inistitiyuutii leenjii ogeessota qaamolee haqaa fi qo ... a bu’a... · pdf...

Download Inistitiyuutii Leenjii Ogeessota Qaamolee Haqaa fi Qo ... a Bu’a... · PDF file3.2.2 Baajata ... bara 2009 kurmaana 1ffaa, fuula, 28 ... Heerri Mootummaa naannoo Oromiyaa fi seeronni

If you can't read please download the document

Upload: lequynh

Post on 12-Feb-2018

2.897 views

Category:

Documents


1.101 download

TRANSCRIPT

  • 0

    Inistitiyuutii Leenjii Ogeessota Qaamolee Haqaa fi

    Qoannoo Seeraa Oromiyaa

    Sakattaa Bua qabeessummaa Hojiiwwan Komishinii Naamusaa fi

    Farra Malaamaltummaa Oromiyaa

    Qoratootni:

    Geetaachoo Fayisaa

    Waaqgaarii Dullumee

    Sambataa Abdataa

    Gulaaltonni:

    Alamaayyoo Massalaa

    Dhaabaa Dirribaa

    Kabbabaw Biraanuu

    Caamsaa, 2009

  • 0

    Hiikoo Jechoota Kottoonfatanii

    KNFM Komishinii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa

    KNFMNO- Komishinii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Naannoo Oromiyaa

    MNO- Mootummaa Naannoo Oromiyaa

    SDFY - Seera Deemsa Falmii Yakkaa

    Lakk. Lakkoofsa

    Kwt. -Keeyyata

    LGQ- Lakkoofsa Galmee Qorannoo

    ALA Akka Lakkoofsa Awurooppaa

    ALI Akka Lakkoofsa Itoophiyaa

  • i

    Baafata

    Boqonnaa Tokko ........................................................................................................... 1

    1. Gumee Qorannoo .......................................................................................................... 1

    1.1 Seensa Waliigalaa ......................................................................................................... 1

    1.2 Hima Rakkoo ................................................................................................................ 2

    1.3 Kaayyoo Qorannoo ....................................................................................................... 6

    1.4 Faayidaa fi Fayyadamtoota Qorannoo .......................................................................... 6

    1.5 Mala Qorannoo ............................................................................................................. 7

    1.6 Daangaa qoranichaa ...................................................................................................... 9

    1.7 Hanqina Qorannoo ........................................................................................................ 9

    Boqonnaa Lama ......................................................................................................... 11

    Sakataa Hogbarruu Haala Madaallii Buaqabeessummaa Komishinii Naamusaa fi

    Farra Malaammaltummaa ........................................................................................... 11

    2.1 Madaallii Dhaabbilee Farra Malaammaltummaa ........................................................ 11

    2.1.1 Kutannoo siyaasaa............................................................................................................... 13

    2.1.2 Bilisummaa ......................................................................................................................... 14

    2.1.3 Humna Namaa fi Baajata .................................................................................................... 14

    2.1.4 Waltaiinsa Qaamolee Hirtaa (Stakeholder) Waliin Godhamu ........................................... 15

    2.1.5 Ittigaafatamummaa fi Toannoo .......................................................................................... 16

    2.1.6 Ilaalacha Hawaasni Qaamolee Farra Malaammaltummaa Irratti Qabu .............................. 17

    2.1.7 Raawwii Hojii Dhaabbilee Farra Malaammaltummaa ........................................................ 17

    2.2 Komishinii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Oromiyaa .................................. 18

    2.2.1 Haala Hawwaasummaa, Siyaasaa fi Diinagdee Naannoo Oromiyaa .................................. 18

    2.2.2 Haala Hundeeffamaa ........................................................................................................... 20

    BOQONNAA SADI ................................................................................................... 23

    Xinxaala Daataa Haala Qabatamaa Komishinii Naamusaa fi Farra

    Malaammaltummaa Oromiyaa .................................................................................... 23

  • ii

    3.1 Bilisummaa ................................................................................................................. 23

    3.2 Humna Namaa fi Baajata ............................................................................................ 30

    3.2.1 Humna namaa ..................................................................................................................... 30

    3.2.2 Baajata ................................................................................................................................. 39

    3.3 Qindoomina Komishiniin Qaamolee Biroo Waliin Qabu ........................................... 44

    3.4 Raawwii Hojii Komoshinnii Naamusaa fi Farra Malaammaltummaa Oromiyaa ....... 52

    3.4.1 Ittisa Yakka Malaammaltummaa ........................................................................................ 52

    3.4.2 Hojii Qorannoo fi Himannaa ............................................................................................... 69

    3.5 Toannoo fi Itti gaafatamummaa ................................................................................ 88

    3.6 Kutannoo Siyaasaa ...................................................................................................... 90

    3.7 Ilaalchaa fi Amantaa Ummatni Komishinii Irraa Qabu .............................................. 93

    3.8 Aanggoo fi caaseffama Komishinii Naamausaa fi Farra Malaammaltummaa Naannoo

    Oromiyaa................................................................................................................................. 96

    Boqonnaa Afur .......................................................................................................... 110

    Guduunfaa fi yaada furmaataa .................................................................................. 110

    4.1 Guduunfaa ................................................................................................................. 110

    4.2 Yaada furmaataa ....................................................................................................... 116

    4.3 Miiltolee ......................................................................................................................... i

    4.4 Maddoota wabii ............................................................................................................. i

  • 1

    Boqonnaa Tokko

    1. Gumee Qorannoo

    1.1 Seensa Waliigalaa

    Waggootni digdamoota darban malaammaltummaan gufuu guddinaa tauun isaa yeroo caalatti

    itti hubatameedha. Kanumaafis, sadarkaa idil-addunyaattis taee biyyoolessaatti sochii fi

    tarkaanfiwwan adda addaa malaammaltummaa hirisuu irratti xiyyeeffatan taasifamaa turaniiru.

    Keessumattuu, sochii malaammaltummaa hirisuu keessatti hundeeffamni qaamolee addaa farra

    malaammaltummaa irratti xiyyeeffachuun hojjetan (specialized Anti-corruption Agencies

    (ACAs) qabxii akka Idil-addunyaatti xiyyeeffannoo argate taeera. Dhaabbanni mootummoota

    gamtoomanii bara 1996(ALI) dhiibbaa malaammaltummaan nageenyaa fi guddina hawwaasa

    addunyaa irratti qabu hubachuun konvenshinii malaammaltummaa ittisuu irratti xiyyeeffatu

    baasee jira.1 Konvenshinichis malaammaltummaa ittisuu fi hirisuu keessatti barbaachisummaa

    xiyyeeffannoo qaamolee addaa farra malaammaltummaa irratti hojjetaniif kennamuu qabu

    agarsiisee jira.2 Haaluma walfakkatuun biyyoota dhaabbilee kanneen fayyadamuun

    malaammaltummaa hirisuu fi ittisuu irratti milkaaina argatan, kanneen akka Hong Kong fi

    Singaapoor irraa muuxannoo fudhachuun biyyoonni hedduun dhaabbilee farra

    malaammaltummaa irratti hojjetan hundeeffataniiru. Haa tau malee dhaabbileen kunneen

    biyyoota hunda keessatti milkaaina walfakkaataa hin argamsiifne. Biyyoonni dhaabbilee

    kanneen haala hawwaasummaa, diinagdee fi siyaasaa isaaniin walsimsiisanii, kutannoodhaan

    dhimma itti bahan malaammaltummaa hirisuu fi ittisuu keessatti buaa argataniiru. Gama biraan

    immoo biyyootni dhaabbilee kanneen sababa dhiibbaa garaa garaatiif, maqaaf qofa, hundeessanii

    fi kutannoo siyaasaa gahaa hin agarsiifne buaa barbaadame fiduu hin dandeenye.

    Akka Itoophiyaatti sochii farra malaammaltummaa irratti goodhamu galmaan gahuuf yeroo

    duraaf bara 1993 dhaabbata adda dureen sochii kana qindeessuu, kan Komishinii naamusaa fi

    farra malaammaltummaa Itoophiyaa jedhamu sadarkaa federaalatti hundaaee jira. Naannoleenis

    komishinii caaseffamaa fi ergamaan komishinii mootummaa federaalaa fakkaatu hundeeffatanii

    jiru. Naannoon Oromiyaas buura labsii lakk.71/1997tiin Komishinii Naamusaa fi farra

    malaammaltummaa naannoo Oromiyaa hundeessee jira. Komishiniin Naamusaa fi Farra

    1 United Nations Convention against Corruption, resolution No. 58/4 of 31 October 2003. 2 Art. 36 of United Nations Convention against Corruption, resolution No. 58/4 of 31 October 2003

  • 2

    Malaammaltummaa Naannoo Oromiyaa (KNFMNO), bara 1995 erga hundaaee kaasee hojii

    farra malaan maltummaa irratti xiyyeeffate hedduu hojjateera. Yeroo ammaa Komishinichi

    waajjira muummichaatiin ala damee Shan magaalota Oromiyaa Adaamaa, Ciroo,

    Shaashamannee, Jimmaa fi Naqamtee irratti banuun hojii isaa hojjataa jira. Komishinonni

    kunneen malaammaltummaa hirisuu fi ittisuu keessatti gahee gurguddoo sadi; ittisuu, qorachuu

    fi himachuu akka bahatan godhameera. Haa tau malee hojiin komishichaa sadarkaa

    malaammaltummaan naanno