi od spoljašnjih izvora zračenja je uglavnom od γ zračenja radionuklida, niza radioaktivnih raspada 238U, 232Th i radionuklida 40K prisutnih u zemljištu Osim ovih postoje i drugi radionuklidi terestrijalnog porijekla


kao sto su: 235U, 87Rb,138La,147Sm,176Lu, ali u tako niskim specifičnim aktivnostima da nemaju značajan uticaj na ukupnu efektivnu dozu koja je posljedica izlaganja γ zračenju terestrijalnog porijekla.

Izlaganje spoljašnjim izvorima zračenja na otvorenom prostoru varira i zavisi od tipa stijene odnosno od vrste zemljišta. Visoki nivoi zračenja potiču od stijena magmatskog porijekla kao što je granit dok se niži nivoi primjećuju kod sedimentnih stijena.

Prve procjene specifičnih aktivnostiovih radionuklida su sugerisane 1982 u Izvještaju UNSCEAR i iznose: 370 Bq/kg za 40K

25 Bq/kg za 238U, i 25 Bq/kg za 232Th.

Međutim u Kini i Sjedinjenim Američkim Državama (USA) izmjerene su veće koncentracije pa je 1993. godine UNSCEAR izvršio reviziju za 238U i 232Th na 40Bq/kg.

Ovi rezultati, kao i mnogi drugi koji su dobijeni širom svijeta, imali su za posljedicu da se za specifične aktivnosti kojima je izložen najveći dio populacije svijeta uzmu:

420 Bq/kg za 40K 33 Bq/kg za 238U 45 Bq/kg za 232Th.

Kao rezultat toga došlo se i do zaključka da je najveći broj stanovnika, oko 200 miliona, izložen srednjoj brzini doze γ zračenja u vazduhu na otvorenom prostoru od terestrijalnih radionuklida od 60 nGy/h (izmjerene vrijednosti se kreću u opsegu od 10 pa čak i do nekoliko hiljada nGy/h, a analizirana je izloženost 788 miliona stanovnika u 25 različitih zemalja –izvor Izvještaj UNCSEAR 2000). Najniže vrijednosti su izmjerene na Kipru, Islandu, Egiptu, Holandiji, Velikoj Britaniji i manje su od 40 nGy/h, a najveće vrijednosti su mjerene u Australiji, Maleziji, Portugalu i iznosile su 80 nGy/h. Ipak treba naglasiti da lokalne geološke posebnosti mogu proizvesti devijacije pomenutih vrijednosti.

Izlaganje spoljašnjim izvorima zračenja u zatvorenom prostoru je rezultat uticaja terestrijalnih radionuklida koji su prisutni u građevinskom materijalu i veće je od izlaganja na otvorenom prostoru. Kada se još uzme u obzir i činjenica da je boravak u zatvorenim prostorijama mnogo duži od boravka na otvorenom onda se zaključuje da je veoma važno uzeti u obzir i ovu vrstu izlaganja γ zračenju. Brzina doze kojoj je izložen najveći dio populacije svijeta u zatvorenim prostorijama je 84 nGy/h. Najniže vrijednosti su mjerene na Novom Zelandu, Islandu i USA i to ispod 40 nGy/h što je posljedica toga što najveći dio stanovništva živi u kućama od drveta. Najveće mjerene vrijednosti (95 -115 nGy/h) su mjerene u Mađarskoj, Maleziji, Kini, Albaniji, Portugaliji , Australiji, Španiji, Švedskoj i Iranu gdje je kao najčešće korišćeni građevinski materijal cigla ili kamen.

Zaključak je da je brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida u zatvorenom prostoru za 40% veća od brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida na otvorenom prostoru.

Analiza u Crnoj Gori je ove godine obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th. Takođe je data i vrijednost za 137Cs. Posebna pažnja je posvećena analizi 226Ra koji je potomak raspada 238U.

Uzorkovanje je obavljeno sa: nekultivisanih površina: sa dubina 0 – 5 cm, 5 – 10 cm, 10 – 15 cm.U oba slučaja uzorci su se uzimali sa površine (25 x25) cm.

Izmjerene specifične aktivnosti za 2011 god. su se kretale:

za 40K u opsegu od 241 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske do 777,33 Bq/kg u Mojkovcu, za 137Cs u opsegu od 6,43 Bq/kg u mjestu Čeluge do 252,67 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske, za 238U u opsegu od 15,52 Bq/kg do 88,15 Bq/kg u mjestu Dubočka, za 232Th u opsegu od 15,65 Bq/kg u mjestu Bare Kraljske do 54,67 Bq/kg u mjestu Dubočka.


Upoređivanjem svih rezultata sa rezultatima projekta “Meneko“ prikazanih u Tabeli 246 (Meneko projektom je realizovano mapiranje fona γ- zračenja, metodom in-situ γ- spektrometrijom, na teritoriji Crne Gore. Projekat je realizovan u saradnji sa Odsjekom za nuklearnu fiziku i radiohemiju Instituta Kurčatovski iz Moskve. Rukovodilac projekta je bio Prof. dr. Perko Vukotić.) može se uočiti da su sve izmjerene vrijednosti u granicama za prirodne radionuklide za teritoriju Crne Gore. Nešto veća odstupanja, od maksimalno izmjerene vrijednosti Meneko projektom, za 40K ne predstavljaju odstupanja koja zabrinjavaju na šta nam ukazuju i specifične aktivnosti 40K u zemljištu u nekim zemljama Evrope koje su prikazane na grafikonu 115. Osim toga višestruko veća srednja vrijednost specifične aktivnosti 40K koja je iznosila 1286 Bq/kg (P.Vukotić, R. Svrkota, T. Anđelić, R. Zekić, N. Antović: „Lokalnosti u Crnoj Gori sa povećanim fonom zračenja“) u Crnoj Gori izmjerena je na lokalitetu sa povećanim fonom zračenja u oblasti Durmitorske tektonske jedinice koja obuhvata sjevernoistočni dio Crne Gore sa terenima Pivske planine, Durmitora, Sinjajevine, Komova, Visitora, Prokletija, Ljubišnje i Kovača sa područjima Rožaja, Berana, Bijelog Polja, Pljevalja.

Osim na ovim lokacijama mjerene su i specifične aktivnosti prirodnih radionuklida i na lokacijama: deponija pepela Maljevac TE Pljevlja, okolina rudnika Šuplja Stijena, okolina bazena crvenog mulja KAP-a, okolina deponije željezare Nikšić, kao i pepeo i ugalj TE Pljevlja, ruda rudnika Šuplja Stijena, crveni mulj iz bazena KAP-a.

Izmjerene specifične aktivnosti za 2011. god. za ove lokacije su se kretale:

za40K u opsegu od 67,4 Bq/kg u crvenom mulju iz bazena KAP-a Podgorica do 521Bq/kg u pepelu i uglju TE Pljevlja,

za 137Cs u opsegu od 0,43 Bq/kg u pepelu i uglju TE Pljevlja do 223 Bq/kg u zemljištu iz okoline rudnika Šuplja stijena,

za 238U u opsegu od 12,1 Bq/kg u pepelu i uglju TE Pljevlja do 153 Bq/kg u zemljištu iz okoline bazena crvenog mulja KAP-a,

za 232Th u opsegu od 3,1 Bq/kg u pepelu i uglju TE Pljevlja do 490 Bq/kg u crvenom mulju iz bazena KAP-a Podgorica

Specifična aktivnost 232Th odstupa od maksimalno izmjerene vrijednosti dobijene u okviru Meneko projekta date u Tabeli 246., ali je višestruko veća srednja vrijednost specifične aktivnosti 232 Th od 173 Bq/kg ((P.Vukotić, R. Svrkota, T. Anđelić, R. Zekić, N. Antović:„Lokalnosti u Crnoj Gori sa povećanim fonom zračenja“) izmjerena u Jadransko-Jonskoj zoni, kojoj pripada primorski dio Crne Gore: okolina Herceg Novog, Tivatsko i Mrčevo polje, Luštica i Grbalj, područje između Bara, rijeke Bojane planine i mora, tako da se i ova vrijednost ne smatra alarmantnom.

Meneko 40K(Bq/kg) 137Cs(Bq/kg) 238U(Bq/kg) 232Th(Bq/kg) Srednja vrijednost 197 152 24,2 20.9 Min. izmjerena vrijednost 16 0,7 2 0,4 Max izmjerena vrijednost

481 740 166 74

Tabela 241. Rezultati projekta Meneko


Grafikon 115. Specifična aktivnost 40K u zemljama Evrope (Bq/kg)

Efektivna doza koja je rezultat uticaja terestrijalnog zračenja za stanovništvo Crne Gore je 0,0739 mSv na otvorenom prostoru, 0,41392 mSv u zatvorenom prostoru što rezultuje ukupnom vrijednošću od 0,49 mSv/god.

Vrijednost 0,49 mSv/god je dobijena na taj način što su se koristile srednje vrijednosti svih specifičnih aktivnosti sva tri radionuklida u zemljištu sa 12 različitih lokacija u Crnoj Gori (Bare Kraljske, Pljevlja, Dubočka, Kruševice, Čeluge, Herceg Novi, Međuriječje, Mojkovac,Podgorica, Danilovgrad, Čeluge, Sutomore). Korišćeni su dozni koeficijenti koji daju odnos brzine doze i specifične aktivnosti (i to za 40K: 0,0417 nGyh-1/Bqkg-1, za 226Ra: 0,462 nGyh-1/Bqkg-1, i za 232Th: 0,604 nGyh-1/Bqkg-1 – izvor Izvještaj UNSCEAR 2000), zatim faktori zadržavanja 0,2 i 0,8 za otvoreni i za zatvoreni prostor (naravno koristila se i činjenica da jedna godina ima 8760h), konverzioni koeficijent za pretvaranje apsorbovane u efektivnu dozu (0,7 SvGy-1), kao i to da je brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida u zatvorenom prostoru za 40% veća od brzina doze γ zračenja u vazduhu od terestrijalnih radionuklida na otvorenom prostoru.

Zaljučak: Analiza prethodno definisanih radionuklida u zemljištu je pokazala da zemljište u Crnoj Gori nije radiološki opterećeno čak ni u blizini velikih industrijskih gradova. Osim toga efektivna doza koju prosječan stanovnik Crne Gore dobije kao posljedicu izlaganja terestrijalnom zračenju je uobičajena za većinu zemalja Evrope što je i jasno prikazano u Tabeli koja predstavlja konačne rezultate na kraju ovog Izvještaja.

Ispitivanje sadržaja radionuklida u podzemnim vodama

Analiza je obuhvatila prirodne radionuklide 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U,137Cs. Uzorkovale su se podzemne vode sa 4 lokacije i to: podzemne vode piezo bušotina KAP-a, Zetske ravnice, u blizini željezare Nikšić i TE Pljevlja.

Rezultati analiza podzemnih voda su dati u tabelama 247, 248, 249 i 250.

KAP 40K (mBq/l)

137Cs(mBq/l)

226Ra(mBq/l)

232Th(mBq/l)

235U(mBq/l)

238U (Bq/l)

I Polugodište ≤91,65 ≤5,39 ≤ 14,89 ≤28,82 ≤42,49 ≤ 0,90 II Polugodište ≤54,21 ≤ 5,26 ≤ 7,89 ≤ 13,48 ≤ 33,87 ≤ 0,58

Tabela 242. Sadržaj radionuklida u vodama pijezo bušotina KAP-a

Zetska ravnica 40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

235U (mBq/l)

238U (Bq/l)

I Polugodište 340±30 ≤7,36 ≤ 15,88 ≤25,18 ≤51,19 ≤ 0,78 II Polugodište 60,0±6,0 ≤ 5,37 ≤ 9,81 ≤ 19,87 ≤ 35,16 ≤ 0,59

Tabela 243. Sadržaj radionuklida u podzemnim vodama Zetske ravnice


Željezara Nikšić 40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

235U (mBq/l)

238U (Bq/l)

I Polugodište ≤90,01 ≤9,62 ≤ 17,63 ≤ 34,41 ≤72,36 ≤ 1,33 II Polugodište ≤80,10 ≤ 6,48 ≤ 10,80 ≤ 12,90 ≤ 32,55 ≤ 0,71

Tabela 244. Sadržaj radionuklida u podzemnim vodama Željezare Nikšić

TE Pljevlja 40K (mBq/l)

137Cs(mBq/l)

226Ra(mBq/l)

232Th(mBq/l)

235U(mBq/l)

238U (Bq/l)

I Polugodište ≤ 127 ≤10,90 ≤21,52 ≤43,33 ≤66,74 ≤ 1,30 II Polugodište ≤63,27 ≤ 6,88 ≤22,33 ≤ 23,75 ≤ 42,54 ≤ 0,73

Tabela 245. Sadržaj radionuklida u podzemnim vodama TE Pljevlja

Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata specifičnih aktivnosti radionuklida u podzemnim vodama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće:


konstatuje se da su izmjerene vrijednosti daleko ispod maksimalno dozvoljenih granica, odnosno da su analizirane podzemne vode u Crnoj Gori radiološki ispravne.

10.6 Radioaktivnost u boravišnim i radnim prostorijama

Radon, najprostranjeniji prirodni radioaktivni gas se emituje iz zemljišta koje sadrži radijum i koncentriše se u boravišnim i radnim prostorijama. Produkti koji nastaju raspadanjem radona proizvode fine aerosole koje se udisanjem unose u pluća. Kako su produkti radona alfa i beta emiteri visokoh energija, postoji velika opasnost po zdravlje stanovništva u slučaju povišenih koncentracija ovog gasa. Naučna istraživanja pokazuju da je radon drugi uzročnik karcinoma pluća, ili najčešći uzročnik karcinoma pluća kod nepušača.

Slika 3. Način na koji radon dospjeva u boravišne prostorije.

Vrlo je važno primjetiti da doprinos radona ukupnoj dozi zračenja koju godišnje primi prosječan stanovnik ide čak i do 50%.

Globalna opasnost po zdravlje stanovništva i visok učinak ovog neprimjetnog gasa (bez boje i mirisa), su osnovni razlozi zašto je radon u posljednje vrijeme veoma aktuelan u svijetu. Visok učinak radona je moguće smanjiti sistematskim mjerama zaštite i ograničenjima u propisima čiju


osnovu kod nas čini Zakon o zaštiti od jonizovanog zračenja i radijacionoj sigurnosti („Službeni list CG“, broj 56/09, 58/09) i prateći podzakonski akti.

Program sistematskog ispitivanja radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori uključuje ispitivanje nivoa izlaganja ljudi gasu radonu u boravišnim i radnim prostorijama mjerenjem koncentracija radona. Mjerenja koncentracija radona i statistička obrada podataka se vrše od 1998. godine, tako da je u svakom trenutku moguće sagledati stanje i pratiti trendove koncentracija radona na teritoriji Crne Gore u poslednjih trinaest godina.

Međutim, kao što je istaknuto u prošlogodišnjem Izvještaju, trenutni nedostatak je potpuna kontrola radona na teritoriji Crne Gore. U poslednjih trinaest godina, uključujući i 2011. godinu, mjerenja su vršena na uzorku od 20-tak slučajno odabranih lokacija koje uključuju individualne i zajedničke stambene zgrade, poslovne prostore, škole i dječije vrtiće.(Ovo su kratkoročna mjerenja tj. mjerenja koja traju do 48h (short-term measurements)), dok se sa izradom Radonske mape takođe započelo u Crnoj Gori u istom periodu.

Konačnom realizacijom podprograma Izrada radonske mape tj ispitivanje koncentracija radona koje je još uvijek u toku i vrši se na cijeloj teritoriji Crne Gore, postići će se krajnji cilj tj. procjena raspodjele radona izvedenih iz mjerenja na najmanje 1000 boravišnih mjesta, i identifikacija lokacija i regija koje zahtjevaju mjere sanacije kako bi se smanjila izloženost populacije radonu.

Grafikon 116. Evolucija srednjih godišnjih koncentracija radona ( Bq/m 3 )u boravišnim i radnim prostorijma

na teritoriji Crne Gore u periodu od 1999.-2011. godine

Grafikon 116. ukazuje da izmjerene srednje godišnje koncentracije radona u 61% slučajeva premašuju maksimalno dozvoljene granice koje se odnose na novo-izgrađene objekte (200 Bq/m3), dok je u 100% slučajeva koncentracije radona znatno niža u odnosu na interventni nivo određen za postojeći stambeni fond (400 Bq/m3). Srednja godišnja koncentracija radona izmjerena kratkoročnim (short-term) mjerenjima u 2011. godini iznosi 258 Bq/m3, što za oko 29% premašuje maksimalno dozvoljene granice koje se odnose na novo-izgrađene objekte.

Tokom 2011. godine serija kratkoročnih (short-term) mjerenja koncentracija radona je obavljena na ukupno 20 lokacija koje uključuju 3 škole, 15 individulanih i zajedničkih stambenih zgrada, 1 vrtić i 1 poslovni prostor, na teritoriji opštine Podgorica. Na svim izabranim lokacijama mjerenja su vršena četiri puta, u različitim godišnjim dobima, kako bi se sagledale moguće varijacije u koncentracijama i uticaji vezani za različite periode godine.

Na 5 mjernih mjesta izmjerena je srednja vrijednost koncentacije radona koja je bila veća od interventnog godišnjeg nivoa za postojeći stambeni fond (veća od 400 Bq/m3). Na 2 mjerna mjesta srednja vrijednost koncentracije radona bila je ispod interventnog nivoa određenog za novo-izgrađene objekte ali preko interventnog nivoa određenog za postojeći stambeni fond (200-400 Bq/m3). Na 13 mjernih mjesta izmjerena je srednja vrijednost koncentacije radona je bila manja od 200 Bq/m3.


Procjena godišnje efektivne doze zračenja kao posljedica izlaganja radonu u zatvorenim prostorijama:

Vrijednosti godišnjih efektivnih doza su izvedene na osnovu konverzionog faktora 0.025 mSv/(Bq/m3), u skladu sa preporukama UNSCEAR „United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation“ (1993), i prikazane su grafikonom.

Kao najrealnija vrijednost za srednju godišnju koncentraciju radona u boravišnim prostorijama uzima se aritmetička sredina svih rezultata do sada realizovanog Podprograma izrada radonske mape Crne Gore (radi se o dugoročnim mjerenjima, odnosno long-term measurements, koja omogućavaju određivanje realnih i preciznih vrijednosti koncentracija radona u boravišnim prostorijama na teritoriji Crne Gore što je i međunarodno priznata metoda) i iznosi 105 Bq/m3

(grafikon117)

Grafikon 117. Srednja godišnja koncentracija radona ( Bq/m 3 )u boravišnim i radnim prostorijma koja je

rezultat long-term mjerenja tj dobijena je na osnovu 70% urađene radonske mape Crne Gore, u poređenju sa sredjim godišnjim koncentracijama mjerenim u većini evropskih i u odabranim neevropskim zemljama.

Koncentracije su izražene u Bq/m3

Na taj način se dobija da stanovnik Crne Gore kao posljedicu izlaganja radonu u zatvorenim boravišnim prostorijama dobija godišnje 2,65mSv (grafikon 118.).

Grafikon 118. Godišnja efektivna doza(mSv) zračenja primljena od strane odraslog stanovnika kao posljedica

izlaganja radonu u zatvorenim prostorijma izrazena u mSv. Vrijednost su prikazane i za većinu evropskih (uključujući Crnu Goru) kao i za odabrane neevropske zemlje.

Za razliku od drugih faktora koji doprinose godišnjoj dozi zračenja koju primi odrastao stanovnik Crne Gore, radon je faktor koji je moguće najjednostavnije sniziti preduzimanjem konkretnih remedijacionih mjera. Osnovne metode remedijacije su ugradnja efikasnog ventilacionog sistema koji bi uticao na smanjenje koncentracija radona u zatvorenim prostorijama, kao i povećanje otpornosti podova korišćenjem izolacionih materijala u cilju smanjenja emanacija radona, tj. protoka radona iz zemljišta u boravišne prostorije.


Prilikom boravka na otvorenom prostoru takodje postoji izloženost stanovništva gasu radonu kao posljedica njegove emanacije iz zemljišta. Proračun efektivne doze koja je rezultat izlaganja radonu na otvorenom prostoru je isti kao i proračun za efektivnu dozu za zatvoreni prostor samo se mijenja faktor koji govori o vremenu koje stanovnik provede na otvorenom i uzima se da je koncentracija radona na otvorenom prostoru 10Bq/m3 (UNSCEAR 2000) Dakle, ukupna efektivna doza od radona na otvorenom prostoru je 0,095 mSv za godinu dana.

Proračun efektivnih doza za toron (220Rn) je definisan kao i za radon (222Rn) uz korišćenje podataka o ekvivalentnoj ravnoteži koncentracije torona, težinskog faktora za toron i naravno činjenice koliko prosječan odrastao stanovnik provede na otvorenom u i zatvorenom prostoru. Efektivna doza koja je posljedica izloženosti stanovnika Crne Gore toronu u zatvorenom prostoru je 0,084 mSv za godinu dana dok je efektivna doza koja je posljedica izloženosti stanovnika Crne Gore toronu na otvorenom prostoru je 0,007 mSv za godinu dana.

Inhalacijom radona (222Rn) i torona (220Rn) na otvorenom i u zatvorenom prostoru stanovnikm Crne Gore primi ukupnu efektivnu dozu od ( 2,65+0,095+0,084+0,007 ) mSv/god tj. 2,836 mSv/god

Zaključak : U toku 2011 godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila koncentracija radona u boravišnim prostorijama short-term mjerenjima, uočeno je prekoračenje interventnog nivoa za postojeće objekte (400 Bq/m3). U osnovnoj školi “Milan Vukotić” u Srpskoj registrovana je vrijednost srednje godišnje koncentracije koja prekoračuje interventni nivo od 400 Bq/m3 tako da se ovom rezultatu treba posvetiti posebna pažnja (jer se radi o školi) tj. prije donošenja krajnje odluke o eventualnoj remedijaciji treba učestati sa novom serijom mjerenja.

Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac je izložen efektivnoj dozi od 2,65 mSv/god (treba ipak imati na umu da je ova vrijednost donešena na osnovu nezavršene radonske mape) što je skoro oko 70% od ukupne efektivne doze. Ova činjenica nam ukazuje da je neohodno što prije završti realizaciju Programa radonske mape Crne Gore da bi prije svega sa većom tačnošću mogli zaključiti kolika je radiološka opterećenost satnovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno.

Kroz predstojeću reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti određena ograničenja u smislu: uvođenja obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljištu na kome se planira izgradnja nekog objekta. Takođe za objekte koji su već izgrađeni treba regulisati način redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz poštovanje standarda koji definišu izolaciju i kvalitet betonskih ploča koje su u kontaktu sa zemljištem.

10.7 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu

Ograničenja na upotrebu građevinskog materijala su uglavnom povezana sa γ zračenjem koje emituju radionuklidi koji su sastavni dio tog materijala.

U Crnoj Gori se od 1998. godine vrši sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida u građevinskom materijalu, analiziranjem različitih uzoraka sa teritorije Crne Gore. Za razliku od pojedinih zemalja koje koriste samo jedan referentni radionuklid, u Crnoj Gori se mjere aktivnosti serije referentnih prirodnih radionuklida: 40K, 226Ra, 232Th, kao i vještačkog radionuklida 137Cs. Granice radioaktivne kontaminacije građevinskog materijala su propisane Pravilnikom o granicama kontaminacije


životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“ broj 9/99), u skladu sa međunarodnim preporukama.

Tokom 2010 i 2011 godine serija mjerenja specifičnih aktivnosti referentnih radionuklida je obavljena na samo dva različita uzorka materijala (šljunak i betonski blokovi), dok su u 2009.godini mjerenja vršena na većem broju uzoraka (9) (mermer, cement, betonski blokovi, cigle, kreč....)

Grafikon 119. Specifične aktivnosti 226 Ra(Bq/kg )izvedene iz analiziranih uzoraka građevinskih materijala

(šljunak i betonski blok) na teritoriji Crne Gore u 2011. godini u poređenju sa maksimalno dozvoljenim granicama

Grafikon 119. prikazuje primjer raspodjele rezultata mjerenja specifičnih aktivnosti 226Ra izvedenih iz dva uzorka građevinskih materijala korišćenih u 2011. godini. U oba uzorka specifične aktivnosti radijuma su znatno niže u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za 226Ra koje se odnose na upotrebu kako za eksterijer (400 Bq/kg), tako i za enterijer (200 Bq/kg).

Grafikon 120. Specifične aktivnosti 232Th(Bq/kg) izvedene iz analiziranih uzoraka građevinskih materijala

(šljunak i betonski blok) na teritoriji Crne Gore u 2011. godini u poređenju sa maksimalno dozvoljenim granicama

Grafikon 120. prikazuje primjer raspodjele rezultata mjerenja specifičnih aktivnosti 232Th izvedenih iz dva uzorka građevinskih materijala korišćenih u 2011. godini. U oba uzorka specifične aktivnosti torijuma su znatno niže u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za 232Th koje se odnose na upotrebu za eksterijer i enterijer (300 Bq/kg).


Grafikon 121. Specifične aktivnosti 40K(Bq/kg) izvedene iz analiziranih uzoraka građevinskih materijala (šljunak i betonski blok) na teritoriji Crne Gore u 2011. godini u poređenju sa maksimalno dozvoljenim

granicama

Grafikon 121. prikazuje primjer raspodjele rezultata mjerenja specifičnih aktivnosti 40K izvedenih iz dva uzorka građevinskih materijala korišćenih u 2011. godini. U oba uzorka aktivnosti kalijuma su znatno niže u odnosu na maksimalno dozvoljene granice za 40K koje se odnose na upotrebu za eksterijer (5000 Bq/kg) i enterijer (3000 Bq/kg).

Shodno članovima 21 i 22 Pravilnika o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije mogu se izračunati gama indeksi za građevinske materijale za enterijer i eksterijer koji ne smiju biti veći od 1.

Gama indeksi za šljunak iznose 0,15 i 0,105 za enterijer i eksterijer respektivno.

Gama indeksi za betonski blok iznose 0,089 i 0,061 za enterijer i eksterijer respektivno.

Zaključak: Rezultati ispitivanja u 2011. godini, kao i u prethodnim godinama, pokazuju da su nivoi specifičnih aktivnosti svih referentnih radionuklida znatno manji od maksimalno dozvoljenih vrijednosti koje su definisane u Pravilniku o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“ broj 9/99) kao i da su gama indeksi za enterijer i eksterijer manji od 1, stoga se zaključuje da je analizirani građevinski materijal radiološki ispravan.

10.8 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u vodi za piće

Količina i vrsta radionuklida unijeta u organizam vodom za piće je jedan od faktora koji doprinosi ukupnoj efektivnoj dozi zračenja koju primi prosječan odrastao stanovnik. Međutim, ozračivanje populacije radionuklidima iz vode za piće je vrlo malo i najčešće nastaje kao posljedica raspada prirodnih radionuklida uranovog i torijumovog niza. Radionuklidi usljed primjena radioaktivnog materijala u medicini, industriji i nauci, takođe mogu dospjeti u pijaću vodu, međutim takav njihov uticaj se ograničava regulativnom kontrolom sigurnosti izvora. Kroz isti regulatorni mehanizam preduzimaju se i hitne intervencije u slučaju opasnosti kontaminacije vode za piće. U Crnoj Gori se od 1998. godine vrši sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida u vodi za piće, analiziranjem koncentracija prirodnih radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, 235U i 238U, kao i koncentracija vještačkog radionuklida 137Cs. Statistička obrada podataka omogućava procjenu stanja i praćenje trendova koncentracije radionuklida unesenih u organizam vodom za piće u poslednjih trinaest godina. Maksimalno dozvoljeni nivoi koncentracija radionuklida za vodu za piće su propisani Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“, broj 9/9)


Grafikon 122. Srednje koncentracije radionuklida (mBq/l) u ispitivanim uzorcima vode za piće u periodu 1999-

2011. godine. Primjer na slici je analiza uzoraka iz vodovoda u Podgorici.

Iz rezultata prikazanih na grafikonu 122 se može izvesti zaključak da je koncentracija 238U dominantna u odnosu na koncentracije ostalih analiziranih radionuklida u vodi za piće. Takođe se može zaključiti da su varijacije koncentracija u poslednjih trinaest godina male, sa izuzecima koncentracije radijuma 226Ra u 2000. godini, i trenda povećanja torijuma 232Th od 2006. godine. Koncentracija kalijuma 40K u 2010. godini je za oko 20% manja u odnosu na maksimalno izmjerene vrijednosti tokom 2008. i 2009. godine.

Voda za piće, Podgorica

40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

235U (mBq/l)

238U (mBq/l)

I Kvartal ≤10,49 ≤0,99 ≤1,59 ≤3,57 ≤6,25 ≤0,11 II Kvartal ≤13,49 ≤1,23 ≤2,11 ≤4,17 ≤6,07 ≤0,14 III Kvartal 16,24±1,73 ≤0,96 ≤1,77 ≤3,63 ≤6,36 ≤0,11 IV Kvartal ≤15,40 ≤1,12 ≤2,35 ≤4,94 ≤6,14 ≤0,14

Tabela 246. Koncentracije radionuklida u vodi za piće, Podgorica, za 2011 god.

Voda za piće, NK, BR, HN

40K (mBq/l)

137Cs (mBq/l)

226Ra (mBq/l)

232Th (mBq/l)

235U (mBq/l)

238U (mBq/l)

NK I polug. ≤23,01 ≤2,26 ≤4,32 ≤8,50 ≤15,43 ≤0,27 NK II polug. ≤42,82 ≤4,52 ≤8,02 ≤15,04 ≤24,43 ≤0,25

BR I polug. ≤72,54 ≤5,29 ≤13,55 ≤27,03 ≤45,55 ≤0,36

BR II polug. ≤68,76 ≤5,90 ≤11,67 ≤23,24 ≤41,80 ≤0,31 HN I polug. ≤59,27 ≤5,64 ≤11,00 ≤20,58 ≤33,20 ≤0,29 HN II polug ≤17,44 ≤4,17 ≤15,26 ≤36,39 ≤28,29 ≤0,24

Tabela 247. Koncentracije radionuklida u vodi za piće, Nikšić, Bar, Herceg Novi, za 2011 god.

Pored analiza pijaće vode iz gradskih vodovoda, u 2011. godini su vršene analize uzoraka pijaće vode iz bunara u blizini deponije Željezara Nikšić, bunara u okolini bazena crvenog mulja (KAP) u okolini rudnika Šuplja stijena i bunara u okolini TE Pljevlja. Dok su vrijednosti koncentracija radionuklida u vodi za piće iz sva tri bunara približno jednake, razlikuju se u odnosu vrijednosti u vodi za piće iz gradskih vodovoda.


Grafikon 123. Srednje koncentracije radionuklida (mBq/l) za 2011.godza vode bunara u blizini deponije

Željezara Nikšić, bunara u okolini bazena crvenog mulja (KAP), bunara u okolini rudnika Šuplja stijena i bunara u okolini TE Pljevlja.

Zaključak: Upoređivanjem vrijednosti serije rezultata specifičnih aktivnosti radionuklida u pijaćim vodama sa izvedenim koncentracijama koje važe za vodu za piće :


dolazi se do zaključka da je voda za piće iz gradskih vodovoda radiološki ispravna, kao i voda iz bunara u blizini deponije Željezara Nikšić, bunara u okolini bazena crvenog mulja (KAP) u okolini rudnika Šuplja stijena i bunara u okolini TE Pljevlja.

Godišnja efektivna doza za stanovništvo usljed unošenja vode za piće u organizam je procijenjena na osnovu doznih koeficijenata za unošenje pojedinačnih radionuklida ingestijom, izraženih u jedinicama mSv/Bq, definisanih Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“ broj 9/99) i pretpostavke da je prosječno godišnje unošenje vode za piće po stanovniku 730 litara.

Rezultati efektivne doze zračenja za stanovništvo Crne Gore usled unošenja pijaće vode u organizam tokom 2011. godine su procijenjeni pojedinačno za svaki od analiziranih radionuklida, sastavnih djelova vode za piće iz gradskih vodovoda Podgorice, Nikšića, Bara i Herceg Novog. Vrijenosti na grafikonu 124. se odnose na stanovništvo starije od 17 godina.

Grafikon 124. Procjena učinka radionuklida, sastavnih djelova vode za piće tj. efektivna doza (mSv/god)

zračenja koju primi prosječan stanovnik Crne Gore (stariji od 17 godina) ingestijom za 2011 godinu za svaki radionuklid.

Zbir kontribucija individualnih analiziranih radionuklida efektivnoj dozi zračenja iznosi 0.0196 mSv/god i predstavlja ukupnu godišnju efektivnu dozu za stanovništvo usljed unošenja pijaće vode.


EU Direktiva 98/83 o pijaćoj vodi od zemalja članica zahtijeva praćenje koncentracija radona koji je takođe sastavni dio vode za piće, jer postoje okolnosti da produkti raspada radona, predstavljaju uporedive ili veće radijacione rizike u odnosu na ostale radionuklide, sastavne djelove pijaće vode.

Posebno je važno istaći da je učinak radona u efektivnoj dozi zračenja stanovništva usljed unošenja vode za piće veći u odnosu na učinak od strane svih ostalih pojedinačnih radionuklida sastavnih djelova pijaće vode. Dominantnost učinka radona je ilustrovana grafikonom 125, primjerom mjerenih rezultata na teritoriji Njemačke („Bundesamt für Strahlenschutz, Deutschland 2009“). Slični učinci radona su izvedeni u ostalim zemljama čiji program monitoringa uključuje određivanje koncentracija radona u vodi za piće.

Grafikon 125. Učinak radionuklida ukupnoj efektivnoj dozi zračenja stanovništva kao posledica unošenja

vode za piće, izvedena na osnovu mjerenja na teritoriji Njemačke „Bundesamt für Strahlenschutz, Deutschland 2009“)

U toku 2011 godine urađeno je ukupno 7 ispitivanja sadržaja koncentracije radona 222Rn i svi uzorci su bili sa šireg područja teritorije Podgorice. Srednja vrijednost serije ispitivanja je bila 4,2 Bq/l. Za proračun efektivne doze koja je posljedica unošenja 222Rn iz vode za piće osim ovog podatka koristi se i podatak da prosječan odrastao stanovnik godišnje popije 730l vode, kao i vrijednost težinskog faktora za 222Rn koji iznosi 3,5 nSv/Bq

Efektivna doza koja je posljedica unošenja 222Rn iz vode za piće iznosi 0,011 mSv/g

Zaključak: Ukupna efektivna doza koja je rezultat ingestije vode za piće, u kojoj su u određenoj mjeri prisutni prethodno analizirani radionuklidi 40K, 226Ra, 232Th i 137Cs iznosi 0,0046 mSv za godinu dana. S obzirom da je ova vrijednost u opsegu vrijednosti predloženih Izvještajem UNSCEAR 2000 ,kojim je obuhvaćena većina zemalja svijeta (Tabela na kraju ovog Izvještaja), možemo i na ovaj način zaključiti da stanovništvo Crne Gore konzumira pijaću vodu koja je radiološki ispravna.

10.9 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u ljudskoj hrani, procjena radiološkog opterećenja stanovništva

Jedan od faktora koji doprinosi efektivnoj dozi zračenja za stanovništvo jeste količina i vrsta radionuklida unijetih hranom. Većina prirodne radioaktivnosti u hrani je posljedica prisutnosti radioaktivnog izotopa 40K, a ostatak je uglavnom posljedica raspada radionuklida uranovog i torijumovog niza, sastavnih djelova hrane. U Crnoj Gori se od 1998. godine vrši sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida u ljudskoj hrani, analiziranjem koncentracija prirodnih radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, kao i koncentracija vještackog radionuklida 137Cs na uzorcima različitih vrsta namirnica koje se koriste, proizvode ili uvoze na teritoriju Crne Gore. Baza podataka pruža mogućnost sagledavanja i procjene stanja, kao i mogućnost praćenja trendova specifičnih aktivnosti radionuklida unijetih hranom. Maksimalno dozvoljene koncentracije radionuklida u hrani


su propisane Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“ broj 9/99). Iz širokog spektra analiziranih namirnica na čijim uzorcima se vrši analiza u Crnoj Gori, izdvojene su osnovne namirnice (meso, meso slatkovodnih riba, mlijeko i mliječni proizvodi, voće i povrće, hljeb i jaja) koje su prisutne u svakodnevnim obrocima, a učinak u ukupnoj dozi zračenja stanovništva je dominantan.

Grafikon 126 prikazuje evoluciju koncentracija radionuklida 40K, 226Ra, 232Th i 137Cs, izvedenih analizom uzoraka mesa (goveđeg, jagnjećeg, svinjskog i pilećeg) na teritoriji Crne Gore u periodu 2001-2011. godine. Na osnovu prikazanih rezultata može se izvesti zaključak da su koncentracije kalijuma dominantne, 250-500 puta veće u odnosu na koncentracije ostalih analiziranih radionuklida u mesu (koncentracije kalijuma su iz tog razloga prikazane odvojenim grafikonom). Takođe se može zaključiti da su varijacije koncentracija male, sa izuzecima koncentracija cezijuma 137Cs u 2001. i 2004. godini, radijuma 226Ra u 2006. godini, kao i trenda porasta koncentracija torijuma 232Th od 2006. godine.

Grafikon 126. Evolucija koncentracija radionuklida umesu, u periodu 2001-2011. godine izvedena analizom

uzoraka sa cijele teritorije Crne Gore. Koncentracije kalijuma 40K su prikazane odvojeno (gornji dio grafika).

Rezultati mjerenja koncentracija radionuklida u mlijeku, izvedenih analizom uzoraka iz mljekara na cijeloj teritoriji Crne Gore, su prikazani na grafikonu 126. Treba naglasiti da je 1998 rađeno ispitivanje koncentracije radionuklida u mlijeku samo na uzorcima mlijeka sa teritorije Podgorice, a da se od 2000. godine pa do danas uzorkuje i analizira mlijeko sa teritorija: Podgorice, Nikšića, Herceg Novog, Bara i Ulcinja. Koncentracije kalijuma u mlijeku su oko dva puta manje u odnosu na koncentracije kalijuma u mesu. Varijacije koncentracija svih analiziranih radionuklida u mlijeku su male, sa izuzetkom trenda porasta koncentracija 232Th od 2006. godine. Slične vrijednosti koncentracija radionuklida su mjerene u svim ostalim osnovnim namirnicama: voću i povrću, hljebu, jajima i mliječnimm proizvodima.


Grafikon 127. Evolucija koncentracija radionuklida u mlijeku izvedenih analizom uzoraka iz mljekara na cijeloj teritoriji Crne Gore u periodu 1999-2011. godine. Koncentracije kalijuma K-40 su prikazane odvojeno (gornji

dio grafika).

Godišnja efektivna doza za stanovništvo usljed unošenja hrane u organizam je procijenjena na osnovu vrijednosti očekivane efektivne doze po jediničnom unošenju radionuklida ingestijom izraženih u jedinicama Sv/Bq, definisanih Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“ broj 9/99), u skladu sa preporukama Izvještaja UNSCEAR „United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation 2000 Report“), kao i na osnovu procjene godišnjeg unošenja pojedinih vrsta namirnica po stanovniku. Potrošnja hrane po stanovniku varira širom svijeta u zavisnosti od niza faktora kao što su klima, dostupnost hrane, kultura prehrane i prehrambene navike. Takođe, lokalno proizvedena hrana je znatno dopunjena uvoznim namirnicama proizvedenim u drugim regionima i državama. Radi procjene izloženosti zračenju stanovništva nakon akcidenta u Černobilju, međunarodna komisija angažovana od strane UN-a je prikupila podatke o potrošnji hrane po stanovniku u većini zemalja. Podaci stope potrošnje su objavljeni u Izvještaju UNSCEAR 1988. godine. Osim toga kao ulazni podaci za proračun efektivne doze koristile su se srednje godišnje koncentracije aktivnosti prethodno analiziranih prirodnih radionuklida u namirnicama koje se najviše koriste u prehrani na našem području: meso (goveđe, jagnjeće, svinjsko, pileće), mlijeko,sir, hleb, slatkovodna riba, voće i povrće ( pasulj, kupus, krompir, jabuke, grožđe), jaja.


Grafikon 128. Procjena učinka radionuklida, sastavnih djelova hrane, u efektivnoj dozi (mSv/god) zračenja

koju primi prosječan stanovnik Crne Gore (stariji od 17 godina) ingestijom. Rezultati kao posljedica radioaktivnosti kalijuma K-40 su prikazani posebno u gornjem djelu grafikona.

Efektivne doze zračenja za stanovništvo koje su rezultat unošenja hrane su procjenjene pojedinačno za svaki od analiziranih radionuklida u skladu sa preporukama IzvještajaUNSCEAR (2000), i prikazane su grafikonom 128. Rezultati su takođe izvedeni posebno za različite vrste namirnica koje su prisutne u svakodnevnim obrocima. Korišćene su vrijednosti stope potrošnje za teritoriju bivše Jugoslavije, prikupljene od strane međunarodne komisije i objavljene u Izvještaju UNSCEAR 2000 (meso 50 kg/god, mlijeko 105 lit/god, sir 10 kg/god. hleb 70 kg/god, voće i povrće 170 kg/god, jaja 7,5 kg (150 kom), riba 15 kg/god.). Važno je istaći da su ove vrijednosti saglasne sa prosječnom potrošnjom hrane po stanovniku u južnoj Evropi (odstupanja su oko 10%).

Prema rezultatima prikazanim na grafikonu 129. može se zaključiti da radioaktivni izotop 40K daje najveći učinak efektivnoj dozi zračenja koju primi prosječan odrastao stanovnik unošenjem hrane. Rezultati prikazani na grafikonu 129. su izvedeni na osnovu mjerenja koncentracija radionuklida na teritoriji Crne Gore u 2011. godini. Slične vrijednosti su dobijene i za prethodni period od 1999-2010.god., s tim što je učinak torijuma u periodu 1999-2005. godine manji 2-3 puta.


Grafikon 129. Efektivna doza zračenja koju primi prosječan stanovnik Crne Gore usljed unošenja pojedinačnih analiziranih radionuklida (mSv/god) hranom u organizam. Rezultati su izvedeni na osnovu

mjerenja u 2011. godini.

Zaključak: Ukupna efektivna doza zračenja koju primi odrastao stanovnik Crne Gore kao posljedicu unošenja samo hrane u organizam iznosi 0.273 mSv/god.

Ukupna efektivna doza zračenja koju prosječan stanovnik Crne Gore unese ingestijom (hranom i vodom za piće) iznosi 0.303 mSv/god., što je na nivou svjetskog prosjeka od oko 0.3 mSv/god. ( Tabela na kraju ovog Izvještaja) Takođe je bitno istaći da se vrijednosti efektivnih doza po stanovniku u pojedinačnim zemljama širom svijeta kreću u rasponu od 0.2 do 0.8 mSv/god. (Tabela na kraju ovog Izvještaja), na osnovu čega se moze zaključiti da Crna Gora spada u kategoriju zemalja sa niskom vrijednošću efektivnih doza za stanovništvo koja je posledica ingestije vode za piće i hrane, odnosno konzumira vodu za piće i hranu koja je radiološki ispravna.

Programom monitoringa obuhvaćene su i druge namirnice kao što su pivo, vino, ulje, šećer, so, mineralna voda, orasi, borovnice, maline, pečurke, sipe, dagnje. Specifične aktivnosti analiziranih radionuklida i u ovim namirnicama su bile na nivou legislativom definisanih granica, odnosno radiološki su bile ispravne.

Specifične aktivnosti istih radionuklida u kompozitnim uzorcima dječije hrane koja se sprema u centralnoj kuhinji PJU (dječiji vrtić) „Ljubica Popović“ kao i u kompozitnim uzorcima hrane studentske menze koja se sprema u JU „Dom učenika i sudenata“ Podgorica su takođe bile na nivou propisanih granica, odnosno radiološki su bile ispravne.

10.10 Rezultati ispitivanja sadržaja radionuklida u stočnoj hrani, procjena radiološke ispravnosti

Program sistematskog ispitivanja radioaktivnosti životne sredine u Crnoj Gori uključuje sistematsko ispitivanje sadržaja radionuklida u stočnoj hrani, analiziranjem specifičnih aktivnosti prirodnih radionuklida 40K, 226Ra, 232Th, kao i specifičnih aktivnosti vještačkih radionuklida 137Cs i 90Sr na uzorcima hrane namjenjene različitoj vrsti stoke. Uzorkovano je i analizirano: livadska trava, sijeno, krmna smješa, hrana za kokoške, hrana za svinje i kukuruzno stočno brašno sa teritorije opština Podgorice i Pljevlja

Maksimalno dozvoljene specifične aktivnosti radionuklida u stočnoj hrani su propisane Pravilnikom o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“ broj 9/99), članom 19 koji definiše da granice radioaktivne kontaminacije stočne hrane i


sirovina za izradu krmnih smješa treba da budu jednake sa granicama radioaktivne kontaminacije propisanim za ljudsku hranu.

Pregled specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida sastavnih djelova stočne hrane je prikazan grafikonima 130. i 131. Evolucija radionuklida 40K i 137Cs, izvedenih analizom različitih uzoraka stočne hrane koja se koristi na teritoriji Crne Gore je prikazana na grafikonu 130, dok su rezultati vezani za specifične aktivnosti 226Ra i 232Th prikazani odvojeno na grafikonu 131.

Iz statistički obrađenih podataka prikazanih na grafikonu 130. se može zaključiti da su varijacije specifičnih aktivnosti male, sa izuzetkom 137Cs mjerene u 2003. godini kada je zabilježen nagli porast, tj. u prosjeku čak 50 puta veća specifična aktivnost 137Cs u odnosu na ostali period mjerenja.

Grafikon 130. Evolucija specifičnih aktivnosti (Bq/kg) 40 K i 137Cs u stočnoj hrani, u periodu 2000-2011. godine,

izvedena analizom uzoraka koji se koriste na teritoriji Crne Gore.

Grafikon 131. Evolucija specifičnih aktivnosti (Bq/kg) radionuklida 226Ra i 232Th u stočnoj hrani, u periodu 2000-

2011. godine, izvedena analizom uzoraka koji se koriste na teritoriji Crne Gore.

Na grafikonu 131. su prikazani rezultati specifičnih aktivnosti 226Ra i 232Th u stočnoj hrani, izvedeni na osnovu statistički obrađenih podataka sakupljenih u periodu 2000-2011. godine. Varijacije mjerenih vrijednosti su relativno male sa izuzetkom 226Ra izmjerenih u 2004. godini. Kao i u slučaju ljudske hrane, specifične aktivnosti 40K, su dominantne u odnosu naspecifične aktivnosti ostalih radionuklida sastavnih djelova stočne hrane.

Zaključak: Analiza stočne hrane sa teritorije Crne Gore je pokazala da je stočna hrana radiološki ispravna

Granice godišnjeg unosa (GGU), shodno Pravilniku o granicama kontaminacije životne sredine i o načinu sprovođenja dekontaminacije („Službeni list SRJ“ broj 9/99), su sljedeće:

Radionuklid 40K 137Cs 226Ra 232Th A (Bq/god) 1613 769 36 43


Ukoliko bi se GGU podijelile sa masama hrane koju stoka konzumira za godinu dana dobile bi se nerealno niske vrijednosti maksimalno dozvoljenog nivoa kontaminacije , odnosno izvedenih komncentracija ( IK), pa zbog toga princip proračuna ove veličine ne može uzeti isto kao kod njegovog proračuna za ljudsku hranu.

Upoređivanjem vrijednosti specifičnih koncentracija sličnih uzoraka stočne hrane iz zemalja u okruženju, prije svega naših susjeda (npr. Srbija), može se utvrditi da se radi o sličnim vrijednostima specifičnih koncentracija analiziranih radionuklida u stočnoj hrani. Osim toga i sama činjenica da se u Crnoj Gori konzumira meso koje je radiološki ispravno navodi nas na to da slobodno možemo potvrditi prethodno definisan zaključak koji se odnosi na radiološku ispravnost stočne hrane.

10.11 Ispitivanje sadržaja radionuklida u životnoj sredini u okolini skladišta radioaktivnog otpada u Podgorici (nulto stanje)

Prema programu ispitivanja sadržaja radionuklida u životnoj sredini u okolini skladišta radioaktivnog otpada ispitivan je sadržaj radionuklida u:

filterima iz ventilacionog sistema u objektu, brisevima uzetim u objektu, zemljištu u okolini objekta, vodi uzetoj iz postrojenja i bunara u okolini (bunar Plantaže)

Takođe je mjerena i jačina apsorbovane doze gama zračenja u okolini objekta TL dozimetrima.

Mjerenja su vršena prije korišćenja objekta za skladištenje radioaktivnog otpada i ovi rezultati se mogu smatrati „nultim stanjem“.

Mjesto uzorkovanja

214Bi 214Pb 232Th 40K 137Cs 238U 235U

Bris sa filtera1, soba 4 < 0,7 < 0,5 < 0,6 < 4 < 0,12 < 3,9 < 0,32

Bris sa filtera2, soba 6 < 0,7 < 0,5 < 0,6 < 4 < 0,12 < 3,9 < 0,32

Tabela 248. Rezultati mjerenja aktivnosti filtera iz ventilacionog sistema. (Bq/m2)

Mjesto uzorkovanja

214Bi 214Pb 232Th 40K 137Cs 238U 235U

Bris 1, soba 4 < 0,7 < 0,5 < 0,6 < 4 < 0,1 < 4 < 0,3 Bris 2, soba 4 2,0 ± 0,2 1,8 ± 0,3 < 0,2 < 5 < 0,2 < 4 < 0,2 Bris 3, vrata, soba4 2,6 ± 0,3 2,5 ± 0,3 < 0,2 < 4,8 < 0,2 < 4 < 0,2

Bris 4, soba 6 , lijeva strana 2,5 ± 0,4 2,5 ± 0,4 < 0,6 < 4,1 < 0,1 < 4 < 0,3

Bris 5, soba 6, zid < 0,6 < 0,4 < 0,2 < 5 < 0,2 < 4 < 0,2

Tabela 249. Rezultati mjerenja briseva koji su uzeti 30.06.2011.god. (Bq/m2)

Mjesto uzorkovanja

214Bi 214Pb 232Th 40K 137Cs 238U 235U


Bris 1, soba 4 < 1 < 0,6 < 0,9 < 6 < 0,2 < 3,9 < 0,3 Bris 2, soba 4 1,1 ± 0,2 0,9 ± 0,2 < 0,9 5,2 ±1,6 < 0,2 < 3,9 < 0,3 Bris 3, vrata, soba4 < 1,3 < 0,6 < 2,5 < 16 < 0,5 < 10 < 0,9

Bris 4, soba 6 , lijeva strana 2,7 ± 0,4 2,0 ± 0,3 < 0,6 3,3 ± 1,1 < 0,2 < 4 < 0,3

Bris 5, soba 6, zid < 1,3 < 0,6 < 1,8 < 12 < 0,4 < 8 < 0,7

Tabela 250. Rezultati mjerenja briseva koji su uzeti 07.11. 2011.god. (Bq/m2)

Uzorci briseva su uzeti sa površina 50x50cm.

Mjesto uzorkovanja

226Ra 232Th 40K 137Cs 238U 235U 238U/235U

Ulaz u zgradu 75 ± 8 28 ± 3 240 ± 24 14 ± 2 34 ± 14 1,5 ± 0,3 0,044 Istočna strana ulaz

64 ± 6 28 ± 3 294 ± 29 42 ± 4 19 ± 13 1,7 ± 0,2 0,089

Sjevero-istok 56 ± 6 20 ± 2 186 ± 19 27 ± 3 16 ± 10 0,8 ± 0,1 0,052 Kontrolni uzorak

120 ± 12 40 ± 5 316 ± 32 50 ± 4 18 ± 16 2,2 ± 0,2 0,122

Tabela 251. Rezultati mjerenja uzoraka zemljišta , uzorkovanje obavljeno 30.06. 2011.god. (Bq/kg)

Mjesto uzorkovanja

226Ra 232Th 40K 137Cs 238U 235U 238U/235U

Ulaz u zgradu 55 ± 5 20 ± 2 203 ± 18 14 ± 1 43 ± 8 2,0 ± 0,2 0,046 Istočna strana ulaz

94 ± 8 37 ± 4 343 ± 20 109 ± 9 57 ± 10 2,8 ± 0,3 0,049

Sjevero-istok 47 ± 4 28 ± 3 299 ± 26 52 ± 4 39 ± 8 3,5 ± 0,3 0,090 Kontrolni uzorak

120 ± 10 42 ± 4 329 ± 29 65 ± 5 40 ± 6 3,9 ± 0,3 0,098

Tabela 252. Rezultati mjerenja uzoraka zemljišta , uzorkovanje obavljeno 07.11. 2011.god. (Bq/kg)

Rezultati mjerenja specifičnih aktivnosti analiziranih radionuklida pokazuju prisustvo prirodnih radionuklida uranijumovog i torijumovog niza, 40K i vještačkog 137Cs u vrijednostima koje su uobičajene za zemljište Crne Gore.

Rezultati mjerenja ukupne alfa aktivnosti u svih deset uzoraka briseva su pokazali da je bila manja od 0,3 Bq/m2, , dok je ukupna beta aktivnost bila manja od 3Bq/m2.

Mjesto uzorkovanja Uzorkovanje Ukupna alfa aktivnost (Bq/l) Ukupna beta aktivnost (Bq/l)

Voda iz česme iz postrojenja

30.06.2011 < 0,009 0,07 ± 0,01

7.11.2011 0,009 ± 0,001 0,065 ± 0,01

Voda iz bunara Plantaže 30.06.2011 < 0,006 0,059 ± 0,009

7.11.2011 0,007 ± 0,001 0,073 ± 0,01

Tabela 253. Rezultati mjerenja ukupne alfa i beta aktivnosti u vodama koje su uzorkovane.

Dobijene vrijednosti ukupne alfa i beta aktivnostima u vodama su niske i u skladu sa važećim pravilnicima. Rezultati mjerenja jačine apsorbovane doze γ zračenja termoluminiscentnim dozimetrima su dati u tabelama i pokazuju uobičajene varijacije prirodnog fona:


Lokacija Period izlaganja mSv nSv/h

Južna strana 09.08-07.11.2011 0,18 83

Istok 09.08-07.11.2011 0,16 74 Sjever 09.08-07.11.2011 0,16 74 Zapad 09.08-07.11.2011 0,16 74 Zapad 09.08-07.11.2011 0,16 83

Tabela 254.


Južna strana 08.11-12.12.2011 0,07 86


Tabela 255.


Južna strana 13.12-16.01.2011 0,08 98


Tabela 256.


Južna strana 17.01-28.02.2011 0,09 98

Istok 17.01-28.02.2011 0,08 79

Sjever 17.01-28.02.2011 0,08 79

Zapad 17.01-28.02.2011 0,08 79

Zapad 17.01-28.02.2011 0,09 89

Tabela 257.

Zaključak: Rezultati gamaspektrometrijskog mjerenja u svim uzorcima pokazuju prisustvo prirodnih radionuklida uranijumovog i torijumovog niza i 40K. Aktivnost vještačkog radionuklida 137Cs je ispod granice detekcije u uzorcima vode i briseva, dok se njegova aktivnost u zemljištu kretala od 14B Bq/kg do 109 Bq/kg suvog uzorka. Dobijene vrijednosti ukupne alfa i beta aktivnosti u brisevima sa površina u prostorijama skladišta i u vodama su niske i u skladu sa nacionalnim propisima. Rezultati mjerenja jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu pokazuju uobičajene varijacije prirodnog fona. Sva mjerenja su vršena prije korišćenja skladišta radioaktivnog otpada u Podgorici i smatraju se nultim stanjem.


Ispitivanje sadržaja radionuklida na rtu Arza

Zemlja 40K (Bq/kg)

137Cs (Bq/kg)

226Ra(Bq/kg)

232Th(Bq/kg)

235U(Bq/kg)

238U (Bq/kg)

90Sr(Bq/kg)

Arza I 1 360 ± 7 94,1 ± 2,3 120 ± 4 53,8 ± 2,1 5,3 ± 1,0 67,7 ± 17,9 < 0,9 Arza I 2 370 ± 10 220 ± 6 209 ± 5 67,1 ± 2,2 7,5 ± 1,7 128 ± 37 < 2,2 Arza I 3 193 ± 6 70,2 ± 2,5 83,0 ± 2,2 32,1 ± 1,4 4,5 ± 0,8 45,1 ± 18,0 < 0,7 Arza I 4 449 ± 11 69,2 ± 2,1 156 ± 7 56,6 ± 2,2 5,7 ± 1,1 72,2 ± 18,0 < 0,7 Arza I 5 290 ± 10 116 ± 4 134 ± 4 44,5 ± 1,5 4,3 ± 0,6 41, 1 ± 11 < 1,2

Tabela 258. Sadržaj radionuklida u zemljišta sa rta Arza I polugodište

Zemlja 40K (Bq/kg)

137Cs (Bq/kg)

226Ra(Bq/kg)

232Th(Bq/kg)

235U(Bq/kg)

238U (Bq/kg)

90Sr(Bq/kg)

Arza II 1 190 ± 11 81 ± 4 92 ± 3 39 ± 3 5,9 ± 1,0 58 ± 17,9 < 0,8 Arza Ii 2 260 ± 14 126 ± 7 142 ± 9 61 ± 3 8,4 ± 1,2 76 ± 28 < 1,27 Arza II 3 471 ± 20 51 ± 6 81 ± 5 44 ± 2 4,9 ± 0,9 40,2 ± 17 < 0,66 Arza II 4 316 ± 17 111 ± 6 189 ± 7 71 ± 5 7,7 ± 1,1 69 ± 20 < 1,19 Arza Ii 5 369 ± 10 205 ± 10 126 ± 4 31± 2 6,6 ± 0,6 43 ± 19 < 2,2

Tabela 259. Sadržaj radionuklida u zemljišta sa rta Arza II polugodište

Zaključak: Analizom sadržaja radionuklida u zemljištu sa rta Arza došlo se do zaključka da su u granicama uobičajenih, očekivanih vrijednosti za prirodne radionuklide 40K, 226 Ra, 232Th za teritoriju Crne Gore. Sadržaj vještačkog 137Cs, Černobiljkskog porijekla, ne odstupa od do sada poznatih vrijednosti za cijelu teritoriju Crne Gore ali se ipak mora zaključiti da su to za crnogorsko primorje neuobičajene vrijednosti (Meneko projektom u primorskoj oblasti mjerene su vrijednosti 137Cs od 0,6 Bq/kg na lokaciji Plaža Perazića Do, do 14 Bq/kg na lokaciji, Bratica-Ulcinj).

Osim toga koncentracija aktivnosti 238U je od 2 do 4 puta veća u odnosu na srednju vrijednost koncentracije aktivnosti istog radioizotopa dobijene Meneko projektom ( Tabela 10), ali ne izlazi izvan opsega uobičajenog za Crnu Goru, a sasvim odgovara lokalitetima koji imaju crvenicu (kao što je na rtu Arza) ili boksite za podlogu.

Procjena prosječne efektivne doze zračenja koju je iz životne sredine primio stanovnik Crne Gore u toku 2011 god.

Izvor izlaganja Crna Gora (mSv)

Referentne vrijednosti ef. doza (mSv) (UNSCEAR 2000)

Tipičan opseg ef.doza (mSv) (UNSCEAR 2000)

Kosmičko zračenje 0,24

0,28

0,3-10b

- fotonska komp.

- neutronska komp. 0,05 0,1

- kosmogeni radionukl. 0,01 0,01

- ukupno 0,31 0,39

Spoljašnje terestrijalno zračenje

0,074

0,07

0,3-0,6c

- na otvorenom(outdoor)

- u zatvorenom (indoor) 0,414 0,41


- ukupno 0,49 0,48

Inhalacija - Radionuklidi uranovog i torijumovog, 40K i 137Cs

0,00782

0,006

0,3-0,6c

- Radon ,222Rn ( indoor + outdoor)

2,65+0,095 1,15

- Toron220Rn (indoor + outdoor)

0,084+0,007 0,10

-ukupno inhalacija 2,84

Ingestija (hrana+voda) 40K

0,223+0,000154

0,17

0,2-0,8e

- Radionuklidi uranovog i torijumovog niza + 137Cs 222Rn u vodi za piće 235U i 238U u vodi za piće

0,0499+0,0044 0,011 0,0149

0,12

-ukupno ingestija (hrana i voda)

0,303

0,29

Ukupna efekt. doza 3,94 2,4 1-10

b-Opseg od nivoa mora do velikih nadmorskih visina, c-Zavisi od kompozicije radionuklida u zemljištu i građevinskom materijalu,d-Zavisi od koncentracije gasa radona u zatvorenim prostorijama, e-Zavisi od radionuklida u hrani i pijaćoj vodi.

Zaključak:

Vrijednost ukupne efektivne doze za pojedinca starijeg od 17 godina, iz populacije Crne Gore je 3,94 mSv/god. i za oko 64% je veća od referentne vrijednosti – svjetskog prosjeka datog u Izvještaju UNSCEAR 2000. Međutim, opseg rezultata godišnje efektivne doze je od 1-10 mSv /god. tako da se ova vrijednost ne može smatrati ekstremno visokom u odnosu na referentnu vrijednost - svjetski prosjek.

Ipak, treba naglasiti da od 3,94 mSv/god ukupne efektivne doze 2,65 mSv/god je posledica uticaja gasa radona (222Rn) tako da se predlozima mjera i zaključcima koji su definisani u poglavlju 10.6 (Radioaktivnost u boravišnim i radnim prostorijama) ovog Izvještaja treba posvetiti posebna pažnja.


11 Prijedlog mjera

Vazduh

Najviši nivoi zagađenja vazduha vezani su za emisije iz industrije isaobraćaja, i za komunalne probleme.

Industrija

KAP – Emisija zagađujućih materija uzrokovana je proizvodnim procesima. Imajući u vidu da Fabrika za proizvodnju glinice ne radi, najveće emisije polutanata u vazduh potiču od Elektrolize, Fabrike za proizvodnju anoda i Livnice.

Projekat modernizacije Elektrolize i povezivanje ćelija sa sistemom za kaptažu gasova nije završen. Neophodno je završiti ove aktivnosti kako bi se spriječila emisija prašine (TSP čestica) u vazduh.

Prema informacijama iz KAP-a, sistem za prečišćavanje gasova u Fabrici za proizvodnju anoda je u funkciji, što je potvrđeno internim preventivnim pregledom stanja opreme.

U Livnici su emisije u vazduh produkti sagorijevanja tečnog goriva koje mora kvalitetom zadovoljiti kriterijume iz Uredbe o graničnim vrijednostima sadržaja zagađujućih materija u tečnim gorivima naftnog porijekla.

TE Pljevlja – U Pljevljima se godišnje troši oko 1 600.000 t uglja. Od toga Termoelektrana troši 88,9%, kotlarnice za toplifikaciju 3,3% i individualno zagrijavanje domaćinstava i ostali potrošači 7,8%. Na kvalitet vazduha utiču visoke emisije zagađujućih materija kao i meteorološki uslovi (pljevaljska kotlina je oko 60% dana u godini pod maglom, česte su pojave temperaturne inverzije i slabe provjetrenosti).

Vazduh u Pljevljima je veoma opterećen polutantima koji su produkti sagorijevanja fosilnih goriva, pa je neophodno preduzeti mjere koje će umanjiti ovaj uticaj.

U TE Pljevlja je potrebno nastaviti sa započetim aktivnostima na presvlačenju suvih deponija pepela i šljake sa glinom i zemljom radi zaštite od prenošenja prašine.

Uprkos ugradnji savremenog elektrofiltera, još uvijek nisu postignuti uslovi da on profunkcioniše sa instalisanim karakteristikama. Neophodno je uspostaviti proizvodni režimi izvršiti rekonstrukciju u dijelu postrojenja koje će omogućiti optimalno funkcionisanje elektrofiltera.

Analizom rezultata mjerenja utvrđeno je da u kombinaciji sa geografskim i meteorološkim karakteristikama, veliki uticaj na kvalitet vazduha imaju individualna ložišta tokom grejne sezone. Potrebno je izvršiti toplifikaciju u pljevaljskoj opštini, pri čemu bi sa savremenim postrojenjima, funkcionisanjem filterskih sistema značajno bio poboljšan kvalitet vazduha.

Željezara Nikšić –Tokom 2011. godine Željezara je radila smanjenim kapacitetom, periodičnim režimom rada. Radila je samo stara peć koja nema sistem za otprašivanje gasova, tako da su sve emisije direktno ispuštane u vazduh.

Nakon donošenja rešenja o odbijanju saglasnosti na Elaborat procjene uticaja na životnu sredinu ugradnje elektrolučne peći 65 tona sa sistemom za otprašivanje, postrojenjem za obradu voda za hlađenje peći i parcijalnom rekonstrukcijom konti liva (broj 02-UPI-1502/19 od 19.04.2011.godine), iz Željezare nisu preduzimani dalji administrativni koraci.

Potrebno je završiti započetu proceduru i omogućiti puštanje u rad nove elektrolučne peći koja ima ugrađen sistem za otprašivanje gasova, kao i omogućiti konekciju stare peći na ovaj sistem


prečišćavanja gasova, kako bi se spriječile emisije polutanata u vazduh prilikom korišćenja stare peći, koja je rezervna peć u procesu proizvodnje. Treba izvršiti mjerenja emisija u vazduh i rezultat mjerenja dostaviti Agenciji za zaštitu životne sredine Crne Gore, kao i uspostaviti sistem praćenja emisija u vazduh, u skladu sa Uredbom o graničnim vrijednostima emisija zagađujućih materija u vazduh iz stacionarnih izvora („Sl.list Crne Gore“ br. 11/10).

Saobraćaj

Na smanjenje emisija polutanata u vazduh koje vode porijeklo od saobraćaja, veliki značaj ima modernizacija saobraćajnica i izgradnja zaobilaznica. Tokom 2011. godine značajno je unaprijeđena saobraćajna infrastruktura u urbanim zonama, pa je potrebno nastaviti sa ovim aktivnostima. Posebnu pažnju je potrebno posvetiti korektnom održavanju vozila i organizaciji saobraćaja. Veliki broj starih automobila sa lošim karakteristikama sagorijevanja, treba biti zamijenjen sa savremenijim vozilima. Kvalitet goriva mora biti u skladu sa propisanim standardima.

Komunalni problemi

Potrebno je smanjiti broj nelegalnih deponija i izgraditi deponije u skladu sa zakonskim propisima.

Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha

Do kraja 2012. godine biće donešena Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha koju za period od četiri godine donosi Vlada, u cilju očuvanja i poboljšanja kvaliteta vazduha i izbjegavanja, sprječavanja ili smanjenja štetnih posljedica po zdravlje ljudi i/ili životnu sredinu, u skladu sa Zakonom o zaštiti vazduha ("Službeni list CG", br. 25/2010).

Nacionalnom strategijom objedinjuju se ciljevi zaštite i poboljšanja kvaliteta vazduha iz planskih i strateških dokumenata u ovoj oblasti vezanih za ispunjavanje međunarodnih obaveza i programa, planova i kratkoročnih akcionih planova izrađenih u skladu sa zakonom.

Nacionalna strategija će obuhvatiti:

1) analizu stanja kvaliteta vazduha;

2) prioritetne aktivnosti i mjere;

3) preventivne mjere za očuvanje kvaliteta vazduha;

4) mjere za smanjenje koncentracija zagađujućih materija u vazduhu;

5) mjere za smanjenje emisija zagađujućih materija u vazduhu iz stacionarnih i pokretnih izvora;

6) mjere za smanjivanje emisija zagađujućih materija i gasova sa efektom staklene bašte po djelatnostima;

7) mjere za postepeno ukidanje supstanci koje oštećuju ozonski omotač;

8) mjere za smanjivanje emisija postojanih organskih zagađivača i teških metala;

9) mjere za smanjivanje nepovoljnih uticaja kisjele kiše, eutrofikacije i fotohemijskog zagađivanja;

10) mjere za minimiziranje i eliminisanje emisija koje imaju negativan uticaj na kvalitet vazduha u prekograničnom kontekstu, i

11) procjenu sredstava za sprovođenje Nacionalne strategije.

Donošenjem ovog dokumenta i njegovom implementacijom u narednom četvorogodišnjem periodu, očekuje se značajno unaprijeđenje u oblasti upravljanja kvalitetom vazduha.


11.1 Vode

Potrebno je izraditi strategije zaštite voda, zaštite od voda i korišćenja voda. Neophodno je definisati sanitarne zone zaštite izvorišta i realizovati sve potrebne mjere za njihovu zaštitu. Neophodno je spriječiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz riječnog korita, kojom mogu da budu ugrožene nizvodne i uzvodne dionice vodotoka.

U oblasti zaštite voda, potrebno je raditi na unapređenju programa monitoringa voda (ne postoje podaci o emisijskim zagađenjima), ne postoji biološki monitoring površinskih voda, uvođenje određenog broja automatskih stanica za kontinuirano praćenje stanja kvaliteta voda.

„Potrebno je nastaviti sa implementacijom Master plana odvođenja otpadnih voda Crnogorskog primorja i opštine Cetinje i Strateškog master plana za kanalizaciju i otpadne vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore, kojima su definisane aktivnosti na izgradnji postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, nedostajuće kanalizacione mreže i adekvatnih ispusta, kao i aktivnosti na sanaciji i proširenju kanalizacione mreže.i drugih elemenata kanalizacionog sistema u svim opštinama Crnoj Gori, u skladu sa direktivom o prečišćavanju otpadnih voda 271/91/EEC”.

Takođe je neophodno unaprijediti postojeću zakonsku regulativu, a posebno je potrebno razviti međuinstitucionalnu saradnju institucija koje se bave vodama. Potrebno je i unaprijediti instrument politike „zagađivač plaća“, radi efikasnog sprovođenja postojeće zakonske regulative. Neophodno je uspostaviti prekograničnu saradnju između država i zainteresovanih učesnika. Takođe je potrebno obezbijediti aktivno učešće u procesu upravljanja vodama svih učesnika, uključujući nevladine organizacije i lokalne zajednice.

Da bi imali adekvatno snabdijevanje vodom za piće neophodno je sprovoditi sljedeće mjere:

• Sprovoditi stalnu kontrolu higijenske ispravnosti vode za piće u svim opštinama,

• Uspostaviti sve zakonom propisane zone sanitarne zaštite,

• Obezbijediti redovan tretman vode dezinfekcijom u svim vodovodima.

• Implementirati HACCP u svim vodovodima,

• Izvršiti rekonstrukciju vodovodnih sistema.

• Pojačati inspekcijsku kontrolu vodnih objekata.

11.2 Morski ekosistem

Morski ekosistem u Crnoj Gori, sa aspekta životne sredine, još uvijek nije tretiran jedinstvenim zakonom, tako da i dalje postoje problemi u toku monitoringa stanja ovog značajnog ekosistema kao i u njegovoj, neposrednoj, zaštiti. Smatramo da je neophodno da se kroz nacionalni zakon transponuje Okvirna Direktiva Marinske strategije (MFSD) Evropske Unije, koji bi umogome olakšao raspodjelu nadležnosti, upravljanje i očuvanje morskog ekosistema u dijelu koji se tiče životne sredine. Važna stvar, za Crnu Goru, je i uspostavljanje vodnih tijela, kako kopnenih tako i tranzicionih (bočatnih) i obalnih voda, jer su zahtjevi Evropske Agencije za životnu sredinu (EEA) da države svoje izvještaje šalju po principu definisanih vodnih tijela. Takođe, dugogodišnji problem jesu kanalizacioni ispusti na obali, kako identifikovani tako i neidentifikovani. Otpadne vode neprečišćene dospijevaju u recipijent (morsku vodu), koju obogaćuju nutrijentima kao i fekalnim bakterijama, što utiče na porast stepena eutrofikacije, što uzrokuje starenje samog sistema. Važna


stavka, je uključivanje praćenja morskog biodiverziteta u redovan monitoring stanja životne sredine, što je do sada rađeno djelimično i samo za pojedine grupe organizama, a to nikako nije dovoljno.

Kako je Agencija za zaštitu životne sredine poslala Evropskoj agenciji za životnu sredinu prvi izvještaj sa podacima o fizičko hemijskim parametrima na 8 lokacija, u oktobru mjesecu 2011. godine, preporuka je da se nastavi sa monitoringom na istim tačkama, kako bi podaci imali kontinuitet i bili validni za potrebe izrade izvještaja na nivou cijele Evrope. U svrhu toga je i pokrenut projekat ADRICOSM Intermediate koji ima za cilj unapređenje monitoringa morskog ekosistema na teritoriji Crne Gore, koji će u potpunosti odgovoriti zahtjevima Evropske Agencije za životnu sredinu (EEA) kao i zahtjevima MEDPOL – a. Očekujemo da će se Program praćenja stanja morskog ekosistema za 2013. godinu raditi na osnovu novog, sveobuhvatnog, programa monitoringa, za dio koji se tiče mora.

Možemo reći da dobijeni podaci o ovom segmentu životne sredine nisu alarmantni i da se kreću u prihvatljivim okvirima, ali ukoliko se ne bude vodilo više računa o očuvanju i zaštiti morskog ekosistema možemo se suočiti, prevashodno, sa gubitkom postojećeg živog svijeta u njemu.

11.3 Zemljište

Strateška dokumenta iz oblasti kvaliteta zemljišta (Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore, Pravci razvoja Crne Gore ekološke države, Prostorni plan Crne Gore do 2020-te godine) upućuju da je poljoprivreda, zajedno sa turizmom i uslugama, na vrhu prioriteta privrednog razvoja Crne Gore.

Na osnovu navedenih strateških dokumenata i rezultata analiza zemljišta u 2011.godini, a u smislu gazdovanja zemljištem na održiv način, kako bi se očuvala njegova sposobnost pružanja ekološke, ekonomske i društvene dobrobiti, a i sačuvala njegova vrijednost za buduće generacije potrebno je:

• Sprječavanje pogoršanja statusa zemljišnih površina,

• Ubrzanu redukciju zagađenja opasnim supstancama kao i sprječavanje povećanja koncentracije zagađenja koje je rezultat uticaja aktivnosti čovjeka,

• Prekid ili postepenoukidanje ispuštanja, emisije i gubitaka prioritetno opasnih supstanci,

• Strogu kontrolu odlaganja otpada, od momenta stvaranja, sakupljanja, transporta dokonačnog adekvatnog odlaganja,

• Smanjenje zagađenje životne okoline u industrijskim hot-spotovima.

Iz navedenih razloga je neophodno:

• Uspostaviti sistem stroge kontrole odlaganja otpada u skladu sa postojećim regulativama kao i budućim zakonskim aktima.

• S obzirom da je naša zemlja ratifikovala Stokholmsku konvenciju (o dugotrajnim-perzistentnim zagađujućim materijama POP-s) treba nastaviti sa realizacijom ovog monitoringa, jer se njime detektuju osnovni „emiteri“ POP-sa u životnu sredinu, u cilju njihove redukcije do eliminacije iz ekosistema u predviđenom roku.

• Da zakonodavstvo u oblasti klimatskih promjena, kvaliteta vode, poljoprivrede i ruralnog razvoja ponude konkretan i efikasan okvir za zajedničke principe i ciljeve usmjerene na zaštitu i održivo iskorištavanje zemljišnih resursa - uskladiti propise sa EU direktivama.

Shodno potvrđenom prekoračenju parametara organskih zagađivača na lokaciji dječije igralište u Tivtu, neophodno je da navedena Lokalna uprava formira stručnu komisiju koja će


utvrditi razloge prekoračenja i nakon toga donijeti mjere za remedijaciju navedeon područija.

11.4 Upravljanje otpadom

Čak i ako se propisno prikuplja i odlaže, otpad koji se nekontrolisano proizvodi, koji se ne upotrebljava ponovo i ne reciklira, ne doprinosi zaštiti životne sredine, već joj šteti.

Kako bi se postojeći resursi koristili racionalno i na održiv način neophodno je:

• Vršiti prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti količine proizvedenog otpada (ne stvarati otpad nepotrebno).

• Podsticati ponovnu upotrebu i reciklažu otpada.

• Planirati pravilno odlaganje otpada kao posljednju opciju.

Takav mehanizam upravljanja otpadom ne dozvoljava nekontrolisano jednokratno korišćenje resursa, već podstiče njihovu racionalnu upotrebu i smanjuje negativan uticaj otpada na segmente životne sredine i zdravlje ljudi.

Neophodno je istrajati u naporima da se prekine sa praksom odlaganja otpada na neuređenim odlagalištima. Osim oblikovanja javnog mnjenja, u tu svrhu je potrebno uložiti maksimum i u podsticanje i realizaciju izgradnje centara za sakupljanje i tretman komunalnog otpada, kao i odlagališta opasnog otpada koji zadovoljavaju sve propisane standarde.

Iako u Crnoj Gori postoje Reciklažni centri i firme koje se bave sakupljanjem komunalnog otpada, kao i one koje se bave preuzimanjem pojedinih vrsta opasnog otpada, mišljenja smo da javnost nije dovoljno upoznata sa njima i da iste treba medijski više podržati.

11.5 Biodiverzitet

U kontekstu efikasnije zaštite biodiverziteta i rješavanja identifikovanih problema na istraživanim područjima smatramo da bi bilo neophodno sprovesti sledeće mjere:

Ada Bojana

• Zbog svih vrijednosti koje nosi ispitivano područje svakako treba razmišljati o pokretanju inicijative i postupka stavljanja pod zaštitu (rezevat prirode) najočuvanijeg dijela Ade Bojane kao i poslednje trećine Velike plaže.

• Područje Ade Bojane bi treblo izuzeti od dalje urbanizacije. Razvoj turizma u ovoj zoni je neminovan i predstavlja razvojnu šansu ove zone planiranje fokusiralo i ograničilo na već urbanizovane parcele. Takođe, uspostavljanje kanalizacione mreže bi svakako otklonilo sve negativne posljedice po ekosistem rijeke Bojane.

• Uspostavljanje monitoringa delfina - Tursiops truncatus i ostalih vrsta deIfina koje potencijalno mogu biti prisutne, i za koje postoje podaci da se redovno radi ishrane pojavljuju na ovom području. Stoga su detaljnija istraživanja neophodna kako bi se utvrdilo o kojim se vrstama radi i adekvatno planirale mjere zaštite. Takođe, dodatna istraživanja su neophodna za Vidru - Lutra lutra a posebno treba obratiti pažnu na red slijepih miševa (Chiroptera) koji je pod nacionalnom i evropskom zaštitom kao jedini leteći sisari i prirodni regulatori brojnosti noćnih insekata. Dodatna istraživanja na ovom području su neophodna i za gljive.


Velika plaža

• Velika Ulcinjska plaža predstavlja jednu od posljednjih zona cijelog Mediterana sa očuvanom vegetacijom psamofita (biljke prilagođene uslovima života na pjeskovitim staništima) i ostalih karakterističnih tipova mediteranskih habitata koji se javljaju u zaleđu. Ukoliko se hitno ne preduzmu oštrije mjere zaštite biće uskoro sasvim devastirana. Stoga predlažemo strožiju kontrolu urbanizacije, tj. postavljanje standarda i mjera zaštite koje bi preciznije odredile dozvoljene i zabranjene radnje. Ovo se posebno odnosi na sađenje dekorativnih biljaka koje narušavaju prirodni ambijent, a predstavljaju i potencijalno invazivne vrste. Ističemo i da treba imati u vidu da se u poslednja 3 km plaže nalaze najreprezentativnija staništa koji su još uvijek dobro očuvana, pa bi ovo područja trebalo sačuvati od bilo kog vida urbanizacije (pokretanjem inicijative o proglašenju i stavljanju pod zaštitom ovog dijela plaže kao rezervata prirode) .

• Takođe, neophodno je intezivnije kontrolisati lov, smanjiti pritisak prisustva na određenim sublokalitetima koji su značajni za gniježđenje ptica kao i pooštriti mjere uklanjanja nelegalno postavljenih objekata (kamp kućica, koliba na plaži).

Možura

• Iako je Možura daleko od prirodnog stanja (šikare su ostaci nekadašnjih šumskih sastojina) dalja degradacija bi trebala da se zaustavi. Ovo se naročito odnosi na neplansku gradnju i neplansku urbanizaciju ovog prostora.

• Neophodno je preduzeti mjere zaštite šuma sladuna i cera i razmotriti mogućnost stavljanja pod neki vid zaštite područja na kojima se nalaze navedene šume.

Ratac sa Žutokrlicom

• S obzirom na generalnu ocjenu stanja ovog područja, koji karakteriše priličan stepen urbanizovanosti, trebalo bi sprovesti reviziju statusa zaštite.

Buljarica

• Predlažemo da se pri daljem turističkom razvoju očuvaju dijelovi prirodnih staništa (vegetacija plaže, mediteranske slane livade, vlažne šume u zaleđu) kao i izbjegne sađenje alohtonih dekorativnih vrsta. Predlažemo da se od urbanizacije i sječe drvaća zaštititi brdo Dubovica i pojas još uvijek sačuvanih listopadnih šuma u Buljaričkom polju, u podnožju brda.

Brdo Spas

• Smatramo da je potrebno zaštiti preostalu sastojinu sa drvenastom mlječikom (Euphorbia dendroides) na jugozapadnim padinama brda Spas, a na ostalom dijelu prostora izvršiti prenamjenu prostora (prostor za razvoj turizma i ugostiteljstva) kako bi se spriječila dalja degradacija ovog područja.

Jaz

• Predlažemo da se zaštiti od dalje sječe i antropogenog uticaja još uvijek očuvana područja pod makijom (poluostrvo Ponta). Pošto su listopadne mediteranske šume već iskrčene, makija predstavlja preostalo utočište za mnoge vrste mediteranskih beskičmenjaka, takođe i pojedinih kičmenjaka (sitni glodari, šakal). I ako nastala pod antropogenim uticajem, njen opstanak je značajan za očuvanje diverziteta duž obale Jadrana, posebno na nižim nadmorskim visinama, gdje je urbanizacija najintenzivnija.

• Neophodno je zaštiti korito Jaške rijeke od zagađenja čvrstim otpadom kao i onemogućiti da ona, daljom urbanizacijom, postane kanalizacioni odvod.

• Neophodno bi bilo smanjiti pritisak prisustva turista na određenim sublokalitetima koji su značajni za gniježđenje ptica.


Kotorsko risanski zaliv

• Neophodno je onemogućiti dalje krčenje kestenove šume u priobalnoj zoni Kostajnice, jer je tu još preostali lokalitet gdje se kestenova šuma spušta gotovo do nivoa mora. Takođe, neophodno bi bilo razmotriti potrebu uklanjanja starih debala i opalih grana iz šume na Vrmcu i iznad Kostajnice, koje su važne za populacije beskičmenjaka. Naime, ukoliko nije neophodno jedan broj suvih stabala i opalih grana bi trebalo ostaviti u šumama kako bi se omogućili adekvatni uslovi za održavanje populacija beskičmenjaka na ovom području. Lokalitet rezervata lovorove šume je na prilično nepristupačnom terenu, ali koji vremenom može postati interesantan za investitore, stoga treba razmotriti mogućnost pokretanja postupka stavljanja pod neki vid zaštite ovog prostora imajući na umu florističke vrijednosti lokaliteta.

Tivatska solila

• Odrediti upravljača područja i izraditi plan upravljanja koji će omogućiti identifikaciju mjera adekvatne zaštite ovog područja kao i plan valorizacije područja posebno kao atraktivne destinacije za posmatranje ptica. Posebnu pažnju treba usmjeriti na aktivnosti intezivnijeg inspekcijskog nadzora aktivnosti u neposrednoj blizini ovog područja koje mogu uticati na očuvanje vrijednosti samih Tivatskih solila.

Savinska Dubrava

• Kako je stanje ovog područja okarakterisano kao zadovoljavajuće predlažemo da se vodi računa o očuvanju područja kako bi se održalo na nivou kakvom je sada.

Lovćen

• Pojačati inspekcijsku kontrolu kako bi se preventivno djelovalo na sprečavanju pojave sječe šume i urbanizacije na ovom području.

Skadarsko jezero

• Dalji razvoj područja sprovoditi planski kako bi se sačuvalo postojeće stanje značajnih prirodnih habitata, a samim tim i vrsta.

• Iako se ovo područje nalazi pod zaštitom u kategoriji nacionalnog parka smatramo da bi trebala da se sprovodi intezivnija kontrola ribarskih aktivnosti na jezeru, kao i da se ove aktivnosti planiraju i organizuju na precizniji način baziran na održivim osnovama. U skladu sa tim preporučuje se intezivnija kontrola restorana i pijaca, u vrijeme lovnih zabrana kako bi se putem tržišta uticalo na smanjenje krivolovnih aktivnosti.

• Kako ovo područje predstavlja važan centar diverziteta vodozemaca neophodno je pojačati kontrolu izlova vrsta roda Rana spp. koje spadaju u komercijalne vrste kako bi se populacije očuvale.

Cijevna

Smatramo da dalji razvoj područja treba sprovoditi planski kako bi se sačuvale sva značajnija prirodna staništa na ovom području, a samim tim i vrste s tim u vezi neophodno je:

• Uraditi sanaciju deponija i time unaprijediti estetsku vrijednost predjela

• Organizovati sistem zaštite od požara

• Unaprijediti upravljanje čvrstim otpadom i otpadnim vodama

• Urediti eksploataciju pijeska i šljunka.

• Spriječiti nelegalnu i nekontrolisanu gradnju objekata u kanjonu Cijevne.

• Intenzivirati kontrolu krivolova koji se odnosi na ribarstvo.


• S obzirom da rijeka Cijevna ima odlične uslove za razvoj sportskog ribolova (fly-fishing, uhvati i pusti sistem lova) razmotriti mogućnost načina valorizacije i promocije vrijednosti ovog područja.

Trebjesa

• Razmotriti potrebu uklanjanja oborenih stabla i polomljenih grana (osim u slučaju kad ometaju prolazak označenom stazom za pješake) jer ona predstavljaju značajna mikrostaništa za brojne beskičmenjake stoga ih treba uklanjati samo onda kad postoji potreba. Naime, ukoliko nije neophodno jedan broj suvih stabala i opalih grana bi trebalo ostaviti u šumama kako bi se omogućili adekvatni uslovi za održavanje populacija beskičnemjaka na ovom području.

Krnovo

• Neophodno je ispitati mogućnosti planske valorizacije i promocije ovog područja s obzirom da Krnovo posjeduje veliki potencijal ne samo u smislu plodnog zemljišta, nego i bujne populacija brojnih ljekovitih biljaka (kao što su Achillea millefolium, Hypericum perforatum, Galium verum, Centaurium erythraea itd.) pri čemu se procjenjuje da bi površina bila idealna za uzgoj lincure i drugih planinskih ljekovitih biljaka.

Piva

• Za dio rijeke Pive koji je ostao prirodno sačuvan smatramo da bi bilo neophodno pokrenuti postupak zaštite ovog područja prvenstveno u cilju zaštite mladice (koja je zaštićena vrsta u Crnoj Gori). Izradom studije zaštite utvrdila bi se adekvatna kategorija zaštite na bazi detaljnijih analiza stanja područja.

Durmitor

• Neophodno je izvršiti planiranje valorizacije područja Durmitora sa svrhom prvenstveno razvoja turizma ovog područja za obrazovne, kulturne i rekreativne svrhe na nivou koji omogućava zaštitu prirodnih uslova.

• Neophodno je intezivirati praćenje objekata pod strogom zaštitom (šumskih rezervata).

• Neophodno je intezivnije sprovoditi akcije i inspekcijske kontrole usmjerene ka krivolovcima (ribolov) na ovom području. Kako je ovo svakako popularno područje za ribolov, predlažemo planiranje i osmišljavanje aktivnosti intezivnijeg kontrolisanog sportskog ribolova na ovom području čime smatramo da bi se i pojava krivolova redukovala i u isto vrijeme unaprijedila valorizacija ovog područja na održiv način.

Ljubišnja

• Dalji razvoj područja sprovoditi planski i sačuvati kako bi se zaštitili značajni prirodni habitati, a samim tim i vrste stoga treba posebno intenzivirati mjere na sprječavanju i kontroli sječe šume u ovom području.

• Kako rijeka Ćehotina ima izuzetan potencijal za sportski ribolov (kako pastrmskih tako i šaranskih vrsta ribe), i kako su rezultati istraživanja pokazali da je riblja fauna ovog područja dobro očuvana preporučujemo da se razmotri i izradi plan valorizacije ovog potencijala na organizovan i održiv način.

• Kako je ovo područje veoma važno za ptice, jedan od prioriteta u zaštiti biodiverziteta ovog područja je sprječavanje dalje fragmentacije šumskih područja, kao i uspostavljanje adekvatnog perioda apsolutne zaštite na odabranim lokacijama putem zabrana pristupa.

Komovi

• Procedura izrade studije zaštite ovog područja je u toku ali kako bi se područje i očuvalo na adekvatan način neophodno je uspostaviti funkcionalne upravljačke strukture.


• Intenzivirati inspekcijske kontrole i preventivne aktivnosti na sprječavanju sječe šume.


• Intezivirati i sprovoditi aktivnosti kontrole eksploatacije drvne građe na širem području.

• Izvršiti inspekcijsku kontrolu i regulisati rad asfaltne baze u Štitarici.


• Definisati i sprovesti mjere spriječavanja dalje izmijene staništa, stvaranje deponija i degradaciju vegetacije kroz postupke procjene uticaja projekata na životnu sredinu i strateške procjene uticaja.

• Intenzivirati inspekcijske kontrole ekploatacije šljunka pri čemu predlažemo mjere sprječavanja dalje eksploatacije šljunka iz rijeke Grnčar.

• Razmotriti mogućnost sanacije deponija čime će se poboljšati estetska vrijednost predjela.

• Rješiti i regulisati deponije, kanalizacije, zaustaviti i kontrolisati eksploataciju šljunka što će imati pozitivne efekte po ove vodne ekosisteme. Sve rijeke ovog područja a naročito, Vruja, Ljuča, Plavsko jezero, Lim do Berana, Zlorječica, Lješnica i Bistrica imaju izuzetan potencijal za sportski ribolov (kako pastrmskih tako i šaranskih vrsta ribe) pa smatramo da treba razmotriti valorizaciju ovog potencijala na organizovan i održiv način.

U kontekstu efikasnije zaštite biodiverziteta i rješavanja identifikovanih problema na polju zaštite prirode generalno smatramo da bi bilo neophodno:

• Nastaviti detaljna istraživanja flore i faune Crne Gore, u skladu sa metodologijom i praksom koja se primjenjuje u Evropskoj Uniji, kao i u potpunosti realizovati izradu vegetacijskih karata staništa. U sklopu realizacije ove aktivnosti smatramo da bi bilo neophodno realizovati i formiranje jedinstvene baze postojećih podataka o biodiverzitetu Crne Gore koja bi objedinila sve postojeće literarne podatke kao i one koji su prikupljeni terenskim istraživanjima u okviru realizacije relevantnih projekata, poput Inventure šuma Crne Gore. Realizacija ove aktivnosti je ujedno i neophodan preduslov za uspostavljanje mreže NATURA 2000 koja predstavlja jedan od najvažnijih zadataka i uslova koji moraju biti ispunjeni pri pristupanju Evropskoj Uniji. I ako su određene aktivnosti na polju formiranja i sprovođenja navedenih aktivnosti otpočele neophodno je povećanje izdvajanja sredstava za potrebe realizacije Programa monitoringa biodiverziteta u predstojećem periodu kako bi se započeto i realizovalo u potpunosti.

• Neophodno je i uvrstiti i definisati EMERALD mrežu područja o značaja kao ekološku mrežu na nacionalnom nivou imajuću u vidu da EMERALD područja predstavljaju u najvećem broju slučajeva buduća NATURA 2000 područja.

• Omogućiti kontinuirano unaprjeđenje i jačanje kapaciteta za implementaciju propisa, prethodno usklađenih sa evropskim zakonodavnim okvirom, kao i kapaciteta za efikasno upravljanje zaštićenim prirodnim dobrima na svim nivoima, ali sa posebnim akcentom na nivo lokalnih samouprava. S tim u vezi, posebno treba ojačati kapacitete inspekcijskih službi i čuvarskih službi kako u pogledu tehničke opremljenosti, tako i u pogledu kadrovskih kapaciteta.

• Unaprijediti sistem upravljanja zaštićenim prirodnim dobrima, kroz određivanje upravljača za sva zaštićena prirodna dobra po svim kategorijama zaštite i kroz izradu planova upravljanja za sva zaštićena prirodna dobra.

• Povećati nacionalno zaštićena prirodna dobra na 10% teritorije i zaštititi najmanje 10% obalnog područja što prethodno podrazumijeva identifikaciju morskih staništa značajnih za zaštitu biološkog diverziteta.

• Inkorporirati mjere i uslove za zaštitu biodiverziteta i zaštitu prirode u strategije, zakone, podzakonska akta, programe i planove, u svim ekonomskim granama koje su orijentisane na


eksploataciju prirodnih (bioloških resursa) a posebno u šumarstvu, lovstvu, morskom i slatkovodnom ribarstvu. Takođe, neophodno je uskladiti i integrisati programe zaštite biodiverziteta sa ekonomskim razvojem, posebno u sektorima: turizma, prostornog planiranja i izgradnje krupne infrastrukture, a u vezi sa tim i sa funkcionisanjem sistema Procjene uticaja zahvata na životnu sredinu i Strateške procjene uticaja.

• Propisati obavezu izrade stručne podloge (bazne studije) vezane za zaštitu biološkog diverziteta i zaštitu prirode za potrebe izrade prostorno - planske dokumentacije. Takođe je neophodno propisati i obavezu vrednovanja prostora sa aspekta zaštite biodiverziteta i zaštite prirode u okviru programskih zadataka za izradu prostorno - planske dokumentacije, kao i sprovođenje te obaveze kroz prostorne i regulacione (urbanističke) planove.

• Utvrđivati metodologije za procjenu brojnosti populacija divljači kao brojnosti divljači za sva lovišta pojedinačno, angažovanjem stručnih organizacija i pojedinaca iz odgovarajućih stručnih oblasti (ornitolog, mamolog i dr).

• Izgraditi neophodnu infrastrukturu za adekvatnu zaštitu biodiverziteta koja se prije svega odnosi na izgradnju:

- Zoo vrta i azila po standardima i uslovima koji će na adekvatan način riješiti problem nelegalnih i neuslovnih privatnih zoo vrtova kao i zbrinjavanja oduzetih životinja.

- Formiranje banke gena biljnih i životinjskih vrsta koje su rijetke, zaštićene i kojima prijeti izumiranje.

• Sprovesti mjere zaštite ugroženih ekosistema, prvenstveno vodnih i šumskih, kao i određenih staništa i vrsta koje su vezane za ta staništa i ekosisteme, kao i identifikovati divlje biljne i životinjske vrste za koje je potrebno prioritetno izraditi akcione planove / programe zaštite. S tim u vezi neophodno je obezbijediti sredstva za aktivnosti na izradi Crvenih lista i knjiga.

• Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti službenika carinskih službi na svim graničnim prelazima o odredbama CITES konvencije, kao i o biljnim i životinjskim vrstama koje su obuhvaćene ovom konvencijom kako bi se spriječilo krijumčarenje zaštićenih vrsta.

• Obezbijediti sredstva za izradu detaljne studije potencijala i mogućnosti valorizacije prirodnih dobara u Crnoj Gori na održiv način.

• Pokrenuti kampanje čiji će cilj biti podizanja svijesti javnosti o značaju očuvanja i održivog korišćenja prirodnih resursa i vrijednosti biodiverziteta kao resursne osnove ekonomskog razvoja društva. Naprijed navedeno je od izuzetne važnosti ako se ima u vidu nepostojanje dovoljno izražene svijesti pojedinih sektora u pogledu ugrađivanja ovih principa i na njima zasnovanih kriterijuma, u sektorske planove i programe. Takođe, postoji potreba unaprjeđenja platforme za dijalog sa svim relevantnim subjektima (upravljači, vlasnici površina u zaštićenim prirodnim dobrima, lokalno stanovništvo, civilni sektor i relevantne međunarodne organizacije) u cilju stvaranja efikasnog sistema zaštite prirode i zaštićenih prirodnih dobara.

11.6 BUKA

Kako je saobraćajna buka najveći izvor buke u životnoj sredini u Crnoj Gori, proizilazi potreba za kontrolom nivoa buke i planiranja mjera za zaštitu populacije od njenog štetnog dejstva.

Kratkoročni prijedlog mjera zaštite

• Ograničenje brzine kretanja vozila. Ograničenje brzine kretanja vozila znatno doprinosi smanjenju ukupnog nivoa buke. Međutim, prilikom ograničavanja brzine kretanja vozila treba imati u vidu da smanjenje brzine ispod 50 km/h ne utiče znatno na smanjenje nivoa buke, a može dovesti do zakrčenja saobraćaja.


• Zabrana saobraćaja za pojedine kategorije vozila i njihovo usmjeravanje na pravce manje osjetljive na buku. Kretanje kamiona i autobusa pravi veliku buku. Zabrana saobraćaja u nekom vremenskom periodu ili trajna zabrana saobraćaja za te kategorije vozila na pojedinim gradskim saobraćajnicama.

• Bolje regulisanje saobraćaja. Obezbijediti takvu regulaciju saobraćaja na raskrsnicama koja ne usporava protok vozila i ne dovodi do zastoja u saobraćaju. Postavljanje raskrsnica sa kružnim tokom je jedan od načina za brži protok vozila na raskrsnicama. Na raskrsnicama gdje je to moguće, postaviti vremenske semafore i obezbijediti poštovanje gašenja motora za vrijeme čekanja na semaforu. Na svim raskrsnicama gdje je to moguće uvesti „zeleni talas“.

Dugoročni prijedlog mjera zaštite od buke

• Pravilno planiranje namjere prostora, uključivanje mjera zaštite od buke u fazi projektovanja građevinskih objekata,ugradnja akustične izolacije u stambenim objektima u užem i širem području gradova, postavljanje objekata tipa magacina, garaža i slično, između izvora i primaoca buke, izgradnja vertikalnih zaštitnih zidova duž saobraćajnica, horitkulturnim uređenjem pojasa duž saobraćajnica.

• Kontrolom nivoa buke vozila i povoljnim izborom javnog gradskog prevoza. Donošenje zakonske regulative koja će regulisati nivo buke iz sistema izduvnih gasova motora sa unutrašnjim sagorijevanjem.

11.7 Radioaktivnost u životnoj sredini sa procjenom radiološkog opterećenja stanovništva

1. Broj stanica koje vrše on-line monitoring jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu nije dovoljan i ne pokriva kompletnu teritoriju Crne Gore. Za sada postoji jedna mjerna stanica, u Podgorici koju su eksperti IAEA(Međunarodna agencija za atomsku energiju) i EU misije ocijenili kao staru i nedovoljno osjetljivu. Osim toga jedna sonda nije dovoljna ni u kvantitativnom ni u kvalitativnom smislu i neophodno je postaviti mrežu od ukupno barem 5 mjernih stanica koje bi pravilnim međusobnim rasporedom „pokrile“ cijelu teritoriju Crne Gore. Takođe, svi mjereni podaci sa ovih stanica koji bi predstavljali i dio sistema za ranu najavu radiološkog/nuklearnog akcidenta, trebalo bi da budu dostupni Agenciji za zaštitu životne sredine 24 časa neprekidno, kolektovani, analizirani i proslijeđivani u međunarodne organizacije poput EURDEPa.

2. Na teritoriji naše zemlje postoji jedna pumpa koja vrši uzorkovanje vazduha i nabavka rezervne se smatra neophodnim, kao i nabavka i instaliranje više njih, na čitavoj teritoriji Crne Gore.

3. S obzirom da postoji samo jedan kolektor koji uzorkuje padavine, instalacija više njih (pogotovo u regionima sa obilnim padavinama) se smatra neophodnim.

4. U toku 2011. godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila koncentracija radona u boravišnim prostorijama short-term mjerenjima (kratkoročna mjerenja koja traju do 48 sati), uočeno je prekoračenje interventnog nivoa za postojeće objekte, tj. staru gradnju, a koji iznosi 400 Bq/m3. U osnovnoj školi “Milan Vukotić” u Srpskoj registrovana je vrijednost srednje godišnje koncentracije koja prekoračuje interventni nivo od 400 Bq/m3 tako da se ovom rezultatu treba posvetiti posebna pažnja (jer se radi o školi) tj. prije donošenja krajnje odluke o eventualnoj remedijaciji treba učestati sa novom serijom mjerenja.

Inhalacijom radona u zatvorenom prostoru pojedinac je izložen efektivnoj dozi od 2,65 mSv/god (treba imati na umu da je ova vrijednost donešena na osnovu nezavršene radonske mape) što je skoro 70% od ukupne efektivne doze. Ova činjenica nam ukazuje da je neohodno što prije završti realizaciju Programa izrade radonske mape Crne Gore da bi tačno mogli zaključiti kolika je


radiološka opterećenost satnovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno.

Kroz predstojeću reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti određena ograničenja u smislu: uvođenja obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljištu na kome se planira izgradnja nekog objekta. Takođe, za objekte koji su već izgrađeni treba regulisati način redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz poštovanje standarda koji definišu izolaciju i kvalitet betonskih ploča koje su u kontaktu sa zemljištem.

5. Treba povećati broj i vrstu uzoraka građevinskog materijala (npr. analizirati opeku) na kome se vrše mjerenja koncentracije radionuklida.

6. Posebno je važno istaći potrebu zvanične statistike podataka o potrošnji hrane po pojedincu u Crnoj Gori, što bi smanjilo sistematsku grešku ukupne efektivne doze zračenja po stanovniku unijetu ingetsijom. Osim toga, povećanje broja uzoraka hrane nad kojima se vrši analiza bi uticalo na povećanje tačnosti istraživanja.

7. Povećanje broja i vrste uzoraka stočne hrane na kojima se vrši analiza bi uticalo na povećanje reprezentativnosti istraživanja.

8. Shodno Odluci o sistematskom ispitivanju sadržaja radionuklida u životnoj sredini („Službeni list SRJ“, broj 45/97) treba vršiti specifična mjerenja 90Sr u vazduhu, čvrstim i tečnim padavinama, rijekama, jezerima i moru, zemljištu, hrani i vodi za piće. (90Sr se ne može mjeriti gamaspektrometrijski jer je to beta emiter, fisioni produkt koji nastaje u procesu proizvodnje i testiranja nuklearnog oružja i u reaktorima i treba ga mjeriti beta brojačima kao što je i praksa i u zemljama u okruženju (Srbija, Hrvatska)) Kod nas se 90Sr ne mjeri nego se procjenjuje na osnovu sadržaja 137Cs. Primjenjuje se princip koji je definasan u radu objavljenom na konferenciji američkog nuklearnog udruženja:“ Nuclear Methods for Food Analysis at the U.S. Food and Drug Administration“, autoea D.L.Anderson, W.C.Cunningam, E.J.Barrata, P.Mackil, koji je prihvatila JU“Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore“, smatrajući ga pouzdanim i provjerenim.


12 Sektorski pritisci na životnu sredinu

12.1 Indikatorski prikaz

Indikator se definiše kao kvantifikovana informacija koja pomaže da se objasni kako se stvari s vremenom mijenjaju.¹

Indikator je nešto što nam pomaže da shvatimo gdje se nalazimo, kojim putem treba da idemo i koliko smo udaljeni od mjesta gdje želimo da stignemo.

Osnovni cilj primjene indikatora u zaštiti životne sredine, jeste da se na najjednostavniji način, na bazi činjenica i podataka, prikaže trenutno stanje životne sredine.

Naime, sumiranjem velikog broja mjerenja tj. podataka za svaku oblast životne sredine, u izabran (ograničen) broj najznačajnijih informacija (numeričkih veličina), dolazimo do liste indikatora.

Korišćenjem indikatorskog prikaza stvaraju se uslovi za jasniji uvid u stanje pojedinih segmenata životne sredine. Definisanjem indikatora,dobijene reprezentativne veličine su jednostavne i jasne. Tako dobijene vrijednosti predstavljaju jasnu informaciju na osnovu koje je moguće donijeti određene odluke važne sa aspekta očuvanja ili unapređenja stanja životne sredine. Takođe, postojeće ekološke probleme šira društvena zajednica i donosioci odluka mogu lakše razumjeti uvidom u prikazane indikatore.

Indikatori stanja životne sredine se kasnije koriste za izvještavanje o stanju životne sredine odnosno informisanje donosioca odluka.

Indikatori moraju posjedovati: tačnost, reprezentativnost, uvjerljivost i transparentnost.

Najvažniji parametri prilikom odabira indikatora su: dostupnost podataka za izradu indikatora, značaj posmatranog indikatora za ocjenu stanja životne sredine u državi, i njegova kompleksnost.

Indikatorski pristup osigurava uporedivost sa praksom i načinom na koji se problematika zaštite životne sredine prati i ocjenjuje u drugim zemljama EU. Upoređivanjem odgovarajućih indikatora u različitim zemljama moguće je uporediti i stepen očuvanja ili ugroženosti različitih segmenata životne sredine, kao i primijeniti slične mehanizme zaštite. Zato je indikatorski pristup siguran model za praćenje i izvještavanje o životnoj sredini.

Evropska Agencija za životnu sredinu (EEA) je uspostavila veliki broj indikatora podijeljenih u 31 tematsku cjelinu a 2002. godine izveden je Osnovni set (CSI) od 37 indikatora koji predstavljaju ključne podatke i pokazatelje stanja životne sredine.

Indikator predstavlja najbolje mjerilo uzroka, stanja, posljedica i efekata programa upravljanja životnom sredinom.

Na kraju, indikatorski prikaz (kroz činjenice i podatke o životnoj sredini u Crnoj Gori) omogućava da se na jednostavan i razumljiv način prikaže trenutno stanje životne sredine kao i trendovi promjena. 8Metodologija Evropske agencije za životnu sredinu je zasnovana na odnosu između ljudskih aktivnosti i životne sredine. Ovi odnosi su predstavljeni međunarodno priznatim modelom, DPSIR

8¹UK Department of Environment,Transport & the Regions


modelom (Driving Forces - Pressures – State – Impact – Response) gdje indikatori unutar modela odslikavaju uzročno posledične veze.

POKRETAČKI FAKTORI (Driving Forces) – osnovni pokretači negativnih uticaja na životnu sredinu( industrija, poljoprivreda, turizam, transport i dr.)

PRITISCI (Pressures) – direktna posljedica djelovanja pokretačkih snaga ( emisije različitih

polutanata u vazduh, povećano prisustvo pesticida u zemljištu, urbanizacija i dr.)

STANJE (State) – postojeće stanje životne sredine (kvalitet vazduha, kvalitet zemljišta, kvalitet vode i dr.)

UTICAJI (Impact) – posljedice pritisaka na životnu sredinu ( povećane koncentracije zagađujućih materija u vazduhu, erozija zemljišta, eutrofikacija obalnih područja, ekonomski gubici itd.)

ODGOVORI(Response) –reakcije na promjene stanja životne sredine kroz mjere instrumente investicije i drugo.

Slika 4. Međuodnos ljudskih aktivnosti i životne sredine

DPSIR model se zasniva na sve prisutnijem uticaju tzv. sektorskih PRITISAKA (urbanizacija, ekonomski rast, saobraćaj, broj stanovinka, industrija) na različite segmente životne sredine,što neminovno dovodi do promjene STANJA životne sredine. Promjene nastale pod uticajem sektorskih PRITISAKA dovode do različitih UTICAJAna ljudsko zdravlje i opstanak ekosistema u životnoj sredini (poplave, smanjeni prinosi, zagađenost vazduha,... ). Kako bi se nastalo stanje saniralo neophodan je ODGOVOR tj. set različitih mjera koje imaju za cilj smanjenje pritisaka na životnu sredinu i povratak na prethodno stanje tj. poboljšanje stanja.

Indikatorski prikaz daje činjenice i podatke o životnoj sredini zainteresovanim pojedincima, nevladinim organizacijama, preduzećima kao i predstavnicima lokalne samouprave.


Na ovaj način dobijeni podaci pružaju pouzdane informacije o stanju životne sredine, što je interes države Crne Gore. Takođe, nacionalni interes je i posjedovanje podataka koji se mogu koristiti za razmjenu sa odgovarrajućim institucijama i nacionalnim centrima u susjednim zemljama, kao i sa Evropskom agencijom za životnu sredinu u okviru međunarodnih obaveza i konvencija.

Svaki indikator je koristan ako možete da vjerujete u ono što vam pokazuje.

Prirodi se plaća njen trud, i to ne zbog toga što bi ona radila mnogo, nego upravo zato što radi malo. A što postaje škrtija u davanju svojih darova, to je veća cijena koju iznuđuje za svoj rad.²

Stoga je Vlada Crne Gore programom rada za 2010. godinu, kao jednu od prioritetnih aktivnosti u ovoj oblasti, upravo definisala izradu nacionalne liste indikatora (NLI). Za očekivati je da ćemo NLI imati u najskorije vrijeme, s obzirom da su aktivnosti u vezi sa tim u toku.

Zbog boljeg razumjevanja upotrebe indikatora u oblasti zaštite životne sredine u Crnoj Gori, u nastavku izvještaja predstavljamo nekoliko indikatora sektorskih pritisaka iz oblasti ENERGETIKE, SAOBRAĆAJA I TURIZMA.

12.2 Sektorski pritisci

Čovjek djeluje na okolinu svim svojim aktivnostima: korišćenjem prostora, korišćenjem resursa, zadovoljavanjem svojih ličnih, socijalnim i privrednih potreba. Sve aktivnosti koje čovjek svakodnevno sprovodi imaju različite efekte na životnu sredinu.Samo korišćenje prostora i njegovo modifikovanje za osnovne potrebe stanovnika pored uticaja na prirodnu ravnotežu djeluje i na njihovo zdravlje.

Da bi se ovi uticaji mogli procijeniti i njihove posledice predvidjeti moraju se izdvojiti i identifikovati sektori koji vrše konstantan pritisak na životnu sredinu. Neki od ovih sektora kao što su energetika, saobraćaj i industrija, vrše direktan pritisak na prirodu, dok drugi, kao što su poljoprivreda, šumarstvo ili ribarstvo su u suprotnoj poziciji jer direktno zavise od stanja životne sredine. Turizam je relativno kasno prepoznat kao pritisak i pridaje mu se značaj u poslednje vrijeme.

Prednost sagledavanja uticaja pojedinog sektora u cjelini na okolinu očigledna je najviše sa stanovišta planiranja i izrade strateških razvojnih dokumenata tih sektora. Za sveobuhvatan opis i razumijevanje pritisaka na okolinu osim uticaja pojedinih sektora važno je sagledatipodručja u kojima dolazi do složenih preklapanja i koji su pod uticajem više različitih sektora.Shodno metodologiji izrade indikatora životne sredine (DPSIR model) u okviru ovog izvjestaja ukazujemo na neke indikatore sektorskih pritisaka na životnu sredinu iz oblasti ENERGETIKE,SAOBRAĆAJA i TURIZMA.

Energetikaᵌ²¹

Sektor energetike značajno zagađuje životnu sredinu. U skladu sa Metodologijom Evropske agencije za životnu sredinu i međunarodno priznatim modelom, DPSIR modelom (Pokretači - Pritisci – Stanje – Uticaji – Odgovori) ENERGETIKA kao sektor pripada grupi POKRETAČKIH faktora tj.osnovnih pokretača negativnih uticaja na životnu sredinu(zagađenje životne sredine). U Crnoj Gori nepovoljni uticaji uglavnom dolaze iz elektrana koja koriste ugalj kao gorivo. Proizvodnja i potrošnja su uglavnom zasnovani na upotrebi uglja.

Na privredni sistem i ukupan kvalitet života u nekoj zemlji, direktno utiče nivo razvijenosti energetskog sektora. Samim tim, prirodno je očekivati da se razvoj energetskog sektora zasniva na što boljem i efikasnijem iskorišćenju sopstvenih resursa.

Tokom 2010.godine ostvaren je visok stepen sigurnosti rada elektro-energetskog sistema Crne Gore i pouzdanosti napajanja potrošača. Do toga je dovela rekordna proizvodnja elektrana od


njihovog puštanja u pogon zahvaljujući izuzetnoj pogonskoj spremnosti hidroelektrana u vrijeme povoljnih hidroloških prilika i visokih dotoka.

Ukupna ostvarena proizvodnja električne energije u Crnoj Gori u 2010.godini iznosila je 4022 GWh, što je u odnosu na 2009. godinu više za 1262 GWh, odnosno za 45%. Jedan od glavnih razloga za viši nivo proizvodnje jeste nivo proizvodnje koji je postignut u TE Pljevlja pod standardnim uslovima rada, nakon zastoja od šest mjeseci u 2009. godini.

Može se zaključiti da su povoljne hidrološke prilike i izuzetna pogonska spremnost proizvodnih kapaciteta uz normalizovan rad TE Pljevlja doveli do rekordnog obima proizvodnje električne energije u 2010. godini. Samim tim došlo je do smanjenja uvozne zavisnosti (419 GWh manje, odnosno 37% manje nego u 2009. godini).

U periodu od 2001. do 2003. godine uvozna zavisnost se kreće od ≈ 38% do 36%. Od 2004.do 2007. godine uvozna zavisnost raste od 35,5% do 53,6%, dok se u 2008. godini bilježi pad na 40,5% i redom u 2009. godini 26.7 %, u 2010. 21 %. To se može tumačiti posledicom postepene energetske krize.

U 2010.godini je uvezeno ~ 37% manje električne energije nego u 2009. godini. Tome je doprinijela naprijed pomenuta uvećana domaća proizvodnja električne energije iz naznačenih razloga.

Grafikon 132. Uvezena električna energija

Grafikon 133. Uvozna zavisnost od električne energije


Potrošnja finalne energije

Potrošnja finalne energije u energetske svrhe (energija koju potroše krajnji potrošači) je zbir potrošnje finalne energije u svim sektorima: industrija, saobraćaj, domaćinstva, poljoprivreda, građevinarstvo i ostali potrošači (ovo je postojeća podjela na sektore koja još uvijek nije usklađena sa Evropskim standardima).Prikazuje se u relativnom ili apsolutnom smislu. Odnos između potrošnje finalne energije nekog sektora i ukupne potrošnje finalne energije izračunate za kalendarsku godinu predstavlja relativni udio sektora u potrošnji. Na taj način se ukazuje na sektorske potrebe u potrošnji finalne energije.

Kao Indikator u modelu DPSIR pripada grupi pokretačkih faktora.

Grafikon 134. Apsolutna potrošnja finalne energije

Analizirajući 2010.godinu dolazimo do sledećeg:

Potrošnja finalne energije (energija koju koriste krajnji potrošači) je iznosila ~277ktoe ( hiljadu tona ekvivalentne nafte). Učešće pojedinih sektora izgleda ovako: industrija~137ktoe ili 49,36%; građevinarstvo 688 toe ili 0,24%; saobraćaj ~1,89ktoe ili 0,68%; domaćinstva~110 ktoe ili 39,76%; poljoprivreda~3,27 ktoe ili 1,18%; ostalo~24 ktoe ili 8,76%. Potrošnja finalne energije u 2010.je smanjena u odnosu na 2001. godinu za 3,9%.

Industrija ima značajno učešće od 49% u ukupnoj potrošnji finalne energije i taj procenat se neznatno mijenja sve do 2008. godine kada bilježi pad od 12,4%. S obzirom na značajan pad industrijske proizvodnje u zadnjim godinama, ova statistika se može razumjeti kroz veliko učešće KAP-a u potrošnji električne energije.

Domaćinstva su na drugom mjestu po učešću u potrošnji finalne energije sa 39,76%. Potrošnja je povećana u odnosu na 2007. godinu za 4,2%.

Potrošnja finalne energije u sektoru saobraćaja ima linijsku “promjenu” (2001. -21 toe,…..,2010. -22 toe). Ovo ukazuje da podaci nijesu pouzdani zato što su u suprotnosti sa trendovima zemalja u okruženu i EU.

Poljoprivreda i građevinarstvo imaju 1,32 % učešća u potrošnji finalne energije.Oni imaju neznatan rast potrošnje u odnosu na 2009. godinu i od početka praćenja (2001. godina).

Ostali potrošači (kategorija nije prepoznata u strukturi potrošača po standardima EEA) imaju učešće od 8,76% u ukupnoj potrošnji i pad potršnje u odnosu na početnu, 2001. godinu od -16%.

Generalno govoreći, struktura potrošnje finalne energije nije se značajnije promijenila od 2001. godine.


• Zabilježeno je smanjenje uvozne zavisnosti Crne Gore u 2010. godini(21 %) u odnosu na 2007. godinu (53,65 %). Prosječna uvozna zavisnost za analizirani period je oko 37 %.

• U potrošnji finalne energije u periodu od 2001. do 2010. Godine (period za koje imamo dostupne podatke) ima promjena, ali ne značajnih. Potrošnja finalne energije u 2007.godini je uvećana u odnosu na 2001. za 8,58 %. U 2009.godini imamo značajniji pad ukupne potrošnje od 23,38% u odnosu na 2007. godini.U2010.godini zabilježeno je povećanje potrošnje za 6,5% u odnosu na 2009. a smanjenje 10,4% u odnosu na 2001. godinu.

Grafikon 135. Trend potrošnja finalne energije po sektorima

Grafikon 136. Struktura potrošnje finalne energije u 2010.godini


Grafikon 137. Učešće sektora u potrošnji finalne energije

Saobraćaj

Saobraćaj je izvor znatnih pritisaka na životnu sredinu emisijama štetnih materija u vazduhu, povećanjem buke, negativnim uticajem na prirodna staništa i drugih negativnih efekata pri prevozu. Uočljiv je znatan porast broja motornih vozila, stalni porast drumskog prevoza, smanjenje korištenja javnog prevoza. Nažalost, željeznički prevoz kao čistiji i sigurniji način prevoza putnika i roba, ima samo sezonsku važnost, a analizom podataka, bilježi stagnaciju ili trend pada. Iako je emisija olova u vazduhu bitno smanjena, zahvaljujući sve većoj upotrebi bezolovnih benzina, potrošnja dizel goriva je porasla, uzročno povećavajući i emisiju čestica i sumpornog dioksida.

Međutim, saobraćaj je jako važan činilac sveukupnog privrednog i društvenog razvoja. Kod značaja saobraćaja kvalitet života i ukupan ekonomski razvoj zauzimaju dominantnu poziciju.

Zato treba težiti dobrom, efikasnom i jeftinom saobraćaju koji , kao takav, utiče na smanjenje troškova proizvodnje. Transportni sistem mora da dostigne određeni nivo razvoja da bi pozitivno uticao na ekonomski razvoj. Postojeće stanje tog sistema je posljedica ekonomski pada u periodu od 1990. do 2000. godine, a takođe i svjetske ekonomske krize poslednjih godina. Zato, saobraćaj mora biti fokusiran na kvalitet života i očuvanje životne sredine.

Prevoz putnika⁴

Obim i sastav putničkog saobraćaja bitan je pokazatelj djelovanja saobraćajnog sistema jer pokazuje koliko i kako putuju stanovnici jedne države ili mjesta. Praćenje broja prevezenih putnika i ostvarenih putničkih kilometara (pkm) u drumskom i željezničkom saobraćaju odvelike je važnosti za analizu uticaja prevoza kao pritiska (DPSIR model) na okolinu i povezanosti sa BDP-em. Registrovani podaci se odnose na unutrašnji prevoz (unutar granica Crne Gore).

Putnički saobraćaj obuhvata drumski i željeznički saobraćaj, realizovan od strane organizacionih jedinica registrovanih za putnički saobraćaj, ostvaren u granicama Crne Gore.

Analiza prevoza putnika se sprovodi uz pomoć dva indikatora (registrovana prema EU metodologiji od 2001. godine):

Razdvajanje (decoupling) pokazatelja obima prevoza putnika iz bruto domaćeg

proizvoda,

Struktura prevoza putnika.


Grafikon 143. pokazuje trend u prevozu putnika u drumskom, željezničkom i ukupno putničkom saobraćaju. Do 2006. godine i od 2008. do 2011.godine zabilježen je pad pkm u ukupnom putničkom prevozu.

Analizirajući obim pređenih putničkih kilometara u Crnoj Gori može se reći da je putnički saobraćaj u padu tako da je u 2011.godini zabilježen pad od 62,6% u odnosu na 2000. godinu. Drumski saobraćaj bilježi pad za analizirani period od 57,4 % a rast samo od 2006. do 2007. godine od 23%. Željeznički saobraćaj takođe bilježi rast samo od 2006. do 2007. godine od 22.5 %. BDP bilježi konstantni rast u analiziranom vremenskom periodu (2000.- 2011.)od 246.5 %.9

Grafikon 138. Obim putničkog prevoza u hiljadama pkm

Razdvajanje obima prevoza putnika iz BDP-ase vide na grafikonu 143.

Dvije krive pokazuju razvoj BDP-a i obim prevoza putnika, dok “stubići” prikazuju nivo godišnjeg razdvajanja. “Stubići” iznad nulte linije označavaju brži rast BDP-a nego saobraćaja, dok oni ispod ukazuju na jači rast u saobraćaja nego u BDP-u.To znači samo je u 2007.godini saobraćaj brže rastao od BDP. Podaci se odnose na železnički i drumski način prevoza putnika. Prevoz putnika je definisan kao iznos putničkih-kilometara u unutrašnjem saobraćaju svake godine u Crnoj Gori. Odnos godišnjeg rasta unutrašnjeg prevoza putnika i BDP-a, mereno u stalnim cenama prikazuje mjeru povezanosti između BDP-a i saobraćaja. Indikator “Razdvajanje” je prikazan“stubićima” iznad i ispod nulte linije, tako da pozitivan rezultat znači da potražnja za prevozomraste sporije od BDP-a, a negativan pokazuje da potražnja za transportom raste brže od BDP-a.

9Izvor podataka jeStatistički zavod Crne Gore


Grafikon 139. Razdvajanje obima prevoza putnika od BDP

Napomena: Vrijednost BDP u 2011. godini od 3.188 mil. € je procijenjena vrijednost.

Grafikon 140. Trend putničkog saobraćaja

Strukturu prevoza putnika čine prevoz putnika u drumskom i željezničkom saobraćaju.

Na grafikonu 145. je prikazan odnos učešća drumskog i željezničkog saobraćaja po godinama. Vidi se da u 2000., 2008., 2009. i 2010. godini imaju podjednako učešće. U 2001; 2002; 2003; 2004. i 2005. godini učešće željezničkog saobraćaja u ukupnom prevozu je većinsko. U 2006; 2007; 2011. godini većinsko učešće ima drumski saobraćaj.


Grafikon 141. Učešće sektora u prevozu putnika 10Prevoz robe 5

Prevoz robe obuhvata transport dobara od mjesta utovara do mjesta istovara. Mjerna jedinica u prevozu robe je tkm (tonski kilometer) ipredstavlja prevoz jedne tone na daljinu od 1 km.

Prevoz robe se analizira uz pomoć dva indikatora:

• Razdvajanje (decoupling) pokazatelja obima prevoza robe iz bruto domaćeg proizvoda,

• Struktura prevoza robe.

Grafikon 146. prikazuje trend u prevozu robe u drumskom, željezničkom i ukupno robnom saobraćaju. Analizirajući obim pređenih tonskih kilometara u Crnoj Gori može se reći da je robni saobraćaj u porastu od 102,3 % u analiziranom periodu.Drumski saobraćaj bilježi rast od 55,6 % a željeznički saobraćaj takođe bilježi rast od 161,7 %.

Grafikon 142. Obim teretnog prevoza u hiljadama tkm

Razdvajanje obima prevoza robe iz BDP-a je prikazano na Grafikonu 147.

10 Izvor podataka je Statistički zavod Crne Gore


Stubići iznad nulte linije ukazuju na brži rast BDP-a u odnosu na prevoz, dok stubići ispod nulte linije ukazuju na brži rast prevoza nego BDP-a. Potražnja za teretnim saobraćajem je definisana kao iznos unutrašnjih tona kilometara za svaku godinu u Crnoj Gori. Trenutna verzija indikatora zasniva se samo na kopnenom saobraćaju. Odnos godišnjeg rasta unutrašnjeg prevoza robe i BDP-a mjerenog u stalnim cijenama, određuje povezanost između BDP-a i teretnog prevoza. Indikator “Razdvajanje”, prikazan “pozitivnium stubićima”, ukazuje na to da potražnja za prevozom raste sporije od BDP-a.“Negativan rezultat”pokazuje suprotno (potražnja za teretnim saobraćajem raste brže od BDP-а ). Podaci za Crnu Goru uključuju drumski i željeznički saobraćaj.

Grafikon 143. Razdvajanje obima prevoza tereta od BDP-a

Ukupan obim prevezene robe raste u prikazanom periodu izuzimajući 2009. (pad od 12%. u odnosu na 2008.) i 2011. godinu (pad u odnosu na 2008. od 26,2%).

Grafikon 144. Trend teretnog saobraćaja


Strukturu prevoza robe (Grafikon 149.) čine prevoz u drumskom i željezničkom saobraćaju. U posmatranom periodu željeznički saobraćaj ima veće učešće u prevozu robe, koje se kreće oko 60%. U 2009.godini bilježi pad od 67% u odnosu na 2008. godinu. U 2009.godini imamo udio drumskog prevoza robe 56% naspram 44% željezničkog prevoza.U 2011.godini udio željezničkog prevoza robe je veći za 24,4% u odnosu na drumski prevoz.

Grafikon 145. Učešće sektora u prevozu tereta

Grafikon 150. pokazuje da su tkm ostvareni u željezničkom saobraćaju u odnosu na tkm ostvarene u drumskom saobraćaju veći do 20% sve do 2007. godine, od kada ta situacija prelazi u korist drumskog saobraćaja.

Grafikon 146. 11Ostvareni tonski kilometri (tkm)u hiljadama

Metodologija za oba indikatora je u skladu sa EU metodologijom od 2001. godine.


Broj motornih vozila prema vrstama vozila 6

U tabeli 266. je prikazan broj registrovanih drumskih motornih vozila od 1990. do 2011. godine prema vrstama vozila. Putnički automobili čine oko 88 % ukupnog broja motornih drumskih vozila. Taj procenat prelazi 90% u 1997; 1998; i 2006. godini.

Godina

Vrsta motornog vozilo

Motor Putn. autom. Kombi Autobus

Teretna voz.

spec. ter.vozila

Vučna vozila Priklj.voz. Polj.trak. Ukupno

1990 38 2351 50 35 149 27 12 84 5 2751

1991 59 3911 77 69 333 49 17 60 0 4575

1992 51 3566 59 54 313 54 8 74 0 4179

1993 67 5290 73 41 370 50 13 36 1 5941

1994 46 4937 89 35 415 61 22 48 0 5653

1995 29 7550 122 68 668 97 22 74 1 8631

1996 74 9780 182 74 1143 138 66 172 11 11640

1997 295 66486 640 305 4899 473 181 422 12 73713

1998 684 158148 933 693 11476 809 353 697 14 173807

1999 386 109515 771 1212 10139 799 622 1398 11 124853

2000 401 111656 713 757 10607 737 794 2108 10 127783

2001 597 97894 657 624 8331 697 533 1606 7 110946

2002 834 102218 667 589 8673 768 529 1529 15 115822

2003 970 106018 696 605 8551 755 492 1395 8 119490

2004 1021 109208 708 634 8749 768 453 1333 3 122877

2005 1251 128565 726 745 9176 779 405 1249 10 142906

2006 1715 168948 818 777 10661 856 437 1221 9 185442

2007 3020 178692 799 1100 12498 1065 559 1519 7 199259

2008 4483 187374 1156 1206 13647 1551 835 1827 28 212107

2009 4594 178879 1259 1184 12682 1799 905 1477 60 202839

2010 4361 164620 1040 1140 12096 1824 933 1422 55 187491

2011 4378 166802 1048 1175 12008 1954 936 1751 166 190218

Tabela 260. Broj motornih vozila prema vrstama vozila

Iz grafikona 152. se vidi trend rasta ukupnog broja vozila; evidentan je nagli porast broja vozila od 1996. do 1998. (od 11642 vozila na 173810 vozila). Blagi pad do 2005. a potom rast do 2008. godine (ukupno 212135 vozila). U 2011. godinije zabilježen blagi porast broja vozila u odnosu na 2010.godinu od 1,45%.Grafikon 152. pokazuje da trend promjene broja putničkih automobila apsolutno prati trend uvećanja broja motornih vozila što ukazuje na dominaciju putničkih automobila u ukupnom zbiru. Učešće putničkih automobila registrovanih u Podgorici je oko 33% ukupnog broja putničkih automobila u Crnoj Gori. Tačnije, svakom stanovniku Podgorice pripada 0,32 automobila a stanovniku ostatka Crne Gore 0,22 automobila. Taj odnos vlada za sva druga


motornih vozila osim za kombije. To se može objasniti time što je Podgorica glavni administrativni, univerzitetski, kulturni centar,...

Grafikon 147. Ukupan broj drumskih vozila

Grafikon 148. Učešće motornih vozila u ukupnom broju vozila

Prosječna starost voznog parka 7

Prosječna starost voznog parka pripada grupi pokretačkih faktora ( pokretač negativnih uticaja na životnu sredinu), shodno međunarodno priznatom DPSIR modelu.

Zbog nepravilnog sagorijevanja kod starijih vozila, atmosfera se zagađuje izduvnim gasovima koji pritiskaju životnu sredinu.


Motori su najmlađa vrsta motornih vozila u analiziranoj strukturi vozila. Njihova starost se kreće od 3,42 do 8,86 godina. Od 2000. do 2008. godine imamo značajno podmlađivanje voznog parka ,,motori’’. U odnosu na 2008.godinu u 2011-oj prosječna starost je uvećana za 69,2%. U periodu od 2000. do 2011. godine broj registrovanih motora je porastao sa 401 na 4378 motora.

Prosječna starost vučnih vozila je ujednačena godinama i kreće se od 9,96 do 11,21 godina. Takođe, broj vučnih vozila nije značajno porastao(sa 794 na 936).

Prosječna starost putničkih automobila, autobusa, kombija, teretnih vozila takođe je visoka. Ali, značajno mjesto zauzimaju putnički automobili čiji se negativan efekat na životnu sredinu pojačava zbog neuporedivo većeg broja u odnosu na sva ostala motorna vozila (putnički automobili čine 80% ukupnog broja motornih vozila).

Pokazatelji (tabela 267. i grafikon 154.) ukazuju na ujednačen trend prosječne starosti vozila. U periodu od 2000. do 2011. godine prosječna starost po vrstama vozila je: putnički automobil (14), kombi (15), autobus (14,5), teretno vozilo (14), vučno vozilo (11)godina.

Grafički prikaz starosne linije poljoprivrednih traktora pokazuje promjenljiv trend iz godine u godinu u analiziranom periodu 2000 - 2011.godina. Uticaj rada poljoprivrednih traktora se odražava, uglavnom u ruralnim područjima.

vrsta motornog vozila

godina motor putnički automobil kombi autobus

teret. vozilo

specijalno vozilo

vučno vozilo

prik.voz.

polj.trak.

2000 8.86 13.17 13.04 14.04 13.71 12.35 10.18 13.33 11.36

2001 7.16 13.75 13.51 14.56 14.35 12.74 10.46 13.62 13.25

2002 6.05 14.42 14.27 14.94 14.82 13.13 11.09 14.09 15.81

2003 6.07 14.47 14.73 14.87 14.69 13.29 10.44 13.76 11.55

2004 5.36 14.6 15.22 15.54 14.72 13.78 11.06 14.69 18.75

2005 4.88 14.69 15.21 15.85 14.93 14.19 11.62 14.96 15.8

2006 4.98 14.49 15.53 14.89 15.67 14.99 11.21 15.46 11.9

2007 3.67 14.26 15.34 14.81 15.21 14 11.15 15.62 14.37

2008 3.42 12.93 15.46 14.29 14.27 13.04 9.96 14.09 9.96

2009 4.11 12.9 15.54 13.65 13.76 13.78 10.48 14.49 14.9

2010 5.13 14.23 15.96 14.08 13.86 13.95 10.47 14.89 16.95

2011 5.786 14.419 15.587 13.624 13.327 13.843 9.954 13.314 9.783

Tabela 261. Prosječna starost vozila po vrsti vozila i godini


Grafikon 149. Prosječna starost vozila po vrsti vozila i godini analize

Potrošnja goriva (po vrsti) u saobraćaju 8

Na Grafikonu 154. dat je trend u potrošnji pogonskih goriva za analizirana motorna vozila. Vidi se da se pogonska goriva benzin 98 i nafta od 2009. do 2011. godine značajno više koriste .

Grafikon 150. Broj vozila (u hiljadama)po vrsti pogonskog goriva

Turizam 9

Turizam utiče na kvalitet životne sredine kao potrošač prirodnih i drugih resursa: zemljišta, vode, goriva, električne energije, hrane ali i kao proizvođač značajne količine otpada i emisije. Negativni


uticaji turizma na životnu sredinu izraženi su kroz pritisak na prirodne resurse, živi svijet i staništa, kao i stvaranje otpada i zagađenje.

Pozitivni efekti turizma u odnosu životnu sredinu ogledaju se u činjenici da je riječ o djelatnosti koja teži adekvatnom korišćenju prirodnih resursa, unapređenju predjela i održavanju ekoloških, ekonomskih i socio – kulturnih vrijednosti lokalne zajednice.

U strukturi turista dominiraju strani turisti (oko 86% ukupnih dolazaka i oko 87,6% ukupnih noćenja u 2010. godini)

U 2009. godini zabilježen je blagi pad dolazaka za oko 3% u odnosu na 2008. Za sve ostale godine imamo rast dolazaka. Noćenja su u stalnom rastu.

Dolasci turista

Prema utvrđenim kriterijumima, sva mjesta se razvrstavaju u pet vrsta: glavni administrativni centri, banjska mjesta, ostala turistička mjesta i ostala mjesta.

Važno je napomenuti da se na prvi pogled “nelogičnost” na Grafikonu 21.poslije 2006. objašnjava time što je Crna Gora proglašena za samostalnu državu pa se u cjelokupnom prometu u turizmu,turisti iz Srbije tretiraju kao strain turisti pa time uporedivost podataka ne bi bila tačna niti moguća. Dominiraju strain turisti npr. u 2011. godini stranih turista je bilo 87,45%. Dolasc idomaćih turista bilježe blagi rast u period od 2007.do 2011.godine.

Grafikon 151. Dolasci turista u hiljadama

Turisti su najviše posjećivali primorska mjesta.Ostala mjesta su neznatno posjećena. Takođe je znatan porast broja turista u navedenom periodu u planinskim mjestima. Ostalim mjestima posjete se neznatno mijenjaju.

Od 2000. godine zabilježeno je povećanje dolazaka turista. To povećanje je najveće u primorskim mjestima, oko 231,15%. Porast se bilježi i u Podgorici i u planinskim mjestima oko 100% (Grafikon 156.). Turisti u 2011. godini najviše su posjećivali primorska mjesta (90% učešća u odnosu na ukupni promet). Podgoricu i planinska mjesta je posjetilo približno isto, oko 4% turista od ukupne posjete.


Grafikon 152. Dolasci turista prema vrstama turističkih mjesta u hiljadama

Grafikon 153. Učešća mjesta u ukupnom turističkom prometu u 2011.godini

Preraspodjela dolazaka turista po turističkim mjestima u 2011.godini, prikazana na Grafikonu 158., pokazuje značajan pritisak na primorska mjesta.

Indikator “Dolasci turista”je pokazatelj “popularnosti”turistčkih mjesta u Crnoj Gori. Najveća posjećenost se bilježi u primorskim mjestima i to 90,67%. Podgorica je posjećena sa 3,89% gostiju, ostala turistička mjesta su zastupljena sa 1,78%, planinska mjesta sa 3,58% i ostala mjesta sa 0,065%.


Grafikon 154. Dolasci turista u hiljadama po vrstama turističkih mjesta u 2011.godini

Noćenja turista

Uočljiva “nelogičnost” preraspodjele noćenja stranih i domaćih turista (Grafikon 159.i 160.) poslije 2006. Objašnjava se time što je Crna Gora 2006. godine proglašena za samostalnu državu pa se u cjelokupnom prometu u turizmu, turisti iz Srbije tretiraju kao strani turisti. Pa na osnovu toga uporedivost podataka prije i poslije 2006. godine nije moguća. Dominiraju strani turisti npr. u 2011. godini stranih turista je bilo 89,1%. Noćenja domaćih turista bilježe blagi rast u periodu od 2008. do 2010. godine (19,14.%) a u 2011. godini blagi pad (3,1%).

Grafikon 155. Noćenja turista u hiljadama


Grafikon 156. Uporedni pregled noćenje turista u hiljadama

Grafikon 157. Noćenja turista u hiljadama

Najveće učešće u ukupnim noćenjima za analizirani period imaju primorska mjesta, npr. 96,79%, u 2011. godini. U svim ostalim mjestima (Grafikon 162. i 163.) ukupno ~3%.

Glavni grad je zastupljen sa 1,18%, ostala turistička mjesta sa 0,77%, planinska mjesta sa 1,22% i ostala mjesta sa 0,02%.

Kao Indikatori u modelu DPSIR prpadaju grupi pritisaka.


Grafikon 158. češće turističkih mjesta u ukupnom broju noćenja

Grafikon 159. Učešće noćenja turista u turističkim mjestima u 2011.

Trend broja noćenja i smještajnih kapaciteta (ležajeva) je predstavljen na Grafikonu 164.

Odnos broja raspoloživih ležajeva i noćenja predstavlja turističku stopu zauzetosti ležajeva. Trendovi u broju ležajeva i broju noćenja u Crnoj Gori ukazuju da se turistički boravak razvija brže od smještajnih kapaciteta. Broj ležajeva je od 2000. godine povećan za ~47%, dok je broj noćenja za isti period porastao ~64%.


Grafikon 160. Smještajni kapaciteti i noćenja turista

Grafikon 161. Broj noćenja turista u hiljadama

Interesantan je mjesečni raspored noćenja turista. U tom smislu je predstavljen mjesečni raspored noćenja u 2011.godini. na Grafikonu 166. U VIII mjesecu se bilježi najveći broj noćenja (3556.08 noćenja). Taj broj je značajan i u VI, VII i IX mjesecu.


Grafikon 162. Raspored noćenja u 2011. godini po mjesecima (u hiljadama)

Više je nego očigledna sezonska suprotstavljenost po pitanju noćenja turista. Koncentracija turista u ljetnjoj sezoni traje pet mjeseci, od maja do septembra. U analiziranoj godini avgust je najposjećeniji mjesec sa preko 3,5 miliona noćenja. U julu je zabilježeno nešto iznad 2,25 miliona što je ~ 63% od noćenja u avgustu.

Iz naprijed iznešenog o ukupnom turističkom prometu u Crnoj Gori može se zaključiti da turistička djelatnost kod nas može ugroziti kvalitet životne sredine pogotovo u ljetnjim mjesecima.


13 Pojmovnik

A

ABUDANCA (brojnost) – predstavlja broj individua po jedinici površine.

ADSORBCIJA - vezivanje supstanci iz gasovite ili tečne faze na površinu čvrstog tijela ili tečnosti, pri čemu je koncentracija ove supstance na njihovoj površini povećana.

AEROSOLI - čestice u atmosferi (čvrste ili tečne) koje se javljaju u velikom broju različitih oblika,veličina i hemijskog sastava i konstantno cirkulišu u vazduhu. Osnovni izvor ovih čestica kod nas su šumski požari, industrijska aktivnost i saobraćaj.

AMONIJAK (NH3)– bezbojan, zagušljiv, otrovan gas, oštrog mirisa. Udisanje i vrlo malih količina izazviva kašalj, a djeluje nadražujuće na služokožu i oči. Nastaje truljenjem organskih materija koje sadrže azot.

ARSEN(As)- elemenat V grupe periodnog sistema. Normalan je sastojak zemljišta (od 0- 40 ppm). Smatra se sa slobodni arsen nije otrovan već samo njegova jedinjenja.

AZOTNI OKSIDI – Azot-dioksid (NO2) je crvenosmeđi zagušljiv gas karakterističnog mirisa. Nastaje prirodnim procesima, sagorijevanje fosilnih goriva i pri nekim industriskim procesima. Izaziva povećanu frekfenciju respiratornih jedinjenja, a smatra se da može izazvati i neke vrste raka. Azot-dioksid u atmosferi ostaje kratko. Azot-monoksid (NO) nastaje u prirodi kao rezultat mikrobiološke aktivnosti. Oslobađa se i sagorijevanjem fosilnih goriva, pri proizvodnji azotne kiseline i drugim tehnološkim procesima. Može da reaguje sa ozonom (O3) smanjujući tako njegovu koncentraciju.

B

BAKAR(Cu) – elemenat I grupe periodnog sistema periodnog sistema. U zemljištu se nalazi od 5 do 100 ppm, ali ekološki aktivnog bakra ima oko 0,2-2 ppm, dok ga u vodi ima 10 puta manje.

BENZO (a) PIREN – visoko mutagena i karcenogena supstanca. Spada u poliaromatične ugljovodonike koji u atmosferu dospijevaju sagorijevanje fosilnih goriva.

BENTOS - životne zajednice dna vodenih ekosistema. Bentos obuhvata sve organizme koji život provode u dodiru s dnom, bilo da su za njega pričvršćeni (sesilni), bilo da se po njemu kreću (sedentarni, vagilni) ili se u njega zakopavaju. Bentos se može podijeliti prema tipu na fitobentos (biljke) i zoobentos (životinje), ili prema veličini makrobentos (vidljiv golim okom) ili mikrobentos (vidljiv tek mikroskopom).

BIOAKUMULACIJA – sposobnost organizama da nakupljaju određene hemijske materije u pojedinim tkivima svoga tijela.

BIOCENOZA - visoko integrisana životna zajednica biljaka i životinja koje žive na određenom staništu. Zajednički život osniva se na vrlo složenim uzajamnim odnosima i prilagođenosti uslovima životne sredine.

BIOINDIKATORI – biljne i životinjske vrste koje svojim prisustvom i karakteristikama ukazuju na osobine prostora u kome se nalaze. Njihovo prisustvo u određenim staništima ukazuje da taj faktor varira u tačno određenim granicama.

BONITET – vrijednost neke stvari (npr. zemljišta, vode)

BIOTA - skup živih organizama iz neke sredine koji služe kao uzorak na osnovu koga procjenjujemo stanje sredine u kojoj žive.


BPK5 – biološka potrošnja kiseonika

C

CDM (Clean development mechanism) – Mehanizam čistog razvoja (Kjoto protokol)

CINK(Zn) - je metal IIB grupe, zastupljen je u zemljinoj kori u količini od 75 ppm u obliku minerala

Csr - srednja vrijednost koncentracije materije

COP (Conference of Parties) – potpisnice Konvencije UNFCCC

Csr - srednja vrijednost koncentracije zagađujuće materije

D

DIJATOMEJA - vrsta fitoplanktona, organizama koji lebde u slobodnoj morskoj površini

DINOFLAGELATA - vrsta fitoplanktona, organizama koji lebde u slobodnoj morskoj površini

DIOKSINI - spadaju u najtoksičnije ekološke zagađivače i visokokancerogene supstance. Najopasniji dioksin (TCDD) naučnici nazivaju najotrovnijim molekulom na planeti. Otrovniji je 11.000 puta od smrtonosnog natrijum-cijanida. Dioksini se raznose vazduhom i talože u vodi i zemljištu. Odatle ulaze u lance ishrane i u tkiva svih živih bića.

E

EKOSISTEM -je prostor (biotop) naseljen organizmima i njihovim zajednicama (biocenoza)

ENDEMI – biljne i životinjske vrste koje prirodno naseljavju neko ograničeno, veće ili manje geografsko područje

ENDEMO-RELIKTNA VRSTA - vrsta čije je prirodno rasprostranjenje veoma ograničeno, a za koju se pouzdano zna da je zaostala do danas iz dalje ili bliže prošlosti

EPIFITE – su biljke koje naseljavaju površine drugih vodenih ili kopnenih biljaka.

EUTROFIKACIJA – proces povećavanja biološke produkcije živog svijeta usljed povećanog priliva hranjivih materija njihovim spiranjem sa okolnih terena ili putem padavina

EUTROFNA PODRUČJA - područja zahvaćena procesom eutrofikacije

EURATOM- The European Atomic Energy Community

F

FENOLI – organska aromatska jedinjenja koja sadrže hidroksilne grupe direktno vezane za benzenov prsten. Imaju jak miris, veoma su otrovni i ubijaju ćelije s kojima dođu u kontakt. U vodenom rastvoru reaguju kiselo. Javljaju se u otpadnim vodama hemijske industrije. Prisustvo fenola, zbog baktericidnog djelovanja, onemogućava proces biološke razgradnje organskih materija u vodi

FITOBENTOS – cjelokupnost biljnih organizama koji svoj životni ciklus provode na dnu vodenog bazena. Neke biljke su pričvršćene za podlogu, među njima najbrojnije su alge. Bentosnoj zajednici pripadaju i biljke koje nisu sesilne, već se kao slobodne nalaze na dnu

FITOPLANKTON – biljke koje pasivno lebde u vodenoj masi. Najčešće su veoma sitne, mikroskopskih dimenzija i jednoćelijske, među kojima su najznačajnije alge

FLUORIDI – soli fluorovodonične kiseline (HF), odnosno jedinjenja metala sa fluorom. Ulaze u atmosferu kao čvrsta ili kao gasovita jedinjenja. Fluoridi su kumulativni otrovi za biljke i životinje


FURANI –i dioksini razlikuju se međusobno samo po prisustvu ili odsustvu molekula kiseonika u svojoj strukturi, a uobičajeno se pod zajedničkim pojmom dioksini podrazumijevaju obje ove grupe jedinjenja.

G

GVZ – granične vrijednosti zagađenja vazduha

GAW- Program globalnog atmosferskog bdenja

H

HABITAT - prostor ili mjesto na kojem se u prirodi može naći neki organizam ili populacija, odnosno posebna sredina u kojem živi određena životinja ili biljka, sa ukupnim kompleksom flore, faune, zemljišta i klimatskih uslova na koje je ta vrsta, podvrsta ili populacija adaptirana

HOROLOGIJA - je nauka o rasprostranjenju živih bića na Zemlji, gde je osnovni objekat istraživanja - areal (manje ili više ograničen prostor u kome se nalaze određene vrste biljaka i životinja)

I

INKRUSTRIRAN – pojava kada su biljke ili alge prožete mineralnim materijama.

IMISIJA – sva zagađenja životne sredine nastala prirodnim putem ili djelovanjem čovjeka mjerena na određenoj udaljenosti od izvora zagađenja

INFRALITORAL - proteže se od donje granice osjeke pa do dubine od oko 50 metara (može biti plići ili dublji zavisno o prodoru svjetla).

IPCC(Intergovernmental Panel on Climate Change) – Međuvladin panel za klimatske promjene

K

KADMIJUM (Cd) – hemijski element dosta rijedak u prirodi. Ima ga u otpadnim vodama iz rudnika. Ima tendenciju akumulacije u organizmu

KLASTOGENE SUPSTANCE – su mutageni koji izazivaju promjene na hromozomima.

KOBALT (Co) – srebrnasto bijeli metal koji se u prirodi nalazi u jedinjenjima sa arsenom. Jedinjenja kobalta lokalno izazivaju dermatitis i senzibilnost kože, a izazivaju jos pulmonarne, hematološke i digestivne promjene. Potencijalni je kancerogen 40K- radioaktivni izotop kalijuma

L

LRTAP Convention (Convention on Long Range Transboundary Air Pollution) – Konvencija o prekograničnom zagađenju vazduha na velikoj udaljenosti

Lihenoflora- uključuje sve vrste lišajeva koje se mogu naći na određenom području.

M

MANGAN(Mn) – biogeni elemenat koji učestvuje u oksidoredikcijskim procesima

MDK -maksimalno dozvoljena koncentracija

MEDIOLITORAL - to je pojas izmjene plime i osjeke koji se proteže od gornje granice visoke plime do donje granice normalne oseke. Za vrijeme plime uronjen je u more, a za vrijeme osjeke je izvan mora, pa ekološki faktori (temperatura, vlažnost, osvijetljenost i dr.) u tom pojasu jako variraju.

α-MEZOSAPROBNE VODE – karakteriše se snažnim zagađenjem. U vodi su prisutne znatne količine aminokiselina i njihovih degradacionih produkata (masnih kiselina) i uvećana količina


kiseonika (naročito danju, usled intezivne fotosinteze), usled čega se redukcioni procesi odvijaju uglavnom u mulju, a ne u slobodnoj vodi

ß-MEZOSAPROBNE VODE – karakteriše se umjerenim organskim zagađenjem. U vodi su redukcioni procesi praktično već završeni, pa je uspostavljeno aerobno stanje. Amonijak može biti prisutan, ali u jako maloj količini, kao i aminokiseline - produkti razgradnje bjelančevina. Ugljendioksid i kiseonik su često prisutni u znatnoj količini. Boja i miris vode su normalni. Ponekad voda može da ima zelenkastu boju (usled razvića fitoplanktona) i miris zemlje

N

NIKAL(Ni) – bijeli metal srebrnastog sjaja. Redovno se nalazi u zemljištu (5 - 500 ppm), biljkama i životinjama. Smatra se da nije esencijalan ni u biljnoj ni u životinjskoj fiziologiji

O

OLOVO(Pb) – hemiski element koji spada u teške metala. Kao zagađujuća materija u životnoj sredini najčešće se javlja iz 3 izvora: benzina prilikom sagorijevanja u motorima sa unutrašnjim sagorijevanjem, fabričkih dimnjaka hemijske industrije boja, prerade ruda i raznih pesticida. Olovo je veoma stimulativan otrov, pa unošenje i najmanjih količina njegovih soli sa hranom ugrožava životne funkcije organizma. Izaziva smanjenje broja eritrocita

OLIGOSAPROBNE VODE – označava čistu ili neznatno zagađenu vodu koja se karakteriše veoma uznapredovalim procesima mineralizacije, koji, ipak, nisu još uvijek dovedeni do kraja. U vodi mogu biti prisutne huminske kisjeline kao predstavnici stabilnih organskih komponenti razgradnje

P

PAH – poliaromatični ugljovodonici

PEDOLOŠKI POKRIVAČ- (pedosfera) је spoljašnji sloj Zemlje, koji se sastoji od zemljišta debljine od 1,5 do 2 metra

pH VRIJEDNOST –negativan logaritam koncentracije vodonikovih jona u nekom rastvoru. Služi kao mjera za kiselost odnosno bazičnost vodenih rastvora. Neutralni rastvori imaju pH 7, kiseli ispod 7, a bazini od 7-14

PLANKTON - sitni organizmi koji lebde u slobodnoj morskoj površini. Dijele se na fitoplankton i zooplankton. Prema veličini na mikro, nano i pikoplankton. Nalaze se na samom početku lanca ishrane i zato su jako bitni za život svih živih bića u vodenim ekosistemima

PM10– praškaste materije veličine do 10μm

POLIDOMINANTNE ZAJEDNICE - izgrađene su od većeg broja vrsta na pr. tropske kišne šume, polidominatna bukovo-jelovo-smrčeva šuma.

POLIHLOROVANI BIFENILI (PCB)- hemijska jedinjenja koja se široko primjenjuju u industriji boja, kao komponente pesticida, dodaci materijalima za izgradnju silosa itd. Slabo se rastvaraju u vodi i zato se veoma dugo zadržavaju u životnoj sredini

POLISAPROBNE VODE – karakteriše se izuzetno jakim zagađenjem i prisustvom organskih materija velikih molekulskih težina. Procesi truljenja su jako intezivni, tako da se javlja deficit kiseonika, pa preovlađuju u vodi procesi redukcije. U vodi su često prisutni sumpor-vodonik, ugljen-dioksid i amonijak u velikim količinama. Voda ima neugodan miris na trulež i fekalije i mutna je. Većina autotrofnih organizama odsustvuje, pa dominiraju neke modrozelene alge, bakterije i Ciliata

PRIZEMNI OZON – Ozon koji nastaje u nižim slojevima atmosfere ili troposferski ozon je sastavni dio gradskoga smoga. Troposferski ozon je u neposrednom dodiru sa živim organizmima. Lako


reaguje s drugim molekulama, oštećuje površinsko tkivo biljaka i životinja, pa štetno djeluje na ljudsko zdravlje (disajni organi), biljne usjeve i šume

R

RADON(Rn-296) – je plemeniti gas koji za vrijeme svog raspada emituje α-zrake (emituje i β zrake ali u maloj količini) velike jonizacione moći i ima štetan uticaj na zdravlje ljudi. Štetna delatnost se ogleda u poremećajima ćelijske strukture DNK izazivajući razvoj kancerogenih ćelija. Često izaziva rak pluća kod rudara

RELIKTI – vrste koje su zaostale do danas iz bliže ili dalje prošlosti. Reliktne vrste su, gotovo po pravilu, nekad bile široko rasprostranjene i dobro prilagođene spoljašnim uslovima, a danas im spoljašni uslovi često ne odgovarajuu potpunosti i po pravilu su sačuvane na malim prostorima ili prostorima izolovanim od glavne oblasti njihovog savremenog rasprostranjenja

S

SUMPOR-DIOKSID(SO2) – bezbojan, nezapaljiv gas. Znatne količine SO2 u atmosferu dolaze vulkanskom aktivnošću, sagorijevanjem fosilnih goriva, procesima topljenja ruda, prerade papira i celuloze. Primarni efekat SO2 se ispoljava u iritaciji očiju, nosa i grla. U respiratornom sistemu može izazvati edem pluća i respiratornu paralizu

SUPRALITORAL - stalno je izvan vode, a vlaži se samo prskanjem talasa. Visina te stepenice varira zavisno od izloženosti obale, od pola metra na zaštićenim mjestima pa do 10 metara i više, ako je obala izložena vjetru koji nosi kapljice mora.

T

TAKSON - uslovni termin koji obično označava vrstu ili niže taksonomske nivoe, uključujući i oblike koji još nisu formalno opisani

TEMPERATURNA INVERZIJA – pojava gdje temperatura vazduha sa visinom raste umjesto da opada. Atmosfera se tada nalazi u ekstremno stabilnim uslovima, a sloj toplog vazduha u sendviču između slojeva hladnog vazduha.To je najgora moguća situacija sa aspekta zagađenja vazduha, jer ne može doći do znatnijeg raspršivanja zagađujućih materija. Sloj toplog vazduha, iznad sloja prizemnog vazduha postaje barijera za vertikalno strujanje vazduha, te se dimovi iz dimnjaka rasprostiru u prizemnom sloju i zagađujuće materije se nagomilavaju ispod tog inverzionog sloja, pa njihova koncentracija uskoro dostiže vrijednosti opasne po ljudsko zdravlje

TERCIJARNI RELIKT - vrsta za koju postoje sigurni paleontološki nalazi da je živjela krajem Tercijara (Pliocen) i bila široko rasprostranjena, a čije je rasprostranjenje danas relativno usko i vezano za staništa refugijalnog tipa, odnosno reliktne biogeocenoze, u kakvima se smatra da je preživjela pleistocenske glacijacije’

TSP (total suspended maters) – ukupno suspendovane čestice u tekstu ukupne lebdeće čestice

TRANSEKT - pozicija

TRIX index -parametar koji nam služi kao pokazatelj nivoa prirodne produkcije akvatičnih ekosistema

U

UNFCC (United Nations Framework Convention on Climate Change) - Konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama

UNSCEAR(United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation to the General Assembly) – Naučni odbor Generalne skupštine Ujedinjenih nacija o efektima atomskog zračenja


V

VASKULARNA FLORA - zajedničko ime koje objedinjuje biljke sa sprovodnim sistemima (vaskularni sistem), u koje spadaju sve paprati, golosjemenjače i skrivenosjemenjače

Z

ZAGAĐUJUĆA MATERIJA - je svaka materija prisutna u vazduhu koja može nepovoljno uticati na ljudsko zdravlje i/ili životnu sredinu

ZAŠTIĆENE BILJKE – biljke koje su zaštićene kao prirodne rijetkosti ili su zaštićene kao prorijeđene ili ugrožene. Rijetke, prorijeđene, endemične i ugrožene biljne vrste zabranjeno je uklanjati sa njihovih staništa u bilo koje svrhe, oštećivati i uništavati na bilo koji način, kao i njihovo prodavanje ili iznošenje u inostranstvo

ZOOBENTOS – cjelokupnost životinjskih organizama koji žive na dnu ili u podlozi dna vodenih ekosistema

ZOOPLANKTON - predstavljaju sićušni životinjski organizmi koji plutaju u površinskim slojevima vode nošeni talasima i vodenim strujama.

Ž

ŽIVA (Hg) – srebrnasto bijeli metal, jedini je koji je pri običnoj temperaturi u tečnom stanju. Isparava već pri sobnoj temperaturi, a pare su otrovne. Organska jedinjenja žive su toksičnija od neorganskih. Živa je snažan mutagen.

Prijedlog mjera za smanjenje negativnog uticaja na životnu sredinu sa Akcionim planom sačinjenim na osnovu Informacije o stanju životne sredine za 2011. godinu

Podgorica, jun 2012. godine

PRIJEDLOG MJERA

11.1 VAZDUH

Najviši nivoi zagađenja vazduha vezani su za emisije iz industrije i saobraćaja, i za komunalne probleme.

KAP –Imajući u vidu da Fabrika za proizvodnju glinice ne radi, najveće emisije polutanata u vazduh potiču od Elektrolize, Fabrike za proizvodnju anoda i Livnice. Neophodno je završiti Projekat modernizacije Elektrolize i povezivanje ćelija sa sistemom za kaptažu gasova kako bi se spriječila emisija prašine (TSP čestica) u vazduh. U Livnici su emisije u vazduh produkti sagorijevanja tečnog goriva koje mora kvalitetom zadovoljiti kriterijume iz Uredbe o graničnim vrijednostima sadržaja zagađujućih materija u tečnim gorivima naftnog porijekla.

TE Pljevlja – U Pljevljima se godišnje troši oko 1 600.000 t uglja (TE- 88,9%, kotlarnice za toplifikaciju 3,3% i individualno zagrijavanje domaćinstava i ostali potrošači 7,8%). Pored toga, na kvalitet vazduha utiču i meteorološki uslovi. Stoga, vazduh u Pljevljima je veoma opterećen polutantima.

U TE Pljevlja je potrebno nastaviti sa započetim aktivnostima na presvlačenju suvih deponija pepela i šljake glinom i zemljom radi zaštite od prenošenja prašine. Uprkos ugradnji savremenog elektrofiltera, još uvijek nisu postignuti uslovi da on profunkcioniše sa instalisanim karakteristikama. Neophodno je uspostaviti proizvodni režim i izvršiti rekonstrukciju u dijelu postrojenja koje će omogućiti optimalno funkcionisanje elektrofiltera.

Analizom rezultata mjerenja utvrđeno je da veliki uticaj na kvalitet vazduha imaju individualna ložišta tokom grejne sezone. Potrebno je izvršiti toplifikaciju u pljevaljskoj opštini, pri čemu bi sa savremenim postrojenjima, funkcionisanjem filterskih sistema značajno bio poboljšan kvalitet vazduha.

Željezara Nikšić –Potrebno je završiti započetu proceduru ugradnje elektrolučne peći 65 tona sa sistemom za otprašivanje gasova i omogućiti puštanje u rad nove elektrolučne peći koja ima ugrađen ovaj sistem, kao i omogućiti konekciju stare peći na sistem prečišćavanja gasova, kako bi se spriječile emisije polutanata u vazduh prilikom korišćenja stare peći (rezervna u procesu proizvodnje. Treba uspostaviti sistem praćenja emisija u vazduh, u skladu sa Uredbom o graničnim vrijednostima emisija zagađujućih materija u vazduh iz stacionarnih izvora („Sl.list Crne Gore“ br. 11/10).

Saobraćaj - Na smanjenje emisija polutanata u vazduh koje vode porijeklo od saobraćaja, veliki značaj ima modernizacija saobraćajnica i izgradnja zaobilaznica. Potrebno je nastaviti sa unaprijeđenjem saobraćajne infrastrukture u urbanim zonama i pažnju posvetiti korektnom održavanju vozila i organizaciji saobraćaja. Veliki broj starih automobila sa lošim karakteristikama sagorijevanja, treba biti zamijenjen sa savremenijim vozilima. Kvalitet goriva mora biti u skladu sa propisanim standardima.

Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha - Do kraja 2012. godine biće donesena Nacionalna strategija upravljanja kvalitetom vazduha za period od četiri godine, u cilju očuvanja i poboljšanja kvaliteta vazduha i izbjegavanja, sprječavanja ili smanjenja štetnih posljedica po zdravlje ljudi i/ili životnu sredinu, u skladu sa Zakonom o zaštiti vazduha ("Službeni list CG", br. 25/2010).

11.2 VODE

Potrebno je izraditi strategije zaštite voda, zaštite od voda i korišćenja voda. Neophodno je definisati sanitarne zone zaštite izvorišta i realizovati sve potrebne mjere za njihovu zaštitu. Neophodno je spriječiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz riječnog korita, kojom mogu da budu ugrožene nizvodne i uzvodne dionice vodotoka.

U oblasti zaštite voda, potrebno je raditi na unapređenju programa monitoringa voda (ne postoje podaci o emisijskim zagađenjima), ne postoji biološki monitoring površinskih voda, uvođenje određenog broja automatskih stanica za kontinuirano praćenje stanja kvaliteta voda.

Potrebno je nastaviti sa implementacijom Master plana odvođenja otpadnih voda Crnogorskog primorja i opštine Cetinje i Strateškog master plana za kanalizaciju i otpadne vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore.

Takođe je neophodno unaprijediti postojeću zakonsku regulativu, a posebno je potrebno razviti međuinstitucionalnu saradnju institucija koje se bave vodama. Da bi imali adekvatno snabdijevanje vodom za piće neophodno je sprovoditi sljedeće mjere: (1) sprovoditi stalnu kontrolu higijenske ispravnosti vode za piće u svim opštinama, (2) Uspostaviti sve zakonom propisane zone sanitarne zaštite, (3) Obezbijediti redovan tretman vode dezinfekcijom u svim vodovodima, (4) Implementirati HACCP u svim vodovodima, (5) Izvršiti rekonstrukciju vodovodnih sistema, (6) Pojačati inspekcijsku kontrolu vodnih objekata.

11.3 MORSKI EKOSISTEM

Morski ekosistem u Crnoj Gori, sa aspekta životne sredine, još uvijek nije tretiran jedinstvenim zakonom, tako da i dalje postoje problemi u toku monitoringa stanja ovog značajnog ekosistema. Neophodno je da se kroz nacionalni zakon transponuje Okvirna Direktiva Marinske strategije (MFSD) EU, koji bi olakšao raspodjelu nadležnosti, upravljanje i očuvanje morskog ekosistema u dijelu koji se tiče životne sredine. Važno je i uspostavljanje vodnih tijela, kako kopnenih tako i tranzicionih (bočatnih) i obalnih voda. Takođe, dugogodišnji problem jesu kanalizacioni ispusti na obali, kako identifikovani tako i neidentifikovani. Važna stavka, je uključivanje praćenja morskog biodiverziteta u redovan monitoring stanja životne sredine, što je do sada rađeno djelimično. Preporuka je da se nastavi sa monitoringom fizičko-hemijskih parametara na istim lokacijama, kako bi podaci imali kontinuitet i bili validni.

Dobijeni podaci o ovom segmentu životne sredine kreću se u prihvatljivim okvirima, ali ukoliko se ne bude vodilo više računa o očuvanju i zaštiti morskog ekosistema možemo se suočiti, prevashodno, sa gubitkom postojećeg živog svijeta u njemu.

11.4 ZEMLJIŠTE

Na osnovu ključnih strateških dokumenata i rezultata analiza zemljišta u 2011.godini, potrebno je:

• Ubrzati redukciju zagađenja opasnim supstancama kao i sprječavanje povećanja koncentracije zagađenja koje je rezultat uticaja aktivnosti čovjeka,

• Prekid ili postepenoukidanje ispuštanja, emisije i gubitaka prioritetno opasnih supstanci,

• Strogu kontrolu odlaganja otpada, od momenta stvaranja, sakupljanja, transporta dokonačnog adekvatnog odlaganja,

• Smanjenje zagađenje životne okoline u industrijskim hot-spotovima.

Iz navedenih razloga je neophodno:

• Uspostaviti sistem stroge kontrole odlaganja otpada u skladu sa postojećim regulativama kao i budućim zakonskim aktima.

• S obzirom da je naša zemlja ratifikovala Stokholmsku konvenciju (o dugotrajnim-perzistentnim zagađujućim materijama POP-s) treba nastaviti sa realizacijom ovog monitoringa, jer se njime detektuju osnovni „emiteri“ POP-sa u životnu sredinu, u cilju njihove redukcije do eliminacije iz ekosistema u predviđenom roku.

• Da zakonodavstvo u oblasti klimatskih promjena, kvaliteta vode, poljoprivrede i ruralnog razvoja ponude konkretan i efikasan okvir za zajedničke principe i ciljeve usmjerene na zaštitu i održivo iskorištavanje zemljišnih resursa.

Shodno potvrđenom prekoračenju parametara organskih zagađivača na lokaciji dječije igralište u Tivtu, neophodno je da Lokalna uprava formira stručnu komisiju koja će utvrditi razloge prekoračenja i nakon toga donijeti mjere za remedijaciju navedeon područija.

11.5 UPRAVLJANJE OTPADOM

Kako bi se postojeći resursi koristili racionalno i na održiv način neophodno je: (1) Vršiti prevenciju nastanka otpada, odnosno smanjiti količine proizvedenog otpada (ne stvarati otpad nepotrebno), (2) Podsticati ponovnu upotrebu i reciklažu otpada, (3) Planirati pravilno odlaganje otpada kao posljednju opciju. Neophodno je istrajati u naporima da se prekine sa praksom odlaganja otpada na neuređenim odlagalištima. Osim oblikovanja javnog mnjenja, u tu svrhu je potrebno uložiti maksimum i u podsticanje i realizaciju izgradnje centara za sakupljanje i tretman komunalnog otpada, kao i odlagališta opasnog otpada koji zadovoljavaju sve propisane standarde.

11.6 BIODIVERZITET

U kontekstu efikasnije zaštite biodiverziteta i rješavanja identifikovanih problema na istraživanim područjima bi bilo neophodno sprovesti sljedeće mjere:

Nastaviti detaljna istraživanja flore i faune Crne Gore, u skladu sa metodologijom i praksom koja se primjenjuje u Evropskoj Uniji, kao i u potpunosti realizovati izradu vegetacijskih karata staništa. U sklopu realizacije ove aktivnosti neophodno je realizovati i formiranje jedinstvene baze postojećih podataka o biodiverzitetu Crne Gore. Realizacija ove aktivnosti je ujedno i neophodan preduslov za uspostavljanje mreže NATURA 2000 koja predstavlja jedan od najvažnijih zadataka i uslova koji moraju biti ispunjeni pri pristupanju EU.

Neophodno je i uvrstiti i definisati EMERALD mrežu područja o značaja kao ekološku mrežu na nacionalnom nivou imajuću u vidu da EMERALD područja predstavljaju u najvećem broju slučajeva buduća NATURA 2000 područja.

Povećati nacionalno zaštićena prirodna dobra sa 9,047% na 10% teritorije i zaštititi najmanje 10% obalnog područja.

Utvrđivati metodologije za procjenu brojnosti populacija divljači kao brojnosti divljači za sva lovišta pojedinačno, angažovanjem stručnih organizacija i pojedinaca iz odgovarajućih stručnih oblasti (ornitolog, mamolog i dr).

Izgraditi zoo vrt i azila po standardima i uslovima koji će na adekvatan način riješiti problem nelegalnih i neuslovnih privatnih zoo vrtova kao i zbrinjavanja oduzetih životinja.

Formiranje banke gena biljnih i životinjskih vrsta koje su rijetke, zaštićene i kojima prijeti izumiranje.

Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti službenika carinskih službi na svim graničnim prelazima o odredbama CITES konvencije, kao i o biljnim i životinjskim vrstama koje su obuhvaćene ovom Konvencijom kako bi se spriječilo krijumčarenje.

Zbog svih vrijednosti koje nosi područje Ade Bojane razmišljati o pokretanju inicijative i postupka stavljanja pod zaštitu (rezervat prirode) njenog najočuvanijeg dijela.

S obzirom na generalnu ocjenu stanja područja Ratca sa Žutokrlicom, koji karakteriše priličan stepen urbanizovanosti, trebalo bi sprovesti reviziju statusa zaštite.

Zaštititi od dalje sječe i antropogenog uticaja još uvijek očuvana područja pod makijom na Jazu (poluostrvo Ponta).

Neophodno je onemogućiti dalje krčenje kestenove šume u Kotorsko risanskom zalivu.

Odrediti upravljača područja Tivatskih solila i izraditi plan upravljanja koji će omogućiti identifikaciju mjera adekvatne zaštite ovog područja kao i plan valorizacije područja posebno kao atraktivne destinacije za posmatranje ptica. Posebnu pažnju treba usmjeriti na aktivnosti intezivnijeg inspekcijskog nadzora aktivnosti u neposrednoj blizini ovog područja.

Iako se Skadarsko jezero nalazi pod zaštitom u kategoriji nacionalnog parka, potrebna je intezivnija kontrola ribarskih aktivnosti na jezeru. U skladu sa tim preporučuje se intezivnija kontrola restorana i pijaca, u vrijeme lovnih zabrana kako bi se putem tržišta uticalo na smanjenje krivolovnih aktivnosti.

Kada je riječ o rijeci Cijevni, potrebno je: (1) • Uraditi sanaciju deponija i time unaprijediti estetsku vrijednost predjela, (2) Organizovati sistem zaštite od požara, (3) Unaprijediti upravljanje čvrstim otpadom i otpadnim vodama, (4) Urediti eksploataciju pijeska i šljunka, (5) Spriječiti nelegalnu i nekontrolisanu gradnju objekata u kanjonu Cijevne, (6) Intenzivirati kontrolu krivolova koji se odnosi na ribarstvo, (7) Razmotriti mogućnost valorizacije sportskog ribolova.

Za dio rijeke Pive koji je ostao prirodno sačuvan izraditi studiju zaštite koja bi utvrdila adekvatnu kategoriju zaštite, prvenstveno u cilju zaštite mladice (koja je zaštićena vrsta u Crnoj Gori).

Neophodno je izvršiti planiranje valorizacije područja Durmitora sa svrhom razvoja turizma ovog područja za obrazovne, kulturne i rekreativne svrhe na nivou koji omogućava zaštitu prirodnih uslova.

Neophodno je intezivnije sprovoditi akcije i inspekcijske kontrole usmjerene ka krivolovcima (ribolov) na području Durmitora.

Kako rijeka Ćehotina ima izuzetan potencijal za sportski ribolov (kako pastrmskih tako i šaranskih vrsta ribe), i kako su rezultati istraživanja pokazali da je riblja fauna ovog područja dobro očuvana preporučuje se izrada plan održive valorizacije ovog potencijala.

Procedura izrade studije zaštite područja Komova je u toku ali kako bi se područje i očuvalo na adekvatan način neophodno je uspostaviti funkcionalne upravljačke strukture.

Intenzivirati inspekcijske kontrole ekploatacije šljunka iz rijeke Grnčar.

11.7 BUKA

Kako je saobraćajna buka najveći izvor buke u životnoj sredini u Crnoj Gori, proizilazi potreba za kontrolom nivoa buke i planiranja mjera za zaštitu populacije od njenog štetnog dejstva. Uz to, potrebno je i pravilo planiranje namjere prostora, uključivanje mjera zaštite od buke u fazi projektovanja građevinskih objekata,ugradnja akustične izolacije u stambenim objektima u užem i širem području gradova, postavljanje objekata tipa magacina, garaža i slično, između izvora i primaoca buke, izgradnja vertikalnih zaštitnih zidova duž saobraćajnica, horitkulturnim uređenjem pojasa duž saobraćajnica.

11.8 RADIOAKTIVNOST U ŽIVOTNOJ SREDINI SA PROCJENOM RADIOLOŠKOG OPTEREĆENJA STANOVNIŠTVA

Broj stanica koje vrše on-line monitoring jačine apsorbovane doze γ zračenja u vazduhu nije dovoljan i ne pokriva kompletnu teritoriju Crne Gore. Za sada postoji jedna mjerna stanica, u Podgorici i neophodno je postaviti mrežu od ukupno barem 5 mjernih stanica koje bi pravilnim međusobnim rasporedom „pokrile“ cijelu teritoriju Crne Gore.

Na teritoriji zemlje postoji jedna pumpa koja vrši uzorkovanje vazduha i nabavka rezervne je neophodna, kao i nabavka i instaliranje više njih, na čitavoj teritoriji Crne Gore.

S obzirom da postoji samo jedan kolektor koji uzorkuje padavine, instalacija više njih (pogotovo u regionima sa obilnim padavinama) se smatra neophodnim.

U toku 2011. godine na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima se u toku ove godine mjerila koncentracija radona u boravišnim prostorijama short-term mjerenjima (kratkoročna mjerenja koja traju do 48 sati), uočeno je prekoračenje interventnog nivoa za postojeće objekte, tj. staru gradnju, a koji iznosi 400 Bq/m3. Stoga ovom rezultatu treba posvetiti posebnu pažnju.

Ova činjenica ukazuje da je neohodno što prije završti realizaciju Programa izrade radonske mape Crne Gore da bi tačno mogli zaključiti kolika je radiološka opterećenost satnovnika Crne Gore, koja je posljedica izlaganja gasu radonu u zatvorenim prostorijama i da bi se moglo pristupti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno.

Kroz predstojeću reviziju podzakonskih akata vazanih za Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacionoj sigurnosti, treba uspostaviti određena ograničenja u smislu: uvođenja obaveze analize koncentracije gasa radona u zemljištu na kome se planira izgradnja nekog objekta. Takođe, za objekte koji su već izgrađeni treba regulisati način redukcije izlaganja radonu (ukoliko se procjeni da se prelazi interventni nivo koncentracije za staru gradnju) kroz poštovanje standarda koji definišu izolaciju i kvalitet betonskih ploča koje su u kontaktu sa zemljištem.

5. Treba povećati broj i vrstu uzoraka građevinskog materijala (npr. analizirati opeku) na kome se vrše mjerenja koncentracije radionuklida.

AKCIONI PLAN

SEGMENT ŽIVOTNE SREDINE

PREDLOŽENA MJERA NOSIOCI AKTIVNOSTI ROK

REALIZACIJE

VAZDUH

1. Modernizacija pogona Elektrolize u KAP-u i povezivanje ćelija sa sistemom za kaptažu zagađujućih gasova

Kombinat Aluminijuma Podgorica, Uprava za inspekcijske poslove (UIP)

01.01.2015

2. Presvlačenje suvih deponija pepela i šljake i popravka sistema elektrofiltera u TE Pljevlja

Termoelektrana Pljevlja, UIP 01.01.2015

3. Puštanje u rad nove elektrolučne peći koja ima ugrađen sistem za otprašivanje gasova u Željezari Nikšić i konekcija stare peći na novi sistem

Željezara Nikšić, UIP 2013-2014. god.

4. Donijeti Nacionalnu strategiju upravljanja kvalitetom vazduha sa akcionim planom

MRT do kraja 2012. godine

VODE

1. Izraditi strategije zaštite voda, zaštite od voda i korišćenja voda

Uprava za vode, MPRR i MRT

2014. god.

2. Spriječiti nekontrolisanu eksploataciju materijala iz rječnog korita

Uprava za vode, UIP kontinuirano

3. Unaprijediti program monitoringa voda i uvesti određeni broj automatskih stanica za kontinuirano praćenje stanja kvaliteta voda

Uprava za vode, MPRR, AZŽS i Hidrometeorološki zavod

kontinuirano

4. Nastaviti sa implementacijom Master plana odvođenja otpadnih voda Crnogorskog primorja i Prijestonice Cetinje i Strateškog master plana za kanalizaciju i otpadne vode u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore

lokalne samouprave, MRT, “Vodacom” DOO i “Procon” DOO, lokalne samouprave

Do 2018. god. trebalo bi da bude izgrađeno 14 novih postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda.

5. Uspostaviti zakonom propisane zone sanitarne zaštite lokalne samouprave kontinuirano

6. Implementirati HACCP u svim vodovodima Opštinska vodovodna i kanalizaciona preduzeća

kontinuirano

MORSKI EKOSISTEM

1. Transponovanje Okvirne Direktive Marinske strategije MRT 2014. god.

ZEMLJIŠTE

1. Formirati stručnu komisiju koja će utvrditi razloge prekoračenja organskih zagađivača na lokaciji dječijeg igrališta u Tivtu i potom donijeti mjere za remedijaciju ovog područja

Opština Tivat 2012-2013. god

UPRAVLJANJE OTPADOM

1. Na osnovu Zakona o upravljanju otpadom donijeti podzakonska akta

MRT, Ministarstvo zdravlja, MPRR, lokalne samouprave.

2013. godina

2. U cilju uklanjanja i sanacije neuređenih odlagališta potrebno je pored obezbjeđivanja finansijskih sredstava, pripremiti i odgovarajuću dokumentaciju, planove za odlagališta čija je procijenjena zapremina od 100 do 1000m3, a za odlagališta čija je zapremina veća od 1000m3 neophodno je uraditi projekte sanacije

lokalne samouprave

kontinuirano

3. U skladu sa Zakonom o upravljanju otpadom, u cilju organizovanja selektivnog sakupljanja otpada, lokalne samouprave treba da pripreme planove selektivnog sakupljanja otpada u okviru urbanih cjelina

lokalne samouprave

Do 2015. godine

4. Smanjiti broj nelegalnih deponija i izgraditi sanitarne deponije

MRT, lokalne samouprave 2012 – 2020. god.

5. Izgradnja postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda na Crnogorskom primorju i sanacija postojeće kanalizacione infrastrukture

Lokalne samouprave, MRT 2016. god.

5. Postupno riješiti problem konačnog tretmana industrijskog opasnog otpada.

MRT, Agencija za zaštitu životne sredine (AZŽS), Ministarstvo finansija, Ministarstvo ekonomije (Projekat Vlade Crne Gore u saradnji sa Svjetskom bankom „Upravljanje industrijskim otpadom i čišćenje“- 5 lokacija:

Jul 2012. godine - Javne rasprave za studije procjene uticaja na životnu sredinu.

Kombinat Aluminijuma Podgorica, Željezaru Nikšić, Brodogradilište Bijela, Gradac Pljevlja i TE Pljevlja, kao i izgradnja nacionalnog postrojenja za tretman opasnog otpada)

Novembar 2012. godine- Bord direktora Svjetske banke odlučuje o kreditu Crnoj Gori, a koji bi trebalo da postane efektivan od januara 2013. godine, nakon čega bi trebalo da otpočne realizacija projekta (u trajanju od najmanje 5 god.).

6. Potrebno je da lokalne samouprave, koje to do sada nijesu uradile, pripreme lokalne planove upravljanja otpadom kojim bi planirane aktivnosti uskladile sa Državnim planom i definisale izvore finansiranja i dinamiku realizacije.

lokalne samouprave

2012. – 2014.

7. Ubrzati aktivnosti na izgradnji regionalnih centara za obradu otpada.

MRT, "Procon" DOO, lokalne samouprave

2012. – 2014.

1. Pokrenuti inicijativu i postupak stavljanja pod zaštitu (rezevat prirode) najočuvanijeg dijela Ade Bojane

Opština Ulcinj, Zavod za zaštitu prirode/ZZP (AZŽS), MRT, MPRR

2013-2014. godina

BIODIVERZITET

2. Uspostavljanje kanalizacione mreže na području Ade Bojane

Opština Ulcinj 2013–2014. god

3. Sprovesti reviziju statusa zaštite Ratca sa Žutokrlicom AZŽS (ZZP), JP Morsko dobro

2013. godina

4. Zaštititi od dalje sječe i antropogenog uticaja još uvijek očuvana područja pod makijom na Jazu

MPRR, AZŽS (ZZP), Opština Budva, MRT

2013- kontinuirano

5. Onemogućiti dalje krčenje kestenove šume u Kotorsko risanskom zalivu

MPRR, AZŽS (ZZP), Opština Kotor, MRT

kontinuirano

6. Odrediti upravljača područja Tivatskih solila i izraditi plan upravljanja koji će omogućiti identifikaciju mjera adekvatne zaštite ovog područja

AZŽS (ZZP), Opština Tivat, MRT, UIP

2012-2013. god.

7. Sprovoditi intenzivniju kontrolu ribarskih aktivnosti na Skadarskom jezeru i intenzivniju kontrolu restorana i pijaca, u vrijeme lovnih zabrana kako bi se putem tržišta uticalo na smanjenje krivolovnih aktivnosti.

UIP, MPRR kontinuirano

8. Uraditi sanaciju deponija na rijeci Cijevni i time unaprijediti estetsku vrijednost predjela

Glavni grad, MRT kontinuirano

9. Organizovati sistem zaštite od požara na rijeci Cijevni MUP kontinuirano

10. Staviti pod odgovarajući režim zaštite rijeku Pivu MRT, AZŽS (ZZP), Opština Plužine

kontinuirano

11. Izvršiti plan valorizacije područja Durmitora u cilju razvoja turizma za obrazovne, kulturne i rekreativne svrhe na nivou koji omogućava zaštitu prirodnih uslova

Opština Žabljak, JPNP, NP “Durmitor”, MRT, Lokalna turistička organizacija

kontinuirano

12. Intenzivnije sprovoditi akcije i inspekcijske kontrole usmjerene ka krivolovcima (ribolov) na području Durmitora

UIP, MPRR, NP “Durmitor” kontinuirano

13. Izraditi plan valorizacije rijeke Ćehotina koja ima izuzetan potencijal za sportski ribolov

Opština Pljevlja, MPRR 2013-2014

14. Finalizovati studiju zaštite Komovi i uspostaviti funkcionalnu upravljačku strukturu

MPRR, MRT, Glavni grad, Opština Kolašin, Opština Andrijevica

2013

13. Spriječiti dalju eksploataciju šljunka iz rijeke Grnčar UIP kontinuirano

14. Formirati jedinstvenu bazu podataka o biodiverzitetu Crne Gore

AZŽS (ZZP), stručne i naučne institucije, MRT, MPRR

2014-2015

15. Proglasiti EMERALD mrežu kao ekološku mrežu na nacionalnom nivou

MRT, JPNP Crne Gore, Lokalne samouprave

2013

16. Povećati nacionalno zaštićena prirodna dobra sa 9,047% na 10% teritorije.

MRT, lokalne samouprave 2014

17. Proglasiti prvo zaštićeno područje u moru,te nakon toga zaštititi najmanje 10% obalnog područja

MRT, lokalne samouprave 2013 kontinuirano

18. Utvrđivati metodologije za procjenu brojnosti populacija divljači angažovanjem stručnih organizacija i pojedinaca iz odgovarajućih stručnih oblasti (ornitolog, mamolog i dr).

MRT, MPRR, AZŽS, Lovački savez Crne Gore

kontinuirano

19. Formirati banke gena biljnih i životinjskih vrsta koje su rijetke, zaštićene i kojima prijeti izumiranje.

MRT, MPRR, Biotehnički institut

kontinuirano

20. Obezbijediti sredstva za izradu Crvenih lista i knjiga MRT, AZŽS, Ministarstvo finansija

2013-2018. god.

21. Preduzeti mjere u cilju podizanja svijesti službenika carinskih službi na graničnim prelazima o CITES konvenciji

AZŽS, Uprava carina 2013. godina

BUKA

1. Uključiti mjera zaštite od buke u fazu projektovanja građevinskih objekata, ugradnja akustične izolacije u stambenim objektima, postavljanje objekata tipa magacina, garaža i slično, između izvora i primaoca buke, izgradnja vertikalnih zaštitnih zidova duž saobraćajnica, horitkulturnim uređenjem pojasa duž saobraćajnica.

MRT, Lokalna samouprava, Ministarstvo saobracaja

kontinuirano

1. Uspostaviti mrežu od ukupno barem 5 mjernih stanica koje vrše on-line monitoring jačine apsorbovane doze γ zračenja

AZŽS, MRT, JU “Centar za ekotoksikološka ispitivanja

Dio projekta IPA 2011-

RADIOAKTIVNOST U ŽIVOTNOJ

SREDINI

u vazduhu, a koje bi pravilnim međusobnim rasporedom „pokrile“ cijelu teritoriju Crne Gore.

Crne Gore” (CETI)

nosilac JU CETI (2015.)

2. Nabavka barem jedne rezervne pumpe koja vrši uzorkovanje vazduha

CETI 2015. god.

3. Instalacija više kolektora koji uzorkuju padavine (pogotovo u regionima sa obilnim padavinama)

CETI 2015. god.

4. Ponoviti mjerenja koncentracije radona u boravišnim prostorijama na 5 od ukupno 20 lokacija na kojima je u toku 2011. godine uočeno prekoračenje interventnog nivoa

AZŽS, CETI

Do kraja 2012. god.

5. Završti realizaciju Programa izrade radonske mape Crne Gore da bi se tačno zaključilo kolika je radiološka opterećenost satnovnika Crne Gore i da bi se moglo pristupiti remedijacionim procesima na onim lokacijama gdje se zaključi da je to neophodno.

AZŽS, MRT, CETI

novembar 2016 (IAEA tehnička pomoć 2014-2015 kroz projekat „Radon mapping in Montenegro and upgrading national system for radon protection“-predložen u maju 2012.)

6. Povećati broj i vrstu uzoraka građevinskog materijala na kome se vrše mjerenja koncentracije radionuklida

AZŽS, MRT 2013. god- dodatna aktivnost u Programu ispitivanja sadržaja radioaktivnosti u ž. sredini

informacija o stanju životne sredine...informacija o stanju životne sredine u crnoj gori za 2011....

Documents