INFORMATIKAVA AXBOROT TEXNOIOGIYALARI

,m m v m ■

9 • « •

Q: 1■■•

' *

(• ,■ 1ИГ

Ps

/

INFORMATIKA VA AXBOROT

TEXNOLOGIYALARI

0 ‘rta ta’lim muassasalarining 11-sinfi va o ‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarining

o ‘quvchilari uchun darslik1-nashri

0 ‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan

«Extremum-press» Toshkent - 2018

и О ‘К 004(075.32) КВК 32.81уа72Т 17Mualliflar:I'aylaqov Norbek Isaqulovich Axmedov Akrom Burxonovich Pardayeva Mehriniso Doniyarovna Abdug‘aniyev Abduvali Abdulhayevich Mirsanov Uralboy Muxammadiyevich

Pedagogika fanlari doktori, professor N.I. Taylaqovning umumiy tahriri ostida.

Taqrizchilar: S. Tursunov—Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti “Informatika o‘qitish metodika” kafedrasi mudiri, pedagogika fanlari nomzodi, dotsent.

A. G‘aniyev - Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot tex- nologiyalari universiteti “Axborot xavfsizligini ta’miniash” kafedrasi mudiri, texnika fanlari nomzodi, dotsent.

B. Ibragimov - Toshkent pedagogika kasb hunar kolleji “Informatika va axborot texnologiyalari” fani o‘qituvchisi.

G. Hakimova - Toshkent shahar Yunusobod tumanidagi 260-sonli umum- ta’lim maktabining “Informatika va axborot texnologiyalari” fani o‘qituvchisi.

Shartli belgilar:

- darsning boshlanishi;

- yodda saqlang;

- savol va topshiriqlar;

-uygavazifa.

ISBN 978-9943-5127-2-6

S O ‘Z B O SH IQadrli o ‘quvchilar!

Ushbu darslik 0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2 0 17 yil 6-apreldagi “Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining dav lat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida”gi 187-sonli qarori bilan tasdiq langan umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti hamda umumiy o ‘rti ta’limning “Informatika va axborot texnologiyalari” fani bo‘yicha malaki talablari asosida yaratilgan.

Darslikning birinchi bobida kompyuter grafikasi tushunchasi, uning tiir lari, Photoshop 6 - rastrli grafik muharririda tasvirlami yaratish, boshqarish turli ranglar holatlarida ishlash, tasvirlami bog'lash, matnlami tahrirlash, pa- litralami birlashtirish imkoniyatlari bilan tanishasiz.

Darslikning ikkinchi bobida web-sahifa, web-sayt, web-dizayn tushiin- chalari, Macromedia Flash 8 dasturi yordamida web-sahifa yaratish, bezasli va animatsiyalar yaratish imkoniyatlari bilan tanishasiz.

Darslikning uchinchi bobida axborot xavfsizligi tushunchasi, uning jami- yatdagi o‘mi, muammolari, axborotlami himoya qilish usullari, lokal, niin- taqaviy, global kompyuter tarmoqlari, tarmoq xavfsizligi chora-tadbirlaii, lokal va global kompyuter tarmog‘ida saqlanayotgan axborotlaming xavl- sizligini ta’minlash, elektron pochta xizmati tuzilmasi, kompyuter viruslari, antiviruslar bilan ishlashga oid ma’lumotlarga ega bo‘lasiz.

Bir so‘z bilan aytganda, darslikdagi bilimlarni o‘zlashtirib, siz uzviy ravishda informatika va axborot texnologiyalari sohasida o‘z-o‘zingi/i\i intelektual rivojlantirish, kamolotga intilish, kognitivlik ko‘nikmalaringiziii mustaqil ravishda muntazam oshirib borasiz va o‘z xatti-harakatingizni balio- lash imkoniyatiga ega bo‘lasiz degan umiddamiz.

Mual/ijlcir

I BOB. K O M PYLTER G R A FIK AS!

Siz ushbu bobni mutolaa qilib, grafik obycktiar va ulanii konipyuterda uis\irlash LisLillari, ikki va uch o'lchamli kdmpyutcr grafikasi turlari, PI’.otoShop rastrii grafik muharririda ishiash asoslari, intcrfcysi, iiskunalar pancii va palitralari, grafik obyekt fayllari bilan ishlasii, tasvirning geometrik shakl ko‘rinishidagi qismini ajratib olish, tasvir boMagini ajratib olish usullari, tasvirlarni kadriasli va ularda shakl almashtirish amallarini bajarish, ciatlamlar va lUardan foydalanish, rang tizimlari, ranglar bilan ishiash, ivanallar va fiitrkir haqida ma’lumot. mo‘yqalani va qalam bilan ishiash, (usvirga geometrik shakllarni va vektorli obyektlarni Joylash, tasviraa matn juylash haqida bilim, ko'nikma va malakalarga ega bo‘!asiz.

1-DARS. GRAFIK OBYEKTLAR VA I LARNI KOM PYDTERDA TASVIRLASH L SI LI.ARI

inson tashqi dunyo haqidagi axborotning asosiy qismini ko'zlari yorda- ri'ia qabui qiladi. Ko‘rish lizimi turli obyektlarning tasvirini qabul qiiib Ola-1, Ular yordaniida insonda tashqi inuhit va undagi obyektlar haqida tasavviir lydo boMadi.

Obyektlarning tasvirini yaratish, ularni saqlash, qayta ishiash va tasvir- qLirilmalarida tasvirlab berish kompyiitcrning eng qiyin va asosiy masa-

liaridan biridir. Kompyuterga hcch qanday topshiriq bcrilmaganda, ya'ni ckor turganida ham ekranida ko‘rinishi kerak bo‘lgan tasvirni sckundiga iilab marta qayta ishlab ko‘rsatadi.

Kompyutcrning ekranida paydo boMadigan tasvirlar unmg cb ataluvchi qurilmasi yordaniida yaratiladi va ckranga chiqariiadi. Video-• trla la r Lichiin m a x s iis ish la b c h iq .ir ih id i, \M d eo p ro tscs-

• rlar kompyutcrning asosiy protsessorini murakkabhgi va iiisoblash ishlari- ; najarish te/ligi bo^yicha ortda qoidirib ketgan,

Kompyuler ekranida tasvir qanday yaratilishi bilan ianishib chiqamiz,,ompyutcrning ma'lumotlarni elektron ko'rmishda tasvn'lash qurilmasi

(monitor kuzatish, nazorat) deb ataiadi.

kompyiilerda boMayotgan jarayoniarni monitor orqali kuzatish murnkm I'Miiiiirning tasvirlar ko'rsatiladigan qismi, ya'ni ckrani (

I I n l a m o q ) deb ataladi. Hozirgi paytda alohida koipusda yigilgan tasvir- I 1 h t|urilmaiari kompyuler monitori, kompyuter biian birga joylangan tas

I'i.i .i) qurilmalari (masalan, noutbuk, planshet hamda !cleibnlarda) displcy 'l b luilmoqda.

Displey to'g'ri to'rtburchak koMinishida bo'lib, uiiing tomonlari nisbali ' - i .ii in ! 6 ga 9 kabi boMadi. Biindan tashqari, displey lonioniari nisbati 16 цл 41 ! ga 3, 5 ga 4 kabi bo'lishi ham mumkin. So‘nggi paytda 21 ga 9 nisbal -1,1" I displcylar isiilab chiqarila boshkindi, 16x9 va !6x 10 nisbatli displcylaii.i iiu. 2 i <9 nisbatlilari o4a keng, 5> 4 nisballihiri kvadrat displcylar deb ata i . h l ' .

I’lksellar soni bo‘yicha displcylardaii keng iarqalganlan va ularning n<!mi.!i i tjuyida keitirilgan;

CO <240 CG/'\ ( - rangli gratlk qurilma);' .40 ' 480 VGA ( - video gratlk qurilma);■'OOx600 SVGA( );i 024><768 XV'GA ( - kengaytirilgan VGA);! -80<720 1 ID ( ..yuqori aniqlik);I 280''SOO HD+ (HD dan ko‘proq);I 366 <768 VVXVGA ( -- keng X \4 j A );440'<900 [H)t + (HD dan yanada ko'proq);

ih00 <900 HD+-+-i (HD dan yanada ko'proq);!920xl080 FHD( - toMiq HD);2560X 1440 QHD ( to'rtlangan HD);3840>'2 160 4K (4 kilo - toTt ming ustun) yoki UHD( -o4aH D )

^ Displcy ckrani salriarga va ustunlarga ajralib Ф / f ' ф \ I chiqilgan boMib, bar bir qator va ustun kesishgan jov

Ф '^ '0 ' j da deb ataluvchi juda kiehik tasvir bo‘laklan# # i| joylashgan. Piksellarning bar biri alohida rnanzilga

_____ ega va miistaqi! boshqarilishi mumkin. Har bir piksci;:chun xotirada bir baytdan to'rt baytgaeha joy ajratilishi mumkin. Demak. 'lar bir piksel 256 tadan 4 milliardgaeha boMgan ranglardan birida boMi. ln 'itumkHi.

Ekrandagi har bir pikselning o ‘zi uchga boiinadi. Ulardan biri ik- kinchisi , uchinchisi rangda porlaydi. Bu ranglar deb ataladi va turli nisbatda qo^shilib, tabiatda uchraydigan ranglarning de- yarii barchasini yarata oladi.

faoliyatning shunday turi-ki, unda kompyuter va maxsus yaratilgan dasturlardan foydalanib, tasvirlar yaratiladi, mavjudlari гг !:o‘'i.i. o ‘:4a7i)adi, qavta ishlanadi -aola ad’ va wuhy ko‘r i r ’sh- da lasvirlanadi.

Kompyuter grafikasi o ‘tgan asrning 70 - 80-yillaridan boshlab ommaviy- lasha boshladi. Hozirgi kunda kompyuter grafikasi shu qadar rivojlanganki, lining ehtiyojlarini qondirish kompyuter texnikasining jadal rivojlanishining asosiy sabablaridan biri boMib qolmoqda.

Kompyuter grafikasi ilm-fanga, tijoratga, san’at va sportga ham tegishli bo'lib, barcha sohalarda keng qo‘llaniladi. Kompyuter grafikasi bo'yicha har yili ko‘p!ab konferensiyalar o ‘tkaziladi, ihniy jumallar va o'quv qo‘llanma- lar chop etiladi, dissertatsiyalar himoya qihnadi.

Har yili bir necha yuz milliard dollarlik kompyuter grafikasi mahsulot- lari ishlab chiqariladi va sotiladi. San’at durdonalari yaratiladi. Kompyuter grafikasi asosida yaratilgan elektron o ‘yinlar bo‘yicha Jahon birinehiliklari o'tkaziladi va ularda millionlab qatnashehilar ishtirok etadilar.

Kompyuter grafikasi nimaning tasviri yaratilishiga qarab quyidagi s in f larga ajratiladi: 1) (o‘zgarmas) yoki 2)

3)Oddly grafika vaqt o ‘tishi biian o ‘zgarmaydigan tasvirlarni yaratish bilan

sluig‘ullanadi. Ularga misol sifatida rasmlar, fotosuratlar, chizmalami kelti- rish mumkin. Kompyuter animatsiyasi vaqt o ‘tishi bilan o ‘zgaradigan tasvir­lar yaratadi. Masalan, multfilmlar, videoklip va videoroliklar.

Multimedia mahsulotlari rasmlar va animatsiya bilan birga boshqa turda- gi axborotlami, masalan, ovoz va matnni ham o‘z ichiga oladi. Multimedia- nmg o ‘ziga xos jihati uning interfaolligi boMib, unda bir joydan ikkinehi loyga o ‘tish imkoniyati ko‘zda tutilgan bo‘ladi. Multimediaga yorqin misol sifatida butun olam to‘ri - ni, undagi -saytlar va -sahifalami keltirish mumkin.

i.'avsi sohada ishlatilishiga qarab, grafika quyidagi turlarga ajratiladi:1 Ilmiy izlanishlar va ulaming natijalarini tasvirlash uchuii

Iqtisodiy ko‘rsatkichlar va jarayonlami yaqqol ko‘iii.i bilish uchun xizmat qiladi.

V Iqtisodiyot, texnika, qurilish va boshqa soli;iI imI.i loyihalash ishlarini osonlashtirish, yaxshilash, jadallashtirish va avto 1 n.iihishtirishni ta’minlaydi.

I. Xizmat ko‘rsatishning turli sohalarida bezali.sliI lihii ida foydalaniladi.

San'at asarlarini yaratishda keng qoMlaniladi.

ОHar bir pikselning rangi , va ranglaming turli nisbal

il.iju aralashmasidir.

!. Videokarta qanday vazifa bajarishini tushuntirib bering.2. Kompyuter ekranida tasvirlar qanday yaratiladi?3. Monitor, displey deb nimaga aytiladi? Ulaming qanday farqi bor'.'4. Piksel deganda nimani tushunasiz?5. Kompyuter grafikasining turlari va sinf larini aytib bering.6. Diagonali 20 dyuym va oMchamlari 4><3, 5^4, 16><9, 16x 10 nisbald:

lu» Igan monitorlami bitta chizmada tasvirlang va ulami solishtiring.

UHD turidagi ekranni chizing. Uning o ‘ng yuqori burchagiga boslu(, imdagi ekranlarni piksellari soniga qarab joylang. Ulaming yuzalari nisbalm loping.

2-DARS. IK K l VA UCH 0 ‘LCHAM LI KOM PYUTER GRAFIKASI TURLARI

Yaratish usuliga ko‘ra kompyuter grafikasi ikki gumhga ajratiladi:1) (inglizcha - ikki o ‘lchamli jumlasidan olingaii)2) (inglizcha ~ uch o ‘lchamli jumlasidan olingan) Ikki o ‘lchamli grafika yassi va tekis sirtlarda yaratilgan tasvirlar bt)Mil

iilarga misol sifatida printerda qog‘ozga chop etilgan fotosurat, rassom id

nonidan (maxsus malo)da chizilgan rasmlarni keltirish niumkin. Ikki ^4chamli grafikaning turlari bilan keyingi sahifada batafsil tanishamiz.

Uch olchamli grafika yordamida hajmga ega jismlar tasvirlanadi. Bunda 'ismning fazoda egallagan o‘rni mayda kublar bilan toidiriladi. Agar bu kub- !ar yeiaiiicha kichik boMsa, inson ko‘zi uiarni ilg‘amaydi va kublar yaxlit bir iism sitatida ko‘z o ‘ngirni7da gavdalanadi.

Lekin liozirgi paytda boshqacha yo‘i tutiiadi. Jismning o ‘zi emas, baiki ;.’ning chegarasini lashkii etuvchi sirt shakllantiriladi. Natijada ko‘zlarimiz oid’.da jismning o'zi namoyon bo'ladi.

Bunda jism sirti mayda uchburchaklar bilan qoplab chiqiladi. Agar bu uchbur­chaklar yetarlicha kichik boMsa, ko‘z bu uchburchaklardan iborat to‘rni ilg^amaydi va jism bir butun holda shakllanadi.

To‘r ko‘zga tashlanmasligi uchun jism sirti bo‘yab chiqiladi. Yorug‘lik manbalari Jism sirtini yoritishini va jismning soyasi- ni inobatga olsak, uch o‘lchamli jismning sirtini bo‘yash katta hajmdagi hisob-kitob-

la.rni bajarishga olib kclishi m a’lum boMadi.Uch oMchamli grafikadan animatsiya, kompyuter o ‘yinlari va

{xayoliy) yaratishda kcng foydalaniladi. Virtual boriiq, asosan, maxsusbosh kiyim tasvirlanadi. Bunda har bir ko‘z uchun alohida tasviryaratiladi. Ular birgalikda tasvirni uch oMchamda ko‘rish imkonini yaratadi.

Uch oMchamli grafikadan ikki oMchamli gratikada ham, ayniqsa,

mimatsiyada keng foydalaniiadi.ikki o ic h a m li kompyuter grafikasi quyidagi turlarga ajratiladr

1) 2) ^ 3)so ‘zi informatikaga tclcvideniycdan kirib kclgan bo 'iib , loim

nlidagi so 'z idan olingan. Monitor ekramd.ilasvir televizor ekranidagi kabi yaratiladi. Hozirgi payida . . . .i i: i lasvir ham raqamli k o ‘rinishda yaratiladi; tasvir qatorlar va ustuiil.ii ' m lio'linadi, tasvirning mayda boMaklari pikscllardan iborat boMadi

Raslrli tasvirlar skancrlar, raqamli «otoapparatlar, shu jumiadan, telcfon- mng I'otokameralarida yaratiladi. Kom- p\ liter ekranidagi tasvirdan nusxa olin-: ;inda ham rastrli tasvir paydo boMadi. „ ■ _I’rinterlarda chop etilgan tasvirlar ham ш pI astrlar orqali yaratiladi. —

dcganda undagi ustunlar va satvlai son uishuniladi. Masalan, 320()x2400 o ‘lehamli tasvirda 7 million 680 nun: la, 1920x1080 oMchamlisida 2 million 73 triing 600 ta pikscl hoi.

deganda uzunlik birligiga mos keladigan |ni.s. ■ lar soni tushuniladi va ( - bir dyuymdagi nuqta!;;; i .• •“Ichanadi. Masalan, 3200x2400 oMchamli tasvirni 300 dpi /iciilikd > Imp etish Lichun 1 1 xK dyuym- yoki 27x20 s m ’ oMchamli q o g 'o / кг, i’.' kuii.

Kastrli grafikaning afzalliklari: har qanday tasvirni saqlay ohsh; ;,i \ l in in g sifatli boMishi, dcyarli barcha qurilmalar u bilan ishla\ .ih j,; ilii kamchiliklari; uni saqlash uchun katta hajmdagi xotira k.; ,i ^II isshtab kattalashtirilganda tasv ir sifati pasayishi. ba 'z i amallai.: ■ >

I i'A\ ko"p hisob-kitoblar talab qilishidir. Shunga qaramay, rastrli ; :.i: ' i >'iiipyutcr grallkasining barcha sohalarida kcng qoMlaniiadi

Oddiygina 500x500 oMchamli kvadratni saqlash uchun 250 uim' i I'llvsc! va 0,25 1 MB xotira kerak boMadi. Lekin biz bu kvadratni■ l.l^nпiash tilida buyrugM orcjali -■Ilia yarata olamiz va bunda bizga bor-yo‘gM 22 bayt kerak bo'ld

Tasvirlarni oddiy grafik shakllar yordamida yaratishasosini lashkil ctadi. Vcktor grafikasida tasvir oddiy shakllarning

V ig‘indisi ko 'rinishi ifodakinadi, saqkinadi va tasvirlanadi. Natijada tas­virlarni yaratish, qayta ishlash, saqlash va tasvirlash osonlashadi. Ulami saqlashga kam joy talab qilinadi, tasvirning masshtabi kattalashtirilgan- da Lining sifati yoraonlashmaydi. Lekin vektor grafikasi yordamida fo- tosLiratkirni saqlashning iloji y o ‘q.

Vcktor grafikasidan chizmaiar, animatsiyalar yaratishda keng foyda- lanikidi. Operatsion tizimdagi shriftlar vektor grafikasi asosida yaratil- gan va Liiarning yuqori sifati barcha tomonidan e ’tirof etilgan.

so ‘zi lotincha so ‘zidan olingan b o i ib ,degan m a ’noni bildiradi. Fraktallar deb o ‘ziga o \ \sh a sh

qismlardan iborat b o ‘lgan geometrik shakllarga aytiladi.

Fraktal atamasi fanga 1975-yili kiritilgan boMib, u qisqa vaqt ichi- da juda ommaviykisliib ketdi. Fraktallar oddiy matematik formulalar yordamida ajoyib lasvirlar yaratish imkonini beradi. Ular yordamida daraxtlar, o ‘rmonkn'. buUithir, mavjkmayotgan dengiz. alanga va lulun, oqayotgan suyuqlik kabi Uisvirkirni yaratish mumkin. Fraktallardan vir­tual borliq, animatsiya, kompyuter o ‘yinlari va matematik modellashti- rishda keng toydalaniladi.

( ORastrli grafika keng tarqalgan grafikadir.

I. Ikki o ‘lchamli kompyuter grafikasi turlarini, ulaming afzalliklarini

10

aytib bering.2. Rastrli grafika o ‘lchami nima va uni saqlash uchun qancha \o(i kerak bo‘ladi?3. Fraktallar haqida nimalami bilasiz?4. Uch o‘lchamli grafika haqida nimalarni bilasiz?5. Kvadrat chizing. Uni to‘qqizta kvadratga ajrating. Burchaklaid gi to‘rtta kvadratni olib qolib, qolganlarini o ‘chirib tashlang. Qol,!'. kvadratlarni ham shu usulda qayta ishlang.

№

Dars mavzusi bo ‘yicha 6 ta test tuzing.3-DARS. PH O T O SH O P - RASTRLI GRAFIK

M UHARRIRIDA ISHLASH ASOSLARI. PH O T O SH O P INTERFEYSI

Rastrli grafikani, masalan, fotosuratlami, tahrirlash ko‘p uchraydii’,■ imal. Fotosuratlami olish paytida yo‘1 qo‘yilgan xatoliklami tuzatish, ma iiid fotosuratlardan yangisini montaj qilish, fotosuratlardagi ortiqcha iiais larni olib tashlash, fotosuratlaming muamrnoli joylarini boshqa qismi bil almashtirish mumkin. Fotosuratga jilo berish, fotosuratga turli filtrlarni t|o lab ulami yangi ko‘rinishga o ‘tkazish, fotosuratlarga matn qo‘shish, loios ratlami boshqa sirtlarga, masalan, ko‘za sirtiga o ‘tkazish uchun shaklim о L'artirish bu amallardan ba’zilari xolos.

Fotograflaming ishini osonlashtirish uchun qator dasturlar ishlab cluq цап. Ular orasida eng mashhuri kompaniyasi tomonidan ishlab clin|цап va qo‘llab-quvvatlanadigan dasturidir. lining dasilab\ersiyasi 1990-yilda yaratilgan boMib, hozirgi paytgacha yigimiaga vaq \ ersiyalari sotuvga chiqarilgan.

Ulardan dastlabki yettitasi nomlan I'llsotuvga chiqarilgan. 2007-yildan boshlabversiyalari ishlab chiqilgan. 2013-yildan boshlab yangi versiyalar

deb atala boshladi. Ulaming versiya nomerlari sifatida islil chiqilgan yillari qo‘yila boshladi. Hozirgi paytda bu dasturning eng \an versiyasi hisoblanadi.

Bu dasturlardan dastlabkilari asosan yakka holda ishlagan boMsa, ikki

• hi yunihida kompaniyasining boshqa mahsulotlari bilan birga ishlash,nlar bilan m a’Iumot almashish iinkoniyatlari paydo boMdi. Oxirgi guruhga icijishlilarida csa intemetda saqlangan tasvirlarni bir paytda turli operatsion ' nnlarda ishlaydigan turli kompyuterlar, planshetlar va telefonlardan bir

’Vida foydalangan holda qayta ishlash iinkoniyatlari yaratildi.yurdaiiiida qayidagi amallarni bajarish nuimkin.

F'otosuratning chckka qismlarini va undagi kcraksiz obyektlarni olib tash- i i',h„ rasm oMchamini va undagi piksellar zichligini o ‘/gartirish, rasmning ' Uijlash formatini o ‘/'gartirish, rasmni yoki uning birqismini boshqa tekisllik \«‘ki sirtda ko‘rinadigan qilib transformatsiyalash, fotosuratni olish paytida '-o'i qo'yilgan kamchiliklarni bartaraf qilish, masalan, uni olish paytida ko‘p tishlab qolingan, oq rangning balansini o^zgarib ketishi, yorqinlik yoki kon- trastlik ko'payib yoki kamayib ketishi oqibatida vujudga kelgan karnchilik- larni bartaraf qilish va yana ko'plab amallarni bajarishni yorda-‘iiida oson amalga oshiriladi.

ning uskunalar panelida 70 dan ortiq uskuna borligining o ‘zi ham uning imkoniyatlari qay darajada kengligidan dalolat berib turibdi. Bun- dnn tashqari, da o ‘nlab palitralar boMib, ular dasturda ishlash-ni osonlashtirishi bilan birga, uning imkoniyatlarini yanada kengaytiradi.

ning flltrlari yordamida suratning o ‘zini yoki uning bir qismini bu1unh\y qayla islilab chiqish mumkin. Natijada fotosuralga qoMlanilgan ef- i'cktlar uning tanib bo'lmas darajada o‘zgarishiga olib keladi. Bunday ctfckt- lardan ga o ‘nlab Joylashtinlgan.

Ranglarni rostlash. oq-qora suratlarga rang berish, aksincha, rangli surat- larni oq-qoraga o'tkazish, fotosuratlarni nashriyotdagi yoki uydagi fotoprin- tcr yordamida chop ctishga tayyorlash, fotosuratlarda ko‘zlarning qizil ratig-u,a kirib qolishini to'g'rilash kabi amallar da oson bajariladi.

asosan, tayyor fotosuratlarni qayta ishlash uchun moijallan- gan boMishiga qaramay, unda hayotda va tabiatda uchramaydigan yangi fan- tastik suratlarni yaratishning ham keng imkoniyatlari mavjud. Yangi tasvir yaratish amali tayyor fotosuratlar asosida yangisini yaratish paytida ham ke- ^ak boMadi. Bunda turli suratlarning bo‘laklari yangidan yaratilgan suratga uiylab chiqiladi.

12

dasturining interfeysi quyidagi qismlardan iborat; 1) saiia\ 1ы iiii \ a asosiy menyu; 2) parametrlarpaneli; 3) uskunalarpaneli; 4) paliii.iLi I'hasi; 5) ishchi soha; 6) holat satri.

«тирование И»6ражени(? Слеи Шрифт Зь деяе 3D Просмотр Окно Спр*в<г

Asosiy menu P a n i ^V ' У ^73 4 8 9 7 S » -jp g ®»е.7% (И6В/8) *

X,

-1ь у V

л и с

рн 5я 31 г;н , K«iypw !.

’alitralar sohasi

L....Г ' I .

Ishchi soha

I lolat satri

Asosiy mcnyuning quyidagi bo‘limlari mavjud:!) (Fayi) - tasvirlar saqlanadigan fayllar ustida ainallar; 2): Fahrirlash) - tasvirlarni tahrirlash amallari; 3) (Tas\ ir) i . i .

l i ning umumiyparametrlarini o ‘zgartirish; 4 ) (Qatlam)- tasvii(|.iil.nn iari bilan ishiash; 5) (Shrift) - shriftlar bilan ishlash; 6)i Ajratma) - tasvir boMagini ajratish va ajratmalar bilan ishlash; 1 )

(i illr) lasvirni butunlay yoki qisman o ‘zgartirish uchun xiznial t|il;i(h; n inaxsLis cffektlarni qoUlash uchun ishlatiladi; 8 ) (Uch o ‘lchamlo w. ! oichamli obyektlar bilan ishlash; 9) (Ko‘rish) - ilovanini' i.i .li.]ko'rinishi va undagi boshqarish obyektlarini ko‘rsatish uchun xi/m;ii qil.i

(Oyna) ilova oynalarini, birinchi navbatda, ilova palili.il.ii n(Ma’lumot) ' tufli yord.mil.n i

di; 10)

boshqarish uchun xizmat qiladi; 11) chaqirish uchun ishlatiladi.

Uskunalar panelida foydalanuvchi tomonidan tasvirlar bilan isl)l.i

13

kcrak bo’ladigan uskunalar Joy olgan. LJskunalar soni ko‘p boiganligi sa- babli bitta tugma ostida odatda bir nechta uskunalar joylangan bo‘Iadi. Bu uskunalarga klaviaturada bir xil harf mos qo‘yilgan, Bu harfni ketma-ket bir iiocha marta bosib, kcrakli uskunani tanlab olish mumkin. Uskunalarga lotin alilhosining bosh harflari mos qo‘yilgan va ulami chaqirish uchun klaviatura tiigmasi tugmasi bilan birgaiikda bosiladi. Bu esa klaviatura tugmasi uisodil'an bosilib ketishi va uskuna ishga tushishining oldini oladi.

Parametrlar panelida tanlangan uskunaning joriy parametrlari ko‘rsatila- di. Zarurat boMganda bu yerda uskunaning parametrlarini o ‘zgartirish mum- kin.

Palitralar sohasi ning qo‘shimcha imkoniyatlaridan foydala-nishda juda qoM keladi. Zarur boMganda u yerga palitra chaqiriladi. Kerak- inas paytda palitralar olib qo‘yiladi va tasvir bilan ishlash uchun ko‘proq joy uchiladi. Palitralar ham uskunalar kabi bir nechtasi birlashtirilgan. Ulardan keraklisini ochish uchun palitra oynasining mos jildi ochiladi.

interfeysi murakkab ko‘rinsa-da, juda qulay.

1. ning tarixi haqida gapirib bering.2. ning imkoniyatlarini aytib bering.3. interfeysi nimalardan iborat?4. asosiy menyusining qanday bo‘limlari mavjud?5. Asosiy menyuning Редактирование (Tahrirlash) va Окно (Oyna) boMimlaridagi bandlar bilan tanishib chiqing.

palitralar sohasiga turli palitralar chiqarishni mashq qiling4-DARS. PHOTOSHOPNING USKUNALAR

PANELl VA PALITRALAR!

ning uskunalar panelida 23 ta tugma bo‘lib, ular dastlab bitta ustun ko‘rinishida joylashgan bo‘ladi. Panelning sarlavha satrida joylashgan qo'shaloq uchburchak ko‘rinishidagi tugmani bosib, uskunalami ikki us­tun ko‘riiiishida joylab chiqish mumkin. Yangidan paydo bo‘lgan qo‘shaloq

14

Ill liburchaklami yana bir marta bosib, uskunalar panelini avvalgi hohi .|.i\ tarish niumkin.

1 IpHMoyr ол1>ная облас'п> МОвальная облаегь .М. 1!'ори'ЮН1альная строкаВер|нкальная ci poKa

p jiaeeo LПрямо.'нннейное ласео I.Mai ннгнос лассо L

Ч 1’амка СШ Кадрирование перспектнвы С

Раскройкаbr Вылсленис фрагмеш а сs / Точечная востанавл. кисть ,1

Воесганавлнваюнтая кисл ь JiaHJiaiKa Jнеремен1еиие е учеюм содер .1

+« Красные гла м .1i . Штамп S% У iopiibiii [птами Sj r JIaciHK

Фоновый ласл нк ТВолшебный ласгнкРа !мытис

A PciKoeibПален J11еро гСвободное неро Пepo^

р

ПероN Угол

Выделение KOHTyfia АIt Страши 1

Рука ь& Поворот вида R

h Выбор цвета линий и фона1 Цве та но умо;1чаи11ю пi=':i Ьысчрая маска 0

ip h

[I]

щ У .

А

б .

тл .

a

rD

П ере м е щ е ни е

b b ie i jio e )!)■!.le - ic iii ie В о л ш е б н а я i ia ,ш чка

I Im ie i ка

l l i i i ie i ic a11ве I oHoi'i )i a. ion

p iKoM M cm apiiii 17З |С 'че1ч и к

У

■ V

lKm.4 ь__К 'а ра н л а ш

V l n K e - K i i e n ,

S',

№

Замена n n e ia

Л р х и и м а я w i e n > _

Л р ч и и н а я хулож ее . км ем .'

r j x t ' l H c i r i

[ i a j i i i n K a

!1}|.|Г)ор ЗГ) м атериала

1 : .

&

)е в е г н п с -п . ia ie M ii i i le j i i.

|I \'Г)ка

Т t r j ip iu o m a . ib m , i i i юкчл

i T ||5ер111калы1ы1'| le k e i

jro p iT io m ' icK e i м аска

Г Т В е р ш каль. 1е и л маека

И [11рям оуго ;]ьт1к

II 1ряМ0уГ. с ОКр. >1 KIMII

[)ллш1е____[МИ0| Oyi (V ib llllK

/ L ' I h h i j h

| l ) р 0 И ! В 0 Л Ы 1а я [|)iii ура

Г П

|Во вееь ж р а и е u i. м е т и

В о весь ж р а н _____________

М а е н н а бI П е р е кл ю ч е н и е пне i mi

Uskunalar paneli to‘rt qismga ajratilgaii bo4ib, ularning birincliisul la, ikkiiichisida sakkizta, uchinchisida to‘rtta, toTtinchisida esa bcshia 1

loylashgan. Uskunalar panelidagi har bir tugmaga bir yoki bir necliia mos keladi.

( > m

! ’ I I L I

И 1 1 М

15

Shu sababli, iiskunalar soni bir riecha marta ko‘p bo'lib, odatda, bitta tug- i )^iida bir nechta uskunalar joylashgan boiadi. Agar uskuna lugmasining i;,i: (juyi burchagida qora uchburchak bolsa , bu tugma ostida bir nechta

; kuna borhgini bildiradi.*Uiutlay tugma ustiga sichqonchani olib kelib, o ‘ng tugmasini bossak, bu

i I mos kcladigan uskunalar ro‘yxati paydo boMadi va ulardan kerakli- n ! Miilab olish mumkin. Odatda, har bir tugma uchun klaviaturada biron bir

isi-.i mos qo‘yilgan bo‘lib, uni ketma-ket bir necha marta bosish bilan bu . mos uskunalardan keraklisini tanlab olish mumkin.

i hkuiialar uiardan foydalanib bo‘linganidan key in ham tanlanganligichai .u i i Bu qulay bo‘lsa-da, dastlab unga ko‘nikish qiyin kechadi. Shuning

; iiun iiskunadan foydalanib boUgach, darhol (Dasta) uskunasini tan-■ i!L:a ociatlaning.

iiii liskuna uskunalar panelining to‘rtinchi bo‘limida birinchi bo‘lib joy- r.iiuan. li ishchi sohaga sig‘maydigan katta oMchamli tasvirning kerakli qis-

niga ('4!sh uchun xizmat qiladi. Buning uchun tasvirning ixtiyoriy joyida . j!(|oiK iianmg chap tugmasini bosib, uni kerakli yo‘nalishda sudrash yetar-

i Asosiysi, bu uskuna tasvirga hech qanday o ‘zgarish kiritmaydi.«)oigan uskunalar bilan keyingi mashg'ulotlarda, ulardan foydalanish /a-

iiaii lug'ilganda tanishib chiqamiz. deb rassomlar bo'yoqlami ara-:4uinsh uchun ishlatadigan taxtachaga aytiladi. Uskunalar panelida 70 dan

i v4kI uskunakir joylashgan. Lekin ular ham ning barcha imkoni-lilai iiu ochib bcrmaydi. Uskunalarning keng imkoniyatlari palitralar yorda- iidi‘ ochihidi. Rassomlar palitraga kerakli bo ‘yoqlarni surtib, ulardan yangi i!g itu^il qilgani kabi da ham palitralar sohasiga kerakli palitra-П! |oyiab, ilova bilan ishlashni yanada qulay qilib olish mumkin.

i^alilralar ilova oynasining o ‘ng tomonidagi palitralar sohasida joylash- ' 'П bo1ib, muloqot oynalariga o ‘xshab ketadi. Lekin ulardan farqli ravishda* liiiralardan keraklilarini ekranga o ‘zimiz chiqaramiz yoki uni yopib qo‘ya-

n)i/. Bu palitralar yigirmadan ortiq bo‘lib, odatda, bir nechtasi birlashtirilgan bu ladi.

B a'/i uskunalarning o ‘z palitralari bor, ba’zilari esa unchalik murakkab . insay, ular bilan ishlash uchun parametrlar paneli yetarli. Ba’zi palitralar-

16

< 3 angi uskiiualar joylashgan. inasaian. riavigalor, gisioerararaa, niU* p.iln .i-'inm yangi uskunalar deb qarash iTiumksn

Ba'zi paiilralariii nmg ajrainuis t|!snu deb qarasii иипикшiasaian, (Qatlamlar), (Kanallar), (Oxin^i

:u ) palilraiari ning o ’ziga xos jihatlarini ochib beradiki. iiI.h m

(li ta!4ivvui' ham qiiib boMrnaydi.„ □ Paiitraiardan keraklisini rki.in!'.

О кно С траеня

, , Ii, > chiqarish uchun asosiy niciivinnii'Рабочая среда ► (Ovna) boMimidan loydal.ini

ladi. IJndagi bandlarning haViI.ni ’ ' ' Ja bayroqchalar o'rnatilgan \a Im

5D palitralar ekranda ko‘rinih im.idiAgar kerakli palitra ustida su liqon

Гиаограмма chailing chap tu«masini 1ч>:л„иЖурнал измерений Ьаупх^-ЬанГо'тайки!, X., и

ekranda pavdo boMadi. Taiihmr ч;^ История , • J ' ■ I I ,band iistida sichqonchamiig i h,i|i

iugmasini yana bir marta bossak, bayroqcha olib tashlanadi va pal;li:i li.im -krandan olib tashlanadi.

Misol uchun, {Yo‘nalliruvchi) paiitrasini ekranga с lik|.ii:i\i l k , IJning yordamida rasm masshtabini o'zgartirish muirikin. Hii p;ilni.i

(Gistograinma) paHtrasi bilan birgalikda ishlatiiadi IJning o ‘ng yuqori burchagidagi ikki tugmadan chapdagisi mi

vishirish, 0 ‘ngdagisi ekrandan olib qo'yish uchun xiznial qikidi, IMamm:' ostidagi tugma palitraning tnenyusini ochish uchun xizmat qiladi.

Palitraning o'lchamiarini o'zgartirish uchun o'ng quyi burchai'im .к h qoncha yordamida sudrash kerak boMadi. Pahtra oynasining yiiqci iMd.n’i -ailavha satrini sichqoncha bilan sudrab, oynani ekrannirig boshc|;i |o\ i:m olib o4ish mumkin. Palitra oynasining paslki qismidagi surgichning ko'is.ii kichini sichqoncha yordamida chapga sudrab rasm masshtabini kam;i\ini Ji u'ngga sudrab kattalashtirish murnkin, Surgichning o ‘ng tornonidagi im'in i masshtabni kattalashtiradi. Chap tomonidagisi esa kichiklaslitiradi

Rasmning ishchi sohada ko'rinadigan qismi qizil ramkaga olib qo'yiladi. Ramkani sichqoncha bilan sudrab tasvirning ishchi sohadagi qismini surish mumkin.

H ав VI гэтор

Masshtabni o ‘zgartirishning boshqa usullari ham mavjud. Ulardan eng osoni klaviaturadagi qo‘sh tugmalardan foydalanishdir. ( va+ tugmalarini bir paytda bosish) masshtabni kattalashtiradi. esamasshtabni kamaytiradi.

Dastak uskunasini ikki marta bosib, rasmni ishchi sohani toMiq egallay- digan qiiib, masshtab uskunasini ikki marta bosib, 100% masshtabda rasmni ekranga chiqarish mumkin. Masshtab ckranning quyi qismidagi holat satri- da ham ko‘rsatiladi. Uni sichqoncha bilan tanlab, kerakli masshtabni kiritish mumkin.

Masshtab uskunasi ham rasm masshtabini o'zgartirish uchun xizmat qiladi. Sichqonchani bir marta bosib uni tanlaganimizda parametrlar pane- lida uning parametrlari paydo bo‘iadi. Undagi kerakli tugmalar yordamida masshtabni o ‘zgartiramiz:

H Q> j D Hacrp. размер окон Q Bo всех окнах ; Mac:j.-T, перетаскиванием

Ba’zi uskunalarda ular bilan ishlashni tugatmay turib, boshqa uskuna- ni, shu jumladan masshtab uskunasini tanlab bo‘lmaydi. Bunday paytda va tugmalaridan foydalanish mumkin. ni bosib turib, sichqonchani

18

I lu hi sohada bir marta bossak, masshtab kattalashadi. tugmasini hosil> Miih. sichqonchani bossak, masshtab kichiklashadi.

Ko'nb turganingizdek, da bitta araalni ko‘plab usulda bajai islim i m i k i n . Bu esa Lining katta y u t u q l a r i d a n biridir.

da yetmishdan ortiq uskunalar bor.

1. da kcrakli iiskunani qanday tanlash muinkin?2. Uskunalar paneli necha qismdan iborat?3. (Dasta) uskunasi vazifasini tushuntirib bering va undan foyd.i lanishni mashq qiling.4. Palitralar sohasidagi palitralarning vazifalari nimalardan iboral'.’5. palitrasi nima uchun xizmat qiladi?6. PhotoShopni ishga tushirib, unda a) uskunalami tanlashni; b) jialii ralarni ekranga chiqarish va yashirishni mashq qiling.

Uskunalar panelining birinchi qismidagi uskunalami yod cling.5-DARS. PH O T O SH O PD A GRAFIK OBYEKT

FAYLLARl BILAN ISHLASHda ishni boshlash uchun unga birorta tasvirni yuklab olisli

voki yangi tasvirni yaratish kerak boMadi. Bu aniallami qanday amalga <»shi I ish bilan tanishib chiqamiz.

Odatda, da mavjud tasvirlar qayta ishlanadi. Lekin ba’/.iuLinda yangi tasvir yaratishga ham to‘g ‘ri keladi. Yangi tasvirni yaralish ul Iiu ii

( - yangi so‘zidan olingan) qo‘shtugmasini bosish yoki asosi\ mcnyuning (Fayl) boMiminii.g birinchi bandi ... (... m у.иаtish) bandini tanlash kerak. Natijada ekranda quyidagi (Yangi) m u

ioqot oynasi paydo bo‘ladi.Oynaning o^ng tomonidagi (Ha) tugmasini bosib, taklif qilinayolg.m

parametrlar bo‘yicha yangi tasvirni yaratish; (Bekor qilish) tugmaMni bosib, yangi tasvir yaratishdan voz kechish mumkin.

Bu tugmalar ostidagi (Parametrlar lo'pla

19

mini saqlash) tugmasini bosib, o'matiigan parametrlardan keyingi tasvirlar- ni yaratishda foydalanish uchun saqlab qo‘yish murnkin.(Parametrlar to‘planiini o'chinsh) tugmasi kerak boMmay qolgan parametrlar to'plamini o ‘chirib tashlash uchun xizmat qiladi. Bu tugmalar ostida yaratila- digan tasvimina hajmi ko‘rinib turadi:

^ | ) Q Ы Й

_ 2 jL

■ ? гк? з - 'а я Стмена

Сохранить набср гграметрсе..

ij p/Ha; :.о:о

Зьсотз: 393

-ззрешение: 72

L,£jr?r:’BOH режим: Цвегз <GB

Содвожим:^ фс«нз: Белый

Гик:алы

ГИКСгЛЫ

Г И \С £ :Л Ы /Д Ю Й М

▼ S бит

■ ^ й з м е р и з ' , б ! : э ж ! ? и и д '

: , 1 2 М

Цвег'йО'Й n ;o i) .'.b : Отменить '.п^обл^Н'Ин! ,;ьет:м б

"1;п/ксе.пьнач пзопосция; Кзздрэт-ые •■■ич:. лы

Oynaning chap tomonidagi (Nom) maydonchaga yangi tasvir fayh uchun nom kiritiladi. Lining ostidagi (To‘plam) maydonchasida pa­rametrlar to^plamini tanlash mumkin. Odatda, bu parametrlar oxirgi yuklab olingan tasvir parametrlari bilan bir xil bo‘ladi. Bu ro‘yxatdan keraklisini tanlab parametrlarni birdaniga o ‘zgartirish mumkin.

Paramertlarni bevosita muloqot oynasidagi maydonchalarda o‘zgartirish ham mumkin. Ulardan asosiylari (Eni) va (Balandligi) lardir.

Mavjud tasvirlarni ochish uchun ( ochish so‘zidan olin­gan) qo‘shtugmasini bosish yoki asosiy menyuning (Fayl) boMimining birinchi bandi ... (Ochish) bandini tanlash kerak. Natijada ekrandaquyidagi (Ochish) muloqot oynasi paydo boMadi.

Bu muloqot oynasi bilan ishlash boshqa ilovalar, masalan, yokining shu nomli muloqot oynalari bilan ishlashdan deyarli farq qilmaydi.

20

ffl OtKfJb 1иш 1

, („M l ■

И

l i jOD4 ЛГЯ .iV,-!!.

' 4f;-,.!hi(rt/'r,jsrn ,i,.,

5j !'>:ir<.bk>:uk!',i!,!M.'if>Щ 1.4b.k!,ii 10 I,„ j

^ Д'1„г

9 b 'i, . ; !,„■ !, 'hi ir..|

i | Ю|>1:И.,Г I., J

'I |i !,!>hl l.ir l.iVl ■! I.ri- :( ,,

И<оф ,.рм,.а.|С.^)

I h ^p i. iib l lrM i‘1

oxirgi ochilgan tayllar ro‘yxatini saqlab qo‘yadi. Bii i4)'\ \,ii liagi tasvirlarni ochish uchun asosiy menyuning (Fayi)

(Oxirgi hujjatlar) bandidan foydalaniladi. da qilingan ishlarni saqlash uchun bir nechta buyruqlai m;i\

iLid. Uiardan birinchisi qo‘shtugmasi yordamida chaqiriladi. Hu Imi\iLiq joriy tasvirni joyi va nomini o ‘zgartirinasdan saqlab qo’yadi.

qo^shtugmalari yordamida cliaqiriladigan saqlash huyi iij' i 4;kranga saqlash muloqot oynasini chiqaradi. Bu oyna yordamida lasviim yangi nom bilan yangi joyga yangi tormalda saqlab qo‘yish mumkii!.

da fayllar bilan ishlash boshqa ilovalardagidan ko‘| lan] ipim a y d i .

Koinpyuter gratlkasi ommaviy tarzda qoMlaniladi va tasvirlarni kom pyutcr xotirasida saqlash uchun ko‘plab formatlar ishlab chiqilgan. lliai(i;m ba'zilari kcng tarqalgan, ba'zilari faqat tor sohada ishlatiladi.

ingliz tilidagi rastrii tasvir jumlasidan olmvanBirinchi gratlk formatlardan biri, kompaniyasi tomonidan ishi.ibchiqilgan va qoMlab-quvvatlanadi. К eng tarqalgan. Lekin oxirgi paylcia Ьо.Ь qa tormatlarga o‘z oTnini bo‘shatib bermoqda.

tasvirlar almashish formali imn iasidan olingan. Bir faylda bir necha tasvirlarni saqlay oladi va sodd.i

animatsiyalar uchun j'uda qulay. Kam joy egallaydi. Kamchiligi shuki, ko‘pi bilan 256 ta rangni saqlay oladi. Fotusuratlarni saqlaganda katta yo‘qotishlar- ga yoM qo^yadi. Internetda va Web dizaynda keng qoMlaniladi.

ingliz tilidagi belgilab chiqilgan tasvirfayli formati jumlasidan olingan. Birinchi tasvir formatlaridan biri. Unda bir qator o ‘zgartirishlar kiritilgan. kabi yirik kompa-niyalar tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi sababU hozirgi paytda ham о тш а- viyligicha qolmoqda. Skanerlar, fotoapparatlar ishlab chiqaruvchilar ham un- dan keng foydalanadilar.

fotografiya ekspertlarining birlashgan guruhi (Yevropa ittifoqi) tomonidan ishlab chiqilgan. Eng keng tarqalgan format. Barcha ishlab chic|aruvchilar tomonidan qoMlab-quvvatla- nadi. Kam joy egallaydi, tasvir sifatini toMiq saqlashi mumkin. Lekin tasvir hajmi ko‘p kamaytirilganda sifati yomonlashadi.

shaxsiy kompyuterda m a’lumot almashish jumla­sidan olingan. Birinchi grafik formatlardan biri. Bu formatda juda ko‘p tas­virlar saqlangan. Oxirgi paytda uning o ‘rniga formatlaridan foy- dalanilmoqda.

ingliz tilida -- xom, hali tayyor emas. degan m a’noni bildiradi. Sifatli fotoapparatlarda olingan suratlami saqlash uchun ishlatiladi. Odatda, fotoapparatlar olingan suratni darhol qayta ishlab, uning hajmini kamaytira- di. Bunda fotosuratlarnmg sifati ba’zar biroz, ba’zan ko^proq pasayadi. Bu fomiatda saqlangan fotosuratning kamchilikiarini va uiarni bartaraf qilishni foydalanuvchining o ‘zi tanlaydi. Bu esa yaxshi chiqmagan fotosuratlami ham qayta tiklash imkonini beradi. Kamchiligi fotosuratlar katta hajmda boMishi (25 MB gacha). Faqat qayta ishlanmagan fotosuratlami saqlash uchun ishla­tiladi. Oxirgi paytda ommaviylashib bormoqda.

- tarmoq uchun portativ (ixcham) gra- t'lka jumlasidan olingan. Internetda keng qoMlaniladi. U formati o ‘rnini egallab bormoqda.

elektron hujjatlar fonriatidegan jumladan olingan. Dastlab poligrafiya mahsulotlarini elektron ko‘ri- nishda saqlash uchun moMjallangan. Kompyuter texnikasining rivojlanishi

I'llaii hajmi nisbatan kattaligi, tasvirlash ko‘proq vaqt talab qilishi kabi kam ' liiliklari dolzarb bo‘lmay qoldi. Hozirgi paytda keng tarqalgan. Unda main I'llan birga rastr va vektor turidagi tasvirlar ham saqlanadi. Undan tasvirlami a|iatib olsa boMadi. kompaniyasi mahsuloti.

Bu fonnatlar yordamida tasvirlami nafaqat da, balki boslnjailovalarda ham ochish va ular bilan ishlash raumkin. bu lomiallatdan tashqari o ‘zining bir nechta maxsus formatiga ham ega. Bu formallai

rasida ko‘p ishlatiladigani kengaytmalisidir. Bu formatda saqkmi-an a^virda ning barcha imkoniyatlari saqlab qo‘yiladi. Shu sabahh,]a> ta ishlash tugallanmagan tasvirlami shu formatda saqlash va kcrak bo4 ianda ularni qayta ishlashni davom ettirish mumkin.

o jI'ayllar bilan ishlash amallari asosiy menyuning boMimida |ov lashgan.

О

1. da mavjud tasvirni ochish qanday amalga oshiriladi'.'2. da joriy tasvimi saqlab qo‘yish qanday bajariladi'.'3. qayta ishlaydigan asosiy formatlami sanab chiqing.4. formatlarining afzallik va kamchiliklarini aytib bcriiij’5. ni ishga tushiring. Unga biror tasvir yuklang va las\ imiturli formatlarda, turli joylarga saqlashni mashq qiling.

da yangi tasvir yaratish jarayonini mashq qiling.

0 6-DARS. PH O T O SH O PD A TASVIRNING GEOM ETRIK SHAKE K O ’RINISHIDAGI

QISM INI AJRATIB OLISHmain protsessoridamatn boMagini ajratib olishni esga olaylik. Main

harf va boshqa belgilarning ketma-ketligi boMgani sababli, uning boMagim ajratish uchun bo‘lakning birinchi va oxirgi belgilarini tanlash yetarli cdi

Vektorli tasvirda ham uning bir qismini ajratib olish unchalik qiym emas. Vektorli tasvirda. masalan. da yaratilgan chizmada, bir nechtagi na obyekt bo‘lganligi sababli ulardan keraklilarini ketma-ket tanlab chiqish

m u r n k i n .

Rastrli tasvirda uning boMagini ajratib olish u qadar oson ish ernas. Linda bir necha milliongacha pikseilar bor va ularni binna-bir tanlab chiqishniiig'l*ni yo 'cj.

Shu sababli rastrli tasvirlarda ularning bir bo‘lagini ajratib olish uchun bu ho‘iak (soha) ning chegaralarini ajratib olish kerak boMadi. Bu amal ancha qi- vin bo‘lib, uni bajarish anchagina mahorat talab qiiadi. Bu amahii osonlash- ofish uchun da bir qator uskunalar ishlab chiciilgan. Shu,ningdek..isosiy menyuning oltinchi bo‘limi ( - Ajratish) da tasvir boMagi-П ajratish uchun ishlatiladigan buyruqlar yig‘ilgan.

Tasvinii toMiq ajratib olish, LJni oils ilovalaridagi kabi ^sarchasi so‘zidan oiingan) qo'shtugma yordamida chaqirisli mumkin. Bu aiiiahii yana asosiy menyuning (Ajratish) boMimining birmchibandi (Barchasi) ni tanlash bilan ham ainalga oshnish mumkin. 'lasvn ii'jig apatilgan qismi chegarasida harakatlanadigan uzuq chiziq paydo bo4a- , j i

Ajratishni bekor qilish uchun ( olib tashlash) qo^shtug-■nassdan foydalanish yoki asosiy menyuning (Ajratish) bo iim i '•ling ikkinchi bandidagi (Ajratishni bekor qilisli) buy^rug'ini tanlash mumkin.

Ajratish uskunalari uskunalar panclida birinchi boMib joylashgan. Uning jssida sichqonchaning o ‘ng tugmasini bossak, bu tugmaga mos kelgan to‘rtta ’iskuna ro‘yxati ckranga chiqadi. Ularquyidagi uskunalardir:

■ [ ] ] Инструиент "Прямоугольная область" М( ” ) Инструмент "Овальная область" М

Инструмент "Область(горизонтальная строка)"

ij Инструмент "Область (вертикальная строка)"

- to‘g ‘ri to‘rtburchak ko‘rinishidagi^ohani ajratish uchun ishlatiladi.

ellips ko'rinishidagi sohani ajratadi. piksellaniing gorizontal satrini ajratish uchun xizmat

qiiadi.pikscllarning vertika] qatorini ajrarish uchun ishlatiladi.

24

p i I # 7 1 , S % (R G B /8) I Ee> ИМСНН-1 9 71.S% (R«B/S) •

i ; +

2.37H/0 бэйт

° : M Й Без имени-1 в 71.8% (R6B/8) *

Д ок: 2 ,37М /0бэйт^

(

!?iior^bir sohani ajratib olish uchun sichqonchaning chap tiigm;. n ' ainitiiadigan sohaning bir burchagidan ikkinchi burchagiga o4isli \ 'П! (jo‘yib yuborish kerak bo‘ladi.

Solia ajratilgach, yana bir marta yangi soha ajratilsa, eski ajraiilj';!)! I *H tjiiinadi va o ‘mida yangi ajratilgan soha paydo boMadi M ; i \ ' n-i ajtatilayolgan paytda klaviaturadagi tugmasi bosib luiiis.i,

I'l sohalar biriashtiriladi va hosil boMgan soha ajratiladi. Agar у;иг liishda tugmasi bosib turilsa, yangi ajratilgan soha cskisulan

anadi, V’angi sohani ajratishda va tugmalarining !кк;|1;г - lb iurilsa,, yangi soha bilan cski sohaning kesishmasi ajratib olii!:.<

iiolat yuqoridagi to^rtta suratda aks etgan.'. n;\rish Liskunakiridan birortasi tanlanganda parametrlar satrida ii;<

ииии parametrlari paydo bo'ladi. Parametrlar satrining ko‘rinisl';

I

zan;

Раст/МЕИ 1Г1'ч Стиль; OfbNHbsi

25

Undagi ikkinchi, uchinchi, lo‘rtinchi va beshinchi tugmalar mos ravishda siccli qaysi kigmani bosmasdan, , va tugmalarini bosib tu-■ib s.oliani ajaiiishga to‘g ‘ri keladi. Ya’ni klaviaturadagi tugmalami bosib tu- : isli u'niiga paraiiietrlar panelidagi tugmani bir rnarta bosib qo‘yish mumkin.

Oval ko‘rinishidagi sohalarni ajralish ham shu kabi anialga oshiriladi. Shuningdek, to‘rtta ajratish uskunalaridan bitta murakkab sohani ajratishda lam foydalanisli mumkin.

Ajratilgan sohalardan iiamunalar quyidagi rasmlarda keltirilgan;I ] Щ ммв,и-1 9 71,8% (ROT/8) ‘ Г - I a ! X1 Без имеии-1 @ 71,8% (RGB/8) *

71,8%

Yiiqoritla koVilgan uskunaiardan Foydalanib geometrik shakl ko‘rinishi- la si'hakimi ajralib olisli quiay. Lckin ajratilishi kerak boMgan soha har doim

'i:"ri bimday ko‘rinishda boMavermaydi.da yana bir nechta ajratish uskunalari bo‘lib, ular

/\rqon), (To‘g‘ri chiziqli arqon),! M ignitli ai(,|on) deb alaladi:

i P , ■ ^ Инструмент "Лассо" L ;

у З Инструмент "Прямолинейное лассо" L :^ Инструмент "Магнитное лассо” ' 'L j

I IiJlaming hamniasi uskunalar panelida bitta (Arqon) tugmasi osti-

J ! \ashiri!gan, IJlarni bu tugma ustida sichqonchaning o‘ng tugmasini bosib, p:iydo boMgan menyudan tanlash yoki ularga mos qo‘yilgan klaviaturaning

haiiini bsr voki bir nccha marta bosish bilan tanlash mumkin.

26

\Ki’.)n uskunasi tanlanganda sichqonchaning chap tuguiasini !:>os’h :I lb iL htjoncha yurgiziladi. Sichqonchaning ckrandagi i/i avqon kal-- i'.m;■ qoladi. Chap tugmani qo‘yib yuborish hilan arqoiinuig ikkiia lu iI'll l.ishtiriladi. Hosil bo‘lgan yopiq chiziq o‘rab lurgan soha ajraUb qol.iiii,

Mashq sifatida quyidagi rasmdagi o‘ngdan iichinc hi daraxi:u ;-i;:iii:> "l.mu/va qo‘shtugmasi bilan nusxalab, qo shtugni;i-i

I,1 niga qo‘shamiz. Uni surib kerakli joyga o‘tk;!zamiz IJndagi <>\ ioMi;ishiII.im ajratib olamiz, Undan nusxa olainiz va 5 marta rasmga ioyiavn ■ ' -' p .,il;ir joylangan nusxani kerakli joyga o ‘tkazishni unutmang Aks , im imsxani yana ajratib olishga to‘g‘ri keladi. Qiiingan ishkirning nalti iLi ; ч"\ ulagi rasmlarda aks etgan:

To‘g‘ri chiziqh lasso yordamida chegaralari to‘g ‘!i chiziq kcsnia!;i! i b-1 I gan obyektlami, masalan, binolami, televizorlarni yoki uJarning ck!;;i!i;ii r.n :i|iatib olish qulay. Mashq sifatida quyidagi rasmdagi noutbiik ckraim'i .4

r;itib olayHk. Buning uchun to‘g‘ri chiziqh (arqon) uskunasmi (,in,layrniz. Sichqonchani ekranning bir burchagiga olib kelib cliap hignnisnn bosamiz, so‘ng sichqonchani navbatdagi burchakka olib in! ч' к ' iliosamiz, so‘ng uchinchi burchakda, keyin to'rtinchi burcbakda I'osiir " m l i birinchi burchak ustida ikki marta bosamiz. Natijada kompyutcr с к п т г i ajratib oiamiz:

11

Ajratib olingan sohani olib tashlash uchim klaviaturadagi (O'chi-rish) tugmasini bosamiz. Ekranda muloqot oynasi paydo bo‘ladi.

Unda (Ishlatmoq) maydonchasida (Oq rang) niЧ nlayrniz va tugmasini bosamiz. Natijada kompyuter ekrani oq rangga ) j yalib qoladi.

I

lasvir boMagini qayta ishlashdan oldin uni ajratib olish kcrak.

1. 7’asvirni to‘liq ajratib olish, ajratishni bckor qilish qanday bajariladi?2. To‘g ‘ri to'rtburchak, ovai ko‘rinisiiidagi soha qanday ajratiladi?3. Ajratilgan sohalar ustida qanday amallar bajarish mumkin?4. Arqon uskunasidan qanday foydalaniladi?5. To‘g ‘ri chiziqli arqon uskunasidan qanday foydalaniladi?6. Yuqorida berilgan mashqiarni kompyuterda bajaring.7. Прямолииег1ное Jiacco (To^g‘ri chiziqli arqon) uskunasi yordamida suratdagi binoni ajratib olishni mashq qiling,

va tugmalari yordannda tasvir sohasini ajratib olishni mashq qiling.

7-DARS. TASV IR BO ’LAGINI AJRATIB OLISHNING BOSHQA USULLARI

Arqon tugmasidagi uchinchi uskuna (Magnitli arqon)■dan chcgarasida fondan keskin ajralib turgan obyektlarni ajratib olishda I'oy- Jiilaniladi. Nomidan ham ko'rinib turibdiki, bu arqon magnit kabi obyekt-■ ;и ;; chegarasiga yopishib qoladi va obycktni ajratib olish osonlashadi.

( hegarani bclgilashni boshlash uchun uning biror nuqtasida sichqoncha- 'iH\g chap tugmasi bir marta bosiladi. Sichqonchani chegara bo‘ylab surgani- Mb' sari chegarada yangi tugun nuqtalar paydo bo‘la boshlaydi.

Yangi tugun nuqta noto‘g‘ri tnshib qolsa, uni klaviaturadagi ' ■:Ua belgi orqaga) tugmasiiu bosib, olib tashlaymiz. Chegara amq boMma-

”<ui joylarda navbatdagi tugun nuqtalarni sicliqonchaning chap tugmasini bo- bilan majburan qo'yib chiqish ham mumkin,

28

'S-.

.1

I

4 1

11

\;ratishni tugatish uchun sichqonchani ajratish boshlangan nuqtaga olil» I: -li yoki bu nuqta atrofida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta Im» h vctarli. Mashq sifatida o ‘rdakchani fondan magnitli arqon yordamul;i l i i i " olaylik. Yuqoridagi rasmlarda tugun nuqtalaming joylashishi va las

ПП1Ц ajratish tugallandan keying! holati ko‘rsatilgan.da tasvir bo‘lagini ajratib ohshning yana bir usuli Imi

(Sehrli tayoqcha)dan foydalanish. Bu uskuna nomidan !; ko'rinib turibdiki, u m o‘jizalar yarata oladi. Bu tayoqchani olib, tas\ iii ‘ biron-bir nuqtasiga tekkizsak, bu nuqtaning atrofidagi rangi tanlaiiu;m

rangiga yaqin bo‘lgan barcha piksellarni ajratib oladi. ihi uskuna yordamida tasviming fonini ajratib ohsh qulay. Masalan, ol

mashqdagi o ‘rdakcha rasmini olaylik. O'rdakcha orqasidagi fon qari\ l> J bo‘lib, uni sehrli tayoqcha yordamida ajratib olamiz.

Schrli tayoqcha uskunasi (Tczkor ajratish) uskuii.iMbirga joylashgan. Bu uskuna ustiga sichqonchani olib kelib, uning o ii v

nasini bosamiz va paydo bo‘lgan menyudan sehrli tayoqchani tanlaymi/

- I L ] О ^ азец CO всех слоев С ] Усилить автоматически j

J'

ноутбук асер 1620 sehrii tayoqdH.psd @ 33.3% (RQB/8) тИнстр>114ент "Быстрое вьщеление" W

^chrli tayoqchani tanlash uchun klaviaturada qo‘shtugmasim ЬоЧ liam mumkin. Tayoqchani o^rdakcha rasmidagi fon rangidagi biror mu| ! oiib kelib, sichqonchaning chap tugmasini bosamiz.

20

: <Ь' loniii cijias. iiouibukiiirig o'zini ajratib olish kerak bo‘Isa, asosiy (Ajraiish) boMiinidagi (Teskarisi) buy-

;! !: ,1:г,кИ voki unaa inos qo‘shtugmasi bosiladi.i.i.i :: г i i. Ji bo Igaui uchuii liam Ibmii ajratib olish oson

b i id! u d iida, rasiiidagi ton bir-biriga yaqin bo‘lgan turli ranglardan ibo- :.ti Hi 'ladi Yaqin ranglardan qanchasini ajratib olishni parametriar satrida к'Гг:..г!:,Ь лшп'Лчт. Oldingi sahifadagi rasmda 30 soni turgan maydonchada nil paranicir qiyniali l<o rsatiladi. Bu qiymat kattalashsa. ajratib olinadigan ;anghi' Uaiii Drtadi.

Bu paramelrni kattalaslitirgandaii ko‘ra, fonni bir nechajoyini tanlab ajra- ; ‘-b vaxshirotj natija bcradi. i^unda fonning keyingi nuqtasini tanlashda :Hg:!Kisi bosib lurilsa, ajratib olingan boMak oldingisi bilan birlashtiriladi.

«,.>uyidagi rasniiia ioiini schrli tayoqcha bilan ajratib olsak, o^ng tornonda- s '.ikil va Jaiaxtlar oididagi fonning bir qisnii ajralmay qoladi. Ularni ham

Oil ,ii uthiin tiigmasini bosib turib, qolib ketgan sohalarni sehrli i !. Hjrlium bu sohalar ustida bosib, qo‘shib olamiz:

1 , i " , > tV '

(Tczkor ajratish) uskunasi ham shunga o ‘xshash :' ■!;< ! :hiaydi, i.ckin unda soha qadamma-qadam tanlab boriladi. Bunda

tugniani bosib tanlash o‘miga, sichqonchani chap tugmasini bo-:.a !() sudrash bibtn katfaroq sohani qo‘shib olish mumkin.

Sell! ii tay*!qclui bilan tasvir fonini ajratib olish qulay.

!, MagiiiU! ,-:.:;ondai! qanday fbydalaniladi?

30

2. Sehrli tayoqchaning ishlash taraoyilini tushuntirib bering.3. Tezkor ajratish uskunasi qanday ishlaydi?4. Pasport uchun tushgan fotosuratingizni yuklang. Mai н и ! hoc i.u * <i (Magnitli arqon) uskunasi bilan rasmingizni fondan ajralil) olmi' Ajratmani inversiyalab fonni ajrating va uni o ‘chirib tashlang5. Oldingi mashqdagi topshiriqni Волшебная палочка iSrlnli tayoqcha) uskunasi yordamida bajaring.

Magnitli arqonning tugun nuqtalariga yangilarini qo'shish, cskil.mm olib tashlash va inversiya amalini bajarishni niashq qiling.

8-DARS. TASVIRLARNI KADRLASH VA IJLARDA SH A K LA LM A SH TIR ISH A M A LLA R IN l BA JA klSII

f'otosuratlami olishda ko‘pincha kanichilikka yo‘l qo'yiladi. JumhJ.m kadrga ortiqcha narsalar ham tushib qoladi va ulami kadrdan olib (as!ilasli;M ii)'g‘ri keladi. Bunda fotosuratning chct tomonlarini qirqib tashhisli kcrak Ии amaini bajarish uchun da maxsus uskuna bor. Uning noun ramkaI'o'lib, uni klaviaturadagi harfmi yoki uskunalar panclidagi | £ | инчпаш I'osib faollashtirish mumkin.

ning ishchi sohasidagi tasvirning kcsib ohnadigan I'lr uchiga sichqonchani ohb kelib, chap tugmasini bosamiz va iiiii tio'vili \ iibormay qarama-qarshi uchiga qarab sichqonchani yuritamiz. Sichtjoin ha iimg tugmasini qo'yib yuborishimiz bilan tasvirning boMagi kcsib olmadi \ a imda ramka paydo bo‘ladi.

Ramkaning to‘rt tomoni va to‘rtta burchagidagi markeiiartlan /aimi ni sichqoncha bilan sudrab, ramkaning oMchamlarini o ‘zgartirish mumkm Kcrak bo‘lsa, ramkani markazi atrofida burishimiz mumkin. Buning iK imn sichqonchani ramkaning biror burchagiga tashqi tomondan yaqinlashliiami/ Sichqoncha kursori aylana yoyi ko ‘rinishiga kclgach, chap tugrnasim hoal* iiirib, ramkani buramiz. Bu amalni quyidagi qizaloq surati uslida bajaiami/

31

liolalarni suratga olish qiyin ishligini hamma biladi. Bu suratda ham (Uitor kamchiliklar bor. Qizaloq suratning bir tomoniga o ‘tib qolgan va

ifoshini qiyshaytirib olgan. Yana bir kamchilik, yorug‘lik qizaloqqa o'ng ondan tushayapti, natijada uning chap yuzi o ‘ng yuzidan ko’ra to‘qroq

sqqan, Bu uning kiyimida yaqqo! ko‘zga tashlanib turibdi.Qizaloqning yuzini ramka bilan ajratib olarniz. Ramkani soat mihga tes-

i i yo‘nalishda biroz buramiz. Ramkaning o ‘lchamlarini yana to'g ri!abii uz. tugmasini bosib, o ‘zgarishlami amalga oshiramiz,

i'olosuratlarda uchraydigan kamchiliklardan yana biri bu suralga olishijsasining noto‘g ‘ri tanlanishidir. Natijada suratga oHnayotgan obyckt ■f. i.radan cmas, balki chap, o ‘ng, past yoki yuqoridan suratga ohnib i|o-ii Suratga ohsh nuqtasidan tasvirning ko‘rinishi uning deb' '(li. Quyidagi rasnida ko‘p qavatli bino ycrdan turib suratga oh'n^aiiligi i jnib turibdi. Uni qo‘shni binodan turib suratga olingan ko‘rinishg<s kcUi- iDumkin.

" 1m "

■ |.',H t f " ’

Uminy uchun. Г Н » /gartirib kadrlash) uskunasidan foydalanish mumkiu.

(Pcrspekli ni chaqiri:;]!

32

lii luin klaviaturadagi bosh lotin harfi ni ( ) bir necha marta bosaIII'/ Yoki uskunaiar panelidagi ramka uskimasining ustiga sichqonchani olil' l.i'lih, o‘ng tugmasini bosamiz. Hosil bo'Igan ro‘yxatdagi ikkinchi uskunamI.miaymiz. Lining tugmasi Q | ko‘rinishda bo’ladi.

Dastlab suratni to‘liq tanlab olamiz. Buning uchun sichqonchani siiial mi'ig bir burchagiga olib kelib, chap tugmasini bosamiz. Sichqonchani c|a lama-qarshi burchakkacha sudrab boramiz va tugmani qo‘yib yuborann/ Surat ustida to‘r paydo bo‘ladi. Yuqori burchaklardagi markerlami gori/oiiial \4)'nalishda surib, to‘ming vertikal chiziqlari bino devori qirrasiga parallel Ini’hshiga erishamiz.

Bunda burchaklami bir necha marta surishga to‘g'ri kelishi mumkm. ( iiunki o ‘ng tomondagi chiziqlar parallel bo‘lgunicha, chap tomondagi cln /iqlar parallel bo‘lmay ketishi mumkin va aksincha.

Bu Liskunadan devordagi surat, televizor, kom pyuter yoki planshcl ckra mdagi tasv irn i qiya burchak ostida su ratga o lingandagi kamchilikni U)‘g'i r i;iNhda ham ishlatish m um kin.

da ko‘pincha bir nechta rasmlardan yangi rasm yaralishua !<>'g‘ri kcladi. Bunda tasvirlarning olchamini kichiklashtirish yoki kallalash iirish, ulami burish, o‘girish, qiyalashtirish, qiyshaytirish kabi amallarni ha i.iiishga to‘g ‘ri kcladi. Bu amallar shakl o ‘zgartirish amallari deb ataladi.

Bu kabi amallar bilan kadrlashga bag‘ishlangan mashqlarda lamsliibV hiqqan edik. Lekin u ycrda bu amallardan bir nechtasi bir paytda baianlai \ .1 ularni dastuming o ‘zi tanlab bajarar edi. Bu esa har doim ham aiuc| v,i kii iilgan natijaga olib kelmaydi.

Shakl o ‘zgartirish amallari asosiy menyuning

33

Наклон Искажение Перспектива Деформация

Sl'nf! '.trl-T'

bo'limidagi (Shakl o'zgartirish) bandida joylashgan.Yangi menyuda o‘n ikkita band boiib , ular quyida keltirilgan:

Ulaming vazifalari bilan tanishib chiqainiz;

1 (Qayta qo‘l- Масштабирование

lash) oxirgi shak! o ‘zgartirish amalini Поворот

yana bir maita qoMlaydi.2. ( 0 ‘lchamini

o'zgartirish) - tasvir bo‘lagi oMchamla- rini o ‘zgartiradi.

3. (Burish) -tasvir boMa- Поворот на 180°

gini ixtiyoriy biirchakka buradi.4. (Qiyalash) lasvir

boMagini gorizontal yoki vcrtikal yo'na- Отразить no горизонтали

lishda qiyalaydi. Отразить no вертикали

5. (NochiziqH o'zgar­tirish) - tasvir bo'iagini to'rtburchak ko'rinishida tanlangan soliani qopiaytli- gan qilib o'zgartiradi.

Поворот на 90° по часовой Поворот на 90° против часовой

6 .o'zgartiradi.

7.

(Perspcktivani o'zgartirish) - suratga olish nuqtasim

(Qayta shakllantirish) tasvir bo'lagini cho'zish bilan qayta shakllantiradi.

8. (180°ga burish) tasvir bo'lagini 180“ ga buradi.9. (Soat mili bo'ylab ‘.>0‘'ga burish)10. (Soat miliga teskari 90^'ga burish).11. (Gorizontal o'girish) tasvir bo'lagini go-

rizontal yo'nalishda o'giradi.12. (Vertikal o'girish) tasvir bo'lagini vertikal

yo'nalishda o ‘giradi.Bu amallaming tayyor suratga qo‘llash natijalari quyidagi rasmlarda

ko'rsatilgan;

34

7 \

в с Ж ^ ^

i, v^' I:

■ i

' i

1 1 1 2

Shakl o ‘zgartirishlarda yana asosiy menyuning (Tain иLi>h) bo‘limidagi (Erkin shakl dV imiIi

I i>hlar) ( ) amalidan ham kcng foydaianiladi.

Shakl o‘/garlirish amahni qoMlashdan oldin tasvir bolagim olish kerak.

/<1. Qanday shakl almashtirish amallarini bilasiz?2. Olma rasmini 90°, 180^, 270“ ga buring.3. Olma rasmini vertikal va gorizontal yo‘nalishda o'giring.4. Qizaloq rasmidagi kamchiliklarni bartaraf qiling.5. Bino rasmini yuklab, undagi perspektivani o‘zgartiring.6. 0 ‘zingizning fotosuratingizni yuklab oling. Unga o^n bilia shak o ‘zgartirish amalini qoMlang va bu fotosuratlaming barchasitlan bm fotosurat yasang.

Televizor yoki kompyuter ekranidagi tasvirni ajratib oUb, pcrspckii \ a sini rostlang.

35

!9-DARS. N A Z O R A TISH I

Quyidagi berilgan variantlardan nazorat ishlarini o ‘tkazishda foydalanish lavsiya etiladi.

1-variant1. Kompyuter ekrani o'lchamlari orasidan keng tarqalganlarini keltiring.2. , uning tarixi va versiyalari.3. da kadrlash amalini bajarib ko‘rsating.

2-variant1. 3D grafika qanday yaratiladi va tasvirlanadi?2. ning imkoniyatlari.3. da magnitli arqondan foydalanib tasvir bo‘lagini ajratib

oling.3-variant

1. Rastrli grafika qanday ishlaydi?2. interfeysi.3. Sehrli tayoqcha yordamida tasvir bo‘lagini ajratib oling.

4-variant1. Fraktailar haqida m a’lumot bering.2. da fayllar bilan ishlash.3. da shaki almashtirish amallarini bajarib k o ‘rsating.

10-DARS. PH O T O SH O P D A QATLAM LAR VA ULARDAN FOYDALANISH

ning bugungi kundagi muvaffaqiyati kalitlaridan biri bu uning qatlamlar bilan ishlay olishidir. QatlambushaiTofqog‘ozbo ‘lib, daqatlamga qo‘shimcha tasvir joylash mumkin. Qatlamlar ustma-ust joylashib, yaxlit bir tasvir hosil qiladi. Har bir qatlamdagi tasvirni boshqa qatlamdagi tasvirlardan alohida tahrirlash mumkin.

Qatlamlardan biz yuqorida foydalangan edik. “0 ‘zbekiston” mehmonxo- nasi suratiga to‘rtta avtomashinani joylaganimizda ularning har biri alohida qatlamda joylashgan edi. Bu avtomashinalardan birortasining joyini o ‘zgar- tirmoqchi bo‘lsak, u joylashgan qatlamni tanUib, undagi tasvimi surishning

36

" / I yetarli. Bunda boshqa avtomashinalar va mehmonxona surati 0 ‘zgai Miavdi.

a?Ш

%

Ззичжчгг : О У Ф ftml

З г я т к ч »»«, - ■ — I

-J

R

К L M N О P Q

suratga qo‘shilgan yangi tasvirlarni avtomatik tarzda yanri 4 .iltamga joylaydi. da bir vaqtda 50 dan ortiq qatlam bilan isldaslimiimkin.

Qatlamlar bilan ishlash uchun asosiy menyuning (Qatlamlar) bo' 11

midajoylashgan buyruqlardan foydalanish mumkin. Lekin (Qatlamlar) palitrasidan foydalanish yanada qulay. Bu palitrani ekranga chiqarish uchim isosiy menyuning (Oyna) boiim idagi (Qatlamlar) bandini (an i.ish yoki klaviaturada funksional tugmasini bosish kerak. Bu palitramii)’ ko rinishi rasmda ko‘rsatilgan. Undagi tugmalarning vazifalari bilan tanislnh ( liiqamiz.

Yashirin palitralar; Yashirin palitralami ochish; (Qadamlar)jildi; (Kanallar) jildi; (Konturlar) jildi; I’aliiI ini yashirish va ochish tugmasi; Palitraning menyusi tugmasi; (,»ai lamning shaffofmasligi (0 dan 100 gacha); Qatlamga bo ‘yoq quyish (0 dan KK) gacha); Qatlainning qotirilganligi belgisi; Tanlangan qatlamlarm l>ir-biri bilan bog‘laydi; Qatlamga stil qo‘shadi; Niqob qadam yacaladi ,

Yangi koireksion qatlam yaratadi; Qatlamlaming yangi guruhini yara Yangi qatlam yaratadi; Tanlangan qatlamni o ‘chiradi; Qallamm

ki)‘rsatadi yoki yashiradi.Qatlamlardan birinchisi ton deb ataladi. U boshqalaridan pastda luradi

37

\а lining joyini o ‘zgartirib boMmaydi. Boshqa qatlamlarning o ‘mini almash- linsh mumkin. Yuqorida turgan qatlamdagi tasvir pastdagilarini berkitib

Agar qatlam nisbatan shaffof bo ‘lsa, undan keying! qatlani biroz ko'mnb iuradi.

(,),it!aniga qo‘shish mumkin. Qatlamning niqob bilan ber-kiiilgan qismini o ‘zgartirib bo‘lmaydi. Bu qatlamning bir qismini o ‘zgarti- i i sh kcrak boMganda juda qulay. Qatlamdagi kamchiliklarni bartaraf qilish m him imga qo‘shiladi. esa qatlamga tayyorstilm qo'llash uclum ishlatiladi. qatlamning ustidanhc Noq qiiyish uchun ishlatiladi.

l as\ irda qallamlar soni ortgan sari ular bilan ishlash qiyinlashadi. Bun- (la\ paylda bir necha qatlamni bitta guruhga birlashtirish va bu guruh bilan hiUa qatlam bilan ishlagandck ishlash mumkin.

Noutbuk va mehmonxona rasmlarini yuklab olamiz. Mehmonxona tas- \ irmi to'liq ajratib ( qo‘shtugmasi), undan nusxa olamiz ( ).Noutbuk rasmiga o ‘tib, unga nusxani joylaymiz ( ). Noutbuk rasmigao'tish uchun uning oynasining ko‘rinib turgan joyini sichqoncha bilan bosish vctarli. Agar oyna boshqa oynalar bilan toMiq to‘sib qo'yilgan bo‘lsa, asosiy mcnyunmg (Oyna) boiim ining oxirgi bandlarida joylashgan hujjat oy- luilaridan keraklisini tanlaymiz.

Noutbuk oynasida mehmonxona tasviri paydo boiadi va u ajratib olin- gan (quyidagi rasmlardan birinchisi). Asosiy menyuning ( (ahrirlash) bo'limidagi (Shakl o‘zgartirish) bandiniv a paydo boigan menyudan (Nochiziqli o ‘zgartirish) bandinitanlaymiz.

Mehmonxona tasviri burchaklarida maxsus markerlar paydo boiadi. lilardan birini sudrab, noutbuk ekrani burchagiga olib kelamiz (2-rasm). Mehmonxona tasvirining qolgan uchlaridagi markerlarni sichqoncha bilan sudrab, kerakli joyga olib kelamiz (3-, 4-va 5-rasmlar). Yana bir marta bur- chak markerlarining rasmdagi noutbuk ekrani burchaklariga to‘g ‘ri qo‘yilga- mni tekshirib (Ekrandagi tasvir butunlay ko‘rinmasligi kerak), tugma- sini bosamiz.

Tayyor rasmni yangi nom bilan saqlab qo‘yamiz (6-rasm). Mehmonxona

38

I \ !ii alohida qatlamda joyiashganligi sababli, undagi o ‘zgartirishlar bosli(| iiliimdagi noutbuk tasviriga ta’sir qilmadi:

Yana bir mashq bajaramiz. ga yon oyna suratini yuklab ola'in/. Uni toMiq ajratib, nusxalaymiz. Yangi surat yaratamiz. Uning oMchaiula11 \ on oyna surati o ‘lchamlari kabi boMadi. Yangi suratga yon oyna suratimiir 'iisxasini joylaymiz (quyidagi 1-rasm).

Yon oynadagi motolsikichilarning tasvirini oddiy arqon yoki magmili !!<|oii uskunasi bikin ajratib olamiz, Klaviaturadagi tugmasiiu busib,•imlilgan boMakni o'ciiirib tasldaymiz (2-rasm).

Mehmonxona suratini yukkib, undan nusxa olamiz. Nusxaning o'leham ' ii irii kichikhishtirib, yon oyna ustiga qo'yarniz (3-rasm).

39

Mehmonxona va avtomashina suratlari joylashgan qatlamlaming o ‘mini almashtiramiz. Buning uchun qatlamlar paiitrasiiii ochamiz. deganyozuv ustiga yoki u joylashgan havorang to‘rtburchak ustiga sichqonchani olib kelib, chap lugmasini bosib turib, yuqoriga sudraymiz. yozuvitepasida chiziq paydo boMishi bilan sichqoncha tugmasini qo‘yib yuboramiz.

Natijada avtomashina joylashgan birinchi qatlam yuqoriga chiqib, mch- monxona qatlami pastga tushadi, mehmonxona faqat avtomashina oynasi- dan ko‘rinib turadi. Fonning oq rangi csa hech qayerda ko‘rinmaydi. Agar avtomashina tasvirini fondan boshqa qatlamga nusxaiamaganimizda uning o'rnini o‘?gartirib boMnias cdi. Avtomashina fonda boMmagani uchun uning oynasidagi tasvimi o ‘chirganimizda uning o‘mini fon rangi egallamaydi, u shatl'of ko‘rinishga o ‘tadi.

da shakl o'zgartirishlar va qatlamlardan foydalanishga misol sifatida berilgan rasmdan kublar yasab. ulami yig‘ishga urinib ko‘ramiz. Be-I ilgan rasm va olingan natija quyida keltirilgan:

40

Vazifani bajarish algoritmini keltiramiz:1. Kub tomonlariga qo‘yilishi kerak bolgan rasnini yukhiii и

i\ sal ko‘rib chiqilgan ramka uskunasi yordamida (klaviaturada Иичи . .m bosib chaqiriladi) undan 8()x80 oMchamli qismini kesib olamiz,

2. Yangi tasvir yaratamiz ( ). Uning oMchamlarini 1000 - in HI natamiz.

3. Birinchi tasvirga o ‘tib, uni toMiq ajratib olamiz ( ) \ > nu . :mi/ { ). Ikkinchi tasvirga o4ib, unga birinchi tasvirning ......................(ovlaymiz( ).

4. Joylangan ikkinchi nusxa ajralilgan holda turibdi. Uni к■:r.|:insh tugmalari yordamida yoki (Dastak) uskunasini tanl.i!) iiuMi, : imsxaning tcpasiga olib kclamiz.

5. Bu nusxaning vertikal oMchamini ikki barobar karnaylii n* v.i ■ :’(iHzontal yo^nalishda -45° ga buramiz.

6. Tasvirga birinchi rasmning tichinchi nusxasini joylaynii/. I • : ч ти ! nusxaning o‘ng tomoniga dastak uskunasi yoki kursomi bosliqav' ' ’ m.il.i11 yordamida olib kclamiz.

7. Bu nusxaning gorizontal oMchamini ikki barobar kania'= ii; i mi \ criikal yo‘nalishda 45° ga buramiz.

8. Uchta nusxa joylashgan qatlamlarni birlashtiramiz. Вигппц j ' < м ч |i>ylashgan qatlamlarni tugmasini bosib turib tanlaymiz \'n . -

41

birlashtirish tugmasini bosamiz,9. Yaratilgan kubni to ‘liq ajratib olamiz. Uning nusxasini oiib, tasvirga

joylaymiz. Yangi kubni surib, biriiichisi yoniga keltiramiz.10. To‘qqizinchi amalni sakkiz marta takrorlaymiz. Har safar yangi

p’lsxani qolganlariga bo‘sh joy qoldirmay zich qilib qo‘shib qo‘yamiz.11. Qilgan ishlarimizni qo‘shtugmasi yordamida dastlab

formatida, keyin formatida saqlab qo‘yamiz, Tkkala hujjatni vopib, da ishlashni tugataraiz.

Tasvirga Joylangan nusxa ajratilgan hoUia qoladi. Boshqa uskuna tan- laguncha uni sichqoncha yordamida, yangi joyga o‘tkazish mumkin.

1. Mehmonxona suratini boshqa suratdagi koinpyuter ekraniga joy- lang.2. Mehmonxona suratini boshqa suratdagi avtomashinaning yon oyna- siga joylang.3. Yon oynasida mehmonxona rasmi boigan avtomobil rasmini surat­dagi kompyuter ekraniga joylang.4. Kublarni boshqa usullarda joylab, yangi tasvirlar yarating.5. ( )‘/ingizmng ibtosuratingizdan kub yasab, ular bilan tasvirni toMdi- ring,6. Qatlamlarmng joyini ahTiasluirish qanday amalga oshiriladi'.^

Oikiviy iotosuratlaringizdan uchtasini oiib, ularni kubning uchta tomo- mga joylang.

n -D A R S. PH O TO SH O PD A RANG TIZIM LARI

kanglar bilan ishlash uchun bir qator tizimlar ishlab chiqilgan. Ulardan i'lrinchisi qo\shiluvchi ranglar lizimi deb ataladi. Xonadagi bir nechfa chi- ioqhirni yoqsak. ular taratayotgan yorug‘liklar qo'shiladi va xona yanada vorishadi. Agar bu chiroqlar turli rangda bo‘lsa, bu ranglar qo‘shilib, xona ulardan ko‘ra yorqinroq (ochroq) rangga kiradi. Boshqa ranglami uchta aso-

42

1

г i : i n g ; qizil ( ), yashil ( ) va ko‘k ( ) ranglami turli nisb;iUl;i I- slush bilan yaratish mumkin. Bu ranglaming nomlaridan qo‘shiliiv4 In

I iin'lar tizimi nomi olingan:

Bu ranglaming har birining yorqinligi 0 dan 255 gacha bo‘lishi mumkm \;itijada 256*256*256 ta (o‘n olti milliondan ko‘proq) ranglar hosil qilisli mumkin. Masalan, va ranglar qo‘shilganda havo rang (ingli/ ii luia deb ataladi), va ranglar qo‘shilganda pushti ( ),(|i/il va yashil ranglar qo‘shilib sariq ( ) ranglar paydo bo‘ladi. Uchia isosiy rang qo‘shilganda oq rang chiqadi.

Q o‘shiluvchi ranglar yordamida televizor va kompyuter monitori ckmm tasvirlaming ranglari hosil qilinadi.

Rasm darslaridan bilamizki, oq qog‘ozni bir necha rangdagi b<)‘yoql;n I'llan bo‘yasak, bu ranglar qo‘shilib, to‘qlashadi. Masalan, sariq va piisliii i.mglar bilan qog‘ozni bo‘yasak, qog‘oz qizil rangga kiradi. Bunda nmuhn i'c| rangdan ayriladi va bu ranglar tizimi ayriluvchi ranglar tizimi deb atahidi

Bu tizimda asosiy ranglar sifatida havo rang, pushti va sariq ranglar dim 'an. Bu uchta rang oq qog‘ozga surtilganda qog‘oz qora rangga kiradi. I .ckm

it)/a bo‘yoqlar olish juda qiyinligi sababli bu uchta rangdan hosil qilinuiin |(иа rang biron bir bo ‘yoq tusiga kirib qoladi. Buning oldini olish исЬип

.lyiriluvchi ranglar tizimida yuqoridagi uchta rang bilan birga qora rang h;im ishlatiladi. Natijada qora ranglar ko‘p bo‘lgan tasvirlami yaratishda b^ishq:! i.tngdagi b o ‘yoqlaming sarflanishi ham keskin kamayadi.

43

R anglam ing bu tiz im idan rangli printerlarda, plotterlarda ham da nashri- yotning bosm a m ashinalarida foydalaniladi. B u tiz im undagi asosiy ranglar nom laridan o lingan b o ‘lib, ( ) deb ata-5 1] Bu tiz im da bar bir asosiy rang fo izda k o ‘rsatiladi.

da asosan dizaynerlar ishlashadi. U lar uchun qulay va tushu- narli b o ‘lgan ranglar tizimi ham ishlab chiqilgan. U lardan biri deb ata-

F^u nom ingliz tilidagi (Rang turi), (Rang to ‘yinganligi)(Rang yorqinligi) so 'z la r idan olingan.

Bu tiz im da rang lar palitrasi doira shaklida qurilgan b o ‘lib, bar bir rang- ' uchta param etr m os kcladi. Bu param etr larn ing birinchisi kerakli rangni

ilash uchun x izm at qiladi. Asosiy ranglar doira chegarasi b o ‘lgan aylanadaV iashgan .

Ularni tan lash uchun aylanadagi nuqtaga m os keladigan m arkaziy burchak (0 dan 360 g radusgacha boMgan qiym atni qabul qiladi) q iym ati kiritiladi. 0° ga qizil, 120° ga yashil, 240° ga k o ‘k rang m os keladi. Ikkilam chi ranglar: sariq (60°), havorang (120°) va pushti (240°) lar asosiy ranglar orasida joy lashgan .

Bu ranglar bir-biri bilan q o ‘shilib, 24o°B 3oo°M yangi ranglar paydo boMadi. M asalan,

k o ‘k rang (240°) bilan pushti rang (300°) bisida siyohrang (270°) joy lashgan .

Ikkinchi param etr rangning to ‘yinganlig ini bildiradi. Bu param etr 0 dani OO gacha b o ‘lgan qiym atn i qabul qiladi. Bu pa ram etm ing qiymati kamay- •ani sari rangning to ‘yinganligi ham kam ayib boradi va 0 ga teng b o ‘lganda

bu rang oq rangga aylanib qoladi.Bu param etrga m os keladigan ranglar tan langan burchakning radiusi

i)o‘y icha joy lashgan boMadi. Bu radius b o ‘ylab harakatlanganda doira che­garasi, y a ’ni ay lanada tanlangan rang to ‘yinganlig i kam ayib borib oq rangga aylanadi.

44

qizg'ishbmafsha

S A R IQbirlaincM

Yashil

s a ig 'ishyashil

R angning uchinchi param etri tan lan i’, rangning yorqinlig in i bildiradi va 0 d.; 100 gacha b o ‘lgan q iym atlam i qahul i,' ladi. M asalan , oq rang tanlangan bo ' sin. U ning yorqinligi 100 (foiz) ga Ici b o i s a , u oq lig icha qoladi. Yorqinlik ' ga teng qilib olinsa, oq rang qora raiii'! aylanib qoladi. 50 ga teng b o i s a , kni rang, 25 ga teng b o ‘lsa, to ‘q kul гапц, ' ga teng b o ‘lsa, och kul rangga aylaii;i.li

B u tiz im ning yaxshi tomoni imd i bir-birini to ‘ld im vchi va Ы г - Ь т м yaq in b o ‘lgan rang lar yaqqol k o ‘nnil>

Ml; 1 cli. В ir-birini to ‘Idiruvchi ranglar deb doiraning bitta d iam etrida bii Ь 111 •.i |.ir;ima-qarshi joy la shgan ranglarga aytiladi.

M asalan, ■ va rang; va ; va ranglar ; . lmimgdek, oq va qora ranglar bir-birini to ‘ldiruvchi ranglar hisoblanadi I- i limvchi ranglardan biri fon uchun olinsa, ikkinchisi chiziq lar chizish, m .u n

n /ish uchun ishlatiladi. B unda chiziq va yozuv lar fonda yaqqol k o ‘rimb ;ц ail. M atnning biron qism ini ajratish uchun m atnn ing asosiy rangiga уасри

<H| rang tanlanadi.Ranglar ikki turga ajratiladi. U lardan birinchi iliq ranglar, ikkiiu i n i

;i sovuq ranglar deb ataladi. Iliq ranglarga tarkibida qizil va sariq rani’i.no proq b o ‘lgan ranglar, sovuq ranglarga tark ib ida k o ‘k va siyoh raii!'i,i,o proq b o ‘lgan ranglar kiradi. Ayniqsa, ularga qora va kul ranglar aralaslis.iI.II yanada sovuqlashadi. Iliq va sovuq ranglar orasidagi yashil va biiialsli.i inglar neytral ranglar hisoblanadi.

Iliq ranglar odam ning kayfiyatini k o ‘taradi. Sovuq ranglar esa ruhiy.ii!’ om on t a ’sir qiladi. D izayn bilan j idd iy sh u g ‘ullanishni istaganlar iliq, so\ ih | r \ tral rang lam i va ular bilan ishlashni yaxshi bilib olishlari kerak.

ОTurli ranglar inson kayflyatiga turlicha t a ’sir qiladi.

45

1. Y orug‘lik nurlari haq ida n im alar bilasiz?2. O o ‘shiluvchi rang lar tizimi qanday ishiaydi?3. Ayiriluvchi ranglar tizimi qanday ishiaydi?4. ranglar tizimi qanday ishiaydi?). ranglar t izim idagi har bir pa ram etr n im ani anglatadi?

(). Bir-birini t o id im v c h i ranglar deb qanday ranglarga aytiladi?

M avzuga doir o ‘nta test tuzing.

12-DARS. PHOTOSHOPDA RANGLAR BILANISHLASH

Yuqorida k o ‘rib ch iqilgan ranglar tizimlari tab ia tda uchrayd igan ranglar- mng barchasini ham k o ‘rsatib bera o lm aydi. U lam ing yana bir kamchiligi, bu li/ in ilar appara tga b o g ‘liqdir. B oshqacha ay tganda, b ir t iz im da ishlaydigan ikkita turli qurilm a ranglarni bir xil k o ‘rsata olmaydi.

L* A pparatlarga b o g ‘liq b o ‘lm agan varanglarni qam rab olishi eng katta b o ‘lgan ti- z im ishlab ch iq ilgan b o ‘lib, u deb atala- di. U lardan birinchisi rangning y o ru g i ig in i (ingliz tilidagi s o ‘z idan olingan)anglatadi. Ikkinchi pa ram etr esa rangning qizildan yashilgacha, uchinchi param etr rangning sariqdan k o ‘k ranggacha b o ‘lgan o ‘zgarishini aniqlaydi.

da bu tiz im dan yuqorida kel- tirilgan bir tiz im dan ikkinchisiga o ‘tishda

ioydalaniladi. Ya’ni bir tiz im dan olingan rang avval t izim iga o ‘tkaziladi, so ‘ng undan boshqa tiz im ga o ‘giriladi.

• ♦•ColorCoordinate = L55, a82, Ь26

46

OK

A□

1 Cancel J© f Add to Swatches 1

current 1 Color Lbtaries J

230 “ L: 43s: 67 % ;:'a: 21

B: 82| % . b: -64

R: 69 C: 78 %

O G : 92 M: 68 %

0 B; 209 Y: 0 %

Ш 4S5cdl K: 0 %

Color Picker (Foreground Color)

tj- Щ y,, / ,A. 5?,

> T,B,

■';г ^

Щ?-\-

da eng k o ‘p bajariladigan umaliardan biii bu rarigkimi tanhish■ III :-’.mglarni tanlashning bir nccha usullari b o i ib , ulaidaii bin

(Ranglar palitrasi) dan foydalanishdir. Bu m uloqot oynasiiii ckr;iu,!',i ' .1 ,!‘ ish uchun uskunalar panelidagi (asosiy yoki Ion rang) uskunasmi l;m

■ ! 1 ': ^ynaning oTtasidagi vertikal surgichni siljilib, kcrakli rangktr snluisi!’.i

' ‘ .'.Mi/. O 'n g tom onda bu sohadagi ranglar ancha batafsil ko 'rsalihuli I n 1 1. kcrakii rangni s ichqonchanitig chap lugniasini bosib tankish m m nkm

' i liiing o ‘ng tom onida rangni to 'rUa tizimckm birida kcrakii paramcii l.ii in : !i;b ham tanlash m umkin.

Rang tanlashning ikkinchi yo4 i palitralar sohasidagi (Rang) p.i ; . idan foydalanishdir. Uning sarlavhasining o 'n g tomonidagi yaslmiii

i:onyudan kerakli ranglar tizimini tanlab olish m um kin. Ekranda paydo boM■ ' ' gorizontal surgichlarni surib, kerakli rang tanlanadi.

Цвет Образцы

' ......G

125

167

47

.'ч!-

, :!u palitra bilan birga (N am unalar) nom li palitra joy lashgan . Bii<ia avvaldan tanlab q o ‘yilgan bir qator ranglar b o ‘lib, u lam i sichqon-

^vrclainida tanlash m um kin;da.

'И^ЙЯ О^раацы

■ u i i ’ raning yashirin m enyusida avva ldan aniqlab q o ‘y ilgan nam una- ! 5-g hosliqa to ‘plamlarini tanlash, yaratilgan to ‘p lam ni yangi noin bilan .qi ■nIs, saqiab qo 'y i lg an to ‘p lam lam i qay tadan yuklab olish, palitra oynasi-

s; u k o ‘rinishini o ‘zgartirish kabi am allam i bajarish m um kin.! (ickshingan ranglardan nashriyotlarda, an im ats iyayara tishda va

:; =i( Id a , shu jumladan sahifalarda keng foydalaniladi.( >q qora suratlarni saqlashda yarim tusli (kulrangning turli tuslaridan)

' da l an i h i s i i , Bunda bar bir piksel uchun bir bayt ajratiladi va piksel kul• ” П!Иц 2.S6 ta tusidan biri k o ‘rinishida boMishi m um kin.

Raiiglar kom pyu ter grafikasin ing asosini tashkil etadi.

! ranglar l izimi qanday ishlaydi?ranglar tizimidagi har bir param etr nimani anglatadi?

Ranglar palitrasi bilan qanday ishlanadi?1 PhotoShopga biror tasvir yuklang. Uning ranglar tizimini boshqala- ! !;■;! о tkazing va yangi nom bilan saqiab q o ‘ying.

\ a i iiii lusli ranglar tizm iida saqlangan oq-qora suratning qayta rang- ; si/imga o ‘tkazing va undagi o ‘zgarish lam i izohlang.

.iiiuahii sohasida ranglar bilan ishlashni m ashq qiling.

4X

13-DARS. K A N A LL A R VA FILTR LA R ' H A Q ID A M A’LU M O T

IJanglar tiz im ida har bir rang bir nechta tashkil e tuvchiga ajratiladi.II imida ranglar qizil, yashil va k o 'k tashkil etuvchi ranglarga ajraladi. 'Ias\ ii Mil bar bir pikseli o ‘z rangiga ega va barcha piksellar uchun bu ranglaiiim;'

I I i i k i i etuvchilarini q o ‘lda aniqlab chiqishning deyarli iloji y o ‘q.I'ii vcrda ham yordam ga keladi. l in in g (Kanaliar) palitrasi aviumIni m aqsadga xizm at qiladi.

Красный

Ctrl+4

Ctrl+5

i iiror rasniiii yukiab olib, (Kanaliar) palitrasim ocham i/, iiimm:':.vm asosiy m enyuning (O yna) boMimidagi (Kanallai ) ban

inii ianlaymiz. Palitraning tizimi uchun k o ‘rinishi quyida kcltiiil'-an R asm da faqat bitta tashkil etuvchini qoldirish uchun unga m os kaiialm

iiiidirib, qolganlarini yopish kerak. Buning uchun bu kanalga mos q o ‘sh I ‘inani bosish yetarli. Qizil kanalga , yashil kanalga кггк ka

N ilga qo\shti!gmalari m os q o ‘ydgan. IJIarni navbatm a-navba) bosih,■:i .nming o 'zgarish in i kuzatamiz.

C M Y K ranglar tizimiga mos keluvchi kanaliar quyidagi rasmda ki-lii ;1цап. Ularni ko 'rsa tish uchun tasvirning ranglar tiziinini o 'zgartir ish kcrak

4>

ho 'ladi. Bulling uchun asosiy incnyuning (Tasvir) bo 'l im in ingbirinchi bandi -- (Tartib) ni, paydo b o 'lgan yangi m cnyudanbandini tanlaymiz.

Kanallarga yangisini q o ‘shish inumkin. B unday kanallardan biri deb ataladi. A lfa kanallar tasv im ing bir qism ini ajratib olish uchun ish-

latiladi.Filtrlar ning yana bir kuchli tomonidir. Filtr deb oldindan bel-

gilab q o ‘yiIgan algoritm b o ‘y icha tasvirni qayta ishlashga aytiladi.Filtrlar asosiy m enyun ing (Filtr) b o i im id a y ig i lg a n . Bu boMim-

ning bandlari quyidagi rasm da kcltirilgan:Исправление перспективы,,

Видео

Alt+Ctrk

ОформлениеРазмытиеРендерингСтилизацияУсиление резкостиШумДругое

Пштлягг

Вслна...Дисторсий,,,Зигзаг,.,Искривление,,, Полярные координаты . Рябь.,.Скручибэмне...Смещение...СферИ5аць1я...

В о ‘limning birinchi yarm ida к о 'р ishlatiladigan filtrlar va ularga m os t]o‘yilgan q o ‘sh tugm alar keltirilgan. B o ‘lim ning ikkinchi yarm ida qolgan liltrlar 10 ta guruhga b o ‘lib chiqilgan. Oxirgi band yordam ida intcrnetdan yangi fdtrlarni yuklab olish m um kin,

F iltr lam ing q o ‘llanishiga m isollar quyidagi rasm larda keltirilgan. Bu filtrlar (Stillashtirish) guruhining (Chetini aj-ratish) va ( 0 ‘yib chiqish) filtrlaridir:

ЧЙ'

Quyidagi rasm larda (Buzilish) guruhidagilash) va Зигзаг (Egri-bugri) filtrlarining qo 'l lan ish i k o ‘rsatilgan;

50

о/

I '.I

1 iltriar orqali lasvirlarni tez qayta ishlash miimkin.

1. va ranglar tizim ida nechta kanal bor?2 Filliiar qatici;!y qilib ishga tiishiriladi?3. Asosiy m cnyuning Ф и л ы p (Гмкг) b o ‘limidagi bandlar necha guruhi’a bo 'l inad i?4. Kucluikcha yoki jo 'Ja rasmini yuklab olib, unga turli filtrkirni q o ‘l lab k o ‘iing va m u\atl 'aqiyatli chiqqan suratlam i yangi nom bihin saq lab qo 'y ing .5. Fotosuralni yukUib olib, uni rassom tonionidan chizilgan sural k o ’i i nisliiua o 'tkazm u.

Asosiy m cnyunm g fi>i: u/rp (Fiitr) boMimi ikkinchi qismidagi illnlai ning bir ncchtasini qoMlab yangi tasvirlar hosil qiling.

14-DARS. M O Y Q A L A M VA Q A L A M BILAN ISH LASH

fbydalanuvchilari o rasida fotograflar bilan birga dizayncrlai, л01п 1аг ham k o ‘p uchraydi. Ukir uchun tayyor rasmlarni qayta ishlash in birga yangi tasvirlarni yaratish ham m uhim. Buning uchun chizish usku

andan foydaianish kerak b o ‘ladi.da chizish uskunalaridan (M o ‘yqalam ),

alam) va (Chiziq) m avjud bo4 ib , ular yordarnida mos ravishdai/iqlarni chizish, sohalarni b o 'y a sh va tasvirga tayyor geom etrik shakllar-

51

kirifish m um kin. B undan tashqari, tasvirlarga vektor grafika elem entlarini lash iichun (Pat) deb ataluvchi uskuna ham m avjud.M o yqaJam va qalam uskunalari uskunalar panelida bitta tugm a ostiga

tylangan. Bu tugm a uskunalar panelin ing to ‘rtinchi qatori ikkinchi ustuni- :i joy lashgan . Lining ustiga s ichqonchani olib kelib, o ‘ng tugmasini bossak, iiga mos uskunalar ro ‘yxati chiqadi. Bu uskunalarni chaqirish uchun klavia- irada lotin harfi ni b ir yoki b ir necha m arta bosish ham m um kin;

Ш2

^ Инструмент *К«стъ* В

■ ^ Инструмент 'Кар» 1я * в '’ В

Инструмент ’Замена цвета' 8

Инсгрумшт «Микс-1Э1стъ» 8

( M o ‘yqalam ) uskunasini tan laganim izda, param etr lar paneli quyi- ur,:i ko 'r in ishga o ‘tadi;

j ' ' ' \ Й ! Режия: \ Нормальный 11 Ндаршр.: ^ 0 0 % | '• j 1 Паж,: ! I00«l. j ' | ; ( '^

\ В С D E F G II IBu tugnialardan asosiylarini bilan tanishib chiqamiz;

tayyor m o ‘yqalam larni tanlash. m o ‘yqalam ning diam etrini va k o ‘rinishini tankaydi.

(M o ‘yqalam ) palilrasini ckranga chaqiradi. rasmdagi va m o ‘yqalam ranglarini aralashtirish tarlibi (yigirm adan

iriq vai iantlar m avjud)m o ‘yqalam da chizilgan tasvirning shaffofm asiig i (sha ffo f l ik ortgan

'a n h()‘yalgan soha ostidagi tasvir k o ‘proq k o ‘rinib turadi).- m o ‘yqaiam tolaiarin ing qattiqligi kam aygan sari b o ‘yalgan soha

o ‘yoq bilan qoplanishi foizi ortib boradi.bo^yoqni surkash tartibidan purkash tartibiga o ‘tkazadi { tar-

ibi).M o 'y q a lam n in g param ctrlarini o ‘rnatishda va u bilan ishlashda

iM o ‘yqaiam ) palitrasidan foydaianish quiayroq. Uni param etrlar panclidagi lugmasini bosib yoki boshqa palitratar kabi asosiy nicnyu orqali chaqirish

riuimkin, Bu palitraning k o ‘rinishi quyidagi rasm da ko 'rsalilgan.

52

Ии palitra yo rdam ida m o 'y q a la m la r to ‘p!amini ( ), m o ‘yqalam ninu li:ikli ( ), un ing kattaligi ( ), qancha burchakka burilganligi ( ), cniniii!'

u rcha foiz tashkil etishi ( ), ikkita izi orasidagi m asofa ( ) kabi param ctr lan Ml lanlash m um kin . R asm da barg k o ‘rinishidagi m o ‘yqalam tanlangan, m iin i '

u Ichami 90 p ikselga teng, 45° ga burilgan, eni 56% ni tashkil etadi. ikkii:t 1/1 orasidagi m asofa 100% ga teng. Shuningdek, bu yerda m o ‘yqalaiT)nniL>i.is\irdagi izi param etrlarin i o ‘zgartirish ( ), m o ‘yqalam izini gorizontal ( ) \ :i \ ettikal ( ) o ‘girish, m o ‘yqalam ning qattiqligini o ‘zgartirish ( ) m iimkm

Bu param etr lam ing bar b irini yoki b ir nechtasini o ‘zgartirib, Uirli- и т к т li.irglarni olish, ular bilan tasvim i to ‘ldirish m um kin. M o ‘yqalam ning гашчШ M /gart ir ish uchun n ing asosiy rangini o ‘zgartirish kerak bo ladi.S ichqonchaning chap tugm asi bir m arta bosilsa, bitta barg q o ‘yiladi. ( lu ip iiiumasini bosib turib sichqonchani sudrasak, s ichqonchan ing izi barglar hiI , и -i 'Idiriladi.

I , Текстур»

■ «(bwwwxa UMT* iv'ntpMtN,I ; ner«Dwe»iweT«

I iur«: вламмкикр»

! iv' d-лпм»^

% B i> % # %2? 3b 44 «I

/ I

T)

1 ■

F n' qarashda m o ‘yqalam va qa-I.Kii bilan ishlash orasida farq y o ‘q- ilck k o ‘rinsa-da, ular turli m aqsad- l iida ishiatiladi. Qalam yordam ida ' In.^iq chiz ilganda bu chiziqning I hotlari aniq ajralib turadi. M o ‘yqa- l.imda esa bunday boMishi shart

m ; ! S .

Mo^yqalam birinchi navbatda b() vash uchun ishiatiladi. B o 'yash

-.1 m o ‘yqalam qanday tezlik bilan I'liiilganiga, qanday kuch bilan bo-

il'jani, b o ‘yoq surtilayotgani yoki i 'uikaUshiga b o g ‘liq rav ishda o ‘z-

• uadi. Q a lam da esa bunday para- iiKirlarning la ’siri boMmaydi. U skunalar panelida qalam m o ‘yqalam 1м1апI .па tugm a ostida joy lashgan . Uni tanlash n io ‘yqalam ni tanlash kabi amalua■ ill! ladi.

53

Qalarnning param etr lar pancii т о 'у Ч ‘'" lam paranietrlari pancii kabi ko 'r in ish- ga ega. Qalarnning param etrlarini ham m o ‘yqalam paranietrlari kabi o ‘zgarti- rish nuimkin. M asalan, qalam chizadigan chiziqning qalinligini o ‘zgartirish uchun un' ig naran'-^’trlar p nelidagi ikkinchi tug- maiii (oiding/ darsdagi suratda tugn)a)ni bosamiz.

flosil b o ‘Igan m iiloqot oynasidagi bi- linchi SLirgichni surib, qalarnning qalin li­gini o 'zgartir ish m um kin. Ikkinchi surgicli qa lam ning yum shoq va qattiqligini o ‘zgartiradi. Uni chapga sursak. qalam- ning qattiqiigi oshadi, o ‘ngga sursak, qalam yum shoqroq bo 'ladi.

Q alam bilan chiziq chizish uchun sichqonchaning chap lugmasini bosib, u suriladi. Bunda to ‘g ‘ri chiziq kesmalarini chizish juda qiyin. Agar qalam yordam ida kcsm a chizish kerak boMsa, tugmasini bosib turib, kesma- ning uchlari boMishi kerak b o 4 g an joyda s ichqonchaning chap tugmasini bo- sish kerak boMadi.

tugm asini va sichqonchaning chap tugm asini bosib turib, sichqon- chani harakatlantirsak, harakat y o ‘nalishiga qarab vcrtikal yoki gorizontal kesm alar chiziladi.

A gar tugmasi bosilsa, chizilgan chiziqni siljilish m um kin boMadi (siljitish uskunasi vaqtincha ishga tushadi), tugmasi esa tomizgMch us- kunasini vaqtincha ishga tushiradi. ni bosib turib, tasvirning biror Joyiga s ichqonchani olib kelib. chap tugmasi bosilsa, shu nuqtaning rangi asosiy rang sifatida tanlanadi va keyingi chiziqlar shu rangda chiziladi,

Q alam yordam ida chiziqlar chizishdan tashqari, uning shaktini o 'zgar- tirib. tasvirga turli shakllarni joy lash m umkin. Vlasalan, yuqoridagi rasmda keltirilgan m uloqot oynasin ing pastki qismidagi m aydonchan ing vertikal sur- gichni pastga sursak, unda qalam ning yangi shakllari paydo b o ‘ladi. IJndan m aysa yoki barg shaklidagi qalamni tanlab. tasvirni osongina m aysalar va barglar bilan to ‘ldirish m um kin.

7-А

Q alam uskunasi yordam ida asosan chiziq lar chiziladi.

1. M o ‘yqalam u sk u n a la rp an e l in in g qaye r id a jo y lash g an ?2. M o ‘yqalam palitrasi yordam ida uning qaysi param etrlari qaiuiav o ‘zgartiriladi?3. M o ‘yqalam yordam ida lasvirgi, langdugi va tuiii ega barglarni va m aysa lam i q o ‘shing.4. Qalain bilan ishlashda , tugm asi qanday vazifaiarm bajaradi?5. Qalam yordam ida uchburchak, uning m edianalari, balandliklari \ :i b issektrisalarini chizing.b- l a n iq i i kinoaktyorlardan birining siiratini yuklang, uning yuzini ;i| ratib oling va m o ’yqalam uskunasi b o ‘yash bilan uning terisi rangim to^qlaslitiring (ochlashtiring)

' 1. I i .

' M l i

Q alam ning param etrlarin i panel yordam ida o ‘zgartirib chizilayolgan ch iz iqning o ‘zgarishini kuzating va tahlil qiling.

I5-D A R S. T A S V IR G A G E O M E T R IK S H A K L L A R N I VA V E K TO R L I O B Y E K T L A R N I JO Y L A SHda geom etrik shakllarni tasvirga jo y la sh uchun bir qator uskii

II m avjud bo 'l ib , ular uskunalar panelin ing uchinchi boMimida joy lash

T.p Ш Инстр- *тт 'Прпногго/шит'I ^ И ж лрумвнт *ПрЯМОуГОММИК со CKpyrrii

1' ^ И«сфумвнт *Элл*(Лс:’'Ш Ш ^ г л ^ Инструменти ^------ ----------------- / И н с т р ^ « н т •Линия*

г Инструяшт "Проимолым» фигура*ti L ЕО гр

ипшт* о

U U

Uи

h 1U (l^u uskunalar jam i oltita b o ‘lib, ular yordam ida tasvirga to ‘g ‘ri to ‘rtbur-

), burchaklari do irasim on to ‘g ‘ri to ‘r tburchak ( ), ellips ( ), munla k o ’pburchak ( ), to ‘g ‘ri chiziq kesmasi ( ) va ixtiyoriy geom etrik shaki

I ) joylash muinkin. Bu uskiinalardan bin tanianganda uning paramelrlari (laramctiiar panciida paydo boMadi. M asalan, quyidagi rasm da burchaklari do irasim on lo ‘g ‘ri to ‘rtburchakning parametrlari k o ‘rsatilgan;

• t.'-vp; ■ Щ || i'^it г,*( GO E; i 4 E D j * $ Радиус; IX nn Вь.'рэБ,

(' n F r G и 1 к I MlUi param ctrlarning vazifasi bilan tanishib chiqam iz;

bu uskuna uchun avvaldan o ‘rnatilgan paramctrlar;-- shaklning turi (chcgarasi, ichi yoki ikkalasi);

shaklning ichi rangi; shakl chcgarasin ing rangi; clicgarasi qalinligi; chegaradagi chiziq luri; shakl b o ‘yi; shakl balandligi;

shaklning avvalgi shakilar bilan bogMash turi; shakllarning tekislash iisuli;shakl joylashgan qaliam ning boshqa qatiam lar orasidagi o ‘rni; shakl o 'lcliam iarin i o ld indan aniqiab olish;

" biirchaklardagi chorak doiraning radiusi; shakllarning chegarasini tekislash.

Bu parametrlarga m os keladigan geom etrik shakl quyidagi rasm da k o ‘r- satilgan:

T o ‘g ‘ri to ‘rtburchak va ellips param ctrla- ri ham xuddi shu kabi b o l a d i , faqat ularda param etr b o im a y d i . T o ‘g ‘ri chiziq kesmasi pa- ram etrlarida esa param etr ishlamaydi. Kes- m aning qalinligi 0 ‘rnida paydo boMadigan Толщ ина (Qalinligi) param etri orqali o 'zgart i-

nUidi, Bundan tashqari, param etr kesm a uchlarin ing k o ‘rinishini tanlash ib'hun xizm at qiladi.

M untazam k o 'pbu rchak la r uskunasida pa ram etr k o ‘pburchakn ing to-

soiiini taniashga xiziiiat qiiaui, Bundan lashqari, uumUi/.diii k o ’piuu' ■ uchui! sichqonclia ;iVv<ii к о 'pbuichak m arkaziga '>bb kclinaJi■' uriing chap iugsmHiii! bossi), m m kazdan uzoq lash tin lad i Kerakli о 1 li.ip'iui erishgach, sichqoncha tugrnasi qo^yib yuboriladi. A gar sichqonclia

I'r'iiKisHii q o 'y ib yuborniay. \iisi ki>'pbiiu:iiak marka:/,: aUuhd.^ .;ук-м 1 ' itinirchak ham shu y o ‘nalishda o 'z in m g m arkazi atrofida iHirihidi.

K iiyoriy geom ctrik shakl uskim asining parametrhiri ham faqat pai.i nil'll bilan farq qiL'uh', P)U parameti yordamida iriavjud shakliaidai! k: ^akh ' 'iil.inadi.

rastrh gralika uchui) m o i ja i la n g a n boMsa-da, undaii w k ld i " la l lkadan ham keng foydalaniladi. Vektoiii g ralika obyektlarmi yaialish Iiuii m axsus uskuna boMib, uning nomi (Pat)dir.

I’a! uskunasi uskunaiar panelin ing uchinchi q ism ida birinchi b o d i l ’ joN I I iM’ari tugina orqah chaqiriiadi. Bu tugrna ostida beshta uskuna yashirmgan i’«i iib, ular quyidagilardir;

HHcrpyt«HT 'Свобадное перо*

“ 1 Инструмент 'Перо-ь" {^сбавить сетсрную точку)

Рли р

• ™:!У Инструмент 'Перо- {удалить шорную точку)к'I------ К Инструмент ’Угол'I *... ' , ^

I (Pat) - chcgarahiri to ‘g ‘ri yoki cgri chiziq boMgap. j,'*; ■ 'cinkli.ikl yaratadi,

(Frk in pcro) chegaralari ixtiyoriy b o ig a n g'.';'til iill shakl yaratadi.

+' (Pat+) yaratilgaii rshak! chegarasiga yangi tayanch nuqta tj: > Ikk ii к - (Pat ) m avjud tayanc!) nuqtani ohb tashlaydi.

(Burchak) - cgri chiziqda burchak hosil qilish uchun ishhilikuh I’at iiskuiiasi tankm ganda uning paramctrkiri panch quyidagi ко riMisiida

I - i:idi:

( ' I ) E F ( i H I M N

57

Dndagi tugm alar quyidagi vazifalarni bajaradilar: avvnldan yaratilgan param ctrlarni tanlaydi,; pa! yordam ida nima yaratilishini tanlaydi; yaratilgan obyektni ajratishga aylantiradi; yaratilgan ohycktni niqobga aylantiradi; yaratilgan obyektni geomctrik shaklga aylantiradi; yaratilgan obyektni undan oldin yaratilgan obyekt bilan birlashtirish

'isiiiin! lanlaydi;yaratilgan obycktn ing joy lash ish in i tekislash usulini tanlaydi; yaratilgan obyekt joy lashgan qatlam ning boshqa qatlamlarga nisba-

i:'!i ( = ‘mini tanlaydi;naujalarni ko 'r ib lurisli bayroqcliasini o^rnatadi yoki bekor qiladi; yaiv/,'! <>bvcklni yaialishni optim allashtiradi; obycktiinig chcllarini Ickislaydi.

Pat uskunasi yordam ida odatda konturlar yaratiladi. Konturlar esa com c tnk siuiklga, niqobga yoki ajratiladigan soha chegarasiga aylantirilishi .i.imkiii, Sluining ucluin pat uskunasida patning qalinligi va rangi kabi para-

:]n'trlar bu 'l inaydi. N iqoblardan yaratilayotgan tasvirning bir q ism ini tasodi- ! 'i V /garislilardan h im oyalash uchun foydalaniladi.

« ‘ : Pat yo rdam ida siniq c h i/ iq chizishuchun pat uskunasini tanlab, chiziq uch- larida sicliqonchaning chap tugmasini navbatm a-navbat bosib chiqish yetarli. Egri chiziq chizish uchun ham bu chiziq- ning tugun nuqtalarini k o ‘rsatib chiqish kerak boMadi. Lekin bunda egri chiziq- ning tugun nuqtadan qaysi yo 'na lishda chiqishini s ichqonchaning chap tugm a­sini bosib turib ko 'rsa t ish kerak b o ‘ladi.

I'atni ishlatish m ehnat va chizm achilik darslarida egri chiziqli ch izg ‘i- v^hlar: lekalolardan toydalan ishga o 'x sh ab ketadi. Egri chiziqqa q o ‘shimcha isigun nuqtalar qo 'sh ish yoki ortiqchalarini olib tashlash bilan uni tahrirlash \:t qurilayotgan egri chiziqning ко rinishini butunlay o ‘zgartirib yuborish

T

■I

I;l!

.......к 111. Bunda + (Pat+) va - (Pat~) uskunalari jiida q o i keladi,r.ii Liskunasidan foydalanish ancha m ahorat talab qiladi. Shuning uchm

4 unt b ilan k o ‘proq ishlang.

. /

I’at yo rdam ida yaratilgan konturni geom etrik shaklga, n iqobga yoki ajratilgan sohaga aylantirish m um kin.

I. da tasvirlarga geom etrik shakllarni q o ‘shadigan ncchtauskuna bor?1 G eom etrik shakllarni tasvirga joy lash uskunalari klaviatura oix|ali (.[anday faollashtiriladi?

G eom etrik shakllarni joy lash uskunalari yordam ida tasvirga hii iiechta geom etrik shakllarni joy lang . Ular joy lashgan qatlam lar kci- ma-ketligini o ‘zgartiring.4. Pat uskunasida bir nech ta y op iq siniq chizing. Ularni geon\ctvik shaklga o ‘tkazing.5. Pat uskunasi yo rdam ida bir nechta yopiq egri chiziq chizing. Ularm ajratilgan sohasiga aylantiring.6. (Pat+) va (P a t- ) uskunalari yordam ida mavjiid ehi- / iq la rga q o ‘sh im cha tugun nuq talar q o ‘shing va u lardan b a ’z ilanmо lib tashlang.

Oltita geom etrik shakl uskunalarin ing har b iridan foydalanib oltila obyektni bitta tasvirga joy lang .

16-D A R S. TASVIRG A MATN JO Y LA SH

l asvirga k o ‘p incha m atn q o ‘shishga to ‘g ‘ri keladi. matn bi-m islilashda ham katta im koniyatlarga ega. M atn bilan ishlash uskunalariI I I malar pane lin ing uchinchi b o ‘lim ida ikkinchi b o ‘lib joy lashgan . Ulardan ' i.iklisini m atn uskunalari tugm asi ustiga sichqonchani olib kelib, chap tug-II iMiii bosish va ro ‘yxatdan zarurini tan lash bilan ishga tushirish mumkin,

111. Jiqa uskunalar kabi u lam i ham klaviatura orqali ishga tushirish mumkin.

59

fk ining uchun unga m os q o ‘yi!gan lotin alifbosining bosh harfi ni bir yoki bir necha niarta bosish kerak bo4ad i:

/ ."V ■ X Тсризонтальный тв£ст" Т |

к IX ’Вертикальный текст’ Т '' ‘"'ТГ' Инструиент'Горизонтальный текст->'iscка’ Т

'’._i Инструнент'&ертикальнь.й текст-маска Тi| “ ■ _ ................................... .................................... .J

M ifn bilan islilash uchun to 'r t ta uskuna m avjud boMib, ulardan birin- Uisi gorizontal matn, ikkinchisi vertikal matn, uchinchi va to ‘rtinchilari go-

I ' -o)!(al va vertikal niqob matn deb ataladi. Bu uskunahii yuqoridagi rasmdai'saiilgan.U iardan birinchisi gorizontal matn uskunasini ishga tushiram iz. Para-

iclriar panelida uning parametrlari paydo boMadi:

- iT - iT = * * a ''-ii: Л И '

Undagi o4 i ikkita param etrdan o 'n tas i rasm da k o ‘rsatilgan. U larning va- ;;d;iri bilan quyida tanishib chiqamiz;

oldin kiritilgan matn parametrlarini chaqiradi; m atn y o ‘nalishini boshqasiga o^zgartiradi; matn uchun shrill tanlaydi;m atnning k o ‘rinishi (oddiy, qiya, y o ‘'g^on)ni tanlaydi; ivuitii o 'lcham in i tanlaydi;harnarn ing fon bihin q o 'sh il ib ketishi nsulini tanlaydi; snalnning qaysj tom om ian tckislanishini k o ‘rsatadi; uiatn rangini tanlash uchun ishlatiladi;

nuiinning shaklini o ‘zgarlirish usulini tanlash ucliun xizma! qiladi;(Bclgilar) \ a (Abzats) palitralarini palitralar sohasi-

cniqaradi.i / la idan tashcjati, param cirlar panelin ing oxirida ikkita tngma b o ‘lib, ular

ii.ifi! kiritishni lugatish uchuii ishlatiladi. U lardan birinchisi kiritilgan matnni bukn rq ilsa , ikkinchisi kiritilgan matnni alohida qatlam da saqlab q o ‘yadi.

\h i ln kiriiishni tugatish uchun q o ‘shtugm asidan (bydalanish

6 0

' 'к i uskunalar panelida boshqa uskunani tanlash yetarli.Kiritiladigan m atn ikki xil bo 'l ish i m um kin: oddiy (qisqa) m atn va т.*

I'b'ki. O ddiy m atn tasvirga qisqa yozuvlar, m asalan, uning nom i, muallili i I'll,uni kiritish uchun xizm at qiisa, blokli m atn katta ha jm dagi m atnni kii m

.1 iilanii bezatish uchun ishlatiladi.( )ddiy m atn kiritish uchun m atn uskunasini tanlab, m atn kiritilatlij'.iii

ii.ming chap quyi burchagini tanlash yetarli. M atn blokini kiritish uchmi ! I'Ink egallaydigan soha ajratib olinishi kerak. Sohani ajratish to ‘g ‘n t i iirchak chizish kabi am alga oshiriladi; b lokn ing bir burchagiga skiii,' i; i ko^rsatkichi olib kelinadi va uning chap tugm asini bosib turib, sii iu|'. ii.i k o ‘rsatkichi b lokning qaram a-qarsh i uchiga olib kelinib, tugnui (Ц:

iil>v)riladi.!5u ikki turdagi matnni bir turdan ikkinchisiga o ‘tkazish m um km

iiiii;-' uchun sichqonchani m atn ustiga olib kelib, o ‘ng tugmasi bosilaili .I.> b o ‘lgan m avzubop m enyudan ( '

I 'lnkiga ayiantirish) yoki (Oddiy1 lantirish) bandi tanlanadi.

Matn bilan ishlashda (Bclgilar) va (Abzats) :.mada k o 'p ro q im koniyatlarga ega. Bu palitra larning k o ‘rinishi quyni.i .

h: iluan:

С и м в о л

■■ r es Ne* Ro... ■ Regular

i T If, П- , - ; (A e t c . )

V/A

11 1Ш-, Эпт

61

w

Дес.ормировать текст :

ii'KdKirH iie по горнзоитали:

по вертикали:

(60 -sahifadagi ikkinchi rasm ) tanlanadi.

Tasvirga kiritilgan m atn iistida bir qator shakl a lm ashtirish amalla- rini bajarish m um kin . B unda kiritil­gan m atn grafik tasvir sifatida qara- ladi va undagi ha rf lam ing k o ‘rinishi o ‘zgartiriladi. Bu amallarni bajarish uchun avval m atn kiritiladi, s o ‘ng param etr lar panelidagi uskuna

Qy Закрученный

He показывать

О Дугой О Дугой снизу □ Дугой сверху

И Аркой У Выпуклый О Панцирем вниз

Панцирем вверхг->i_j

f;%j Флагом i j i Волна ! J ] Рыбой [гЗ Подъем

Ы Рыбий глаз ( 3 Надутый ) 5 Сжатый

N atijada ekranda bu uskunaning muloqot oynasi paydo b o ‘ladi. Undagi birinchi may- doncha (Uslub) deb ataladi. U nda shakla lm ashtirishning tu n tanlanadi. U lam in g soni o ‘n beshta b o ‘lib, to ‘rtta guruhga ajratilgan. Bu uslub lam ing nom lari r o ‘yxati chapdagi rasm da k o ‘rsatilgan:

U larning nom lari oldida kichik rasmda m atn qanday k o ‘rin ishga o ‘tishi sxem atik tarz- da k o ‘rsatilgan. Bu m aydonchan ing pastida tanlangan uslubning bir nechta parametrlari keltiriladi. U larni o ‘zgartirib, shakl alm.ashti- rishni o ‘zim iz xoh lagan k o ‘rin ishga keltirishi- m iz m um kin.

O ynan ing o ‘ng tom onidagi tugmasi shakl alm ashtirishni bajarishga buyruq beradi.

tugm asi esa shakl alm ashtirishni be- kor qiladi.

Quyidagi rasm da bu shakl almashtirish- lardan b a ’zilariga m iso llar keltirilgan. Ularda shakl alm ashtirish turi tan langan b o ‘lib, para- m etr lam ing q iym atlari o ‘zgartirilmagan.

62

Mainga uslub q o ‘llashda (Usiublar) paiiirasidaPi to)iktlaiHsliMimiikin. Bu palitrani chaqirish uchun asosiy inenyuiiing (оула) bd1i

(Usiublar) banditi! umiash kerak bo 'ladi. Bu palitra nialndan i '4 ,h .|a obyektlar uchun ham uslubni aniqlashda ishkiUladi, Buning uchuii i\ .A lining yashirin m enyusidan (o ‘ng yuqori burchakdagi tugm ai

(M atn uchun cfl'ektlar) yoki (Main uchun• I lokilar 2) ni tanlash kerak boMadi. U lardan birinchismi tankiganimizda p;iI Hi I quyidagi k o ‘rinishga o4adi:

Ctmrm '

a« I ,,^J

t f g eS) a

i

i ndagi h a r b i r tugm a alohida uslubga tcgishli va bu tugmalardun bu ! bn ill i!i bilan ajratilgan m atnga shu uslub qoMianiladi. Q uyida ulaidan b a ’/ ih m

и miiiiia sifatida keltirilgan:Я |' ■•■..v- 5 r Н-ОН Х.юй L Rbe.'»l- • tJ X 5|" ь»чи*..ъи-!4' ir»S IMASN. Нов/в'• _ П

6 IMatnni bezatish uchun (Ushiblar) palitrasidaii I'oydalnnsabo'lath.

63

▼! . via n e c h t a m a t n j o y i a s h i i s k u n a h m h o r ?

2. M ain bilan ishiashni tugatishning qanday usuHarini bilasiz?3 Main joylash uskunasining param etriar paneiida qanday parametrlaf joykishgan?4. Main bilan ishlashda qaysi palitralardan foydalaniladi?5. M atn ustida shakl a lm ashtirish qanday bajariladi?6. Matn ustida necha xi! turdagi shakl alm ashlirishlar bor?7. (Uslublar) paiilrasida m atn uclnm uslublarning nechta to ‘pla- mi bor?

()■/ ismingizni yozib, iinga yuqoridagi rasm da k o ‘rsatiigan shakl .iliis.ishtirishlari va ushiblarini qoMlang.

j 17-D A R S. N A ZO R A T ISH l

•uyidagi berilgan variantlardan nazora t ishlarini o ‘tkazishda I'oydaianisii у a ctiladi.

1-variantranglar tizimi.

M o^yqalam bikan ishlash.' Tasvirdagi kom pyuter ekraniga o ‘zingizning suratingizni joylang.

2-vanaiit‘ ranglar tizimi.2 Qalam bilan ishlash.2 Avtom obiln ing yon oynasiga m aktabingiz binosini joy lang .

3-variant5 ranglar t izimi.

Tasvirga geometrik shakllar Joylash.). Fotosuratingizni kubning uch tom oniga joylang.

4-varianti ranglar tizimi.■' Tasvirga matn joylasli.• V'angi tasvir yaratib, uiiga ()csh xi! gcom crtik shakl joylang.

(-,4

и B O B . W E B -D iZ A Y N A S O S L A R l

Siz ushbu bobni m uto laa qilib, web-sahifa, w eb-sayt, w eb-dizaynIII 'iunchalari va lining dasturiy t a ’m inoti, dastun> I u iiamida w eb-sahifalar yaratish, ularga rasmli, grafikli, tovushli m a ’hi moiiarni joy lash tir ish usullarini, shuningdek, formalar, anim atsiyalar \ ;iiatish va u lam i joy lash tir ish ham da w eb-sah ifalar orasida a loqalam i I > m atish haq ida b ihm , k o ‘n ikm a va m alakalarga ega b o ‘lasiz.

^ 18-DARS. WEB-SAHIFA, WEB-SAYT VA WEB-DIZAYN TUSHUNCHALARI

liiternetda axborotlarni joy lash tirish va iilarni kom pyu ter ekramtlai'i I [inishi qulay b o ‘lishi uchun w eb-sahifalardan foydalaniladi.

I iar xil w eb-sahifalarga tarqatilgan va o ‘zaro bogMangan hujjat gipcrmain viiadi. Unga m atn, rasm , ovoz, v ideo va anim atsiya kabi m a ’Iumotlar joy

l.iJitirish m um kin.W'eb-sahifada m a ’Iumotlar sahifa k o ‘rin ishida beriladi. Bu sahilalai

hujjat, y a ’ni tilida yozilgan hujjat deb qaraiadi. ИпI и >kia yozilgan hujjatlarni k o ‘rish uchun m axsus dasturlar ishlatiladi. Bimclay il;isiur!ar (k o ‘ruvchi)lar deb ataladi. m uhitida standan isli(iiiiadigan bu hisoblanadi.

65

- bu biror-bir serverda joylashgan saytga oUb boradigan inanzildir.

Barcha web-saytlar qaysid ir serverda joy lashgan boMadi. Aslida Si/ xizm atidan foydalanib, saytingiz m a ’luraotlarini qaysidir scr-

vcrga joylashtirganingizda saytingiz m anzilga ega bo4adi. Masalan: A gar b o ‘lm aganida yaratilgan w eb-saytni yukiasli

Lichun da raqam lar yoziladi.

- bu web-sayt uchun joy ajratib beruvchi xizmatturidir.

Odatda beruvchi kom paniyalarda ham xizinati b o ‘la-di. va ni bir kom paniyadan yoki alohida kom paniyalardanham oHsh m umkin. W eb-saytlar uchun beruvchi kom paniyalardakatta hajmdagi rnaxsus serverlar m avjud. LJlar tinimsiz ishlab turish orqali web-saytlarning ishlashini t a ’minlaydi.

- bu yaratiladigan web-saytlarga texnik ishlov berish va axborotlarni tizimli ravishda shakllantirishdir.

Axborotlar bir-biri bilan g iperm atnli b o g ia n is h la r yordamida \ \cb-sahifalarga tarqatiladi. Bunday sahil'alar bii silikd;! i' ^b-saytni lashkil etadi. Web-saytlar Internetning yagona axborot o r a l ig id a birlashadi. Bunda web-sayt va w eb-sah ita la r o ‘zaro har xil usullar bilan bog 'lanadi. Ushbu ya­gona oraliq (butun dunyo o ‘r;?imchak b ' ' r i i voki iii‘:nncha

deyiladi. W eb-sahifalarga g iperm urojaa t nm g asosiy xusu- siyatlaridan biridir. Istalgan bir hujjatdan boshqa bir hujjatga ning m axsus teglari yordam ida m urojaat qilinadi. Intcrnetda ishlagan vaqtin- g izda siz w eb-sahifalarda g iperm atnli m urojaatlarga duch kelasiz. Bu matn fragmentlari k o ‘k shriftda va tagi chizilgan b o ‘ladi. A gar siz ushbu yozuv- ni s ichqoncha tugm asi yo rdam ida bossangiz, u avtom atik ravishda boshqa w eb-sahifaga m urojaat qiladi.

Dastlab w eb-sayt yaratish uchun faqat tilini yaxshi o"zlashtir-gan m utaxassislar tom onidan am alga oshirilgan. Ushbu m uam m oni hal etish

66

m.kisadida, turli xil axboro t texnologiyalari sohasidagi kom paniya la r tonu)- iinLm zam onaviy dasturiy vosita lar yaratilgan. U shbu dasturiy vositalardaii i"\ciaianib w eb-sayt yaratishning barcha bosqichlari tili kodiga ta-\ .muan holda am alga oshirilgan. Biroq, tilining barcha afzalliklarigail.iiamasdan, web-saytni boshqarish , vaqt o ‘tgan sayin yangi m a ’lumotlarni■ l<' shishda bir qancha qiyinchilik larga duch kelindi. Ushbu qiyinchiliklarm I' ll laraf etish m aqsad ida yangi dasturiy t a ’m inot yaratish ishlarini boshlasliga ' liiiyoj sezildi. Bu dasturiy t a ’m inotlar kontentni ( m a ’lumotlarni) boshqarish ii/im lari ( - Content M anagem en t System ) deb ataladi.

\yn i paytda w eb-sayt yaratishni ikki xil usulda am alga oshirish m um km : I.ink va d inam ik. H T M L da yozilgan web-saytlar statik holda b o ‘lsa, zam o

11,1 \ (V w eb-saytlar k o ‘rinishga ega.tiz im larin ing asosiy afzallik j ihati shundaki, d inam ik web-sayllam i

yarata olish va ulam i turli xil axborotlar bilan to ‘ldirish imkoniyati m a\ iinl Bugungi kunda, asosida qurilgan

kabi p latform alam iniisol tariqasida aytish m um kin .

Q uyida 0 ‘zbekiston R espubhkasi Xalq t a ’Iimi vazirligining vvcb-sayimi .1 .oNiy sahifasidan lavha keltirilgan ( ):

W eb-sahifalar yaratishning asosi sifatida tasviriy s a n ’atning yangi luri A ^'b-dizaynga bevosita aloqadordir. Internet dizaynerlari rasm va tasvirhn i.i\ vorlash bilan cheklanib qolm asdan , balki tayyorlangan rasm va tasvirlarm i.imioqqa joylashtirish , w eb-sah ifa la r orasida aloqalar o 'm a t ish , matn, tasvir

67

va rasm larning harakatini am alga oshirish, rang lam i estetik j iha tdan to ‘g ‘ri va chiroyli tan lashga e ’tibor qaratilishi lozim.

W eb-sayt yaratish ikki xil usu lda am alga oshirilishi m um kin: statik va dinamik.

1. W eb-sahifa deganda nim ani tushunasiz?2. Internet ta rm o g ‘idan ( ) web-saytin i yuklang va uning di- zaynini tahlil qiling.

1. W eb-sayt deganda nim ani tushunasiz?2. Internet ta rm o g 'id an ( ) w eb-saytni yuklang va uning dizay- nini tahlil qiling.

0 19-D A R S. W E B-D IZ A Y N VA U N IN G D A ST U R IY TA’M IN O T I. M A C R O M E D IA FL A SH D A STU R I

Y O R D A M ID A W E B-SA H IFA YARATISH VA B EZ A SHBugungi kunda web-sahifalarni yartish va u lam i bezashda

kabi dasturiy vositalardan foydalaniladi. U shbu dasturiy vosita lar yordam ida w eb-sah ifa yaratish, ular- ga rasmli, grafikli m a ’lumotlarni turli usullarda joy lash tir ish va animatsiya- iar yaratish ham da ularni o ‘rnatish usullari, tovushli m a ’lumotlarni jo y la sh ­tirish, w eb-sahifalarni o ‘zaro bir-biri bilan b o g ‘lash kabi im koniyatlarga ega.

dasturlash texnologiyasi b o ‘lib, hu jja tlam i yaratishdaishlatiladi. Unda m akrobuyraq texnologiyasi, y a ’ni b ir necha buyruqni bir rnakrobuyruq shaklida tasvirlash keng q o i la n i lg a n .

da a rtim etik am allar dasturi tili bilan bir xil b o ‘ lib, ma-tcmatik funksiyalar esa quyidagicha:

T/r Fuksiya Vazifasi

1. Math.ahs(a) a sonining modulini hisoblaydi.

2. Maih.pow(a,h) a ning b darajasini hisoblaydi.

3. Math.sqrt(a) a sonining kvadrat ildizini hisoblaydi.

68

Math.cos(a) a sotiining kosinusini hisoblaydi.

Math.sin(a) a sonining sinusini hisoblaydi.

Math.tan(a) a sonining tangensini hisoblaydi.Math.log(a) a sonining natural logarifmini hisoblaydi

form alar hosi qilish va m atem atik h isob ishlarmi ba janshи Imn operatsion sis tem asining b loknot m atn m uharrir idan foydaI iii'i’, kodi ichida, asosan tegi orasida yoziladi,

da uchburchakn ing yuzasini G eron formuiasidaii 1 h isoblovchi form a oynasini hosil qilish. (S=V(p(p^i){p-b)(i) r))!' . ! > b i c)/2, a, b, с uchburchak tom onlari uzunbklari) .

i . B loknot m atn m uharriri yuklanadi.M ^asturlash m aydoniga quyidagi dastur kodi yo /ilad i:

!itm!> <head> <title>uchburchak</tit le> < /hcad>body> <font coior==''green'' s ize= 5> U chburchakning yuzasini iiisob

I I .!v '/font>script type="text/javascrip t"> function hisob() {

var a= l *docum en t.m yfo rm .tom onl .value;\ ar b -4 *docum ent.m yform .tom on2.value;v ar c==i *docum ent.m yform .tom on3.value;i f ( ((a+b)>c) & & ((a-fc)>b) & & ((b+c)>a)) { var p=--(a+b Ьс)/2;var s-M alh .sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c)) ;•locum cnt.m yform .javob .valuers; f else {docum ent.m yform .javob .va lue^"B erilgan q iym atlardan uchburchak ya

I' b o im a y d i" ; j | < /script> <form name=="myform">b>' font co lor="ooooff ' '>U chburchak tom onlari qiymatlarini kiriliii!'.: p> a kesm a uzunligi: < inpul typc=="te,xt" size^-'"20" name^="lomon 1" p> b kesma u /unlig i; < input typc=-"text" size--="20" name^="U)moii p> с kesm a uzunligi; < input type^""text" size="20" n a m e = " t o m o n 3 " p input type="button" value=^="Hisoblash" onclick '-"hisob()"> input type=^--^"reset" valuc="Yangi!ash">p> U chburchak yuzasi < input type^^"text" size=^"50" nam e "jasob"

'uniV'- < /body> </htm l>

69

/ 3. K om pyuter xotirasiga biror-bir nomberib kengaytm asi bilan saqlanadi(M asalan: sahifa.html).

4. D astum i yuklab, uchburchak tom on-5 larining qiymatlari kiritilib, h isoblash tug-

masini bosish orqali natijani k o ‘rish m um - kin.

daslu-li kom paniyasin ing dasturiy m ahsuloti b o ‘lib, ushbu dasturweb-sahifa va w cb-saytlar yaratish uchun qiilay dasturiy vosita hisoblanadi. Dasturga turli rasmlar, jadvallar, audio, video fayllar o ‘rnatish iiamda matn kirirish imkoriiyatlari mavjud.

dasturida g iper b o g ‘lanishlar o ‘rnatish uchun rasm la ra i joy lash tir ish jadva lla r yaratish - ,an im atsiya efTektlari va tugm alarni joy lash tir ish belgilaridanfoydalaniladi. Ishchi sohaga rang berish uchun s ichqonchaning o ‘ng tugmasi bosilib, hosil boMgan ro ‘yxatdan ... bandi tanlanadi. Oyna-ning band iga o ‘tib kerakli ranglar tanlanadi. Tovushli m a ’lumot-larni joylashtirish uchun esa ... kctm a-ketligitanlanadi.

dasturi vektorli grafikadan foydalanishga asoslan- gan texnologiyadir. dasturi eng samarali grafik format-lardan b o ‘Imasa-da, formati foydalanuvchilarga cheklanm agan grafik- lar bilan ishlash im koniyatiga ega b o ‘lib, w eb-sahifa va w eb-sayt yaratish uchun eng qulay dasturiy vosita lardan biri hisoblanadi. U shbu dasturiy vosi- taning qulayligi shundan iboratki, w eb-sahifa yaratish uchun barcha bezak va an im ats iya effektlarini o ‘z ida yaratish ham da hisob ishlarini bajarish uchun dasturlash irnkoniyatlariga ega. Shuningdek, u barcha larda ochilishi,yuklanish darajasi tezligi ham da m a ’lumotlarni xatosiz nam oyish eta olishi bilan boshqa dasturiy vositalardan ajralib turadi.

dasturini yuklash ketm a-kctlig i quyidagicha;

Natijada quyidagi oyna hosil boMadi:

«31 ■

M e n \" a la i sa tri

Q a r la ra r o % xatiY ig is}] Ienika?;i (F re rn ^

Jihozlaipa!Teli Ishchi soha

mm\7 “

i iliozlar panclin ing vazifalari quyidagi jadvalda aks etgan:

Jihozbelgisi

Jihoz nomi Jihoz vazifasi

Selection Tool (V) Bir nechta shakl va belgilarni belgilashda foydalaniladi.

Subselection Tool (A) Shakl va belgilarni belgilashda foydalaniladi.

Ш Free Transform Tool (Q) Obyektni o'zgartirish (aylantirish)da foydalaniladi.

Щkill Transform Tool (F) Rangni o‘zgartirishc1a

foydalaniladi.

/ Line Tool (N) log'ri chiziq chizishda foydalaniladi.

9 1 lasso Ibo l (I.) Ixtiyoriy shakl va belgini belgilashda foydalaniladi.

Pen Tool (P) Har xil shakllar chizishda foydalaniladi.

A Text to o l(T ) Matn yozishda foydalaniladi.

О Oval Tool (0 ) Aylana va ellips chizishda foydalaniladi.

I'.s, I Rectangle Tool (R) TogVi toVtburchak chizishda foydalaniladi.

11, Pencil Tool (Y) Rasm va har xil shakliar chizishda foydalaniladi.

11 Brush Tool (B) Shakl chizish va shakllarni ranglashda foydalaniladi.

i ' Ink Bottle Tool (S) Shakllarning sohalarini ranglashda foydalaniladi.

! ’ '■i f fPaint Bucket Tool (K) Shakllarga rang qiiyishda

foydalaniladi.

1 s Eyedropper Tool (I) Ixtiyoriy sohadagi rangni aniqlashda foydalaniladi.

К».i.'?

Eraser Tool (E) Hosil qilingan shakllarni ochirishda foydalaniladi.

r ; H and Tool (H) Ish sohani surishda foydalaniladi.

KS.a

Zoom Tool (M,Z) Ish sohani katta va kichik qilishda foydalaniladi.

Yuqorida ke tirib o ‘tilgan dastiiriy vosita lar y o rdam ida web-sahifa, web-sayt yaratish va ularni bezashda foydalaniladi.

da ai ifmctik aniallar dasturlash tili bilan b irx il b o ‘Iadi.

P I1. da berilgan ikki sonning y ig ‘indisini hisoblovchi forma oynasini hosil qiling.2. daslurida quyidagi topshiriqlarni ba- jaring: main yozing; m atnga rang bering; ishchi oynaga rang bering; yaratilgan faylni kornpyuter xotirasida saqlang.

i. da sonning kvadrat ildizini hisoblovchi form a oynasinihosil qiling.

72

2_ dastiirmi yuklang va unga rasm i=iashtirib kornpyuter xotirasida saqlaiig.

. 20-D A R S. W E B-SA H IFA L A R G A R A SM LI,G R A F IK L IM A ’L U M O T L A R N IJO Y L A SH T IR ISH

V A B E Z A SHdasturin ing j ihoz la r panelida tasvirlarni .. и

iiLir >a rang berish ham da matnli m a ’lumotlarni yozish uchun mo'lja!i;i '" >- I i :!iialar Joylashtirilgan b o i ib , u to ‘rt q ism dan iborat:

1. - bu q ism da to ‘g ‘ri chiziq, egri chiziq, aylana, eHips, to n-iKii chizish, m atn yozish, belgi va shakllarni belgilash, chizilgan shakli;.' I iiirish ishlarini am alga oshirish m um kin.

’ - bu q ism da ishchi sohadagi tasvirlarni k o ‘rish va bosiuKiiimiukin.

V - bu q ism da chizilgan shakllar chegarasi va sohalarigaIm iish m um kin.

I. - bu q ism da b a ’zi bir tanlangan j ihoz la r uchun q o ‘shim' ii|Mi;imetrlarni o ‘m atish elementlari joylashtirilgan.

‘,)o‘sh im cha param etrlar boMmagan uskunalar uchun m aydnmsli qoladi.

dasturida grafik obyektlarn ing q o ‘shim cha imkom■ iil.iiini tahrirlash uskunasining b o ‘limida am alga oshiri:ih i nun

I III.

dasturida yaratilgan w eb-sahifalarga tayyor i;i m I inn joylashtirish uchun quyidagi ketm a-ketlik bajariladi:

.. . yoki tugrnalam i bosisii r,!!j:ih' i .m joylashtirilgan jo y tanlanadi va kerakli rasm belgilanib, Ui!_’Mi l 1 bosiladi. R asm ning oMchamlari boMimining va qaiuiiIII! l(jydalanib o ‘zgartiriladi.

dasturida bar xil belgi, q o ‘sh im cha tiigniabi 1 vveb-sahifaga kalendar joy lash tirish uchun

I !"4! ketlik tanlanadi.

73

тOuyidagi wcb-sahifani hosil qi-

i П ’Ushbu oynadagi “ 11-A s i n f ’ tugmasi bo-

Hganda, 11-A s in f o4 iuvchilar in ing r o ‘yxati,! I B s i n f ’ tugmasi bosilganda, “ 11-B s i n f ’ ll-Dsinf l iuvchilarining r o ‘yxati, “ 11-D s in f” tug- )si bosilganda, “ 11-D s i n f ’ o ‘quvchilarin ing r o ‘yxatini chiqarsin.

1. dasturi yuklanadi.2. O ynan ing oMchamlari kom pyuter ekraniga m oslab olinadi. Bu-

>ng uchim 's;i tahrirlash uskunasining b o ‘limini bandidanoMchami tanlanadi.

3. O ynaga rang berish uchun b o ‘lim ining bandi­dan i'oydalaniladi.

•1 j ihoz idan foydalanib “ 11-sinf o ‘quvchilarin ing web-sahi-iasi” yozuvi kiriliiadi,

5. Kirililj'ju! vo/Livlami rangi va oMchamlari boMimidan o ‘z- fijrtinladi.

6. O ynaga tngm alar o ‘rnatish uchun m enyular satridanketm a-ketlik tanlanadi.

7. R o ‘y;4;i!il;m kciakli tugm a belgilanib, sich- (joncha chap tugmasi bilan sudrab ishchi sohaga

'tka /i lad i.8. T'ugmalarga yozuv yozish uchun sichqon-

1 haning chap tugmasi ikki marta ketm a-ket bosish i>rqali am alga oshiriladi. I ’ugm aning oMchamlarini (Vzgartirish uchim boMimining va (1 a t о I, i d a n 1 by da 1 an i! ad i.

9. tugmani 3 marta ketm a-ket bosib, 3 ta oyna hosil qilinadi va har bir D 'naga rnos ravislula ! 1 Л. 11 B. 11 D-sinllar haqidagi m a ’lum otlar kiritiladi.

10. ! - / \ s m i ' nomli tugma bclgiianadi va tugm a bosiladi (dasturlash rnaydoniga o ‘tiladi).

11. “ 11-A s i n f ’ nomli tugm ani bosganim izda navbatdagi oynaga o ‘tish

( 11 Л s in f o ‘quvchilari haqidagi oynaga) uchun tuginaning dasturlash may■ loiiiga quyidagi dastur kodi kiritiladi:

12. “ 11-B s i n f ’ tugm asin ing dasturlash m aydon iga quydagi dastur koili I IIitiladi:

13. “ 1 1-D s i n f ’ tugm asin ing dasturlash m aydoniga quydagi dastur kodi к mtiladi;

14. Ikkinchi oynadan birinchi oynaga o 4 ish uchun quyidagi dastur kodi kmtiladi:

15. Ishchi sohaning dasturlash m aydon iga quyidagi dastur kodi kiritiladi ( I tugmani bosish orqali):

Agar ushbu kod k iritilm asa oyna faol ho latga o 'tkaz i lganda yozuviar \;i iiimnalar harakat ho latda b o ‘ladi.

16. N atijani tekshirib k o ‘rish uchun + yoki tugmalari bosil.uli (oyna faol ho latga o ‘tadi).

17. Yaratilgan w eb-sahifan i kom pyu te r xotirasida saqlash uchun quyidagi kctmat-ketlik bajariladi: d iskdan (istalgan disk yoki papkada saqlash m um km) “ 11 -s in f ’ nom li papka yaratiladi va birinchi martti laiila mb, tugm asi bosiladi. Ikkinchi martai.mlanadi. Hosil b o ‘lgan oynadan va boMimlanI'clgilanib, tugm asi bosiladi.

2-mashq. Xalq ta ’limi vazirHgining quyidagi wcb-saytini bosh sahil'asim law o r la sh

Vlrlu»4 чяЬиКмк m Othlqviilrlik К1иги|ан( Milrorlvli V«

IRetpublikadagi barcba maktsbUraiag 2018 «ilga mo'ljiUanBaii reja hatuda uslurorrazifalari ota-onalar t

luubokamaii takliflari ascid ч

75

; , jihozi taiiianadi.2. boMimining band idan rang beriladi.

O ynadagi rasm lar dasturida tayyorlanadi yoki tayyor rasin-' u iiib, kom pyutern ing diskda ‘■‘R asm lar” nomli papkaga jarnlanadi.

tugm alar bosiladi va diskdagi “ Rasm lar” nomli papkadan i.mlanib, lugraasi bosiladi.

Yuklangan rasm lar oynaning kerakli joy la r iga joylashtiriladi va :nn1ari boMimining : va : qatorida o ‘zgartiriladi.

j ihozi yordam ida to ‘rtburciiak shakliar cliiziladi. j ihozidan tbydalan ib oynadagi barcha yozuv lar yoziladi.

1 j ihoz idan foydalnib to ‘g ‘ri chiziq chiziladi.Hosil b o 'lg an w eb-sahifani kom pyuter xotirasida saqlanadi

tugmalari bosiladi va qatoriga nom beribtugmasi bosiladi).

Shunday qilib, dasturi yordam ida turh web-sahifalaru;sh va unda bezash ishlarini olib borish murnkin.

W eb-sahita yaratishda oynaning dasturlash m aydoniga quyidagi dastur kodini kiritish kerak:

I. dasturida hosil qilingan tugm aning dasturlashm aydoniga qanday o'tiladi'.^

Xalq t a ’ limi vazirligi w cb-saytin ing “Ta' limda А К Т ” , “ Sayt xarita- si’’, “F o rum ” sahifalarini tayyorlang.

1. dasturin ing boMimini tahli! qiling.2 . dasturida 4 ta oyna hosil qiling va ularga tug- rnalar joy lash tiring . Tugm alar bosilganda bir oynadan navbatdagi oy- naga o ‘tsin.

2 1 - D A R S . W E B - S A H I F A L A R D A F O R M A L A R Y A R A T I S H V A B E Z A S H

M a ’lumki, web-sahifa va w eb-say tlar yaratishda form alar hosil qilish к i; i >rga m a ’lumotlarni kiritish, k iritilgan m a ’lumotlarni jam lash m uhim his( >''

‘.adi. dasturida ushbu ishlarni am alga oshirish im:ati inavjud.

dasturida katak lar hosil qilish uchun iiiiozidan, w eb-sahifa islichi ho latga o4kaz il ib , q iym atiar kiritiiadigan hu' k.uaklar a lohida k o ‘rinib turishi uchun b o ‘hm ining

bandidan, hosil q ilingan kataklarga q iym atiar kiritish va liiS' -i iiijalarini chiqarish uchun bandidan , kiritilgan m atn lam i kalal ‘

V hiqarish uchun band idan foydalaniladi.dasturida arifm etik am allar va m atem atik funksix i

l;i! dasturlash texnologiyasi bilan b ir xil.dasturida b irinchi oynaning kalaklan:

0 quvchin ing familiyasi, ismi, otasin ing ismi, yashash m anzili va tugMi'v s ih k iritilganda ikkinchi oynaning bitta ka tag ida hosil qihsh.

1. j ihoz i yo rdam ida ishchi oynada beshta katak hosii iiiiadi va m os ravishda familiyasi, ismi, otasin ing ismi, yashash m an /i 111 ' l g i lg a n yili yozuvi kiritiladi.

2. U shbu har b ir yozuv uchun jihoz i yordam ida и!:/ a takiar hosil qilinib, b o ‘limidan g,i -

'jrtiriladi va kerakli o ‘lcham lar tanlab olinadi.3. Sahifa ishchi holatga keltirilib, m a ’lumot kiritiiadigan kataklar alcli

: w iinib turishi uchun boMimiaing' iiiianadi (har bir m atn kiritiiadigan katak uchun bajariladi).

» nttlSHe^ Prcpeitiea Fflte

A Times New Roman 32 Щ В / Ш Щ Ш 5!

и W А* [нашй , . 1 |«r^ .fc^aranat!on , -^]( \____ ' Т " .... _• -

ШкМ.. * | Р <»| О | |'*'*^' 'S A l i t o k f- r .

Mastmum di racfers; О

77

4. xossasiiiiiig qatoriga kerakli nom kiritiladi (“Fam ilyasi” yozuvining qatori beligilanib , “ Ism i” yozuv in ing qatori belgilanib “Otasini ism i” yozuvin ing qatori belgilanib , “T u g ‘ilgan y il” yozuvining qatori belgilanib ( to ‘rt s o ‘zini qabul q ilm aydi), “Yashash m anzili” yozu- vinmg qatori belgilanib besh yozuvi kiritiladi);

5. Ishchi sohaning dasturlash m aydoniga kodi kiritiladi;6. m enyusida tugm a hosil qilinadi va uning dasturlash m aydo­

niga quyidagi dastur kodi kiritiladi;

b a m l l l > a s i j ; T u g ’ I I g a n y l l l [ {

b i n l

O l n > l n i i i ! > i s m i

J Y a s h a s h m a n z i l i :

7. tugma bosiladi (ikkinchi oyna hosil qilinadi).8. Ikkinchi oynada j ihoz idan foydalanib ikkita katak hosil

qilinadi va birinchi katakka “ U m u m iy ” yozuvi kiritiladi.9. Birinchi oynaning kataklariga kiritilgan m a ’lum otlar ikkinchi oyna-

ning katagida hosil qilish iichun ikkinchi oynan ing ikkinchi katagi belgilanib,bo 'l im idag i -> ga o ‘zgartiriladi va

qatoriga “natija” yozuvi kiritiladi.10. Ikkinchi oynaga m enyusidan tugm a hosil qilinadi va uning

dasturlash m aydoniga quyidagi dastur kodi kiritiladi (Tugm a belgilanib, tugma bosiladi):

Umumiy

, ■■ , Л Ш. в / тшшш ч• A i .I ; «V I J л! Normal *пв-а1м fcr гаайоЫКу GmbM...

I *“ Ч ■■*<>■-’ ■) 'U i i Тапи<1 -«*•.

11. tugmalari bosilib, o ‘quvchi haqidagi m a ’lum otlar kiritiladi.

78

12. 0 ‘tish tugm asi bosilib, ikkinchi oynaga o 't iladi. Ikkinchi oynadagii imimlashtirish tugm asi” bosilganda quyidagi k o ‘rinish hosil b o ‘ladi:

ЧПН

Xalq t a ’limi vazirligi w eb-saytin ing quyidagi “ Virtual (|;ihul■ I'iia” b o ‘limi sahifasini tayyorlash;

, -h -1,imcccz Ottosisain* t»Kj

? ишах I

Г: f-' : H !-■ f ;>'a:arov Лп’ аг'оп 2 ок:'?о\1сЬт*1: (О 3"4)::s-:6--i Fak ': »0 3-4» ::S -:?-S 9

___ \Veb- 3>t: hn.,£ -mail: -•; ti .> m i_ Ч . -N f a i i r i J : 1 1 D 0 0 0 . Л n d f / о i . г : ' ; о у я 1з.

1 \ . l marxon ко ctia?i. 23-атB I X O R O \ I L O V A T r \ M ..Q f 1.Г.1 I

B O S H Q A R M A ^ I B othqajn is bo'?«t)is':

I, jihozi tanlanadi. boMimining bandidan rang bcniaclL

jihozi yordam ida barcha yozuvku' yo /ilad i. jihozi yordam ida katakkar hosil Milinib.

ga o ‘zgartiriladi \ a krr;ikli o"k:!);iml;n

band! tanlanadi (har bii

4.s'iimidan

' snlab olinadi.5. b o ‘lim ining

'.aln k in ti lad igan katak uchun bajariladi).6. Hosil b o ‘lgan web-sahifani diskda “ Virtual qabulxona" sain Гам

i. )mi bilan saqlanadi.dasturida berilgan ikki soimni!'

i u paytm asini h isoblovchi form a oyriasini hosil qilish.

1. jihozi yordam ida , va “N alija” : s o ‘zi kiriliiadi.2. Ushbu har bir yozuv uchun j ihoz la r panelidan alohicia

a lakchalar hosil qilinib, b o ‘limidan t’.a

79

(i : g;.;rtinladi va kerakii o ‘Ichamlar tanlab olinadi.3 . Sahifa ishchi holatga keltirilib, q iym atlar k iritiladigan liar bir kataklai

. . iiida kcVrinib turishi uchun b o i im in in gbclgisi tanianadi.4 . Ishchi sohaga rang beriladi.5 . Son qiym at kiritish uchun hosil q ilingan katak lar belgilanib mos

i.b ishda b o ‘limining var qatoriga “ason” , “bson” va “natija" lurnlalan kiritiladi.

6 W indow s m enyusida tugm a hosil qilinadi va uning dasturlasli h ydoniga quyidagi dastur kodi kiritiladi:

A

7 + t u g ^ l a n yordam idahi nolatga О tkaziladi. b - - : : —..... i

dasturida arifm etik am allar va m atem atik t\mksi- yalar dasturlash texnologiyasi bilan bir xil.

1. dasturi oynasini kataklariga o ‘quvchilarning Familiyasi, isnii, o tasining ismi, telefon raqam i kiritganda, ushbu oy- naning o ‘zida bitta katakka birlashtiruvchi form a oynasini hosil qiling.2. dasturida berilgan ikkita sonni y ig ‘indisining kvadratini hisoblovchi form a oynasini hosil qiling.

!. dasturin ing b irinchi oynasida o ‘quvch in ing fa-mihyasi, ismi, otasining ismini, ikkinchi oynada te lefon raqam i, elek- iron pochta manzili k iritilganda uchunchi oynaning katagida birlashti- nivchi form a oynasini hosil qiling.2. dasturida sonning kvadrat ildizini hisoblovchiforma oynasini yarating.

80

22-D A R S. W E B -S A H IFA L A R D A A N IM A TSIY A LA R VA U L A R N I 0 ‘R N A TISH

VVeb-sahifalarga m o ‘ljallangan an im atsiyalar yaratishda dasturidan foydalanish samarali hisoblanadi.

11 !iinda eng sodda an im ats iyalar yaratishni bir nech ta bosq ich larda amalga " limsh m um kin. M urakkab an im atsiyalar yaratish uchun sizdan biroz vac|lI (I.lb etiladi. A nim ats iyalar yara tishda qavat va kadrlar danb '\(lalaniladi. K adrlar va qavatlar oynasida m ay ju d b o ‘lib, uninguMuimiy k o ‘rinishi quyidagicha:

UntiUed-l , i Layer I................

‘w: ff'.N«S «0

dasturida kad r q o ‘shish uchun ( i\at q o ‘shish uchun esa oynasininginvdalaniladi.

“ 11 -s in f ” s o ‘zini harakatlantirish.

tugmasidan,papkasidan

1. j ihoz i tanlanib, “ 11-sinf ” yozuvi kiritiladi.2. tugm a yordam ida kerakli 0 ‘lcham belgilanib, tugm a bosiladi.3. Hosil q ilingan ning ixtiyoriy q ism iga s ichqoncha o ‘ng tugmasi

bosiladi va m enyudan bandi tanlanadi:

10 Щ 5 20 25 30 35 40

C reate M otion Tw een

Insert Frarr№

R em o ve Fram es

4. “ 11-sinf ” yozuvin ing koordinatalari o ‘zgartiriladi (yozuv belgilanib, it'liqoncha tugm asi yo rdam ida sudrib kerakli jo y g a o ‘tkaziladi);

5. Natijani k o ‘rish uchun + tugm alari bosiladi.T o‘rtburchak shakli harakatlanib ay lana k o ‘rin ishiga o ‘tish.

1. T o ‘rtburchak shakl chiziladi.

81

2. tugm a yordam ida kerakli o ‘lcham belgilanib, tugm a bosiladi.3. Oxirgi dagi to ‘r tburchakni o ‘chirib. aylana chiziladi:

b o ‘limining bandidan tanlanadi:

IPropertie^^eFrame

-r-Frar-иЫ '

Label type;

I Name

Tween: j Motion »■ [V] ScaleNone

Ease: Motion Share

i t . .

Sound: None

Effect; .None

Sync; Event

No sound selected* ' Q Orient to path О Sync 3 Snap

4. Natijani k o ‘rish uchun + tugmalari bosiladi. Sham i harakatlantirish.

1. jihozi belgilanib, bandidan shar tanlanadi.2. tugm a yordam ida kerakii o ‘lcham belgilanib, tugma bosiladi.3. da s ichqonchani chap tugm asi bosiladi va undan

qatori belgilanadi.» AО □,

^ 4

Vmiв z

Ccjlors

/ Г ,

П

0 3 ^

Create Motion Tween

Insert Frame

Rem ove Frames

Insert K ^ r a m e

Insert Blank Keyfram e

Clear Keyframe

Convert to Keyfram es

Convert to Blank Keyfran^es

Cut Frames

4. Shar belgilanib kerakli jo y g a siljitiladi. Natijani k o ‘rish uchun tugmalari bosiladi.

82

0 ‘zaro ikki sham i to ‘qnashtirish.

1. j ihoz i bclgilanib, bandidan shar tanlanadi va tugm a yordam ida kerakli o ‘lcham belgilanib, tugm a bosiladi.2. Shar belgilanib, i s h c h i s o h a o ‘rtasigasiljitiladi va dasichqonchaiii

chap tugm asi bosilib, undan qatori tanlanadi.3. qatlam i hosil qilinib, ishchi sohaning oxiriga ikkinchi shai

chiziladi va tugm a yordam ida kerakli oMcham belgilanib, tugma bosiladi.

4. Shar belgilanib, ishchi sohaning o ‘rtasiga siljitiladi ( qatlamidagi sharga qaram a-qarsh i) va da s ichqonchani chap tugm asi bosilib, undaii

qatori tanlanadi.5. + tugmalari bosiladi.

dasturida yartilgan an im ats iyalam i web-sahil'aga loylashtirish uchun tugmalari bosilib, kerakli fayl belgilanadi va( )ткрыть tugm asi bosiladi.

A nim ats iyalar yaratishda qavat va kadrlar dan foydalani ladi.

]. dasturida oddiy m atnni harakatlantiring.2. dasturida aylana shakl harakatlanib to^rtburchak shaklga o ‘tuvchi anim atsiya yarating.

1. dasturida shar chizing va uni harakatlantiring2. M ustaqil ravishda w eb-sahifalarga m o ‘ljallangan anim atsiya cITcki larini yarating.

23-D A R S. A M A L IY M A S H G ‘ULO T

dasturida bir vaqtninig o ‘zida b ir nechta animatsiya L't'iektlarini hosil qilish im koniyati ham m av jud b o ‘lib, buning uchun har 1мг qatlam ida alohida harakatli tasvirlar chiziladi yoki tayyor rasmlar,

83

chizmalar joylashtirilib harakatlantiriladi.Shami trayektoriya bo‘ylab harakatlantirish.

jihozi belgilanib va bandi tanlanib, shar chizib

qatlami hosil qilinadi;jihozi yordamida shar

1.

olinadi.2. Timeline boiimidan3. Hosil qilingan qatlamga

harakatlanadigan trayektoriya chiziladi;4. qatlamida tugma tanlanib, kerakli masofa belgilanadi.5. qatlamida tugma tanlanib, kerakli masofa

belgilanadi.6. qatlamining da sichqoncha o‘ng tugmasi bosilib,

qatori tanlanadi.7. Shar belgilanib, chizilgan trayektoriya oxiriga o ‘tkaziladi (sichqoncha

yordamida sudrab tortiladi):

J U n tit ie d -I .sw f

F ile V ie w C on tro l D e b u g

\— w m

Idishdagi suvning bug‘lanishini tasvirlovchi animatsiya .'ffektini hosil qilish.

d 1. qatlamida, jihozi yordamida idish chiziladi va unga kerakli rang beriladi.

2. qatlami hosil qilinadi va undajihozi yordamida suvning bug‘lanish belgilari chiziladi.

3. qatlamlari belgilanadi va tugma yordamida kerakli masofa belgilanadi.

4. qatlamining da sichqoncha o"ng

84

lugmasi belgilanib, qatori tanlanadi.5. qatlam idagi suvning b u g ‘lanish belgilari yuqoriga siljitiladi.

1. dasturida avtom obil chizing va uni harakatkm tiring.2. dasturida m aysani k o ‘karish holatini hosil c|i ling.3. dasturida gulning ochilish holatini hosil qiling.4. dasturida idishga olov yoqilganda suvniiii> bugManishini aks ettiruvchi tasvir hosil qiling.5. dasturida bir id ishdan ikkinchi idishga suvm quyishini aks ettiruvchi tasvir hosil qiling.6. dasturida m oleku la lam ing harakatini aks ettiruvchi tasvir hosil qiling.

1. dasturida turli geom etrik f iguralam i (shakl larni) harakatlantiruvchi an im atsiya effektlarini hosil qiling.2. dasturida w eb-say t uchun anim atsiya effektlai i tayyorlang.

24-D A R S. T O V U SH L I M A ’L U M O T L A R VA^ U L A R B IL A N ISH L A SH

dasturida tovushli m a ’lum otlam i o ‘m atish va ular- dan foydalanish im koniyati ham m avjud. dasturin int’ishchi sohaga tovushli m a ’lumotlarni joy lash tir ishn ing ikki xil usuli mavjud;

1. . .. ketm a-ketlig in i tanlash orqali;2. ketm a-ketlig in i tanlash orqali.

dasturin ing ishchi sohasiga fay I kciigaytm ali tovushli m a ’lumotlarni joylashtirish.

1. .. . ketm a-ketlig i tanlanib, tovushli ina’lum otlar joy lash tir i lgan papka tanlanadi.

2. Papkadan kerakli fayl belgilanadi va tugm asi bosiladi. Tan

85

langan fayl b o ‘lim iga yuklanadi,3. Yuklangan faylni ishchi sohaga o ‘tkazilishi kerak. B un ing uchuii

boMimiga yuklangan fayl belgilanib, s ichqoncha tugmasi yordam ida sudrab tortiladi;

daitiiriniiig ishchi sohasiga fayl ken- gaytm ali tovushli m a ’lum otlam i joylashtirish.

1. ... ketm a-ketligi tanlanadi.

2. U shbu oynadan .. . tugmasi tanlanib, tovushli m a ’lum otlar joy- lashgan papkadan kerakli fayl belgilanib, tugm asi bosiladi.

3. Yuklangan faylni ishchi sohaga o ‘tkazilishi kerak. B uning uchunb o ‘lim iga yuklangan fayl belgilanib, s ichqoncha tugmasi yordam ida

sudrab tortiladi.Ayrim hollarda video fayllam i o ‘m atishda xatolik lar yuz berishi m um -

kin. U holda fayl kengaytm asini o ‘zgartiruvchi dastur yo rdam ida fayl kengay tm asiga o ‘tkazish kerak.

dasturin ing ishchi sohaga tovushli m a ’lum otlam i joy lash tir ish ikki xil usu lda am alga oshiriladi;1.ketm a-ketlik lari tanlanadi.

1. dasturida v ideo fayllam i o ‘m atish ketm a-ketli- gini tushuntirib bering.2. dasturini ishchi sohasiga video va audio fayl­lam i o ‘m ating.

1. dastiirida uchta oyna hosil qiling. Birinchi oy- naga ikkita tugm a joy lash tir ing va ushbu tugm alar orqali navbatclaij,i oynalarga o ‘tsin. Ikkinchi va uchunchi oynaga video fayllami joylasli tiring.2. M ustaqil ravishda w eb-sah ifa tayyorlang va ularga video fayllami Joylasiitiring.

25-D A R S. W E B -SA H IFA L A R O R A SID A A L O Q A LA R N I 0 ‘R N A TISH IM K O NIY A TLA R I

W eb-sayt yaratishda w eb-sahifalar orasida a loqalam i o ‘m atish v a b i r lay 1 - ”a birlashtirish m uh im hisoblanadi. dasturida web-salii-falar orasida a loqalam i o ‘rnatish va ularni bitta faylga birlashtirish irnkoniya- li m avjud. dasturida w eb-sah ifalam i o ‘zaro bir-biri bilangipermatnli va operatori yordam ida a loqalam i o ‘rnatish m um kin.

dasturida w eb-sayt yaratish uchun oldin q o ‘shinic!ia sahifalari tayyorlanadi va ularga nom berib, yangi papkada .html fayl kengayt- masi bilan saqlanadi. U ndan so ‘ng asosiy sahifa tayyorlanadi. A sosiy sahifaga lurli bezaklar va anim atsiya effektlari dasturining о Vidayaratiladi. U shbu bosqichlardan so ‘ng, q o ‘shim cha sahifalar bilan bogManish- lar o 'rnatilib , fayl kengaytm asi bilan yaratilgan papkaga saqlanadi.

dasturini yuklab, d iskda joy lashganfayli bilan a loqa o ‘matish.

1. dasturini ishga tushiriladi.2. j ihoz idan foyda

. Y l i n g i l a s h lanib ishchi sohaga biror-bir so 'z ki-, . ritamiz, masalan; “Yangiliklar” .

3.“Yangilik” yozuvi bclgilah, ' tahrirlash uskunasin ing

b o ‘limidan kiritish may-\ - x ; □ Auto kern doniga fayl joy la shgan jo y va fay!^ ! d:\LbtrrJ ! Target: Г_Ыапк v j • 1 • ' - ' I J *

' nomi kiritiladi:4. Fayl alohida oynada ochilishi uchun band idan tanlanadi.

87

A n b -alesfo rread ab ity

5. . . . ketma-ketligi yoki tugmalari bosiladi.

6. Hosil bo‘ lgan oynadan bo‘ limi belgilanib, tugmasi bosi­ladi.

Intemetda joy lashgan saytlarga murojaat qilisli uchun maydo-niga sayt manzili kiritiladi. Masalan, Ziyonet axborot ta ’ lim portaliga muro- Jaat qilish uchun manzili yoziladi.

operatori yordamida web-sahifalar orasida aloqalamio‘mating.

1. dasturi ishga tushiriladi va ishchi oynaga menyusida tugma joylashtiriladi.

2. Tugmaning dasturlash maydoniga quyidagi dastur kodi kiritiladi;

( belgisidan kcyin bitta bo‘ sh jo y qoldirib matn yoziladi).о □,

% 4

S’ •

0 1 -‘1 ! *“! :Oil . ►

1 tm m m

. . t| •fli jS О V/ * (w 80 4bcr,ptA5ilst Ф 13 eobW Pimaoni » 1 3 eohriProcwM 1 1 3 Of-nton 1

) eeuURL( ) ; ;• 1

3. ketma-kedigi yoki tugmalari bosiladi.

4. Hosil b o lg an oynadan boMimi belgilanib, tugmasi bosi­ladi.

Intemetda joylashgan web-saytlarga murojaat qilish uchun uning manzili ko ‘ rsatiladi. Masalan, Ziyonet axborot ta ’ lim portaliga murojaat qilish uchun esa kodi kiritiladi.

20-darsda yaratilgan Xalq ta ’ limi vazirlig i web-saytining bosh sahifasi bilan 21-darsda yaratilgan web-sahifalar orasida bogManish o ‘ rna- tish.

1. Yaratilgan web-sahifa yuklanadi;2. “Virtual qabulxona” so‘zini belgilab, tahrirlash uskunasining

88

bo iin iidanritiladi:

Times New Roman

AW 0

kiritish maydoniga fay 1 j oy lashgan j oy va fay I nonii I

AJ Nofinal Anli-^as fiw anmpiBon

aTarget:^ d;'i,VirtLial qabulxona sahifasi.html

Yiiqoridagi darslarda yaratilgan barcha wcb-sahifalar iishbii i;iinl birlashtiriladi. Natijada Xalq ta ’ limi vazirlig ining web-sayti hosil qilminli

V irtuiil qiihulxona Ochiq vii/irlik * irojaat уvuborish

Statfstfk ra taVHlKorrupsiyaga qarsUi kwashistiTa’limdaAKTObunaSo‘rovn«maSayt xaritasiOnlayn riiiltoqotForum

Eng ko‘p o‘qilgm

Respubliknda^i barcha m aktablariiin^ 20IS yil^a moMjalfangan reja hamda ustuvor vazifalari ota-oiialar aiuhokaniasi va tak litlari asosida

Ushbu yaratilgan web-saytim iz statik web-sayt hisoblanadi.

Web-sahifalar orasida bogManish o ‘ rnatilgan faylni fay! kcin’n\ inu si bilan saqlash kerak.

operatori yordatnida web-sahifalar bilan bogManish o'in.iting.2. Maktabingiz web-saytini tayyorlang.

1. Web-sahifa tayyorlang va ulami biror-bir web-sayt bilan bog‘ lang.2. 0 ‘zingiz haqingizda m a ’ lumot beruvchi web-sayt tayyoi l;uii'

89

26-DARS. NAZORAT ISHI

Quyidagi berilgan variantlardan nazorat ishlarini o ‘tkazishda foydalanish lavsiya etiladi.

1. da doira yuzasi va aylana uzunligini hisoblovchi forma oy- nasiai hosil qiling.

2. dasturida rasm joylashtirish ketma-ketligini keltiring.

3. dasturida “ 11-sinf ” yozuvini harakatlantiruvchi animatsiya yarating.

1. da berilgan uciita son ko ‘paytmasining kvadrat ildizini hi­soblovchi forma oynasini hosil qiling.

2. dasturida web-sahifalami bog ‘ lash ketma-ketligini kclliring.

3. dasturida “8-dekabr 0 ‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi” yozuvini harakatlantiruvchi animatsiya yarating.

1. dasturida berilgan uchta sonning yigMdisini hi­soblovchi forma oynasini hosil qiling.

2. dasturida tugmalami joylashtirish ketma-ketligini keltiring.

3. dasturida “ 1-sentabr 0 ‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi kuni” yozuvini harakatlantiruvchi animatsiya yarating.

1. da berilgan uchta sonning o ‘rta arifmetigini hisoblovchi forma oynasini hosil qiling.

2. dasturida ixtiyoriy jadva l yaratish ketma-ketligini tushuntirib bering.

3. dasturida “Xush kelibsiz web-saytga” yozuvini liarakatlantiruvchi animatsiya yarating.

90

I ll BOB. AXBOROT TIZIMLARI

X A V F SIZ LIG I

Siz ushbu bobni mutolaa qilib, axborot xavfsiz lig i tushuncli .si, uning samaradorligi ko ‘rsatkichlari, axborot xavfsiz lig i muamniohii i, axborotlami himoyalashning tarkibiy qisniiari va usullari hanul;i

kompyter tarmoqlari, u lam i himoyalash, Intemetda saqlanayolgan

axborot manbalarining xavfsiz lig i muammolari, elektron hukumai v;i

uning imkoniyatlari, elektron pochta xizinati tuzilmasi, kompyutciiami

viruslardan himoyalash usullari haqida bilim, ko ‘nikma va malakalarua

ega bo‘ lasiz.

л ^ л 27-DARS. AXBOROT XAVFSIZLIGI TUSHUNCHASIVA SAMARADORLIGI KO ‘RSATKICHLARI

Butun dunyoda globallashuv jarayonining tezkor rivojlanishi, jamiv.ii

hayotining barcha sohalarida zamonaviy axborot texnologiyalarining кп и ’

qo ilan i l ish i insoniyatning m a ’ lumot olish darajasini amalda cheksi/, osIn

rish imkoniyatini yaratdi. Shu bilan bir qatorda Internet tizimida konlRlci.si;il

m a ’ lumotlarning oshkor etilishi ham oshib bormoqda. Masalan, 2015-yild.i

Jahonda 1,5 mingdan ziyod, y a ’ni oldingi y i lg a nisbatan 7,8 foi/ga ko p

yashirin m a ’ lumotlaming oshkor bo ‘ lishi kuzatildi. Ushbu ko ‘rsatkich, )uni

ladan, AQSHda 859 ta, Rossiyada 118 ta va Buyuk Britaniyada 112 lam

tashkil etdi. Bunga asosiy sabab sifatida inson omili va tashqi tajovu/lar c'l i

rof etiladi. Tashqi tajovuz natijasida ko ‘plab m a ’ lumotlar olib ketilsa-da, сиг

qimmatbaho m a’ lumotlaming chiqib ketishini shaxsiy manfaatdorlik asosida

ofis xizmatchilar tomonidan am alga oshirilmoqda.

91

?0(1" 2008 20ft9 Ifllfl M il Й)12 2013 2fll4 2015

Y uqori texnologiyalar

Sanoat va transport

Ta'Iim Bank va m oliva

Keltiriigan diagrammadan ko‘ rinib turibdiki, m a ’ lumotlar eng ko‘p ;otiigan sohaiar jum ias iga yuqori texnologiyalar, sanoat va transport so-

kirrnoqda. 2015-yilda ushbu sohalarda asosiy yo4]otish Internet tizimi I i :li am alga oshirilgan boMsa, ta ’ lim, moliya va bank sohalarida inson omili

5 0 foizni tashkil qilmoqda. 90% hollarda to io v va shaxsiy m a ’ lumotlar :qanga ehiqib ketishi aniqiandi.

4ompyuter tizimlarida axborotni muhofazalash tushunehasi bilan bir qa- ': axborot xavfsizligi atamasi ham keng tarqalgan.

IJmuman olganda, axborotga tahdid ikki xil bo‘ lishi mumkin: m a ’ Iumotni hish yoki lining mazmunini o'zgartirish.

92

Agar m a ’lumotlar biror finnaning e ’ lon etilmagan yang il ig i yoki korxo ;ianing ko ‘p y i l la r davomida to‘plagan va biror y ir ik muammoni hal etisliv i vo‘naltirilgan tajribalar natijasi bo ‘ lsa, ushbu tajovuzdan kelayotgan zaiai keskin oshib ketishi mumkin.

M a ’lumotlar mazmunini o ‘zgartirish axborot xavfsiz lig i uchun kaii.i lahdid hisoblanadi. Bank va iqtisodiyot tizimida muomaladagi to‘ lov xal);n nomasi yuborilayotgan huquqiy manzil aniq ko ‘rsatilgan ochiq m a ’ lumoi si fatida harakatlanadi. Ommaviy axborot vositalarining m a ’lumotlariga ко la, biror y o ‘ l bilan bank hujjatlari mazmunini, shaxsiy manfaatdorlik asosida qasddan soxtalashtirishdan banklarga va tashkilotlarga kelayotgan zarai ki. s kin oshib ketmoqda. Ushbu ko ‘rinishdagi xurujlar davlatlar chegarasnkm chiqib, dunyo m iqyosida am alga oshirilmoqda. Masalan, Sankt-Petcchm ;■ Ilk dasturchi V. Levin, 1994-yilda o ‘zining kompyuteri yordamida iiik uK i t)rqali London shahridagi “Siti bank of Amerika”ning muhofaza tizimim Ьи /ib, dunyoning turli m amlakatlaridagi bank mijozlarining hisob raqamlnruiai, 10 million dollar miqdoridagi m ab lag ‘ni noqonuniy o ‘zlashtirib, <> -'miii turli mamlakatlardagi hamtovoqlari hisobiga o ‘tkazadi.

Ushbu holat bo‘yicha AQSH federal qidiruv byurosi tezkor-qidim\ h.i rakatlarini amalga oshirib, jinoyatehilar to‘dasini bir vaqtning o ‘zida In! oldi. Jinoyatehilar 400 ming dollardan tashqari bareha m ab lag ‘ni bank Iumi biga qaytarishdi va turli muddatga ozodlikdan mahrum etildilar.

Bank amaliyoti sohasida m a ’ lumotning yaxlit lig i asosiy shart hisoksi ui ,a

ommaviy turdagi m a ’ lumotlar uchun foydalanuvchanlik darajasmuig \ i! ]oi; bo‘ lishi qadrlanadi. Davlat xavfs iz lig iga oid hujjatlar uchun uning yaslii! biN gini ta ’minlash asosiy mezon hisoblanadi.

M a ’ lumotning yashirinlik xususiyati uni ruxsat etilmagan shax.slar iil Ьпп lushunarsiz holatda lokal, mintaqaviy va global tarmoqlarida uzatiiishiilii M a’ lumotlarni ruxsatsiz o 'zgartirishdan saqlash axborotning yaxlitlik xumi siyati deb yuritiladi,

Foydalanuvchanlik xususiyati m a ’ lumotdan istalgancha, hech qaii<la\ to‘ siqlarsiz foydalanish imkoniyatini belg ilaydi va u ochiq turdagi axboi olla i uchun o ‘rinlidir.

93

* — *■

4

1 Elektromagnit toMqin. 2 - Parametrik to ‘ lqin. 3 - Tebranma tovush lo'lqin, 4 Elektr signali.

Yuqoridagi rasmlarda axborotdan ruxsatsiz foydalanishning mumkin bo'lgan kanallari tasvirlangan. Keyingi sxematik rasmda kompyuter tarmoq- iarida axborot tashuvchi vositalar sxematik ko ‘rinishda tasvirlangan;

■ и 111 ' .) i , i ; Л , d ' H j,'[ I i Ь I ] cb'"

Ushbu sxemadan aloqa tizimining ixtiyoriy qismida ruxsatsiz kirish im- koniyati mavjud ekanlig i yaqqol ko‘rinmoqda. Shu sababli, axborot xavfsiz- ligini ta ’minlash uchun foydalanuvchilami

zarur bo‘ ladi.

94

Axborot xavfsizligini ta ’minlash uchun shaxsning, masalan, barnioq izi, ovoz tahlili, ko ‘z qorachig‘ i, yuz tuzilishi va boshqa biometrik belgilaridan foydalaniladi.

Axborot xavfsizligini ta ’minlash tarkibiga n ia ’ lumotlar resurshm h;ii4< rorligi hamda jam iya t va shaxsning axborotdan foydalanislidagi t|omm huquqlari ta ’minlanishi kiradi.

Axborot xavfsizligi quyidagi bosqichlami o ‘z ichiga oladi:• himoyalash zarur boMgan axborot va texnik resurslarni anic|lasli,• axborotlarga tahdidlar va rnaxfiylikni buzish mumkin boMj'aii lu

nuklaming to‘ la to‘plamini belgilash;• axborot xavfsizlig ining za iflig i va xatarlarning darajasini b;iliol.i'.li• muhofaza t iz im iga qo‘y ilgan talablami aniqlashtirish;• muhofazalash tizimining yax lit l ig i va boshqarilishini na/orai;Ni

M a ’ lumotni ochish - tasodifan yoki xusumatli harakatlar nalijasid.i Ь gona shaxsga axborotning mazmuni ruxsatsiz oshkor e t i l i shKl i i ,

1. Axborot xavfsizlig i deganda nimani tushinasiz?2. Axborot xavfsiz lig iga tahdidlaming qanday turlari mavjud3. Foydalanuvchini identifikatsiyalash usullarini tushuntirib be-i ии'

95

1. Kompyuterai himoyaiash ahaniiyatini jahon tajribasi misollarida asoslab bering.2. Shaxsning biometrik belgilari bo‘yicha identifikatsiyalashning dav- lat va jam iyatdag i o ‘rnini izohlab bering.

28-D A R S. A X B O R O T X A V F SIZ L IG I M U A M M O L A M . A X B O R O T L A R N I H IM O YALASH N IN G T A R K IB IY

Q IS M L A R I VA U SU L L A R I

XXI asming birinchi o ‘n y i l l ig ig a kelib axborotning ahamiyati keskin 'sliib ketdi. M a ’lumotning qimmatbaholigi faqat davlat sirlarini qo ‘riqlash

iuiqtai nazaridangina emas, balki tijorat rivoji sababli ham oshib bormoqda, hunki axborotga ega bo‘ lgan mamlakat jahonni boshqaradi.

Yangi innovatsion texnologiyalam i loyihalashtirish ja rayon iga sarf qili- liayotgan vaqt iqtisodi, telekommunikatsion tizimlar va qurilmalar bozori- hgi si'ibitqadam sifat o ‘zgarishi natijasida raqobatbardoshlik talablari oshib

liDrnioqda. Demak, har qanday tashkilot o ‘zini “chaqirilmagan kiizatuvchi- udan xalos qilishi zarur bo‘ ladi.

Axborot xavfsizligi tahdidlari turli belgilar orqali tavsiflanishi inumkin;• axborot yashirinhgini buzish, asosan inson omiH yoki imihofaza

,!parat ta ’minoti faohyatini izdan chiqarish;• m a’ lumotlarmazmunini o 'zgartirishga doir ruxsatsiz fao liyatlarorqah

sbof ot yax lit l ig iga zarar yetkazish;» axborot foydalanuvchiiariga kompyuter lari orqali tahdidlar;• axborot xavfsiz lig iga ichki va tashqi tahdidlar;

axborot xavfsizligi buzilishida global, hududiy va lokal tarmoqlar tah-: 'u i l a i i .

.Axborotlarni himoyalashda avvalo tashqi tahdidga e ’tibor qaratilishi к .так. Quyidagi rasmda axborotdan beruxsat foydalanish mumkin boMgank.iiiciilar ko‘ rsatilgan;

96

Axborot xavfsizligini ta ’minlash uchun tashkiliy, texnik va dasturiy \o sitalardan foydalaniladi.

Tashkiliy vositalar tarkibiga texnik-tashkiliy va huquqiy-tashkiliy tadhir larni kiritishimiz mumkin. Texnik-tashkiliy tadbirlarda xavfsiz lik choralai im l a ’minlash uchun ofis xonasidagi kompyuter, telefon, televizor, radio, lizatsiya va shunga o ‘xshash axborot chiqish ehtimoli b o ig a n barcha vosiia lar ro‘yxatdan o ‘tkaziladi.

Texnik vositalar elektron, elektromexanik va boshqa qurilmalardan liio rat bo’ lib, tizimlarni texnik himoyalashda bevosita foydalaniladi. Kciig im koniyatii (0,01 1000 MHz) elektromagnit generatorlari kompyuter va hosb qa uskunalardan chiquvchi qo‘ shimcha toTqinlarini sezdinnaslik va/iliiMin o ‘ taydi.

Axborotni yashirin olishga mo‘ ljallangan mobil aloqa telefonlarini а1о(|л dan uzish, elektr tarmogMdan m a ’ lumot ehiqmasligini ta ’minlovchi fihil.ii diktofonlarni kuchli elektromagnit toTqinlar bilan ishdan chiqaruvchi \o m

1- Informatika, 11 97

talar qoMlaniladi.Dasturiy vositaiar larkibiga axborot xavfsizligi, foydalanuvchilar shaxsini

, kirish nazoratim o ‘matish, m a ’ lumotlarni yashirin ko ‘ri- iiishga kcltirish kabi vazifalam i bajarishga m o ija l langan maxsus dasturiy vosilalar tizimi kiradi.

Axborotni himoyalovchi dasturiy vositalarning tarkibi quyidagilardan ihorat:

• bir necha fayl yoki ji ld larn i y ig ‘ ish orqali ularning hajmini keskin ka- maytirib tashqi ta ’sirlardan himoyalash dasturlari;

. koinpyuter tizimiga beruxsat kirishdan himoyalash dasturlari;

. tizimni lardan himoyalashga moMjallangan dasturlari;

. m a ’ lumotlar yashirinligini ta ’minlovchi kriptogratik dasturlar.operatsion tizimini himoyalash.

1, tugmasini faollashtirish orqali boMimi- dan qismiga kiriladi va u ycrdan

bandi faollashtiriiadi;2, oynasidan

muloqot darchasiga kiriladi;3, Agar kompyuterga oldin parol qo‘yilgan bo'Isa. qa-

loriga oldingi parol kiritilib, so‘ngra vaqatoriga yangi parol kiritiladi:

a „ .,'Striдмини':трзт1'р

.'зщищенз парсл

Ushbu ketma-ketlik bajarilgandan so‘ ng, kompyutcr ishga tushirilganda yangi parol bilan kirish zarur bo ‘ ladi.

elektron jadvalida m a’ lumotlarni himoyalash.Bajarish;

98

1. ning menyusida tasmasi faollaslili I iladi;

2. Tasmaning baiidi bosiladi. Natijada ekranda muloqot oynasi paydo bo'ladi. Hosil bo4gan oynaning

qatoriga parol kiritiladi.Himoyalangan varaqdagi m a ’lumotlami o ‘zgartirish iichun ning menyusidan tasmasi faollaslitiriladi. Tasmamiij'

qismidan bandi tanlanadi. Natij;ul;imuloqot oynasi paydo bo‘ ladi. Ushbu hosil boMt';iii

oynaning m a ’Iumot kiritish qatoriga oldin himoyalangan parol kiritiladi.

Защита лиаа

Защитить лист и содержипое защ11'1и'1'иь1х ячеек

Пароль для отклюмения защиты лист<1:

IРйзоещить всем пользователям того листа:

выделение незабпокированных ячеек формат;(рованпе ячеек форматирование столбиоз форнатиронаиир c'pof: зсдвку стог:6мОа рстаэку с'рок всавку гиперссь'лок удаление столбцов удаление грок

ок I мена

йа

da yaratilgan faylni himoyalash.

ketma-ketligi tanlanadi;2. Hosil bo ‘ lgan oynadan qatoriga parol kiniilib

va tugmasi bosilib, navbatdagi oynaga o ‘ tiladi;3. Oynaning qatoriga yuqoridagi parol qa\ i;i

kiritilib, tugmasi bosiladi;4. Yaratilgan fay lga nom berib tugmasi bosiladi.

Fayllarni ko‘rinmas qilish.

99

i,tfc . , .1.. _ м » Tis. « ш

ъ

УнирЯДОМкЧЬ • ПрО СМ О ф

*9

--e SHr'e v«K'a ш11 CTO.n

J,*i ЬиЪлиоте1сиЦ 6 'део;,. Ло»г>л1»?ч1а1 •1. ИюЬрлх и я (4 Музыка '

Л» >;о1.1П[>ю!<;р ■>lir Локалоный л-'Ск (С : f # Лоыдьиый диск (D:, i „

> ’ *: Р i.G )_________

• u i ^ I bvuy'*xniipvijte'

fe»h-2fliWi'liti\iciyk:omDyureJ'02 w .'/a‘;ravfl .vov- :o!■tlOj Jte -0J fc*k-7.45fih !t'l v «3y fc.o'np>«ief-W

UiKh! nxjo-sm

кмзо-Л'!и(е IK!

rnssorsty m:rijsbej назмнф minmiajs.bi?3 названия ooie(3cnii-«i-it0fa<iic- transiof rr.ati | o p mdD.rnin

op-jquery-basf! sltJHiaji {>j нйзв.||“ ."й oppliK-ftont-ali.niiinnmniif t <........ ............. -...........-

5i

dasturidagi biror j i ldn i tanlab, ichidagi fayllar guruhi

tugmasi bosiladi va hosil belgisi o ‘raatiIadi va

belgilanadi;2. Fayl rnenyusiga kirib

bo‘ !gan muloqotli darchadan fayllarga tugmasi bosiladi.

Natijada taqvimidagi barcha fayllar ko‘rinmas holga keladi.

100

M a’lumotlami arxivlash.

1. Arxiv lanadigan fayl belgilanib, sichqonchaning chap tugmasi bosiladi va arxivlash bo 'lim idan bandi faollashtiriladi;

2. Hosil bo‘ lgan arxivlashtirish darchasidan faylni ixchamlashtirish iisuli tanlanib, tugmasi bosiladi.

ixchamlashtirishdan iborat.

Axborot xavfsizligini ta ’minlashning eng sodda va samarali usnllai i dan biri, biror muddatga fayllarni ko ‘ rinmas holatga keltirisluhm ilu. ratdir.

1. Axborot xavfsiz lig iga asosiy tahdidlar nimalardan iborat?2. da yaratilgan taqdimotlarni himoyalang.

1, Kompyuterda saqlanayotgan m a ’ lumotlami himoyalash usulhimn tasniflang.2. Koinpyuterga shaxsiy parolingizni o ‘rnating.

iOl

29-D A R S. M IN TAQ AVIY VA G L O B A L K O M P Y U T E R T A R M O G ‘ l V A UNI H IM O Y A LA SH

0 ‘tgan asming 50-yillarida ishlab chiqilgan kompyuterlar qimmatbaho va chekli miqdorda bo‘ lib, ular o ‘ta muhim vazifalam i bajarish uchungina 41/mat qilar edi.

Keyinchalik arzon va yuqori samarali protsessorlaming paydo bo‘ lishi li lan kompyuterlar tizimi vujudga kelaboshladi va ular lokal kompyuter tar- noqiari (LK Г) (inglizcha - LAN Local Area Network) deb nomlandi. Lokal armoqqa bog‘ langan bar bir kompyuter maxsus plata-tarmoq adapteriga ega H)’ lishi zarur.

Korxona va tashkilotga te- >.ishli bo‘ lgan lokal kompyuter armog‘ i shahar yoki viloyat niqyosida foydalanuvchilar ichun hamkorlikda aloqa o ‘ r- laiish imkonini bennaydi. ishbu muammo Mintaqaviy .ompyuter tarmogM (MKT)(udamida amalga oshiriladi.

MKTga misol sifatida rcspublikamizdagi bank va soliq sohasidagi ya- .ona avtomatlashtirilgan tizimlari, shaharlardagi dorixonalarning m a’ lumot 'cruvchi kompyuter tizimlarini keltirishimiz mumkin.

M asofaviy koinpyuterlar telefon tarmoqiari orqali modem vositasida 'Ogianadi. Natijada foydalanuvchilar yuqori unumdorli superkompyuterlar rqali o ‘zlari uchun ajratilgan resurslarga kirish imkoniyatiga ega bo‘ ladi- ir. Ushbu superkompyuterlar bir tizimga birlashishi natijasida MKT paydo o 'iadi.

Bir necha 10 kilometrli masofalarda LKTdan m a ’ lumot jo ‘natish uchun

102

tezligi 100 bit/s va tashqi muhit ta ’sir etmaydigan kabellar ishlaliladi.

Hozirgi paytda keng qo ilan i layo tgan kabellar nur o ‘tkazuvchanlik xususiyati bilan farqlanadi. kabellarda plastmassa y»>kikremniydan yasa lgan tolalar nur o ‘tkazmaydigan tashqi qobiq bilan o ‘ ralgan bo‘ ladi. Ushbu aloqa vositasida elektr signallari nurga aylantirilib m a ’ iumol jo ‘natiladi va teskarisi bajarilib axborot qabul qilinadi. Ushbu kabelda signal jo‘natish tezligi 3 Gbit/s ni tashkil qiladi.

Dunyo hamjamiyati tomonidan to‘plangan barcha bilim m a n b a l a n c h m

to‘ la foydalanish, kurrai zaminimizda ro‘y berayotgan voqea va h o d i s a l a r d a n

hamda ilm-lan yangilik laridan tezkor xabardor boMish yoki ogoh etish uchuii Global hisoblash toTi (GHT) dan foydalaniladi.

GHT (WAN Wide Area Network) bir neeha 10 va 100 kv. km maydoii hududlami birlashtiradi. GHT ichida axborot almashish - te le k o m n n m ik a

tsiya (grekcha tele - “uzoq” va lotincha eornmunicato - “aloqa”) deb alahuliInternet miliionlab kompyuteriar vositasida iokal, hududiy va korpotalix

tarmoqlarni birlashtirgan kommunikatsiyali to‘rdir.Zamonaviy kommunikatsiya vositalari tarkibiga yer usti radiorele u/a

tuvchi stansiyalari va koinot sun’ iy y o ‘ ldoshlari yordamida radioto‘ lqinlai orqali amalga oshiriluvchi simsiz m a’ Iumot uzatish va qabul qilish qurilma lari kiradi. Tekislikdagi radiotoMqinlarni ko‘ rish ehegarasida har 50 km nui sotada signallarni kuchaytirish uehun retranslyatsiya stansiyalari orqali luda uzoq masofaga m a’ Iumotlar uzatiladi. Sun ’ iy yoMdoshlar o ‘ta yuqori clias totali radioto‘ lqinlar bilan ish ko ‘ radi. Turli darajali orbitadagi kosmik slan siya lar guruhlaridan keluvchi s ignallar yer yuzidagi parabolik antennalaida qabul qilinadi va kerakli manzillarga yuboriladi.

Internet tizimida telekommunikatsiyaviy uzatish turli darajalarda amalivi oshiriladi va foydalanuvchilarning o ‘zaro aloqalari protokollar bilan larlib}’a solinadi.

' to'riararo munosabatni tartibga soladi va alot|a uzatishda “yagona muloqot tili” standartini aniqlaydi.

- Internet tizimiga ulangan har bir kompyuter uchun belgilaii

103

gan 32 bitli takrorlanmas manzil.- Internet tizimida pochta uzati-

iish m e ’yorlarini tartibga soluvchi protokol.- qabulini tasdiqlamagan holatda m a ’lu-

mol paketlarini j o ‘natishni tashkil qiladi.- virtual bog ‘ lanishlami hosil qi-

iib, axborotlarni kerakli manzilga aniq yetib borishini ta ’minlovchi protokol.- Internet tizimidagi ixtiyoriy kompyuter bilan ishlash inikonini

yaratadi.Bii kabi protokollar to 'r konfiguratsiyasini talab darajasida saqlab turish

uchun xizmat qilib, oddiy foydalanuvchi ularning mavjudligini sezniaydi. Bu \crda shuni ta ’kidlash lozimki, protokollaridan foydalanuvchi Inter-nclning bir boMagiga aylanib qoladi.

protokollari turli pararnetrlar bilan xarakterlanadi, ulami bilish iDlernet tizimidagi bog‘ lanishlarda boMishi mumkin bo‘ lgan nosozliklardan liimoyalash muhimdir

llozirgi paytga kelib bar bir foydalanuvchi o ‘z shaxsiy kompyuteri vosi- lasida lokal va mintaqaviy tarmoqlar hamda Internet tizimi yordamida bu- lunjahon hainjamiyati bilan aloqa qiladi, m a ’ lumotlar uzatadi va qabul qila- di. Lekin Internet tizimida oxirgi paytlarda kompyuter jinoyatchilig i haddan /iyod avj olayotganligi bois, axborot xavfsizligini ta ’minlash alohida muhim \azifalardan biriga aylandi.

Tarmoq xavfsizligini ta ’minlashni brandmauer tizimi amalga oshiriladi.

Odatda, ushbu chegara lokal tarmoq bilan Internet orasida qo‘yiladi. Brandmauer kelayotgan bareha m a ’ lumotlami qaysi birini o ‘ tkazish yoki o4kazmaslig in i hal qiladi.

Bareha brandmauerlami ikki xil turga ajratish mumkin:• marshrutizator filtri orqali IP paketlami saralab o ‘tkazuvehi vositalar;• lokal tarmoqda aniqlangan himoya strategiyasi doirasida axborotlar

104

i>akctining 0 ‘ tishiiii ta ’minlovchi am aliy darajaii serverlar.Axborot xavfsizligini ta ’minlashmng eng samarali usullaridan biri, hn

m a’lumotlarni shifrlashdir.

va tarkibiy qismlaridan i:i ^kil topgan.

M l

llboshlangMch niatnni vasbm

y a ’ni shifrlash orqali m axfiy ko‘ rinishga kclim; (shifrograinmalar hosil qilish) usuMari bilan shug'iill.i nadi.

maxfiy ina'lumotlarni ruxsat elilmai'.iii vaziyallarda ham ochish imkoniyatlarini, boshqaclia (|i lib aytganda, dcshifrogrammalar olish usullarini n им nadi.

tizimiari. Buyuk Rim imperaloi i ( i.i\ Yuliy Sczar choparlari orqali jo‘natilayotgan xabamoma mazmunini yasin rish uclmn quyidagi shifrlash tiziniidan foydalangan;

26 lotin alifbosi ketma-kelligin i, masalan, 5 ta harf o ‘ngga sm il' vangi shifrlash alifbosi ni hosil qilgan \ a nliiini ostma-ost joylashtirgan:

( ia y Y u liy Sezar 1,1 am i/clan oldingi

I 00-44 y iliar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1

Cl h с 8 h j / Ill

f g h k I m о Ч r

,’ (1

/

(

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

о P Ч r s t и vv t

t и V w X t z h с </

Uzatilayotgan ochiq niatn birinchi satrdagi harflardan la s ik i ! (cp.u! Masalan. Yuliy Sezarning mashhur keldim ко ‘rdim r- ' A

105

11

p

! i

a

iborasiclagj liarflar yiiqoridagi jadvalda ko‘ k rang biian ajratilgan.Ushbu harflarga mos ravishda ikkinchi satrdagi m a’nosi tushunarsiz so'zlardan tashkil topgan kctnia-kctlig shifrogramma hosil bo‘ ladi. Shifro grammani ochish uchun qabul qiluvchida 5 raqanii kalit b o lad i . Birinchi jadvaldag i ikkinchi satr harfla- riga mos ravishda birinchi satrdan boshlang‘ ich matn

qa\ latlan hosil qilinadt.lishbu shill lash uMi i i eng sodda usul hisoblanadi, shifming kalitini bil-

nuigai) siiaxs 25 ta \ananlni qarab chiqib. kalit nomaMum bo‘ lsa-da, yopiq mainm o c I i i n I i imkonivaliga ega bo‘ iadi.

IssO-vikla o'qiivchilarga kub Icnglamani yechish y o i in i birinchi bo'hb iniqlagan ital\an nialcinaligi Djerolamo Kardano “De subtilitate libri xx i” Mx-lasitla iralarct deb nomlangan shifrlash usuHni e ’ lon qildi. Bu usulga k o ' r a max 11V matn biior kattaroq oddiy mazmunh maktubni ichiga joylashti- i iiib jo 'naii lad i. Maktuhni usUga m a'lum bir qonuniyatda yasa lgan

yoiqi/iladi, natijada maxfiy xabar ochiladi;

•tH. tfiA(>l ei'(>lnmo K;m 1anii I 1 1 I ^^6 \ ilL ir )

1 ]

к 0 i P ^fi : f : 0 ; r :

d 3 J_

к Щ ]■ \ ПX 0

m a к t

>1ms

t

Ш:?;

г3

106

Yuqorida keltirilgan shifrlash usullari uchun kalit lokal tarmoq kcm pyuter tizimidagi faqatgina uzatuvchi va qabul qiluvchining o 'z ian ga i ’m.i m a’ lum bo‘ lishi talab etiladi. Aks holda m a ’ lumotning maxfiy ligin i saqla .h mumkin emas.

Zamonaviy usullar yordamida axborot xavfsi/ligimta ’minlanishi uchun quyidagi shartlar bajarilishi zarur;

• shifrlangan m a ’lumotni faqat kalit m a ’ lum boMganda ochisli mumkm bo‘ lishi zarur;

• shifrlangan m a ’ lumot qismi bo‘y icha shifrlash kalitni aniqiash in him zarur bo‘ lgan amallar soni kalitlam ing mumkin boMgan variantlari uimiim\ sonidan kam bo‘ lmaslig i kerak;

• shifrlash algoritmini qoMlash jarayonida o ‘zgam iay qolishi /anu ;• kalitlar oson aniqlanadigan bo‘ lishi mumkin emas;• shifrlangan matn uzunligi boshlang‘ ich matn uzunligiga tcng Ьо'||ч1п

zarur.

- (Kriptos - yashirin, logos - fan) ma'lumolni a

qilishni asriar davomida y ig ‘ ilgan manbalari va usullariga xos (|отпм yatlam i o ‘rganadi.

^ 1. Mintaqaviy tarmoqning asosiy vazifasi nimadan iborat'.'2. fani va uning qismlari nimani o"rganadi‘?

1. Internet tizimida telekommunikatsiyaning mohiyatini misollaKla tushuntiring.2. Respublikamizda faoliyat k o ‘rsatayotgan hududiy aloqa iarmo(|lai i

ning ishlash tizimini tasniflang.

107

30-D A R S. INTERNETDA SA Q L A N A Y O T G A N A X B O R O T M A N B A L A R IN IN G X A V F SIZ L IG I

M U A M M O L A R Iititernet tizimi orqali m oliyav iy harakatlarni amalga oshirish, tovar-boy

к va xizmatlarni buyurtmalash, plastik kartochkalami qo ‘ llash, masofaviy . .niloqotni amalga oshirish va boshqa imkoniyatlardan foydalanish, o ‘z nav = alida, axborot xavfsizligini ta ’minlashni ham talab qiladi. hitcrnet tizimi

!4|a!i tarqatilayotgan har qanday m a’ Iumotlar hamma vaql bir nccha yo ‘na ''.lilar va scrverlar orqah' o ‘ tib kerakli manzilga yelib kehidi, IJshbu y o ‘na sldacda tizimdagi axborotlar yaxtiUigi va daxisi/lig iga tuiii lashqi lahdidlai

.)i.‘ lishi mumkin.Umuman olganda, Internet tizimi har qanday axborot manbasiga cheklov

!/ nuirojaal qilish imkoniyatini l a ’miniashdir. Axborot xavfsizligi muammo csa, ma'ium darajada m a’himotiardan foydalanishdagi eheklovlar tizimiga

'iib kcladi. Lekin usuhari yordamida foydalanuvchikir imkoni. alarini chekhimay m a’ himotiarni hinioya qilish mumkin.

Lisullari asosida axborotni maxtiylashtirish shifdasli i goritmi yotadi. Lekin boshkmgMch ma'Iumotga qaytish uchun, shilV- :;'sh algoritmini aniqlash kaliti zarur. Shunday qilib, aigoritm va kalil

ning asosiy tushunchasidir.Simmetrik shifrlash algoritmkiri tbydakinuvchilar uciiun ma'ium deb

'lisoblanadi. Axborot xavfsizlig in ing asosida simmetrik kaiitlar maxflyligi uajasi yotadi. Berilgan shifrlash algoritmi utluin kalitning variantlari soni

'ikin xavfsizlik darajasi baholanadi.[lozirgi paytga keiib simmetrik yopiq kaiit bilan sh iii iashning birmun-

:ha kamchiliklari namoyon boMmoqda. M axfiy lik saqlangan holda m a’ lumot j o ‘natuvehi va qabul qiluvchi iiehun kalitlarni hosil qilish. saqlash va kerakh manzilga yetkazishda rnurakkabhklar paydo boMmoqda. Masakan, bank tizi- ;i)ida m oliyaviy faoliyat yurituvchi mijozlar soni j i ida ko"p bo‘ lganligidan, ularmng har birini alohida yashirin kalit bilan ta'minlash amalda mumkin v;'nas. Shu sababli axborot xavfsizligini ta 'minlashda asimmetrik kalitlarning li'zalliklari m a’ ium boMmoqda.

usulida m a’ lumot jo 'natuvehi oehiq kalit bilan axbo-

108

i iiu shifrlaydi, qabul qiluvchi esa yopiq kalit yordamida faylni deshifiiayd' I tsiiirin m a’ lumotni ochadi).

Simmetrik shifrlash usulidagi kamchiliklardan xoli, amerikalik olinil.n Iv Rivest, A. Shamir va L. Adclman tomonidan kashf etilgan asimmctrik kalitlar asosidagi shifrlash usuli hozirgi paytda keng tarqalgan. Hank li/imida keng qo‘ llaniladigan elektron imzoning m axfiy lig in i ..

usuliga yaqin usuliar z immasiga yuklatiigan. usuli bo 'y icha kalitlam i hosil qilish algoritmi:

1. p \ a q o‘zaro teng bo‘ lmagan tub sonlar tanlab olinadi;2. n=p*q modul hisoblanadi;3. n=(p-\)(q-\) hisoblanadi;4. 1 <d<n tengsizlikni qanoatlantiruvchi va n soni bilan o ‘zaro tub bo4

gan e aniqlanadi;5. Yashirin с/soni (d^e) mod n=\ tenglamani qanoatlantiruvchi

tanlab olinadi;Shunday qilib, (e, /7)~ochiq va(c/, n ) - yopiq kalitlar juftligini hosil c|ili!ik

usuli bilan shifrlash va deshifrlash.Matnni {e. n) ochiq kalit bilan shifrlash uchun:• shifrlanayotgan matnni M(i) = 0. 1, 2,..., rt-l, bloklarga ajratib olaim/• matn bo‘ lagi M{i) ni C{i)={M{i)e) mod n formula asosida shifrhiymi ^• shifrlangan matn bo ‘ lagi C(i) ni yopiq kalit (d,n) yordamida Л/(/) ( ( /)

-/) mod n formula asosida deshifrlab boshlang‘ ich matnni hosil qilami/.• Yopiq kalitlami ochish hal qilib b o im as muammoga aylanishi m hin)• 1. Ikkita j'uda katta tub sonlar (masalan har biri 1024 bitdan ih o ia i) m

liir-biridan juda ham uzoq yoki yaqin qilmasdan tanlab olish zarur boM.idi:• 2. (p -1 )(/>-!) va (q -1 ){q- \) sonlarning eng katta umumiy bo hi\ rlnl.ii i

iiiumkm qadar yaqin bo'lishi zarur;• 3. Odatda с soni sifatida F'crmaning tub sonlari: 17, 257,

ulmadi;• 4. Yopiq kalit maxfiy saqlanishi zarur.

• va (/= 11 sonlarni tanlab olamiz;• 3-11-33 sonni aniqlaymiz;

10'>

• (р-\ ) ■ (с/-1)=20. Demak, shartga ko ‘ra, masalan• {d-1) mod 20=1 shartni qanoatlantirsak, son hosil bo ‘ ladi;• i.otin a lifbosi harflarini 0 dan 26 gacha bo ‘ lgan tartibda raqamlab

s'laniiz; A 1, V=2, 5=3;• matnni ochiq (7,33) kalit bilan shifrlaymiz;. C( 1) = (37) mod 33 = 2187 mod 33 = 9;. C(2) (17) mod 33 = 1 mod 33 = 1;. ПЗ) (27) mod 33 = 128 mod 33 = 29.• Yopiq (3,33) kalitdan foydaianib shifrni ochamiz:. M{ I) (93) mod 33 =729 mod 33 = 3-^5;. Л/(2) (13) mod 33 = I mod 33= 1 ;. Л/(3) (293) mod 33 = 24389 mod 33 = 2 ^ К1977-yili mashhur yozuvchi va aniq fanlaming jonkuyari Martin Gardner

jurnalida qiziqarli matematika bo ‘yicha risolasini “Osh- k*)i etish iiclum million yil kctuvchi miitlaqo yangi shifr” deb nomladi. Shifr- iash usulini koTsatib, ochiq kalit uchun n ning qiymatini ham taqdim qildi:

114 381 62^75-^ 888 867 669 235 779 976 146 612 010 218 296 721 242 S62 S(,| S42 935 706 935 245 733 897 830 597 123 563 958 705 058 989

;V75 147 599 290 026 879 543 541.// sonni tub sonlarga ajratgan insonlarga pul mukofoti v a ’da qildi.

’ )o ‘ .shimcha savollar bo^yicha Massachuset texnologiya instituti xodimlari k’ Rivcst, .Л,Shamir va L.Adelmanga murojaat qilishlari mumkinligini bildir- lii n kalit va shifrlangan matnni ham c ’ lon qildi.

lishbu muammoni ha! qilish uchun 600 kishi hamkorlikda 17 y il ishlash- iiii iga to‘g ‘ ri kcldi. Natijada

/; 32 769 132 993 266 709 549 9 6 1 988 190 834 461 413 177 642 967 992■ -4.] 539 798 288 533

(/ 3 490 529 510 847 650 949 147 849 619 903 898 133 417 764 638 493■ 47 H43 990 820 577 tub sonlari aniqlandi va shifr oshkor etildi.

Shunday qilib, usulining misli ko ‘rilmagan kriptoustuvorligi isbot .‘uUii. Yuqorida 64 va 65 xonalik tub sonlar ishlatilgan. Demak, juda kat- t >onlar bilan ish ko'r ilgandagina usulining elektron raqamli imzoni

'hakllantirishda ustivorligi yuqori b o iad i .

no

- elektron hujjaldagi ina/kui clektroii hiin.ii axborotini ning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus oVuarliir.h iiatijasida hosil qilingan hamda niiig ochiq kalili yurdainida cicktioii liiii idtdagi axborotda xatolik yo 'q lig in i aniqlashdan iboial.

qonunda talab etilgan shartlarga rioya qilinganda (.|оц о/ Iiii||.iI!m shaxsan qo‘y ilgan imzo bilan bir xil ahain iyalga cgadir.

m a ’ lumotlarni o'zgartirish natijasuia hosii qilingan Ih Igilarning tartiblangan kctma-ketligidir.

Internet tizimida harakatlanayotgan har qainiay luijjal uchun unin;' yaxlitligin i buzish yoki mazmunini o'zgartirish inikonixali bo lish i mumkm Mozirgi paytda, bunday xatar ayniqsa bank tizimida moli\a\ iv U)'lo\ nomasi uchun o 'ta xavliidir. Chunki xabarnomadagi man/il yoki miqdorini o ‘zgartirish o ‘ta noxush voqealarga oiib kclishi muqarrar

ni olish uchun 0 ‘zbckiston Respubhkasi Adliya va/iiiigi hii/ui id.ivi daviat xizmatlari agcntlig iga murojaat qiiinadi va bclgihingan iartibda!'i .11 i/.i loMdirib ro‘yxatdan o ‘ tiladi. Ro‘yxatdan o 'lgan payukin bodihib bn \ it imul datga beriladi va amal qilish nuiddati shartnonia bilan u/avtniladi.

Asimmetrik kalit usulida m a’ Iumot iu'natuvclii ochiq kalii hiian axborotni shifrlaydi, qabul qiluvchi csa yopiq kalit yordaniida ia\lm deshifrlaydi.

1. Simmctrik shifrlash usullarining maxfiy lik mc/oni nniiadan iboi.ii '2. RSA usuli bo ‘y icha kalitlarni hosil qilish algoritmini tusluintn ini’

1. Elektron imzoning mazmuni nirnadan iborat ?2. Ingliz tilidagi harflarini 1 dan 26 tartibda raqarnlab, ''million “secret”, “azamat” so ’zlarini usuli yordamida shitVlan;: \,i deshitriang.

3 1-D A R S. E LEKTRO N H U K U M A T

A Kborot texnologiyalarining jadal rivojianishi jam iyatda kechayotgan ja- i\4M'ilarga ijobiy ta ’sir ko ‘ rsatib, aholi manfaatlarini ta ’minlashga xizmat qi-■ ii, Shu nuqtai nazardan bugun degan tushuncha kundalikHiiiushiniizdan chuqur o ‘ rin egallamoqda.

barcha ichki va tashqi aloqalarni, ja rayon lam i tegishli .’ •orot-kommunikatsiya texnologiyalari bilan ta ’minlanib turadigan huku- .5 iiisoblanib, Internet tarmog‘ i orqali axborotga ishlov berish, uni uzatish

i ia.qatishni elektron vositalari asosida davlat boshqaruvini tashkil qilish- da' lat hokimiyati organlarini barcha bo‘g ‘ inlari tomonidan fuqarolarga ,4iion vositalar bilan xizmatlar ko ‘rsatish va fuqarolarga davlat organlari- e faoliyati haqida axborot berishdan iborat.

tushunchasi 1990-yillarning boshida paydo b o lgan , ; -ii iinaliyotga so ‘nggi 10 yillardan boshlab tatbiq qilina boshladi.

AQSH, Avstraliya, Buyuk Britaniya, Yangi Zclandiya, Singapur, Janubiy Koreya, Kanada, Niderlandiya, Daniya hamda Germa-

a siiigari mamlakatlarda samaradoriigini ko ‘rsatmoqda. Ushbu niamla- ikiida juda ko‘plab davlat xizmatlaridan u)/dan chiqmagan iiolda, onlayn limida foydalanishadi. Davlat organlari so ‘ rovlarga javoblar, turli to iov lar , iniy iHijjatiarning namunasini olish, ularni toMdirish, bilan

oliy o 'quv yurtlarida masofadan turib tahsil olish, ichki ishiar ido- :u iga ariza bilan murojaat etish va boshqalar shular junilasidandir. Masa-

li, Janubiy Koreyada shaxslar rasmiy web-sayt orqali o ‘zining murojaatini -' l ib chiqilishi qaysi bosqichda ekanligini kuzatib borishi imkoniyatiga ega

r l a d i .O'/bckistonda ham joriy qilingan b o l ib , u orqali

112

ko'plab davlat xizmatlaridan foydalanish imkoniyati mavjud. Rcspublika iiiizda clektron hukumatning tuzilmasi quyidagicha:

ning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat;• davlat organlari faoliyatining samaradorligini, tezkoriigini va '.Ь.И

fofligini ta ’minlash, ularning m as ’uliyatini va ijro intizomini kuchayimsb, aholi va tadbirkorlik subycktkiri bilan axborot almashishni ta'minlaslinm!' qo^shimcha mcxanizmlarini yaratish;

. ariza beruvchilar uchun mamlakatning butun hududida davlat o r g a n

iari bilan o ‘zaro munosabatlarni elektron hukumat doirasida amalga osIiihnIi bo‘yicha imkoniyatlar yaratish;

• o ‘z zimmasiga yuklatilgan vazifalar doirasida davlat organlanmii!' m a ’ lumotlar bazalarini, Yagona interaktiv davlat xizmatlari portaiini va clrk tron davlat xizmatlarining yagona reestrini shakllantirish;

» aholi va tadbirkorlik subyektlari bilan o ‘zaro mimosabatiami aniiil'M

113

oshirishda elektron hujjat aylanishi, davlat organlarining o'zaro hamkorligi \ a ularning ma'lumotlar bazaiari o ‘rlasida axborot alinashinuvi mexanizm- larini shakllantirish hisobiga davlat boshqaruvi tizimida “Yagona darcha” ta- moyilini jo r iy etish;

• ladbirkorlik subyektlarini eiektron hujjat aylanishidan toydalanishga, siui jumladan statistika hisobotini taqdirn etish, bojxona rasmiykishtiruvi, liisenziyalar, ruxsatnomalar, scrtifikathir berish jarayonlarida hainda davlat (irganlaridan axborot olish jarayonlarida elektron hujjat aylanishidan foyda- lanishga o'tkazish;

• tadbirkorlik subyektlarining elektron tijorat, Internet jahon axborot iarmog‘ i orqali mahsulotni sotish va xaridlarni amalga oshirish tizimlaridan toydalanishini hamda kommunal xizmatlarni hisobga olishni, nazorat qilish- ni va ular uchun haq toMashning avtomatlashtirilgan tizimlarini jo r iy etishni kcngaytirish;

• naqd boMmagan elektron to'lovlar. davlat xaridlarini amalga oshirish, masofadan foydalanish tizimlarini va bank-moliya sohasidagi faoliyatning hoshqa elektron shakllarini rivojlantirish.

Mazkur vazifalarini bajarish maqsadida respubiikamizda Yagt)na interak- liv davlat xizmatlari portali ( ) yaratilgan.

lilektron hukumal 4 ta yo4ialishda faoliyat olib boradi.1. Davlat-davlatga. Bu ti/imda dav-

lal boshqaruvi apparati ichki tuzilmalari, markaziy va mahalliy hokimiyatlar, lurli davlat idoralari, tashkilot va muassasalari orasidagi o ‘zaro munosabat- iarda elektron hukumat tizimini jo r iy etilishishi, elektron hujjat aylanishi, davlat organlari faoliyatining shaifofligini ta ’minlashni doimiy monitoring va hisobot shakllari kabi vazifalarni amalga oshiradi.

2. Davlat fuqarolarga. Bu tizimda fuqa- rolar yagona davlat interaktiv xizmatlari portali orqali, o ‘zlarining davlat or- ganlariga ariza, shikoyat yoki tak lif kabi murojaatlarini elektron tarzda yubo- rishlari va u larga javob olishlari, turli xil davlat xizmatlaridan foydalanishlari murnkin. Masalan, rasmiy hujjatlarning elektron nusxalarini shakllantirib olishlari, turli xil m a ’ lumotnoma, xabamomalarni olishlari, shuningdek, to 'lovlar bo‘yicha tranzaksiyalarni onlayn usulda am alga oshiradilar.

114

1. Dav lat tadb irkor la rga . Bu ti/mul. iuridik shaxs iar , i shb i la rm on la r \a tadb irkor ia r uchun ruxsa lnorna l a r o lis li

nul l x i l r a sn i i y j a r a yo n l a rn i intcrakt iv usu lda sodda la sh t i r i l gan larzda amali ' . i '.h ir ish . shun ingdek , dav la l y igMmlar in i . to ' l ov l a rn i , h isobot larn i va iasim \

'nurojaat larn i on - la yn y u b o n s h g a oid x i zm a l l a rn i a m a l g a oshiradi .4. Davla l xor i j l i k l a rga . I^u l i/ imda

ii\ lai va xori j l ik shax s i a r o ' r i a s i d a i i id l i y cj )nunchi l ik va \a iq iо h i i j j a l i . r i ’a ' . l yangan holda interaktix' x i zm a t l a r k o ' r s a t i l ad i . M asa l an , v iza m a s a l a i a n Mivcstitsiyalar, t a ’ l im va turizin soha l a r i ga o id x i zm a l l a rn i a m a l g a os l i i i ad i

Bu t iz im idoni larar t ' va dav l a l muas .sasa lar i o ' r l a s id a axborol a lmas l i i .h . irnaradorl igin i a m a l g a osh ir i shga . Joy l a rda r c i a l a sh l in sh \a bos luiai ux iim:' sfaliiii y u k s a l l i r i s l i g a x i/mal q i l i shda , j amoa tch i l i k f ikrini im in lazam mi mi l if ing q i l ib bonshda ham da imga ta ' s i r ko ' r sa t i sh imkonini boradi^ I )a\ lal \ .1 ■i/ncs nHino^abal iar ida esa iDa' imii iy l a r l ib - laomi l la rn i a\toma l las l i i и il.idi •.atijada b iznesni r o ' y x a l g a o li sl i , so l iq ham da s ta l i s t i ka h isubo i la rm i , Imj

\oiia dck l a ra ts iva l a r in i lopsh ir i shda ladb i rkor l arn ing vaqti va m a l i l a r ' i u- ialadi . Yagona in lc rak l iv dav l a l x i zm a l l a r i por ia l ida , j u m lad a i i . b c l i ’ i lani ' .m . i r t ib- taomi l lami buzgan l ik uchun sl i i ikoyal b i ld ir i sh , f adb irkomi mui>t|,i >1 q i l uvch in ing mobi l le lc ton raqami orqa l i i d en t i t l k a l s i y a qi l i s l i n iaqsadi ia i4)"yxalga ol ish, m u h a n d i s l i k - k o m n u m ik a l s i y a t e xno lo g i y a l a r i g a i il. im ,h cluin ar iza bciiNh, ladb i rkorhk su b y c k l l a r i g a o V im iz d a i shlab i;liK|ai iIimm

i ' . iomobi l transporii v(b i i a ! a r in i \ar id et ish uchun a n z a Ь- 'nsh, k u 'c l an . r . r iulkka b o ' l g a n huquqni 10 y x a l g a ol ish m a q s a d id a ar izani r a sm i\ la s l i im .li - ingari x i zm a l l a r jor iy q i l ingan .

Idektron h uk um a l 4 Ч1 y o ' n a l i s h d a l ao l i ya t ol ib boradi . 1. ( i2( 1 I >.i\lat-davlalga. 2. G2C" Davlat fuqarolarga. 3. G2B - Da\ial la larga. 4, G21' Davlat xorijliklarga.

/!-Ц,

1 ning asosiy vazifalari nimalardan iboral'.’2. Yagona interaktiv davlat xizmatlari portali ( ) dan ro \ \,iidan о 'ting.

! facHiyati nc rh ta y o ‘n a ! i shdan iborat'^2 Yagona in le rak t iv d av l a t x izmat la r i portal i ( )n ing imkon i-ya t la r i b i ian tan ish ib chiq ing .

' 32^-DARS. FJ.EKTRON POCHTA XIZMAT!TUZILMASI

Eiektron pochta (EP) o ' z f ao l iy a l in i o ' t g a n a s rn ing 70 -y iUdan boshi agan . . rnernc in ing eng bi rinchi x i zmat Uiriar idan bo ' i i b , butun oiarn to ‘ r ida eng

muioqof vos i t a s ig a aylandi. U ning i sh iash prinsipi juda sodda bo‘ Iib,i i ap y u t c r d a kc r ak l i s h a x sg a e i ck l ron xa l j o 'n a u i a d i . Ushbu xat m urak k ab

H.'gMangan to ‘ rIardan o ' t ib ke r ak l i r nanz i i g a borib ye tad i . i n t em etda e lcktron iCnjhta orcjaii xat j o 'n a t i s h tuz j lrnas! c juy idag icha :

Internet

M T A

7 ’f f l 'M S A

>r - ' ' V D H S1 LDA ! : I !

..'8 1 101

Xiiliaisxqlush

Tu/. i !madagi q i sqa r tm a l a rn ing yoy i im as s quy id ag i c i i a ;foydalanuvchining agenti sifatida cicklron

narni ta yyo i l a s i i , u/afisl i , qabu i q i ! is ! i va ko"rib ch iq ish vaz i f as in i ba i ar ad i i o yd a l an uv c h in in g kon ipyu tc r ida o n ia l i l ad i , Xuddu shun i i igdck , foyda la - i c h i m a g agent i s d a l id a ;

vii boshua la r b(j ' ' ! ishi m i im km , l-lo/irgi paytda N'fcysini (joMlaS). x av l s i z n ro foko l i an a^osida web- b rauzcr vorda-

• ! 6

lida faoiiyai oi ib boruvchi ag en t l a r qo"!iani!moqda;* - lokal tarnioq orqali yetkazuvchi agciii

:ik;* - xabar jo'Tiatish agentligi;» pochta server i e lektron xabariar Inter

net tizimidan o ‘tib boruvchi tugimlardir vositasida tayyorlangan xabai nr yok i bir necha lardan o 4 ib internet omborxonasidagi alohida loyda

■ io i ivc l i iga teg ish l i g a tushadi , ga man/i l larn i tahl i l q i l ish va slui sosda x a b a r m ar shm t in i an iq i a sh vaz i f a s i y i i k la t i l ad i , u za t i l a yo ig an

■ abar larn i qayta i sh lab. ga tekshnxui i , anonir,) \at spamla rn i miioma . idan chiqaradi .

* Hozirgi pay tda va/i fa !ar i i i i a m a l g a oshiruvch iva boshqa das tu r l ar hairi mav jud.

s e r v e rIdektron pochta orqali iaqat matn emas, baiki J a d v a l chizmalnr, IomisIi

. 1 I'ideo fayliarni ham jo ‘ iia<ish iriunikm. Bunda pochta boMinii \i/malim ‘ochta server!. pochta u/atish va/ilasini irUernet kanailari bajatadi. iiii yeida• Suixsiy pociua quiisi foydaia!mvehit\ing kiruvchi va chiquveh! xailanm ) zida saqhishga rno ljaHangan pochta scivcri diskidagi rnaydon hisoblamit ■'smp\'u(em,irig xoliiasin i cgallarnaydi. Server diskidagi rnaydonga

'oydaianuvchisiga 10 (IB, ga 8 ( iB . ga esa 1 5 Ci!i xotira vaJ ievkas i a j ia iilad ',

\'si ibu • .vcb-say i iarmng . joysi b in 1)йап i sh l a shmng iarq i yo'q^ ^oytki iaiun . h m m g o ‘ z ! g a havo la c l i l ad i .

F oyda i anuvch i rung e lektron rnanz i i inmg u imi imv !ii/il nasi quy i ( ! a g i cha : noini , dornen ( )

t 'r/bekistonda dom cn ida xat olish va xat yubo r i shga oinma';ishgan -.veb-sayt bo ' l i b , dasUab wcb-saytida ciektruii'K»chta ocbu-.ii usuiuii ko'rib o ' t a in iz . Bun mg uchun vveivsaviiga kiiaHi/ va ” K()‘ vxatdari o'tisfs Parolm qayta t; к lash' yozuvi tanlanadi.

Nal i j ada ek randa iovdaSanuvci-nriHigda poci i ta quti s i ochish , asos ry pochta qut i s i , maqbu i t>aml

qa to i i a r v a r o ' y x a t d a n о Ч к а /ish uchi in t a v s i y a c l i l a d i g a nva l i aq idag i r o ' y x a i g a o l i sh mu loqot oynas i paydo boMadi. Ushbii

(t\ nadagi qatDi'iar loMdii i l ib. ' ' J o ’nat i sh ’’ t i igmas i bosi lad i .Vi tqondagi k c tm a-kc t l i kdan so 'n g . say i i yuk ian ib , "I ’ochtaga

ID.u/ orqal i k i r i sh” qa lo r iga ro'y .xatdan oMka/i lgan elektronman/i l k i r i t i l ad i . “ Kir i sh” lugm as in i bosish orqal i navbatdag i o y n a g a o ' t i l ad i \a paroi k i r i t i sh qato r i ga r o ‘ yx a td an o ' tk a/ i i ad ig an pan-1 k i r i t i l ib “ Ki r i sh” d ig 'nas i nos i l ib , navba tdag i o y n a g a o ‘ t i ladi . FTosil b o ‘ lgan oynadan

yozLivini tan lash orqa l i navba tdag i o y n a g a o ' t i l a d i va unga mobi l te lefon raqami k i r i t i l ib , tugmas i bos i l ib . ro^yxatdan■n'lish uchun kod oi inadi (k i r i t i lg an te lefon r aq am ig a kod yubor i l ad i ) .

/\niqlangan kod k ir i t i l ib, tugn ia s in i bos ish orqal i navbatdag in n a g a o 4 i l i b , “ Ruxsa t ber i sh" tugmas i bos i lad i , Na t i jada s i zn ing shax s i y

■ icktron pochtangi/ paydo bo ' l ad i .Yara t i lg an e lektron pochta orqa l i ma 'hn r iot la rn i j o 'n a t i sh va qabu l q i l ib

i)l ish imkon iya t i ya ra t i l ad i .

Internetda e lektron n ianz i l ing i/n i yarat i sh uchun pochta ya r a t i l ad ig ansay tda ro ‘yx a td an o 4 i sh kcrak ,

1. I ' l ck l ron pochta se rve i i q an d a y v az i l an i ba j a r ad i ?2. Internetda ( . 'Vingiz uch ' 'n cL k t ro n m anz i l in g izn i yarut ing .

1. f ' lektron rnanz i l ing iz orqal i do '^ t l a r in g izga x abar yubor ing .2. Elektron n i an z i l i n g iz ga o"z ing izni ra sming izn i j o y l a sh t i r ing .

3 3 -D A R S . K O M P Y U T E R V I R U S ! A R ! VAVIRLJSDAN H IM O Y A L A S H U S U L L A R I

o ‘ z in i -o ‘ zi ko 'p a y t i r ib , dastur l ar va xot i ran ing l i/mi l i soha l ar iga k i ra o luvch i buzg 'u n c h i da s tur l a rd i r

l am in g a so s i y maqsad i kompyutc r la rn i bir marornda i sh lash t i z im iga /:rrar y e tk az i sh , foyda l anuvch i l a rn i ko rapyu te r t a rm oqia ru i ag i m a ’ iu inot lar va axboro t la r m anba la r id an fovda lan i shn i chek l a shdan iborat.

I i8

Unmmati olganda, buzg'unchi dasturiy ta ’minotning barchasi iiniumi\ !iom ostida lar deb ataladi, Kelib chiqishi venger b o ig a n Arncrikahl' olim Djon fon Neyman 1951-yili o ‘zi ko ‘payuvchi dasturlar mcxam/im nazariyasini tak lif qiladi.

Birinchi lar sifatida shaxsiy kompyuterlari псЬпп1981-yilda yaratilgan va dasturlari hisoblanadi. Iyilda Windows uchun W in95.Boza deb nomlanuvchi birinchi yaraliMi

Hozirgi paytda ijtimoiy axborot texnologiyalarida valari keng tarqalmoqda.

Kompyuterning lar biian zararlanganiigi quyidagi bclgilai(l:i namoyon boMadi;

ekranda kutilmagan xabar, tovush yoki tasvirlar hosil b o lad i ;• kompyiiterda noma’ Ium dasturlarning ishga tushishi;

kompyuter tcz-tcz ‘'osilib” qolishi yoki sekin ishlashi; fayllar y o ‘qolib yoki kengaytmasining o^zgarib qolishi.

Oldiniari turli ko ‘ngiiochar dasturlar jam langan m a ’ lumot tashiiM In disketlar tarqalishining asosiy vositasi hisoblangan boMsa, ho/in-ipaytga kelib, lokal va Internet tarmoqlari orqali tarqalayotgan lai ; i s o m \

xavf manbaiga aylanib bormoqda.laming (arqalish mexanizimi fayllam ing boslilaiirH h

qismlariga joylashib, o^z-o^zini ko‘paytirishga asoslangan. Ushbu rna’ lum davrda uxlash holatida saqlanishi mumkin va zararlangan ta\lm vaqt-soati kelganda ishlatilishi natijasida kompyuter faoliyat ko'rsalaydli'.iii tarmoqdagi barcha fayllar orqali halokatli vaziyatlarni hosil qilisin mumkin.

Hozirgi paytda virus tarqalishida fleshkalar, raqamli fotoappaiail.n mobil telefon va smartfonlar asosiy omilga aylanib bormoqda.

nomi ostida m a ’ lum bo ‘ lgan kompyuter xotirasigabiroriK I mi dasturiy ta'minot ko ‘rinishida kiradi va axborotni y ig ‘ ish. kerakli man/iliM jo'natish. kompyuter tizimini ishdan chiqarish, kompyuter resurslaikI.mi g ‘ ayriqonuniy maqsadlarda foydalanish vazifalarini bajaradi.

Internet tizimlarida yaratilayotgan turli dasturiy ta ’minotlarning ma\ рк! yetishmovchiliklardan foydalanishga mo‘ ljallangan “chuvalchang" !;n i

119

к eng tarqalgan.iam i kompyuter xotirasiga kirib olishini istisno qilish uchun

quyidagi xavfsizlik tadbirlariga amal qilish lozim:* adminstratoming alohida imkoniyatlar yaratuvchi yozuvlaridan

/;ariuat lugMlrnasa, foydalanmaslik;• shubhali manbalardan kelgan noma’lum fayllarni ishga tushinnaslik;' tizimli fayllami ruxsatsiz o ‘zgartirmaslik.

lar quyidagi lurlarga bo‘ linadi;- dasturlar; dasturlar;

- dasturlar; dasturlar.- dasturlar oldindan m a’ lum boMgan belgilarini tahlil

qilish orqali boriigi aniqlangandan so‘ng, ushbu mavjudlig i haqidarna’ iumot chiqaradi.

dasturlar Iami topibgina qolmay, undan kompyuter tiasturlarini xalos qiladi, y a ’ni davolaydi. Llshbu dasturlar ichida keng iarqalganlari deb ataluvchi bir y o ‘ la ko‘p turli Iami topishgava yo4jotisiiga mo‘ ljallangan -dasturlarni alohida ta ’kidlashimizrnumkin. Ularning ichida eng mashhurlari

va lar hisoblanadi.lar ichida eng ishonchli himoya vositasi sifatida

.Jasturlar hisoblanadi. lar kompyuterdagi dasturlarning viruslar bilan/ararlanmagan dastlabki holatini yodda saqlaydi va jo r iy holatni solishtirib boradi. Solishtirish jaroyonida faylning uzunligi, faylning nazorat y ig ‘ indisi, dastunri takomillashtirilgan vaqti, sanasi va boshqa parametrlar tekshiriladi va vig‘ ilgan n ia ’ lumotlar tahlil qilinib lar y o ‘q qilinadi. -dastur larjum lasiga keng tarqalgan dasturini misol qilishimizmumkin.

120

dasturlar yoki “qorovuFlar ixcham rezident fayUm I ■ ' jm pyu lcr faoliyatidagi shubhali harakatlarni lekshirib boradi v.;

; oslilang‘ ich holatida, y a 'n i ko ‘payishga ulgunTsasdan aniqlaydi. M'is.:' kengaytmalami oV.gartirishga boMgan ura ish iar :

lay! atiibutlauni o-zgailirish;• qattiq disklaming boshlang'ich lariga yo/uv hi. . ..

iashqaridan rezident dasturlar kirililishiru nazoratga olish.dasluri (turli darajali i m k o n i y a i : '

> Huslarga qarshi kurashish uchun rnoMjaHangan. Uning ishlash n.x,:X)shqa antivirus dasturlariga o'xshashdir.

Konipyutcr dasturi bilan him(>v;i!.!n■K)“isa, daslurga murojaal qilingaiida, ckranda imiloqot darchasi (и ishbu darchaning uniiiniiy ko'rinishi qiiyujagicha;

kompyutcrning lardanKihUin) aks eltivisii;

konipyutcrni iarsian tekshirisii>()‘qolish va dastiirlarni davoiash.;

dasturlavi bazasini yangiiasii; dasturni sozkish ishlanni anialga oshirisli;

xiziuatchi dasturlaridan ioyd;!S;.' и m a’ iumot va qo‘ liab-qu% ■. ,! ' '

rijMimlarga cga.Himoyalaiiish hoiati iaoUashliriiishi nalijasida кг/. ;■

■unioyalanish darajast va bazasini yangilash z.amnyati b;r! ■! " '■ ' via’ himotga cga boMamiz,

iekshirish liinksiyasini I'aoliashtitil) kompyutcrning tczhrir ! ■jattiq va yunishoq disklaf ga tckshfrikuii /.arur bo'Iga,:- . ' iOtiraning kcrakli sobasini sanlab si.i; •>rqab amalga oshirilishi inumkin.

Internet tarrnogiga niangan kompyuUa yordaniida eng kaniida bir oyda bir maria lar bazasi’ r •iurish /arur. Runing natijasida foydaktnuvcbi konipyulcmi jabon !n . ’>■ io 'i ida to‘xtovsiz ishlab chiqilayotgan yangi lardan hiriu-v ■

m u s t a h k a m l a y d i .

qismi yordamida kompyuterda jo r iy vaqt rejimida fayl tizimiiii, varatilayotgan hujjatni, Internet tarmog‘ i orqali amalga oshirilishi mumkin m ' l g a n ta jovLizn ing oldini olish kabi himoyalash vositalari faoliyatini tashkil . ' l ishi mumkin:

t

Нааройв Ciynintnrdfimi

а«1«!И«м

yordamida kompyutemi himoyalash rejasini amalga 'n1iIrish, statislikasi va monitoringini olib borish, zaruriyat bo‘ lganda [aytadan tiklash uchun chtiyot disklarini yaratish kabi vazifalarni bajarishluimkin.

dasturi ko ‘p tarmoqli va keng imkoniyadi ' as iur i hisoblanadi. Dasturga murojaat qilinganda, ekranda muloqot darchasi chiladi. IJshbu darchaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha;

- kompyuteming lardan himoyalanisho i a l i n i a k s c t t i r i sh ;

kompyutemi lardan tekshirish, lam i y o ‘qotish a daslurlarni davolash;

dasturlari bazasini yangilash; dasturi tomonidan am alga oshirilgan tadbirlar

i sobot in i c h i q a r i s h ;

“ ekranda ramziy klaviaturani faollashtirish;dasturining qo‘ shimcha imkoniyatlarini

. i inoy ish etish.bo‘ limi orqali quyidagi ishlam i am alga oshirish mumkin;

- kompyuteming barcha qismlarini to ‘ la tekshirish;

122

Полная проверка п

I йлуивгтсвгадсэдгто»

. - operatsion tiziinning [aollashtinlisind;) Ь-.■ 'ang'ich feyllarni tezkor tekshirish;

taniab oiingan Dbycktlarru tcks!i'r=-b . - kompyutcrniiig Ul^hцi .

tekshirish;- bo‘ limini faollashtirish orqali ekranda ;■

monidan am alga oshirilgan ishlaming toMa ro‘yxatmi chiqarish.Ushbu dasturlaridan foydalanilinsa. kom pyu tc rda Si-ijhm;i.

gan m a’ lumotlarning bir butunligini hamda k o m p y u i e r g a c- ina i i iuan operatsion sistemasining xatosiz ishlashini t a "miniash mumki i i .

Kompyiiter lari o ‘zin i-o ‘zi ko ‘paytirib. dasturlar va х . -р ’ а т ' : tizimli sohalarida faoliyat ko ‘ rsatiivchi buzg‘unchi dastuii.ii luii, kiradi.

1. Kompyuter lari deganda nimani tushunasiz?2. dasturidan fbyda!ani?hm hjsbniiii: bering.

1. dasturlarini q iyosiy tahlii qiimg.2. dasturidan foyda l an i shn i fushunti r ib bc! i ' !"

123

3 4 -D A R S . N A Z O R A T ISH I

■ Aiyidagi berilgan variantlardan nazorat ishlarini o ‘tkazishda foydalanisli /a etiiadi,

da yaratilgan layllar.ii himoyalang.2 da yaratilgan n ia ’ lumotlarni arxiviash orqali himoya-

iU !.

К Lotin graflkasidagi harflarini 1 dan 26 gacha raqamlab, ‘'million”, i d ” , “Azamat” so ’zlarini usuli yordarnida shifrlang va dcshi!i!ang.' Kompyute rn i h i inoya l a sh qar .day a m a l g a ushiri ladi ' ' '

I'arol 0 ‘ rnatiladi; B. Ankctalashtiriiadi; C. Kosilashtuiiadi; !)„ Yoriiq o‘r- 'iadi,

d a y a i a t i i g a s i I'ayliariK i iur ioyahmg,. da a r x iv l an g an maM umol l an i i oching .

Lotiii grailkasidagi [ипПапгп i dan 26 gacha raqamlab. “Sin l” ,: ' shlar” , “Aziz" so 'zlarini usuli yordarnida shifrlang va des l t i l r l ang .

4. B iomct r ik k o ' r s a tk i ch l a r bu A. b an u o q i/i; FI к о ' 7 qo r ac i i i g ' i ; ( i , vuz iHshi; D Hamma Javoblar to"g‘ ri.

1. da yaratilgan layllarni h im oya lang ,' S h a x s i y c l ck l ron pociUangizni ya ra t ing .

'‘M a k ta b im iz i a x r in i i y ” j u m la s in i t>Vingi7 shaklhuibrgaf i vos i la s id a y a r im bct l ik niatn ich ida s l i i f r lang.

! P b u Л. Yagona n uu 'm a l a tib slancl 'uti ; B, Konirmni ikats ivr i lash : ( 1 ' ‘ i 'qa kana i la r i ; f). K.el!shu\ iar l o 'p l am i .

1 da ya ra t i lg an varaqni i iuuovaking ,2 , M a 'k i ino t l a rn i koq-fnmas l ioiafga o 'ikazu ig.1 ‘ /Xra i r l e inur buyk s a rk a rda” jumlas in i Ynl iv Sc/ar l isiil i yord^imida

hH'i king,4 . Kom pyu te rm /arar lovchi asossy nvaiba hii Л ()aUiq di sk ; IV, D V D ;

s i internet; D. Printer.

121

F ( JYD AL .AN IL G AN A D A B I Y O T L A R

' A x m e d o v A,B, T'ayJaqov N. In fomia t i ka . A L va KHK uchi in dar.slik‘■(>‘ zbek is ton“ . 2004 . 3-nashri . -272 b.2. la.iOiOBa J l .A . К ом пью терная графика . Э л ек ти в н ы й к>рс, I (р акп н- Л.1; Ь И И О М , Л З , 2 0 П , - 245 с.

' М и р о н о в Д .Ф . К о м пь ю терн ая графика в д изайне . ('По - 1.\ i Петербург , 2008 . - 5 6 0 с.

4. Н ем ц ова Т.И. Пpaктикy^s по информатике . К о м п ь ю ю р н ая ip;nlm, \¥сЬ-лиза11Н, П р ак ти к ум ; У ч ебное пособие. - М. : HjJ, Ф ( )1 ’У М , III, И Н Ф Р А -М , 2 0 i 3 . - 288 e.5 . Пан тю хин П.Я. К ом пью терная графика. В 2 -х т.Т. 1. К о м т . ш м i. графика ; У ч ебное пособие. М. ; ИД Ф О Р У М , НИЦ ИН(1)|’А М- 88 с.6. Поляков К ,К) . Информатика . 10-1! кл а ссы . Базовый и у г и у о н п т . уровни : м етод и ческ ое пособие. - М. ; БИНОМ, Н а б о р а lopii/! ;и ь.и20 ! 6. - 128 с.7. Се .макии И.! ' , Ипформагика и ИКГ. Базовый ypoBCin,; учеоиик i ! 0 -11 кл а ссо в / И.Г. С е м а к и н , Е К. Хепнер . - 5-е и;5д. - М. : 1>1111< Лаборатория знаний, 2009 . - 246 с.8. Скры.иипа С. И. PhotoShop C S 6 . СПб. ; БХВ-Петербур|, 20 М Iс.: ил.9. T ay ia qov N.1, I J n iu m ta ’ l im m ak t ab i a r id a <.<Kompyuter g r a f i k a s i »m о i- n ishn ing m az m u n i v a uni o ’qi t i sh uslubiyoti/'/ « F i z i k a , m a ten ia l i k a \ ,i m a t i k a » ж ур н ал и . 2004 . № i . B. 65-73 .10. Tay iaqov N.I. , A x m e d o v A .B . , P a rd a yev a М. , A b d u g ‘ an iycv /\.,\ ' s anov I J . M Informat ika va axborot l e x n o lo g i y a l a r i . 10-sinl ucl imi ;i,u ■‘'E ks t remum-pre s s” nashryot i . 2 017 . - Т.; - 16 0 bet.11. TosiiK B,T. К о м п ь ю гер н ая графика и д изайн ; У ч е б н и к л.зя мпч п|' образован ия . М. : ИЦ А к а д е м и я , 2013 . - 208 с.12. Тучкевич Е. И. A do be Pho ioShop C S 6 . СПб. ; Б Х В -П е ге р п у ! » , " -464 с.; ил.13. Adobe PhotoSh(>p 6, Официалыилй уче б н ы й курс. Пер. с ;mi i.'Ьчсмо. 2^^!.''. -'432 с, ' i!,a.

Г25

jv i I ! N D A R и A

!i кОМРЛ !; TER CRAFIKASI ...........................................................................................................4i trs ( . n t d k Ob.u'bflar va ularni konipyuterda ta sv i i ia sh u s u l l a r i ...........................................4

iIhi s. Ikki Ui isck rrk haniii ............................................................ ^: ; s l*h/.i()S!io|) ra sn ii m iiharr ir ida ishlash asoslari. PhotoShop interfeysi. . 11

' d tr-.. ii iot((Sli«pHiii” u«>kumtli4‘ panel! va p a l i t r a l a r i .................................................................... 14 H'i PlsnSoSf'i'vpdii « ra f ik oljvi'kt tayllari bilan ish lash .................................................................19’ r ria;i<t4 h i;i4 uri; i i i< :j;eometnkshakl ko ’ r in ish idag i q ismini a jra t ib «lish .. . .23

•* si s. I si’.vH bo liigitii s ijraiib olishiiing boshqa u s u l l a r i .............................................................. 28irv fasMrfarii i ki idrlash vu ularda shaki a lm ashtir ish am a l la r in i b a ja r i sh .................. 31

■ N:s/«r:i! i sh i . ............................................................................................................................................:.)> . r!! .,roS!)»iKhi qafhrndii» v;i iilardan foyda lan ish .................................................................36

: i . i s l i io t ' isbo ji i ia пу)ц Sizimlai'i.........................................................................................................I 'liuluShoisda ran*;;hir bilan ish lash ............................................................ .............................. 46КйпаНлг v;i i'iUrlar hafjida ma’Ium ot ...................................................................................... 49'li.r'.qaL.iJrj v:i qaliiiii bilan ishlash............................................................................................ 51

inrs. i'sis'iici;:! t’rornctrik shakllarni va vektorli obyektla rn i jo y la s h ................................. 55

чягх. : nsafn Joy lash ................................................................................................................................................. ........ .....................................................................

VVI'B !) !/ . U N ASO Sl.ARI...........................................................................................................Й ГЧ H i'b s-.ifiira. Wfb-savt va web-dl/ayn tu sh un ch a ia r i ......................................................... 65i.irs W. h di/ayn %a uniiig dasturiy ta ’minoti. M acrom edia Flash das tu r i yo rdam ida

. Mihita i . ira t ish va be/ash ........................................................................................................................: V U.'.I, ' i iahiig;* rasmli, « ratik li m a ’ Iumotlarni joy lash t ir ish va b tz a s h ............73

' i 1 !)it;»lar<la fornw lar varatish va b e z a s h .................................................................... 7 /. H ch -Aibi fularda yninji/f^nalar va u la rn i o‘ rnaf ish .......................................................... K1

i . 1' .S'. I'i jvia'Iumotlar va wlar bilan ishlash ..........................................................................Я5S' ' - iH fa laroras ida alo4 a la rn io ‘ nvatish im kon iya t la r i ......................................... 87

« .fJOKOT ( lZ I\ fI .A K l X A V F S I Z L ir . l ...........................................................................91. \ Л)ои)« \av i4 izligi (ushunchasi va s am arado r l ig i ko ‘ r s a tk ich la r i ..................... .....91

K:h.nro i \;nfsi/lt<-! m u am n io la r i .A v b o ro t la rn ih im o ya la sh n in g ta rk ib iy q ism lar i

......... ......................... ................................................................................ * 6•j-is, VluittHiavi) va global kompyuter tarmogM va uni h im oyalash .................................102

j r . IritrriieJd 1 s j q i a n a s o t g a n axborot m an b aa la r in ing xavfsizligi m uam m olar i . . 108

' 'VMrs. hiikHiriat......... ..................................................................................................................i; >. I !t kn « f i po th ia \izniali <u/ilniasi.......................................................................................... 116

: *« <. Ki’iii|)i. ii icr vini.slari va virusdan h iinoyalash u s u l l a r i ................................................118ijr* . Kht....... .................. .............................................................................................................

126

,v« 0 ‘quvchining ismi. fam iliyasi

0 ‘quvy ili

Darslikningolingandagi

holati

S in frahbarining

imzosi

Darsliknm gtopshiriigaiidagi

lK )la ti

Si1 a lih a i

1111/

1,

-)

3.

—4.

5.

Darslik ijaraga berilib, o ‘quv y il i yakunida qaytarib oiinuaiula \ luioi ul jadval s inf rahbari tomonidan quyidagi baholash mezonkiiiua asos;m le 1 riladi;

Yangi D arslikn ing birinchi marotaba foydalan ishga Ь т Ь м holati.

Yaxshi M iiqova butun, dars likn ing asosiy q ism idaii a|i,iin Barchi, varaq lari mavjud, y irt i lm agan . koM m betlarida yozuv va ch iz iq lar y o ‘q.

Qoniqarli M uqova ez ilgan , b irmuncha chiz ilib , chetlari ye d ii darslikn ing asos iy q ism idan ajra lish holaii foydalanuvch i tomonidan qoniqarli ta ’m irlangan. Ko‘ varaq lari qayta t a ’m irlangan , ayrim betlariga clii/ ilt’;

Qoniqarsiz M uqovaga ch iz i lgan , y irt i lgan , asosiy q ismidan ap yok i butun lay y o ‘ q, qoniqarsiz ta ‘m irlangan. 1 y irt i lgan , varaq lar i ye t ishm ayd i, chizib, bo ‘yab taslil; Darslikni tik lab bo ‘ lm ayd i.

127

Tayiaqov 'Norhek Isaqulovich A X f ii с d m ' A к го m II w, §' \ rs a v i r h

P i i r d a } 'e \ ;i M e h r i n i s o D o i i i j ' a f o v n a

A b d u g ' a a i y e v A b d u \ ' a l i / \bdi i l faayevich M i r s a i i o v l i r a l b o v M i i s a i y i i u i d i y e v k h

hs’ Iiin m iu issasaiafisiinf’ va o ‘ r la massus,ijiiiar ta'iim i iiiuassababiri o‘quvchilari iu'hun darslik

M uharm : l i us anov B . 0 ‘ .Badi iy imiir irr ir ' Asrorov A.

Texi i ik muharrir ; Mad iyarov Q Kompyutcrcia sal i i fa lovchi ; Abdusalorno\' A

Nashr iyot l i tsenziyasi AI №' 296. 22 ,05 .2017 Bos ishga nixsat et i ldi 24 .04 .2018.

Bici i i ini 7 0 x9 0 1/16. «T i rnc sN cwRoman» garniturasi .! i aj ini : 8,0 bosma Tab. Nashr tab. 4,7. Adadi 432771 nusxada

()no, ina l-makct «Hxtrcmum-press » IVK.’MJda tayyor landi . 100053, Toshkent sh. B o g i s h a m o l ko 'chas i , 160.

Tel: 234-44-82 .

O'zbekis ton matbuol va axborot agent l i g in ing « 0 ‘q i tuvchi» as l ir ivot-raatbaa i jodiy uyi bosmaxonas ida chop etildi . 100206., Toshkent sh. Yunusobod dahasi , Yangishahar ko4;hasi , buy ,

Buyurtma 188-18.

Sotuvga chiqansh taqiqianadi “RMKJ’

I