O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM

VAZIRLIGI

A.N.INAMOV, J.O.LAPASOV, S.I.XIKMATULLAYEV,

Toshkent 2017

INJENERLIK

GEODEZIYASI

O‘QUV QO‘LLANMA

2

UDK 528. 48. (575.192) A.N.Inamov va J.O.Lapasov va S.I.Xikmatullayevlar Injenerlik geodeziyasi

fanidan o‘quv qo‘llanma. Toshkent 2017 yil 200 bet.

Dotsent I.M.Musayevning umumiy tahriri ostida tayyorlangan

Annotasiya Mazkur o―quv qo―llanmada injenerlik geodezik ishlarning quyidagi asosiy turlari:

topografik-geodezik qidiruv, chiziqli inshootlarni trassalash, inshootlar deformastiyasini kuzatish, gidrotexnik, yerosti hamda noyob inshootlarni loyihalash va qurishdagi geodezik ishlarning nazariyasi va amaliyoti bayon etilgan.

Oliy o―quv yurtidagi 5111000-Kasbiy ta'lim:(5450200-Suv xo'jaligi melioratsiyasi), 5111000-Kasbiy ta'lim: (5450400-Gidrotexnika inshootlari va nasos stantsiyalaridan foydalanish), 5141100-Gidrologiya (suv oborlarida), 5340700-Gidrotexnika qurilishi (suv xo'jaligida), 5450100-Irrigatsiya tizimlari va suv energiyasidan foydalanish, 5450200-Suv xo'jaligi va melioratsiya, 5450300-Suv xo'jaligi va melioratsiya ishlarini mexanizatsiyalashtirish, 5450400-Gidrotexnika inshootlari va nasos stantsiyalaridan foydalanish bakalavriat ta‖lim yo―nalishlari talabalari uchun mo―ljallangan.

Аннотация В учебном пособии изложены общие сведения инженерно-геодезические

работы по следующим основным типам: топографические Топографо маршрут линейных сооружений, объектов мониторинга deformastiyasini, гидравлический, подземный, а также уникальный дизайн структур, описанных в теории и практике строительства и изыскательских работах.

Учебное пособие предназначено для студентов бакалавриата специальностей 5111000 Профессиональное образование в высших учебных заведениях: (5450200 Водный Мелиорация) 5111000 Профессиональное обучение: (5450400 гидроэлектростанций и насосных станций), 5141100 гидрология (круговорот воды), 5340700- строительство гидроэлектростанции (управление водными ресурсами), 5450100 оросительных систем и гидроэнергия, управление 5450200 воды и мелиорации земель, водных 5450300 механизация сельского хозяйства и мелиоративных работ, 5450400 гидроэлектростанций и насосных станций.

Annotation The training manual contains general information on engineering and geodetic

work on the following main types: Topographic topography route, deformastiyasini monitoring objects, hydraulic, underground, and also unique design structures described in theory and practice of construction and surveying.

The manual is presumed for following educational areas of 5111000 Vocational education in higher education institutions: (5450200 Water Melioration) 5111000 Vocational training: (5450400 hydropower stations and pumping stations), 5141100 hydrology (water cycle), 5340700- hydropower construction (water management), 5450100 Irrigation systems and hydropower, management of 5450200 water and land reclamation, water 5450300 mechanization of agriculture and land reclamation, 5450400 hydroelectric power stations and pumping stations undergraduate students of high educational institutions.

Taqrizchilar: D. Jo‘rayev - Toshkent Arxitektura va qurilish instituti

‗Geodeziya va kadastr‘ kafedrasi dotsenti, t.f.n

A.R. Babajanov – TIMI, ‗Yerdan foydalanish va yer kadasri‘ kafedrasi dotsenti, i.f.n.

Ushbu o―quv qo―llanma institut Ilmiy-uslubiy kengashining 2017 yil ___-martdagi bo―lib o―tgan ___-sonli majlisida ko―rib chiqildi va chop etishga tavsiya etildi.

3

KIRISH

O'zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1997 yil 25 aprel qaroriga

binoan "Geoeziyasi va kartografiya" to'g'risidagi qonunini amalda tadbiq

etish uchun geoeziya sohasidagi mutaxassislar tomonidan katta hajda

ishlarni bajarishini talab qiladi.

Bu vazifani amalga oshirish uchun 5111000-Kasbiy ta'lim:(5450200-

Suv xo'jaligi melioratsiyasi), 5111000-Kasbiy ta'lim: (5450400-

Gidrotexnika inshootlari va nasos stantsiyalaridan foydalanish), 5141100-

Gidrologiya (suv oborlarida), 5340700-Gidrotexnika qurilishi (suv xo-

'jaligida), 5450100-Irrigatsiya tizimlari va suv energiyasidan foydalanish,

5450200-Suv xo'jaligi va melioratsiya, 5450300-Suv xo'jaligi va melio-

ratsiya ishlarini mexanizatsiyalashtirish, 5450400-Gidrotexnika inshootlari

va nasos stantsiyalaridan foydalanish yo'nalishlari bo'yicha ta'lim

olayotgan talabalar yuqori malakali bakalavrlar bo'lib etishishi zarur.

Xalq xo'jaligidagi turli sohalarda injenerlik masalalarini puxta

echishi, ularni zamon talabiga javob beradigan plan va kartalar bilan

ta'minlanishi ko'p jihatdan topografik - geodezik ishlarni sifatli va aniq

bajarishga bog'liqdir. Shuning uchun ushbu yo'nalishining o'quv rejasiga

binoan I bosqichida "Injenerlik geoeziyasi" fanini o'rganishi ko'zda

tutilgan.

Mazkur o‖quv qo‖llanmada topografik - geodezik ishlar to‖g`risida

kerakli ma‖lumotlar keltirilgan bo‖lib, ularni amalga oshirishda

qo‖llaniladigan asboblarni tuzilishi, ular bilan o‖lchashlarni bajarish

uslublari hamda texnologiyasi sodda va talabalar uchun tushunarli tilda

yozilgan.

O‖quv rejasiga binoan ushbu fanni o‖rganish uchun dars vaqtlari

chega-ralangan. Shu sababli talabalarga tavsiya etilayotgan mazkur o‖quv

qo‖llanmada o‖qish jarayonida, o‖quv amaliyotida mustaqil ravishda ge-

odezik ishlarni bajarilishini o‖rganish uchun yaqindan yordam beradi deb

o‖ylaymiz.

4

I-BOB: GEODEZIYA TO`G`RISIDA UMUMIY MA`LUMOT

1.1. INJENERLIK GEODEZIYASI FANI HAQIDA TUSHUNCHA

1.1.1. ‚Injenerlik geodeziyasi‛ fani, uning vazifalari, xalq xo’jaligidagi

ahamiyati

Injenerlik geodeziyasi, geodeziya fanining tarkibiy qismi bo`lib, turli

xil injenerlik ishlarini bajarishda qo`llaniladi.

Geodeziya - yunoncha, geo - yer, deziya - o‖lchash, bo‖lish

ma‖nolarini bildiradi. Geoeziya - yerning shakli va o‖lchamlarini aniqlash,

yer sirtini plan va kartalarda tasvirlash hamda xar-xil injenerlik masala-

larini echishda bajariladigan o‖lchash usullari to‖g`risidagi fandir.

Geodezik o‖lchashlar yer sirtida, dengizlarda, koinotda va yer ostida

burchak, masofa va balandliklarni ulchash asboblari yordamida olib bori-

ladi. Jamiyat taraqqiyotiga ko‖ra geoeziya fani ham rivojlanib bir necha

mustaqil fanlarga bo‖lindi:

Oliy geoeziya - butun yer sirtini yoki uning katta qismlarini shakli

va o‖lchamlarini aniqlash, yer sirtida ayrim nuqtalar koordinatalari va

balandliklarini yagona tizimda topish, yer qobig`ining gorizontal (yotik)

va vertikal siljishini o‖rganish kabi masalalarni xal qiladi.

Topografiya - yer sirtining katta bo‖lmagan bo‖laklarining karta va

planlarini tuzish, hamda nuqtalarni balandliklarini aniqlash, ularning pro-

fili (vertikal kesimi)ni tasvirlash usullari bilan shug`ullanadi.

Injenerlik geoeziyasi - injenerli inshootlarni qidiruv, loyihalash,

qurish va foydalanishda bajariladigan geodezik ishlar usullarini o‖rganishi

bilan shug`ullanadi.

Fototopografiya yoki aerofoto geoeziya - yersirtini suratga olish va

topografik karta, planlarni yerning foto va aerosuratlari orqali tuzish

usullarini ishlab chiqish bilan shug`ullanadi.

Kartografiya - kartalarni tuzish, nashr qilish va ulardan foydalanish

usullarini o‖rganadi.

Kosmik geoeziyasi - yerning sun‖iy yuldoshdan turib, yer shaklini

aniqlash va uning sirti suratini olish usullarini o‖rganuvchi fandir.

5

Xalk xo‖jaligidagi xar-hil masalalarni echish maqsadida yer sirtidagi

o‖lchashlar, ular natijalarini ishlab chiqish, plan, karta va profillar tuzish

orqali yerning sirti uning shakli hamda o‖lchamlari o‖rganib chiqiladi.

Shuning uchun Injenerlik geoeziyasi fanining vazifalari

qo‖yidagilarni tashkil qiladi:

1. Maxsus geodezik asboblar yordamida yer sirtida o‖lchashlarni ba-

jarish usullarini o‖rganish.

2. O‖lchash natijalarini zamonaviy texnik vositalari va EXM

yordamida ishlab chiqish usullarini o‖rganish.

3. Grafik chizmalar (karta, plan va profil) ni tuzish va rasmiylash-

tirish usullarini o‖rganish.

4. Turli injenerli masalalarni echishda o‖lchash natijalari va grafik

chizmalarni qo‖llash.

1.1.2. Injenerlik geoeziyasi fanining tarixi

Ma‖lumki, Injenerlik geoeziyasi xam boshqa fanlar kabi xayotiy tal-

ablar asosida vujudga kelgan va ishlab chiqarish kuchlarining taraqqiy

etishi bilan tobora rivojlanib borgan. Inson qadimdan o‖zi yashagan joyni

hayot talabiga ko‖ra har tomonlama bilishga qiziqqan va o‖rgangan. In-

jenerlik geoeziyasi tarixi ham shunday boshlanadi.

Arxeologlarning aniqlashicha, Qadimiy Misr, Mesopotamiya, Xin-

diston, Xitoy, Grestiya, O‖rta Osiyo va boshqa mamlakatlar xalqlari o‖z

ehtiyojlari uchun dehqonchilik qilish va sug`orish kanallarini kazish, turli

bino va inshootlarni qurish, ekin maydonlarini o‖zaro taqsimlash kabi

masalalarni echishda geodezik o‖lchashlardan foydalanilgan.

Masalan, miloddan 4000 yil ilgari Misrdagi Nil daryosi havzasida

yernio‖lchash ishlari olib borilgan. Nil daryosini Qizil dengiz bilan

qo‖shish maqsadida kanal qurilishi miloddan VI asr ilgarigi vaqitga

taalluqlidir. U vaqtlarda s‖yomkaning bazi bir usullarigina ma‖lum edi.

Yunonistonlik olim olim

Eratosfen miloddan 230 yil ilgari yersharining o‖lchamlarini ani-

klagan va Injenerlik geoeziyasidan maxsus kitob yozib, meridianlar va

parallellar ko‖rsatilgan karta tuzgan. Ptolomey tomonidan proekstiyalash

6

usullari joriy qilinib, Evropa va Osiyo kartalarini tuzishda ulardan foyda-

lanilgan.

Miloddan 7 - 6 asr ilgari xozirgi Iroq janubida yashagan xoldeylar

yernishar deb faraz qilib, uning radiusi R uzunligini hisoblab chiqdilar.

Miloddan 6 asr ilgariroq Pifagor yerni shar shaklida deb aytganligi fanga

ma‖lum.

IX asrda Arabistonda madaniyat ancha taraqqiy etib, Bag`dodda

„Hikmat uyi‗ nomli ilmiy markaz tuzildi. Unda O‖rta Osiyolik „Er surati‗

nomli asar muallifi algebra fanining asoschisi Al-Xorazmiy xamda Al-

Farg`oniy, Al-Marvoziy, Al-Marvarudiy kabi olimlar ham ishladi. Xalifa

Xorun Al-Rashid o‖g`li Al-Ma‖mun farmoyishiga binoan, 827 yili „Xikmat

uyi‗ a‖zolaridan ikkita ekspedistiya tuzildi. yero‖lchamlarida bo‖lgan

tafovutni bartaraf qilish uchun ularga „gadus o‖lchash usuli‗ ni ishlatib,

yero‖lchamlarini aniqlash ishi topshirildi. Ular meridianning bir gradus

yoy uzunligini o‖lchab, ishni 56,0 milya (110,5 km) va 56,66 milya (111,82

km) natija bilan yakunladilar va hisoblashlar uchun 111,82 km natija

olindi Injenerlik geoeziyasi fani matematika, astronomiya, elektronika,

geografiya, geomorfologiya gidrogeologiya va boshqa fanlar bilan cham-

barchas bog`liq.

Horazmlik ulug` olim Abu Rayhon Beruniy (973 - 1048 yy.) o‖z

hayotida yozgan 150 ta asaridan 40 tasini geoeziya faniga bag`ishlab, boy

va qimmatli ma‖lumotlar qoldirgan. Beruniy hisobi bo’yicha yer radiusi

6339,58 km bo’lib, hozirgi vaqtda ishlatilayotgan (Krasovskiy ellipsoidi)

qiymat- 6371,11 km dan farqi atiga 31,5 km ni tashkil qiladi.

1.1.3. Injenerlik geoeziyasining xalk xo’jaligidagi axamiyati

Sanoat inshootlarni (zavodlar, fabrikalar, elektrostanstiyalar va h.k.)

temir va avtomobil yo‖llarni, shahar va qishloq aholi punktlarni, aero-

dom-larni, yerosti inshootlar (metropoliten, shaxta, quvur yo‖llarni)

loyihalash va qurish uchun muhim masalalarni hal qilishda Injenerlik ge-

oeziyasi fanini ahamiyati juda kattadir.

7

Geodezik o‖lchamlar suv omborlari va kanallarini loyihalash hajmla-

rini aniqlash, to‖g`onlarning cho‖kishi va siljishi jarayonini baholash kabi

masalalarni hal qilishda ham qo‖llaniladi.

Injenerlik geoeziyasi fani yernibo‖lish, uni hisobga olish, ona zaminni

muhofaza qi-lish, yerdan unumli foydalanish, yerkadastrini o‖tkazish,

tuproq, geobatonika va boshqa qidiruv ishlarini olib borishda keng

qo‖llaniladi.

1.1.4. Injenerlik geoeziyasining boshqa fanlar bilan aloqasi

Injenerlik geoeziyasi fani matematika, astronomiya, elektronika, ge-

ografiya, geomorfologiya gidrogeologiya va boshqa fanlar bilan cham-

barchas bog`liq. Geodezik asboblar nazariy jihatdan fizika qonunlari aso-

sida yasaladi, o‖lchash natijalari esa matematik qoidalar bo‖yicha

hisoblanadi. yersirtida nuqtalar o‖rni geografik va astronomik koordinata-

lar bo‖yicha belgilanadi. Yer shakli va uning o‖zgarishidagi jarayonlarni

o‖rganishida Injenerlik geoeziyasi va geologiya kabi fanlardan foydala-

niladi. Hozirgi davrda Injenerlik geoeziyasi fani mexanika, avtomatika,

informatika, elektronika fanlar bilan ham bog`liq holda taraqqiy etmoqda

Geodezik asboblar nazariy jihatdan fizika qonunlari asosida yasaladi,

o‖lchash natijalari esa matematik qoidalar bo‖yicha hisoblanadi. Yer

sirtida nuqtalar o‖rni geografik va astronomik koordinatalar bo‖yicha

belgilanadi. Yer shakli va uning o‖zgarishidagi jarayonlarni o‖rganishida

Injenerlik geoeziyasi va geologiya kabi fanlardan foydalaniladi. Hozirgi

davrda Injenerlik geoeziyasi fani mexanika, avtomatika, informatika, el-

ektronika fanlar bilan ham bog`liq holda taraqqiy etmoqda.

Injenerlik geoeziyasi o‖z taraqqiyotida yangi ma‖no kashf etdi, za-

monaviy asboblarga, geodezik o‖lchash va hisoblash usullariga ega bo‖ldi.

Boshqa ko‖p injenerlik fanlar Injenerlik geoeziyasi yordamiga muhtoj. In-

jenerlik geoeziyasi juda ko‖p muhim masalalar xal qilishda qo‖llaniladi.

Plan, karta, profillar, suv yig`iladigan maydonlar chegaralarini aniqlash,

ularning yuzalarini hisoblash, suv omborlari, to‖g`on quriladigan joylar

o‖rnini belgilash jismlar hajmini hisoblash, sug`orish va zak qochirish bi-

8

lan bog`lik gidrotexnika inshootlarini qidiruv, loyixa-lash, qurish va ish-

latish uchun nihoyatda zarurdir.

1.2. YERNING SHAKLI VA O’LCHAMLARI TO’G`RISIDA TUSHUNCHA.

SATXIY SIRT. GEOID

1.2.1. Satxiy sirt. Geoid

Er shaklini va o‖lchamlarini bilish, yersirtini qog`ozda tasvirlash,

turli ilmiy va texnik ishlarni olib borish uchun zarur. Ma‖lumki,

yersirtining 510 mln. km umumiy maydonidan 71 % ni dengiz va okean

suvlari, 29 %-ni esa quruqliklar tashkil qiladi. Shunda, yeryuzasida

baland tog`lar (balandligi 8848 m bo‖lgan Everest cho‖qqisi) va turli

chuqurlikdagi okeanlar (tinch okeanda chuqurligi 11022 m bo‖lgan Mari-

an novi) mavjud. Quruq-liklarning dengiz sathidan bo‖lgan o‖rtacha

balandligi 875m. U holda yerning shakli qanday degan masala tug`iladi.

Quruqlik suv egallagan joyga nisbatan kichik va quruqlikning suv

yuzasidan balandligi yerning kattaligiga nisbatan sezilarli emas, shuni

e‖tiborga olib, yershaklini belgilashda dengiz va okean suvlarining tinch

holatdagi yuzasi asos qilib olinadi. Bu yuza yer sirtidagi har bir nuqtada

shovun chiziqqa perpendikulyar (normal) bo‖ladi: bunday sirt satxiy sirt

deyiladi. Okean suvlarining o‖rtacha sirti asosiy satxiy sirt deb qabul qi-

linadi (1 – rasm).

1 – rasm

Satxiy sirt deb tinch holatdagi okean suvlari satxining fikran

quruqliklar tagidan davom etirilishidan hosil bo‖lgan dumaloq shaklga

aytiladi. Bu shaklni 1873 yili nemis fiziki Listing geoid (yer shakli) deb

9

atadi. Satxiy sirt shovun chiziq yo‖nalishi orqali belgilanadi. Shunga ko‖ra

satxiy sirt bilan chegaralangan geoid juda murakkab shaklda bo‖lib, ge-

ometrik shakllarning hech biriga o‖hshamaydi. Yer qobig`idagi massa zi-

chligini aniq bilmay turib, geoidning materikdagi yuzasi ko‖rinishini ham

aniqlab bo‖lmaydi.

Yer qa‖risida uzluksiz davom etuvchi geologik o‖zgarishlar tufayli

yer uzluksiz kerishib turadi. Shunga ko‖ra, o‖zgaruvchan harakatdagi bu

geoidning shakl va o‖lchamlarini matematika formulalari bilan ifodalab

bo‖lmaydi. Bu geoid o‖rniga yuzasi matematikada aniqlanadigan, o‖zi

geoidga eng yaqin kela-digan (o‖xshashroq bo‖lgan) boshqa matematik

shakl qabul qilinadi.

Ko‖p tadqiqotlarga ko‖ra geoidga eng yaqin keladigan shakl

aylanish ellipsoidi deb topildi 2- rasm.

2 - rasm

Geoid o‖rniga qabul qilingan ellisoid yuzasi RQRO1 (2 - shakl) RR1

o‖q atrofida aylanishidan hosil bo‖lgan, uning o‖lchamlari ellipsoidning

katta yarim o‖qi OQ = OQ1 = a va kichik yarim o‖qi OR = OR1 = b

qiymatlari bilan yoki ellipsoid siqilishi deyiladigan bilan aniqlanadi.

a

ba (1)

Yerning o‖lchamlarini aniqlovchi a , b va lar yerellipsondining

parametrlari deyiladi. yerning matematik shakli yuzasini o‖rganishda

shunday ellipsoid tanlanadiki, u o‖z parametrining qiymatlari jihatidan

geoidga yuqoridagi shartlar asosida eng yaqin keladigan va yerning

10

tanasiga yaxshi joylashadigan bo‖lsin. Bunday yerellipsoidiga referenst-

ellipsoid deyiladi.

Yer sharini kattaligini aniqlash bilan juda qadimdan

shug`ullanganlar. Eramizdan avval yashagan Pifagor asarlarida yershar

shaklida bo‖lsa kerak degan fikrni uchratish mumkin. Aristotel asarlarida

esa yernishar shaklida ekanligi haqida dalillar keltirilgan. Yerni kattali-

gini aniqlash metodini yeramizdan oldingi yeratosfen asarlarida uchratish

mumkin. Mamun xalifaligining siyosiy va ilmiy markazi bo‖lgan Bog`dod

shahari observatoriyasida ishlagan xorazmlik ulug` matematik va as-

tronom, xozirgi zamon algebrasining asoschisi Muxammad ibn Musa al-

Xorazmiy o‖z asarlarida yershaklini ilmiy asoslab bergan. Buyuk vatando-

shimiz Abu Rayxon Beruniy o‖zining 2 tomlik «Geodeziya» asarida yer-

shaklini ilmiy va amaliy jihatdan o‖rganib jahon stivilizastiyasiga katta

ta‖sir ko‖rsatdi. Uning asarlarini keyinchalik Evropa olimlari o‖rganib

revojlantirdilar.

Yershari kattaligini aniqlashning geodezik metodi gradus

o‖lchashlar metodi deb yuritiladi:

SR

2

360 , S - meridianni 1 yoyi uzunligi (2)

D

S , R - meridian aylanmasining radiusi (3)

Gradus o’lchash metodi ikki qismdan:

1. Meridianda joylashgan 2 nuqtani oralig`idagi masofani geodezik

usulda o‖lchash.

2. Shu nuqtalarni geografik kengligini o‖lchash natijasida 2 nuqta

orasidagi joyni grafik nuqtasini o‖lchashdan iborat.

Yerellipsoidini elementlari gradus o‖lchash natijalariga asoslanib

hisoblab chiqariladi. Franstuz olimi Delamber (1800) hisoblab chiqargan

yerellipsoidi hozir faqat tarixiy ahamiyatga ega.

Ellipsoid o‖lchamlari ko‖p olimlar tomonidan aniqlangan bo‖lib,

1946 yildan MDH da hamma geodezik ishlar uchun katta yarim o‖qi a =

11

6378245 m, kichik yarim uqi b =6356863 m va qutbiy siqilishi =1:298,3

bo‖lgan F.Krassovskiy ellipsoidi qabul qilingan. Ko‖pincha amaliy ma-

salalarni hal qilishda yershakli radiusi R=6371,1 km bo‖lgan shar deb

olinadi.

1.3. GEODEZIYADA QO’LLANILADIGAN KOORDINATALAR VA

BALANDLIKLAR TIZIMI

Geodeziyada qo‖llaniladigan koordinatalar sistemasi quyidagilardan

iborat: geografik (astronomik koordinatalar), o‖g`ri burchakli, zonali

to‖g`ri burchakli va qutbli

Geografik koordinatalar deb – nuqtalarning yer ellipsoididagi

joylashuv o‖rnini ekvator va bosh meridianga nisbatan belgilaydigan

birlikka aytiladi.

Geografik koordinatalar ikki turga – astronomik va geodezik

koordinatalarga bo‖linadi.

Geografik kenglik – yer yuzasidagi ma'lum nuqtadan yer markazi

tomon tushirilgan tik chiziq bilan, ekvator tekisligi orasida xosil bo‖lgan

burchak.

Burchak kengligi yeryuzidagi u yoki bu nuqtani ekvatordan

qanchaga shimolda yoki janubda joylashuvini korsatadi. Agarda nuqta

shimoliy yarim sharda bo‖lsa – shimoliy, janubiy yarim sharda bo‖lsa

janubiy deb aytiladi.

Ekvatorda joylashgan nuqtalarni kengligi 0 ga, qutbda

joylashganlarniki esa 90 ga teng.

Geografik uzoklik – boshlang`ich meridian tekisligi bilan yer

sharidagi biror nuqta meridian tekisligi oralig`idagi burchakdir.(3-rasm)

3- rasm

12

Grinvichdagi (London shaxri yaqinida) astronomik

abservatoriyasidan o‖tadigan meridian boshlang`ich deb kiritilgan.

Boshlang`ich meridiandan g`arbda joylashgan nuqtalarning geografik

uzoqligi – g`arbiy uzoqlik, sharqda joylashganlari esa – sharqiy uzoklik

deyiladi.

Astronomik koordinatalar – bu joylashuv o‖rni osmon jismlarini

kuzatish yo‖li bilan aniqlangan koordinatalardir. Ularning aniqligi juda

yuqori bo‖ladi.

Astronomik koordinatalar astronomik kenglik (φ) va astoronomik

uzoqlik (λ) dan tarkib topgan (4-rasm).

4-rasm

Astoronomik kenglik – bu nuqtaning joylashgan o‖rni tekisligi va

yerning tortish kuchi markazidan kesishtirib o‖tkazilgan ekvator tekisligi

orasidagi burchakdir. Bu kenglik ekvatordan qutblarga tomon bo‖lgan

tartibda 0° dan 90° gacha bo‖lgan kattalikda o‖lchanadi. Ekvatordan

shimolga tomon bo‖lgan kengliklar shimoliy kenglik, janubga tomon esa

janubiy kenglik deb yuritiladi.

Astoronomik uzoqlik – bu nuqta joylashgan o‖rnining meridiani va

Grinvich meridianining tekisliklari orasidagi burchakdir. Bu ko‖rsatkich

Grinvich meridianidan sharq va g`arb tomonlarga bo‖lgan tartibda 0° dan

180° gacha bo‖lgan kattalikda o‖lchanadi. Grinvich meridianidan sharqga

tomon bo‖lgan uzoqliklar sharqiy uzoqlik, g`arbga tomon esa g`arbiy

uzoqlik, deb yuritiladi.

Geodezik koordinatalar – bu joylashuv o‖rni geodezik o‖lchashlar

13

yo‖li bilan aniqlangan koordinatalardir. Ularning aniqligi yuqori bo‖ladi.

Geodezik koordinatalar geodezik kenglik (B) va geodezik uzoqlik (L)

dan tarkib topgan.

Geodezik kenglik – bu nuqtaning joylashgan o‖rni tekisligi va

yerekavatori tekisligi orasidagi burchakdir. Bu kenglik ekvatordan

qutblarga tomon bo‖lgan tartibda 0° dan 90° gacha kattalikda o‖lchanadi.

Ekvatordan shimolga tomon bo‖lgan kengliklar shimoliy kenglik, janubga

tomon esa janubiy kenglik, deb yuritiladi.

Geodezik uzoqlik – bu nuqta joylashgan o‖rnining meridiani va

bosh meridian tekisliklari orasidagi burchakdir. Bu ko‖rsatkich bosh

meridianidan sharq va g`arb tomonlarga bo‖lgan tartibda 0° dan 180°

gacha bo‖lgan kattalikda o‖lchanadi. Bosh meridiandan sharqga tomon

bo‖lgan uzoqliklar sharqiy uzoqlik, g`arbga tomon esa g`arbiy uzoqlik deb

yuritiladi.

Astronomikva geodezik koordinatalar o’rtasidagi farq

quyidagilardan iboratdir: nuqtaning astronomik koordinatalarini aniqlash

yerning tortish kuchi markaziga yo‖nalgan shovun chizig`i asosida olib

boriladi. Ekvator, Grinvich meridiani nuqtaning kengligi va meridiani

tekisliklari yerning tortish kuchi markazini zaruriy shart sifatida kesib

o‖tadi;

Geodezik koordinatalar barcha geodezik o‖lchashlar uchun asos

sifatida qabul qilingan referens-ellipsoid asosida o‖lchanadi. Referens-

ellipsoid esa o‖z geometrik markaziga ega bo‖ladi. Nuqta joylashgan

o‖rindan mana shu markazga normal (urinma) tushiriladi. Ekvator,

Grinvich meridiani nuqtaning kengligi va meridiani tekisliklari referens-

ellipsoidning geometrik markazini kesib o‖tadi;

- astronomik koordinatalar astronomiyaning texnik vositalari

yordamida o‖lchash yo‖li bilan aniqlanadi;

- geodezik koordinatalar geodezik o‖lchashlarni oliy

geodeziyaning bir tarmog`i bo‖lmish sferoid geodeziyasi formulalari

asosida xisoblash yo‖li bilan aniqlanadi.

Shunday qilib ikkala koordinata tizimi orasidagi asosiy farq shovun

14

chizig`i va normalning bir biriga o‖zaro to‖g`ri kelmasligidan kelib

chiqadi. Ularning o‖rtacha farqi 3-4 mm ni tashkil qiladi.

To’g`ri burchakli koordinatalar sistemasi. Bu sistema kichik joy-

larning planini tuzishda qo‖llaniladi. Bunda abstissa o‖qi X sifatida me-

ridian yo‖nalishi qabul qilinib, koordinataning qiymati o‖qidan sharqga

qarab musbat, o‖qdan g`arbga qarab manfiy ishorada olinadi. X o‖qga

perpendikulyar ekvator yo‖nalishi U ordinata o‖qi bo‖lib, absessa

qiymatlari (5 va 6-rasm).

5-rasm

6-rasm

Qutbiy koordinata sistemasi. Agar to‖g`ri burchakli koordinata

15

tizimidagi o‖zaro perpendikulyar X va Y o‖qlariga faqat X o‖q va

koordinata boshlanish nuqtasi O olinsa, qutbiy koordinata sistemasi xosil

bo‖ladi. qutbiy koordinata sistemasida tik chiziq (o R) qutbiy o‖q,

koordinataning boshlang`ich nuqtasi(o) esa qutbiy nuqta deb qabul

qilinadi. Biror nuqta ( M nuqta) ning qutbiy nuqtaga nisbatan o‖rnini

aniqlash uchun bu nuqtani qutbiy nuqta bilan tutashtiruvchi chiziqning

uzunligi (o M) va qutbiy o‖q (o R) bilan oM chiziq orasidagi burchak (θ)

o‖lchanadi oM chiziq radius - vektor, θ burchak esa mo‖ljallash burchagi

deb yuritiladi.

Qo’sh qutbli koordinata tizimi. Qo‖sh qutbli koordinata tizimi

kuzatish punktiga bog`langan tovush vositalari, radiotexnik kuzatishlar

yordamida nishonni belgilash, minalashtirilgan maydon chegarasini

aniqlashda qo‖llaniladi. Qo‖sh qutbli kordinata biror nuqta( M) ning ikki

nuqta ( M va A nuqtalarga ) ga nisbatan o‖rni qutbiy nuqtalar (A va V)

dan o‖rni aniqlanayotgan nuqtagacha bo‖lgan chiziqlar (AM va VM )

uzunligi (θ1 va θ2) yoki AV chiziq bilan AM va VM chiziqlar orasidagi

burchaklar (<A va <V) qiymatlari yordamida aniqlanadi. Bundan

tashqari, M nuqtaning o‖rnini AM va VM chiziqlar yo‖nalishining

mo‖ljallash burchaklari (α1 va α2) bilan ham aniqlash mumkin (7-rasm).

a) b)

7-rasm. a-qutbli koordinata sistemasi, b-qo’shkutbli koordinata sistemasi.

Zonali to’g`riburchakli koordinatalar sistemasi. Er sirtini tekislikda

tasvirlash uchun avval yerning tabiiy shaklidan uning matematik shakli

16

sifatida qabul qilingan aylanish ellipsoidi yoki shar sirtida qabul qilingan

aylanish ellipsoidi yoki shar sirtiga o‖tiladi, keyin esa yerning matematik

sirti tekislikda tasvirlanadi. Gauss proekstiyasi yordasida yersirtining

nuqtalarini geografik koordinatalari bilan ularning tekislikdagi to‖g`ri

burchakli koordinatalari tasviri orasida bog`liqlik o‖rnatiladi.

Bu sistema ko‖pincha yersirtini topografik kartalarda tasvirlashda

qo‖llaniladi. Bunda yerellipsoidi Grinvich meridianidan boshlab 60 yoki 30

lik zonalarga bo‖linadi. Zonalar ko‖ndalang stilindr sirtiga o‖qiy

meridianlari urinma qilib proekstiyalanadi va tekislikka yoyiladi (8-rasm).

8-rasm. Yersharining koordinatali zonalari

Balandliklar tizimi. Nuqtalar holatini aniqlash masalasi bu nuqtalar

gorizontal proekstiyalarini va ularning sathiy sirtidan balandliklarini

topishdan iborat bo‖ladi. Nuqtalarning gorizontal holati geografik

(kenglik φ va uzoqlik λ) va to‖g`ri burchakli (absstissalar x va

ordinatalar u) koordinatalar bilan aniqlanadi. Agar joyning AVSD

to‖rtburchagi o‖lchamlari katta bo‖lmasa (rasm, b), uni sathiy R sirtga

loyihalashda gorizontal R tekislik bilan almashtirish mumkin.

17

4. PLANLI VA BALANDLIK GEODEZIK TARMOQLARI TO’G`RISIDA

TUSHUNCHA. ABSOLYUT, NISBIY VA SHARTLI BALANDLIKLAR

1.4.Geodeziyada proekstiyalash metodi. Joy nuqtalari koordinatalari va

balandliklari

Har xil fazoviy shakllar va predmetlarni qog`ozda tasvirlash uchun

proekstiyalash metodi qo‖llaniladi. yerning tabiiy sirtida yotgan

nuqtalarning holati ellipsoid sirtiga normal deb qabul qilinadigan shovun

chiziqlari yordamida proekstiyalanadi. Loyihalash natijasida nuqtalarning

to‖g`ri burchakli (ortogonal)-gorizontal proekstiyalari hosil bo‖ladi.

Ko‖pgina amaliy maqsadlar uchun geoid va ellipsoid sirtlari qandaydir

uchastkalarga mos keluvchi sathiy (gorizontal) R sirtni (9-rasm, a) hosil

qiladi deb hisoblash mumkin. U holda yertabiiy sirtida joylashgan fazoviy

AVSD ko‖pburchak shovun chiziqlarida R sirtga proekstiyalanadi.

Shovun chiziqlarida bo‖lgan a, b, s, d, nuqtalar sathiy sirtlarni

kesadi va ular yersirti tegishli nuqtalarining gorizontal proekstiyalari

deyiladi.

9-rasm. Joy nuqtalarining proekstiyalari a-ko’pburchakni R radiusli R

sferaga loyhalash; b-ko’pburchakni gorizontal R tekislikka loyihalash

Nuqtalar holatini aniqlash masalasi bu nuqtalar gorizontal

proekstiyalarini va ularning sathiy sirtidan balandliklarini topishdan ibo-

rat bo‖ladi.

Nuqtalarning gorizontal holati geografik (kenglik φ va uzoqlik λ)

va to‖g`ri burchakli (absstissalar x va ordinatalar u) koordinatalar bilan

aniqlanadi. Agar joyning AVSD to‖rtburchagi o‖lchamlari katta bo‖lmasa

(1-rasm, b), uni sathiy R sirtga loyihalashda gorizontal R tekislik bilan

almashtirish mumkin.

18

Aa, Vb, Ss, Dd loyihalash chiziqlari R tekislikka perpendikulyar, ab,

bs, sd da tomonlar va ular orasidagi β1, β2, β3, β4 burchaklar joyning

tegishli tomonlari va burchaklarining gorizontal proekstiyasi bo‖ladi, absd

yassi to‖rtburchak esa yertabiiy sirtida joylashgan ABSD to‖rtburchakning

gorizontal proekstiyasidir. Joyda bevosita AV, VS, SD, DA masofalarni va

β1,β2,β3,β4 burchaklarni o‖lchash mumkin. Joyda o‖lchangan VS=DVS qiya

chiziqdan uning gorizontal tekislikdagi proekstiyasi VS1=S uzunligiga

o‖tish mumkin. Qiyalik burchagi υ joyning VS chizig`i va uning

tekislikdagi gorizontal VS1 proekstiyasi orasidagi burchak uni bevosita

o‖lchasa bo‖ladi. VSS1 uchburchakdan joy chizig`i gorizontal quyilishi

quyidagi formuladan topiladi: S = D cos ν

Joy nuqtasidan o‖tuvchi sathiy sirtdan sanoq boshlanishi deb qabul

qilingan sathiy sirtgacha bo‖lgan masofa balandlik deyiladi. Baland-

likning sonli qiymat belgi deb ataladi. Gorizontal R sathiy sirtdan sana-

ladigan balandliklar Na, Nb, Ns, Nd, (9-rasm, a) absolyut (mutlaq) baland-

liklar, istalgan R' sirtga keltirilgan balandliklar shartli balandliklar

deyiladi. MDH da mutlaq balandliklar sanoq boshi qilib Boltiq dengizi

suvi o‖rtacha sathini belgilovchi Kronshtadt futshtoki (mis taxtasi) noli

qabul qilingan, bo‖nga Boltiq balandliklar sistemasi deyiladi (10-rasm).

10-rasm

N=h-H=0m (4)

H=0, h=0, N=0 (5)

19

11,12-rasmlar. Transformastiyadagi balandlik tavsiyalari

Agar joyning A va V nuqtalaridan sathiy sirtlar o‖tkazilgan deb

faraz qilinsa, unda balandliklar farqi Aa-Vb=h nicbiy balandlik (orttirma)

deyiladi. Bir nuqta-ning ikkinchi nuqtadan nisbiy balandligini va

nuqtalardan birining balandligini bilgan holda boshqa nuqtaning baland-

ligini topish mumkin.

1.4.1. Astronomik va geodezik koordinatalar sistemalari. Boshlangich

geodezik sanalar

Shovun chiziqlarining og`ishlari tufayli ular yotadigan astronomik

meridianlar tekisliklari, ellipsoid sirtiga normallar yotadigan geodezik

meridianlar tekisliklari ayni bir nuqtalar uchun mos tushmaydi. Shu sab-

abli nuqtalarning geoidga talluqli astronomik koordinatalari va referenst-

ellipsoidga talluqli geodezik koordinatalari tekisliklari bo‖lib boshlangich

deb qabul qilingan ekvator va meridian tekisliklari xizmat kiladi.

Yer sirtidagi S nuqtaning geodezik Ns balandligi deb - ellipsoidga

normal bo‖yicha sanaladigan ellipsoid sirtidagi nuqtaning balandligiga

aytiladi.

Geodezik koordinatalar sistemasi ellipsoid sirtida ko‖p geodezik

masalalarni echish uchun keng qo‖llaniladi. Oliy geodeziyada astronomik

va geodezik koordinatalar orasidagi bog`liklik shovun chiziqlari og`ishlari

orqali o‖rnatiladi. Bu bog`liklikni quyidagi formulalarda ifodalash mum-

kin:

B = φ – ξ ; L = λ – η sec φ, (6)

buerda, ξ va η- tegishlicha shovun chizig`ining meridianda va birinchi

vertikalda og`ishi.

20

Geodezik azimut A astronomik azimut α orqali Laplas tenglamasi

deyiladigan quyidagi formuladan hisoblanadi:

A = α + (L - λ) sin φ (7)

Geodezik ishlarda astronomik va geodezik koordinatalar farklari

mayda masshtabli kartalarni tuzishdan boshqa hollarda hisobga olinadi.

Boshlang`ich geodezik sanalar. Referenst-ellipsoidning

parametrlarini aniq topishdan tashщari uni geoid jismida to‖g`ri

joylashtirish orientirlash kerak Geodezik o‖lchashlarni referenst-ellipsoid

sirtiga proekstiyalash natijasida bu sirtda yertabiiy sirtidan topiladigan

nuqtalarning nisbiy holatini aniqlash mumkin. Bu nuqtalarning geodezik

koordinatalarini redukstiyalangan geodezik o‖lchashlar natijalari bo‖yicha

hisoblash uchun xech bo‖lmasa bir punktning koordinatalarini va bu

punktdan щandaydir yыnalishning azimutini bilish zarur. Hamma

punktlarning koordinatalari hisoblanadigan bunday punkt boshlang`ich

punkt, undagi yo‖nalishlardan biri boshlang`ich yo’nalish deyiladi.

Boshlangich punktning koordinatalari, ya‖ni geodezik V kengligi va

L uzoqligi, A geodezik azimuti va geoiddan NmM balandligi boshlang`ich

geodezik sanalar deyiladi.

13-rasm. Nisbiylik sirtlari:

1-geoid;

2-umumiy yerellipsodi;

3-referenst ellipsoid.

Bunday ishlar 1942 yilda Krasovskiy ellipsoidini orientirlashda

qo‖llanilgani uchun MDXda geodezik koordinatalar 1942 yil koordinata-

lar sistemami deyiladi.

21

I-Bob bo’yicha nazorat savollari.

1. Injenerlik geoeziyasi fanini asosiy vazifalari.

2. Injenerlik geoeziyasi fanni ilmiy vazifalari.

3. Injenerlik geoeziyasini tarmoqlarga bo'linishi.

4. Injenerlik geoeziyasini boshqa fanlar bilan bog'liqligi.

5. Injenerlik geoeziyasini qurilishdagi ahamiyati.

6. Geoid nima?

7. Geoid bilan aylanma ellipsoid farqi nimada?

8. Meridianni 1 gradus yoyi uzunligini aniqlash.

9. Koordinatala tizimi xaqida ma`lumot bering.

10. Balandliklar tizimi xaqida ma`lumot bering.

22

II-BOB. TOPOGRAFIK KARTALARNI O`RGANISH

2.1. KARTA, PLAN VA PROFIL TO’G`RISIDA TUSHUNCHA.

Karta. yersirtining katta bo‖lagi ellipsoid bo‖lganligi sababli, uning

tekislikka o‖xshash holda proekstiyalab bo‖lmaydi. Katta joyni qog`ozda

tasvirlashda kartografik proekstiyalash qoidalariga amal qilinib,

birmuncha o‖zgartirib tushiriladi.

Karta deb yersirtini yoki uning katta bo‖lagini yeregriligini hisobga

olib, matematik qoyidalar asosida bir oz o‖zgartirib, kichraytirib qog`ozga

tasvirlangan proekstiyasiga aytiladi.

Kartada butun yersirtini yoki uning bir qismini tasvirlash mumkin.

Kartalar turli masshtabda tuziladi. Masshtabiga qarab kartalar uchga

bo‖linadi: a) yirik masshtabli kartalar: bu kartalarga masshtabi 1:100000

gacha bo‖lgan kartalar kiradi: b) o‖rta masshtabli kartalar kiradi:

14-rasm. Topografik karta

bu kartalarga masshtabi 1:100000 – 1:1000000 masshtabli kartalar kiradi;

v) mayda masshtabli kartalar bularga masshtabi 1:1000000 dan kichik

bo‖lgan kartalar kiradi.

23

Plan. Joyning kichik bo‖lagini yeregriligini hisobga olmay

kichraytib, o‖xshash holda gorizontal tekislikka tushirilgan proekstiyasiga

plan deyiladi..

Planda joy tafsiloti bilan birga joy relefi ham tasvirlansa, u topogafik plan

plan deb ataladi. Plan va kartalar orasidagi farq qo‖yidagilardan iborat:

Kartalarni tuzishda katta yerbo‖laklarni maydonlarini tasvirlash naz-

arga tutiladi, planlarni tuzishda esa kichik yerbo‖laklarni.;

Kartalarni tuzishda yeregriligi hisobga olinadi, planlarni tuzishda

esa hisobga olinmaydi;

Kartalarda tasvirlangan yerbo‖laklarni maydonlari o‖zgaradi, plan-

larda esa o‖zgarmaydi;

Planlardagi masshtablar doimiy bo‖ladi, katalarni masshtablari esa

bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o‖tishi bilan o‖zgaradi.

15-rasm. Joy uchastkasi (a) va uning plani (b)

Qaysi chiziqlar suv yo’llari turkumiga kiradi.

24

2.1.1. Relefning asosiy belgilarini ko’rsatuvchi topografik kartalar

Raqamli model bilan yernitasvirlash – Kompyuter dasturlari

yordamida yerning modulini yaratish va kartografik jixatdan dizayn

berish imkoniyatlari

mavjud bo‖lib,

ma‖lumotlar geodezik

dala o‖lchash

ishlariga tayangan

holda chiziqli yoki

to‖r ko‖rinishida

bo‖lad. yerning satxiy

sirt balandliklari

ma‖lumotlar bazasida

saqlanadi. Modelni

boyitish maqsadida

naturadagi joy holatlari ya‖ni yerturlari, bino-inshootlar, o‖simliklar va

daraxtlar hamda boshqa turdagi barcha ob‖ektlar shakillantiriladi.

2.1.2. Profil to’g`risida tushuncha.

Profil. Chizig`iy inshootlarda (yo‖l, kanal va boshqalarda) planiy

loyihalash kifoya qilmaydi. Unda ma‖lum chiziqdagi nuqtalarning vertikal

tekislikdagi o‖rinlarini ham qog`ozda tasvirlanishi kerak bo‖ladi.

Berilgan yo‖nalishidagi chiziqning vertikal kesimini kichraytirib

tushirilgan tasvirga profil deyiladi. Ko‖pincha profilda chizig`iy inshootlar

loyihalanadi.

16-rasm. Yer sirti vertikal kesimi (a) va uning profili (b)

25

17-rasm. Joyning aerofotografik tasviri (a)

va u bo’yicha tuzilgan topografik plan (b)

‚Eng yuqori ikki baland nuqtaga e’tiboringizni qarating. Bu ikki

nuqtani qay usulda balandligini aniqlash mumkin?

18-rasm. To’g`ri, aylana va egri chiziqlarni aniqlash uchun qanday

konturli chiziqlardan foydalaniladi.

26

2.2. TOPOGRAFIK KARTA VA PLANLARNING VARAQLARGA

BO’LINISHI VA NOMENKLATURASI. MASSHTABLAR

REJA

1. Masshtablar

2. Shartli belgilar

3. Topografik kartalar, ularni grafalash va nomenklaturasi

4. Gauss zonali ko’ndalang stilindrik proekstiyasi to’g`risida

tushuncha. To’g`ri burchakli va qutbli koordinatalar

2.2.1. Masshtablar

Karta va planlarni tuzishda ularga qo‖yiladigan talablar va aniqligiga

qarab joydagi o‖lchangan chiziqlar bir necha marta kichraytiriladi.

Kartadagi chiziq s uzunligining joyning tegishli S chiziq uzunligi

gorizontal proekstiyasiga nisbati masshtab deyiladi. Masshtablar sonli,

chiziqli va ko‖ndalang ko‖rinishda ifodalanadi. Karta sonli masshtabini

quyidagi munosabatdan aniqlash mumkin:

S

sM , (1)

bunda S-joydagi chiziq uzunligi, s -bu chiziqning kartadagi uzunligi.

Agar S=1km, s=10sm bo‖lsa,

.10000

1

100000

10

см

смM (2)

Surati bir bo‖lgan kasr bilan ifodalangan masshtabning maxraji kartadagi

chiziq uzunligi joydagi chiziq uzunliklaridan necha marta kichikligini

ko‖rsatadi.

Topografik kartada sonli masshtab yozuvidan pastda (6.1-rasmga

qarang) 1 santimetrda 100 metrlar deb nomlangan so‖zni o‖qish mumkin:

ya‖ni bu (1: 10 000) masshtabni izohlaydi. Agar kartada chiziq uzunligi

s=1,75 sm, karta masshtabi esa 1:10000 bo‖lsa, joydagi chiziq uzunligi

S=1,75 sm 10000=175m. Teskari masala ham shunday echiladi:

27

joydagi chiziq uzunligi S=325,5 m bo‖lsa, (6.1) munosabatdan uning

kartadagi proekstiyasi s=325,5: 10000=3,26 sm bo‖ladi.

Kartalarni tuzishda joyning har bir chizig`i bir xil songa kichraytiriladi.

Shu sababli masalalarni grafik usulda echishda, ya‖ni ommaviy

o‖lchashlarda chiziqli masshtabni qo‖llash qulay.

Kartaning janubiy romi tagida ko‖rsatilgan chiziqli masshtabni

yasash uchun, to‖g`ri chiziqda masshtab asosi deyiladigan, uzunligi 2 sm

li kesmani bir necha marta o‖lchab qo‖yiladi. Berilgan sonli masshtab

bo‖yicha olingan masshtab asosiga mos keladigan joy chiziq uzunligi

hisoblanadi va masshtab yoziladi. Chapdan chekkadagi kesma odatda 10

ta teng qismlarga bo‖linadi. Masshtabdagi yuzlik va o‖nlik metrlar

bevosita olinadi, ayrim metrlari esa ko‖zda baxolanadi. Masalan,

kartadagi Golan tog`i bilan un zavodi (kvadrat 6511) 1:10 000 masshtabli

kartada chiziqli masshtab bo‖yicha topilgan joydagi 339 m ga teng

masofaga mos keladi. Chiziqli masshtab chiziq uzunliklarini ko‖z bilan

baxolab topish aniqligi masshtab asosining eng kichik bo‖lagining 0,1

ulushini, ya‖ni karta masshtabida 0,2 mm ni tashkil etadi.

Masofalarni kattaroq aniqlikda topish uchun ko‖ndalang masshtab

qo‖llaniladi. Uni yasash uchun KL chiziqdagi ( 6.2-rasm) masshtab

asosida teng ikki santimetrli kesmalar bir necha marta o‖lchab qo‖yiladi

va hosil bo‖lgan nuqtalardan perpendikulyarlar tiklanadi. Chetdagi

perpendikulyarlarga KM=LN=2 cm yoki bir muncha ortiqrok

kesmalarni qo‖yamiz va ularda MN KL chiziqlarni o‖tkazib, MV=KS

asosli chiziqli masshtabni yana olamiz. Endi KS va MS kesmalar m ta

hamda KM va LN kesmalar n ta teng bo‖lakka bo‖linadi va topilgan

nuqtalardan 6.2 – rasmda ko‖rsatilgandek parallel chiziqlar o‖tkazamiz.

Bajarilgan yasashlar natijasida eng kichik bo‖lagi a1b1 bo‖lgan

ko‖ndalang masshtab yasaladi, uning o‖lchami a1b1 S va AVS

uchburchaklar o‖xshashligidan

.111 CbBC

ABba (3)

28

19-rasm. Topografik karta varag`i

mKCAB / va nBCCb /1 bo‖lganligi uchun ./11 mnKCba Hormal (standart)

ko‖ndalang masshtab uchun m=n=10 shu sababli

.01,011 KCba (4)

Hormal ko‖ndalang masshtabning eng kichik bo‖lagi uning asosin-

ing 0,01 qismini, ya‖ni 0,2 mm tashkil etadi.Uchburchaklar

o‖xshashligidan a2b2=2a1b1, a3b3=3a1b1 va h.k. Ko‖ndalang masshtabdan

foydalanish uchun berilgan sonli masshtabda tegishli elementlar hisobla-

29

nadi.Masalan, 6.2- rasmda tasvirlangan ko‖ndalang masshtab nomo-

grammasidan 1:10000 masshtabda 487 m kesma uzunligini topish kerak.

Bu holda plandagi 1 sm ga joyda 100 m, 2 sm li KS asosga 200 m, kichik

AV bo‖lakka 20 m to‖g`ri keladi, eng kichik a1b1=2 m, masshtab aniqligi

1 m bo‖ladi. Stirkul (o‖lchagich) ignalari orasida ikkita asos (400 m)

olamiz, keyin chapdagi ignani to‖rt kichik bo‖lakka (80 m) va

o‖lchagichni yuqoriga uch yarim bo‖lakka (7 m) suramiz, bunda chapdagi

igna og`ma chiziq bo‖yicha, o‖ngdagisi esa vertikal bo‖ylab baravar suri-

ladi, ignalar MN oraligi 487 m kesmani tashkil etadi. 6.2 -rasm bo‖yicha

RS kesma 1:5000 masshtabda 357 m ga teng, 1:2000 masshtabda 142,8 m;

1:1000 masshtabda kesma PQ=59,0 m va 1:25000 masshtabda 1475 m;

1:100000 masshtabda kesma TU=5,68 km va 1:50000 masshtabda esa

2,84 km ni tashkil etadi.

Ko‖ndalang masshtab grafigi masshtabli deyiladigan metal

chizg`ichlarda va ayrim asboblarda gravirlanadi.

Berilgan masshtabli chizmada ifodalangan mt= 0,1 mm kesmaga

to‖g`ri keladigan joydagi chiziq ko‖ndalang masshtabning chekli aniqligi

deyiladi, u quyidagi formula orqali hisoblanadi:

мm

f tчекли

10000 , (5)

bu ifoda bo‖yicha 1:5000, 1:2000, 1:1000 masshtablardagi planning chekli

aniqligi mos ravishda 0,5 m; 0,2 m va 0,1 m ni tashkil etadi. Demak,

o‖lchamlari keltirilganlardan kichik bo‖lgan joy predmetlarini planda

masshtabli shartli belgilarda tasvirlash imkoni bo‖lmaydi. Bunday berilgan

masshtabda plan tuzish uchun o‖lchash ishlari aniqligini va batafsilligini

asoslash masalasi kelib chiqadi va uni echish yo‖llari geodeziyada

amaliyotda ko‖rib chiqiladi. Masshtab aniqligini bilgan holda quyidagi

ikkita masalani echish mumkin: a) karta masshtabida tasvirlash mumkin

bo‖lmagan joy predmetlari va konturlar egri- bugriliklari o‖lchamini

aniqlash; b) bizga kerak bo‖lgan joy predmetlari kartada o‖xshash

shakllar bo‖lib tasvirlanishi uchun karta masshtabini tanlash.

30

2.2.2. Shartli belgilar

Kartalarda joy tafsilotini (aholi punktlari, o‖simliklar, yo‖llar, daryo-

lar, ko‖llar, dengizlar) va har xil ob‖ektlarni belgilash uchun shartli

belgilardan foydalaniladi (6.2-rasm).

Shartli belgilar

- Davlat geodezik tarmoq punktlari

- Nivelirlash markalari va reperlari

Aholi punktlari va ularning yozilishi

- Shahar mavzelari va shahar tipidagi qishloqlarda

yong‘inga chidamli binolar

- Shahar mavzelari va shahar tipidagi qishloqlarda

yong‘inga chidamsiz binolar

- Yong‘inga chidamli

- Yong‘inga chidamsiz

-

2000 dan kam aholi yashaydigan shahar turidagi (0,9-

aholi soni minglarda)

-

100 dan 500 nafargacha bo‘lgan aholi yashaydigan

qishloq va dala hovli tipidagi xo‘jaliklar (0,47-aholi soni

minglarda)

Joylardagi alohida narsalari

- Ochiq joydagi qazilmalar (karerlar) loyli material

topilmalari, karerning chuqurligi metrlarda

- Haykallar, monumentlar

- Yoqilg‘i omborlari

- Minora tipidagi kapital inshootlar

- Asalarichilar

- Molxona

- Тorfni qayta ishlash joyi

-

a) Qabriston

b) daraxtzorli qabriston

- Aloqali havo yo‘llari (telefon, telegraf,

radiotranslyatsiya)

- Тemirbeton tayanchili elektr o‘tkazgich chizig‘i,

tayanchning balandligi 18 metrda

20-rasm. Shartli belgilar

Hamma masshtablar uchun shartli belgilar mutasadi tashkilotlar

tomonidan o‖rnatiladi va hamma bajaruvchilar uchun ularni qo‖llash

majburiy bo‖ladi. Shartli belgilar kartani o‖qish, ya‖ni tasvirlangan joyni

tushunish imkonini beradi. Hamma shartli belgilar to‖rt-maydon (massht-

ab)li, masshtabsiz, chiziqli va izohlovchi turlarga bo‖linishi mumkin.

Joyda katta maydonni egallagan va karta masshtabida ifodalanadi-

gan ob‖ektlar masshtabli shartli belgilar bilan tasvirlanadi Maydonli

shartli belgi ob‖ekt chegarasi belgisi va uni to‖ldiradigan yoki shartli

bo‖yash belgilaridan iborat. Ob‖ekt konturi nuqtali punktirda yoki

31

ob‖ektning chegarasiga tegishli (yo‖l, ariqlar, to‖siqlar va h.k.) shartli bel-

gilardan iborat. Yuzani shartli belgilar bilan to‖ldirish misoli bo‖lib-

butazor, yaylov, botqoqlik, konturni bo‖yashga o‖rmonlar, bog`lar, tomar-

qalar va h.k. xizmat qiladi. Kartada (6.1 -rasm) maydonli belgilar -o‖tloq,

butazor, siyrak o‖rmon, kesilgan o‖rmon ko‖rsatilgan.

Agar joy ob‖ekti karta masshtabida o‖zining kichikligi tufayli ifoda-

lanmasa, unda masshtabsiz shartli belgilar qo‖llaniladi. Masalan, un za-

vodi, shamol dvigateli, o‖rmonchi uyi.

Chiziqli shartli belgilarga yo‖llar, aloqa va elektr uzatish liniyalari

va h.k. kiritiladi. Izohlovchi belgilarda ob‖ektlar tavsiflari har xil yozuvlar

va ob‖ektlarning o‖z nomlari bilan ko‖rsatiladi, masalan, ko‖prik uzunligi

30 m, kengligi 6 m, yuk ko‖tara olishi 10 t, o‖rmon qayinli, daraxtlar

balandligi 16 m, tanasi diametri 0,30 m, daraxtlar orasidagi o‖rtacha

masofa 5 m.

Topografik kartalar ko‖p rangli qilib nashr etiladi, gidrografiya

(daryo, ko‖llar) havorang, o‖simliklar yashil rang, shosseli yo‖llar qizil

rang, yaxshilangan yo‖llar - sariq, relef elementlari – jigarrangda tas-

virlanadi. Bunday bo‖yash ob‖ektlarni o‖qishni osonlashtiradi.

2.2.3. Topografik kartalar, ularni grafalash va nomenklaturasi

Barcha kartalar masshtablari 1:1 000 000 dan mayda-umumtasvirli

va masshtablari 1:1000 000dan yirik- topografik turlarga bo‖linadi.

Masshtablari 1:1000 000, 1:500 000, 1:300 000, 1:200 000 bo‖lgan

kartalar umumtasvirli topografik kartalar deyilib, yirikroq masshtabli

kartalar bo‖yicha tuziladi.

Topografik kartalar boshqalaridan mazmuni, to‖liqligi, joyni batafsil

o‖rganish imkonini bera olishi, relef va tafsilotni tasvirlash aniqligi bilan

farqlanadi. Shu sababli ular halq xo‖jaligida, injenerlik inshootlari qidiru-

vlari, loyihalash va qurilishida hamda yertuzish, yerkadastrini yuritish ka-

bi ko‖p masalalarni echishda, eng muhimi mamlakat mudofasini tashkil

etishda qo‖llaniladi.

Topografik kartalar ko‖p varaqli bo‖ladi, ularda mamlakatning

hamma xududi foydalanish uchun qulay bo‖ladigan o‖lchamli ayrim var-

32

aqlarda qismlarga bo‖linib tasvirlanadi.

Topografik kartalarni varaqlarga ajratish grafalash deyiladi va uni

amalga oshirishga asos qilib 1:1000 000 masshtabli karta varag`i qabul

qilinadi. Nomenklatura deb topografik kartalar ayrim varaqlarini bel-

gilash sistemasiga aytiladi.

1:1000 000 masshtabli kartani tuzish uchun yersirti tasviri Grinvich

meridianidan boshlab uzoqlik bo‖yicha har 60dan 60 ta ikkiburchak

(ustun)larga bo‖linadi, ular arab raqamlarida 1800 meridiandan boshlab

sharqqa tomon nomerlanadi.

Agar nomerlash 00dan boshlansa, bunday, ikki burchakliklar zonalar

deyiladi. Zonalar hisobi ustunlarnikidan 30 ga farq qiladi, masalan, 42

ustun-bu 12 zona. yersirti tasviri kenglik bo‖yicha har 40dan parallellar

bilan ekvatordan shimolga va janubga lotin alifbosi bosh harflari bilan

belgilanadigan qatorlarga bo‖linadi ( 6.3- rasm).

1:1 000 000 (millionli) karta varag`i nomenklaturasi qator harfi va

ustun nomeridan yig`iladi, masalan, K-42.

21-rasm. 1:1000 000 masshtabli karta varag`i nomenklaturasi.

1:300 000 masshtabli kartaning varag`i millionli kartaning 1/9 qis-

mini tashkil qiladi va millionli varaq nomenklaturasi oldiga joylashadigan

I dan IX gacha rim raqamlari bilan belgilanadi - IX- K-42

Millionli karta 1:500 000, 1:200 000, 1:100 000 masshtabli kartalar

varaqlariga ajratilishi va ularning nomenklaturalari hosil bo‖lishi sxemasi

21-rasmda keltirilgan. Unga ko‖ra 1:500 000 masshtabli karta varag`i

millionli karta varag`ini 1/4 qismini tashkil etadi va millionli varaq

33

nomenklaturasiga A, B, V, G bosh harflarni qo‖shib belgilanadi –

K – 42 - G; 1: 200 000 masshtabli kartaning varag`i 1:1 000 000

masshtabli karta varag`ining 1/36 qismini tashkil qiladi va 1:1000 000

varaq nomenklaturasidan keyin joylashgan rim raqamlari bilan

belgilanadi –

K- 42 —XXXVI (21-rasm).

Turli masshtabdagi karta va plan varag―larining nomenklaturasi aso-

sida xalqaro karta deb qabul qilingan 1:1 000 000 masshtabli varag―lari

yotadi.

Yer sirtining shunday bo―linishi natijasida hosil bo―lgan qismlari

(trapetsiyalari) 1:1 000 000 masshtabli karta varaqalarida tasvirlanadi.

Karta varag―ining nomenklaturasi qatorni belgilovchi harf va ustunni bel-

gilovchi sondan tashkil topadi.

Qator va ustun belgilarini, trapetsiya romi burchaklarining geo-

grafik koordinatalarini aniqlash uchun 22-rasmdagi ma‖lumotlardan foy-

dalaniladi.

Misol. Nuqtaning geografik koordinatalari kengligi =54041'49" va

uzoqligi 30005'25" ma‖lum bo―lsa, 1:1000 000 masshtabli kartaning shu

nuqta joylashgan varag―ining nomenklaturasini aniqlash uchun quyidagi

formuladan foydalanish mumkin:

316

0

m = 36316

300

, 14

n = 141

4

540

(1)

Agar 0180 bo―lsa,

16

1800

m (2)

bu yerda, m - ustun raqami

n - qator raqami

Yuqorida qatorni topish formulasi yordamida aniqlangan raqam

bo―yicha 1-jadvaldagi qator xarfi tanlanadi.

1-jadval

34

Qator xarfi A B C D E F G H I J K L

Qatorlar raqami 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Qator xarfi M N O P Q R S T U V Z

Qatorlar raqami 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23

Ustun raqami va qator xarfi N-36 deb qo―shib yuritiladi. Mazkur

ustun raqami va qator xarfi 1:1 000 000 masshtabli tropetsiyaga tegishli

nomenklatura sanaladi.

22-rasm. 1:1000 000 masshtabli karta varag―lari nomenklaturasi

1-chizmada 1:1000 000 masshtabli karta trapetsiyasi nomenklaturasi

bilan ko―rsatilgan.

520

00I

520

00I

560

00I

560

00I

300 I00

300 I00

360 I00

360 I00

N-36

1:1 000 000

1 -chizma

1:1 000 000 karta varag―i nomenklaturasi qator harfi va ustun nomeridan

35

yig―iladi masalan N-36.

Bitta 1:1000 000 masshtabli karta varag―ida 4 ta 1:500 000 masshta-

bli karta varag―i millionli karta varag―larini tashkil etadi va millionli

varag― nomenklaturasiga A, B, V, G bosh harflarni qo―shib belgilanadi -

N-36 - A (2-chizma).

520

00I

520

00I

560

00I

560

00I

300 I00

300 I00

360 I00

360 I00

N-36

А Б

В Г

N-36-А

540

00I

540

00I

330 I00

1:1 000 000

1: 00 0005

2 – chizma

Bitta 1:1000 000 masshtabli karta varag―ida 9 ta 1:3000 000 masshta-

bli karta varag―larga bo―linadi. Millionli varaq nomenklaturasi oldiga joy-

lashadigan I dan IX gacha rim raqamlari bilan belgilanadi - I-N-36 (3-

chizma).

520

00I

520

00I

560

00I

560

00I

300 I00

300 I00

360 I00

360 I00

N-36

1:1 000 000

I II III

IV V VI

VII VIII IX

320 I00 34

0 I00

540

40I

530

20I

I-N-361: 00 0003

3 – chizma

1:200 000 masshtabli kartaning varag―i 1:1000000 masshtabli karta

36

varag―ining 1/36 qismini tashkil qiladi va 1:1000000 varaq

nomenklaturasidan keyin joylashgan rim raqamlari bilan belgilanadi - N-

36-VII (4-chizma).

520

00I

520

00I

560

00I

560

00I

300 I00 36

0 I00N-36

I II III IV V VI

VII VIII X XI XII

XIII XVI XVII XVIII

XIX XX XXI XXII XXIII

IX

XIV XV

XXIV

XXV XXVI XXVII XXVIII XXIX XXX

XXXI XXXII XXXIVXXXIII XXXV XXXVI

520

40I

530

20I

540

00I

540

40I

550

20I

N-36-VII1: 00 0002

300 I00 36

0 I00

1:1 000 000

310 I00 32

0 I00 33

0 I00 34

0 I00 35

0 I00

4– chizma

1:100000 masshtabli karta varag―ini hosil qilish uchun 1:1000000

masshtabli karta varag―i 144 qismga bo―linishi va 1 dan 144 gacha arab

raqamlari bilan belgilanishi kerak N-36-37 (5-chizma).

37

520

00I

520

00I

560

00I

560

00I

300 I00

300 I00

360 I00

360 I00

N-36

1:1 000 000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

13 24

36

48

60

72

84

96

108

120

132

144

25

37

49

61

73

85

97

109

121

133134135 136 137 138139 140 141 142 14330 3

0 I031 0

0 I031 3

0 I032 0

0 I032 3

0 I033 0

0 I033 3

0 I034 0

0 I034 3

0 I035 0

0 I035 3

0 I0

52 00 I2

52 00 I4

5 03 00 I

5 03 20 I

5 03 40 I

5 04 00 I

5 04 20 I

5 04 40 I

5 05 00 I

5 05 20 I

5 05 40 I

N-36-371: 00 0001

5-chizma

Berilgan misol uchun bu karta varag―larining nomenklaturalari mos

ravishda N-36-A, I- N-36, N-36-VII, N-36-37 larga bo―linadi (6-chizma).

6-chizma

N-36-37 nomenklaturali 1:100000 masshtabdagi karta varag―i undan

38

yirik masshtabdagi karta varag―larini bo―lish va nomenklaturasini aniqlash

uchun asos bo―lib xizmat qiladi (7-chizma).

540

40I

540

40I

550

00I

550

00I

300 I

00

300 I

00

300 I 30

300 I

30

N-36-37

1:100 000

7-chizma

1:100000 masshtabli karta varag―ida 4 ta 1:50000 masshtabli karta

varag―lari joylashadi va ular rus alifbosining bosh harflari A,B,V,G bilan

belgilanadi. Varaqning o―lchamlari kenglik bo―yicha =10', uzoqlik

bo―yicha

15' ga teng deb olinadi (8-chizma).

540

40I

540

40I

550

00I

550

00I

300 I

00

300 I

00

300 I 30

300 I

30

N-36-37

1:100 000

А Б

В ГN-36-37-В

540

50I

540

50I

30 150 I

1: 0 0005

8-chizma

1:50000 masshtabli karta varag―i o―lchamlari kenglik bo―yicha =5',

uzoqlik bo―yicha 7'30" ga teng bo―lgan 4 ta 1:25000 masshtabli karta

varag―lariga bo―linadi va ular kirill alifbosining kichik harflari a, b, v, g

39

bilan belgilanadi (9-chizma).

540

40I

540

40I

540

50I

540

50I

300 I

00

300 I

00

300 I 15

300 I15

N-36-37-В

1: 0 0005

а б

в гN-36-37-В-в

540

45I

540

45I

30 07300 I II

1: 00025

9-chizma

1:25000 masshtabli karta varag―ida o―lchamlari kenglik bo―yicha

=2'30" uzoqlik bo―yicha 3'45" bo―lgan 4 ta 1:10000 masshtabli karta

varag―lari yotadi va ular arab raqamlari 1, 2, 3, 4, bilan belgilanadi (10-

chizma)

540

40I

540

40I

540

45I

540

45I

300 I00

300 I

00

300 0730

I II

300

0730I II

N-36-37-В-в

1: 00025

1 2

3 4 N-36-37-В-в-4

540

42 30I II

30 03 450 I II

1: 00010

540

42 30I II

10-chizma

Shunday qilib, berilgan misol shartiga binoan alohida izlanayotgan

1:10000 masshtabli karta varag―ining nomenklaturasi N-36-37-V-v-4

bo―ladi 11-chizmada ko―rsatilgan.

40

540

40I

540

40I

300 07 30

I II

300

07 30I II

N-36-37-В-в-4

1: 00010

540

42 30I II

30 03450 I II

540

42 30I II

30 03 450 I II

11-chizma

2-jadvalda nuqtaning geografik koordinatalari kengligi

=54041'49" va uzoqligi 30005'25" bo―lgan nuqta joylashgan

masshtablari 1:1000 000-1:10000 bo―lgan kartalar varag―larini yer shari

sirtidagi kenglik va uzoqlik bo―yicha romlarning o―lchamlari,

nomenklaturasi va karta varaqlari soni keltirilgan. Yuqorida

yozilganlardan 1:1 000 000 masshtabli kartadan yirikroq masshtabli

kartalar varaqlari nomenklaturasiga har bir masshtab varaqlarini belgilash

uchun qabul qilingan harf yoki sonni ma‖lum tartibda qo―shish orqali

hosil qilinadi.

2 - jadval

Masshtab

Varoqning qiymati 1:1000000 karta va-rog‘idagi

trapetsiya-lar soni

Varoq nomen-klaturasi

Karta turi Kenglik

(vertikal) Uzoqlik

(gorizontal)

1:1 000 000 (1 sm da 10

km)

4° (445 km)

6° (668 km)

1 N-37

Mayda masshtabl

i 1:500 000 (1 sm da 5

km)

2° (222 km)

3° (334 km)

4 N-37-A

1:300 000 1°20′ 2° 9 III-N-37 O―rta

41

(1 sm da 3 km)

(148 km) (222 km) masshtabli

1:200 000 (1 sm da 2

km)

40′ (74 km)

1° (111 km)

36 N-37-XXVI

1:100 000 (1 sm da 1

km)

20′ (37 km)

30′ (56 km)

144 N-37-144

1:50 000 (1 sm da 500

m)

10′ (19 km)

15′ (28 km)

576 N-37-144-G

Yirik masshtabl

i

1:25 000 (1 sm da 250

m)

5′ (9,3 km)

7′ 30″ (14 km)

2304 N-37-144-G-g

1:10 000 (1 sm da 100

m)

2′ 30″ (4,6 km)

3′ 45″ (7 km)

9216 N-37-144-G-g-

4

1:5 000 (1 sm da 50

m)

1′ 15″ (2,3 km)

1′ 52,5″ (3,5 km)

36864 N-37-144-(256)

Plan 1:2 000

(1 sm da 20 m)

25″ (0,77 km)

37,5″ (1,2 km)

331776 N-37-144-(256-

v)

2-jadvalning quyida keltirilgan 1:5 000 va 1:2 000 masshtabdagi

topografik kartalarni grafalash hamda ularning nomenklaturasini aniqlash

bo―yicha talabalar mustaqil ravishda izlanishlar olib borib yuqorida

keltirilgan ketma-ketlik ko―rinishida amalga oshirishadi va umumiy jam-

lanib hisobot ko―rinishida o―qituvchiga taqdim etib hisobotni himoya qili-

shadi.

Topografik kartalarni raqamlash sistemasini bilgan holda turli

masalalarni yechish mumkin: nuqtaning geografik koordinatalari bo―yicha

berilgan masshtabdagi karta varag―i nomenklaturasini aniqlash;

nomenklatura bo―yicha trapetsiya uchlari burchaklarini va yondosh

varaqlar nomenklaturasini topish mumkin.

42

2.3. SHARTLI BELGILAR. TOPOGRAFIK KARTALARDA INJENERLIK

MASALALARINI YECHISH.

REJA:

1. Topografik kartalarda shartli belgilarni vazifalari.

2. Topografik kartalarda shartli belgilardan foydalanish va o’rganish.

3. Topografik kartalarda injenerlik masalalari va ularni echish.

1. Topografik kartalarda shartli belgilarni vazifalari.

Topografik kartalardan mamlakatimiz hududini geografik jihatdan

o‖rganish, halq xo‖jaligining turli tarmoqlariga oid xilma-xil ilmiy va

amaliy masalalarni echish hamda davlatimiz mudofa qobiliyatini oshirish

maqsadlarida foydalaniladi. Kartadagi shartli belgilar geografik ob‖ekt-

larni ifodalaydi, topografik kartalar va planlarda tafsilot, joydagi

predmetlar va relefning ayrim elementlari shartli belgilar bilan

tasvirlanadi.

Topografik kartalarda joy tafsilotlari mahsus shartli belgilar bilan

quyidagi guruhlarga bo‖lib ko‖rsatiladi: 1) relef; 2) gidrografiya;

3) o‖simlik va tuproq qoplami; 4) aholi yashaydigan punktlar, sanoat,

qishloq xo‖jalik korxonalari va sostial – iqtisodiy ob‖ektlar; 5) chegaralar;

6) orientir bo‖la oladigan ayrim ob‖ektlar.

Topografik kartalarda joyning relefi gorizontallar bilan, qolgan

barcha tafsilotlar esa shartli belgilar bilan tasvirlanadi.

Rel‖efning ayrim elementlari va tafsilotlarini gorizontallar bilan

ifodalash mumkin bo‖lmasa shartli belgilar bilan belgilanadi. Bularga

jarliklar, chuqurliklar, qo‖rg`onlar va boshqalar kiradi.

Shartli belgilar

- Davlat geodezik tarmoq punktlari

- Nivelirlash markalari va reperlari

Aholi punktlari va ularning yozilishi.

43

- Shahar mavzelari va shahar tipidagi qishloqlarda

yong`inga chidamli binolar

- Shahar mavzelari va shahar tipidagi qishloqlarda

yong`inga chidamsiz binolar

- Yong`inga chidamli

- Yong`inga chidamsiz

-

2000 dan kam aholi yashaydigan shahar turidagi

(0,9-axoli soni minglarda)

-

100 dan 500 nafargacha bo‖lgan aholi

yashaydigan qishloq va dala hovli tipidagi

xo‖jaliklar (0,47-axoli soni minglarda)

Joylardagi alohida narsalari.

- Ochiq joydagi qazilmalar (kar‖erlar) loyli material

topilmalari, karerning chuqurligi metrlarda

- Haykallar, monumentlar

- Yoqilg`i omborlari

- Minora tipidagi kapital inshootlar

- Asalarichilar

- Molxona

- Torfni qayta ishlash joyi

-

a) Qabriston

b) daraxtzorli qabriston

- Aloqali havo yo‖llari (telefon, telegraf, radiotrans-

lyastiya)

- Temirbeton tayanchili elektr o‖tkazgich chizig`i,

tayanchning balandligi 18 metrda

Yo’l tarmoqlari

- Ikki izli temir yo‖llar. Semaforlar va svetoforlar

- Bir izli temir yo‖llar. Budka va kazarmalar

44

-

a) Ko‖tarmalar

b) O‖yilmalar (1 balandlik yoki chuqurlik

metrlarda)

- Temir yo‖llari ayrigichlari (raz‖ezdlari)

-

Magistral yo‖l: 6- qoplama qismi kengligi metr,

7- metr kenglikda ariqdan ariqgacha bo‖lgan yo‖l.

A – qoplama material (A-Asfalt)

- Yaxshilangan gruntli yo‖llar (yurish qismining

kengligi 8 metr)

- Shag`alli qishloq yo‖llari

- Sug`oriladigan dalalar va o‖rmon yo‖llari

Gidrografiya

- Ko‖llar

- quruq ariqlar, kengligi 3 metrgacha bo‖lgan

ariqlar

-

Suv o‖lchamlari, suv sathilari belgilari

Daryolarning tavsiflari: 22-m kengligi metr, 1,4

chuqurligi, metr. K- daryo tubining ma‖lumoti

Kechib o‖tish joylari: chuqurligi 0,5 metr, uzunligi

15 metr, K-daryo tubining ma‖lumoti, 0,1-daryo

oqimi tezligi metr/sekundda

Daryo yoki ko‖l nomlari, yozuvlarda

Daryo oqimining yo‖nalishini ko‖rsatadigan millar

(0,1-oqim tezligi,metr/sekund)

Metalli ko‖priklar

Yog`ochli ko‖priklar: 10-ko‖prik uzunligi, kengligi

45

3-m yurish qismi, 10-yuk ko‖tarish quvvati,

tonnada

-

quduqlar: 123,2- quduq oldidagi yerning dengiz

sathidan balandligi metrda, (9-metr) quduq

uzunligi

- Buloqlar

Relef

-

a. Asosiy gorizontallar

b. Asosiy yo‖g`onlashtirilgan gorizontlar

v. Qo‖shimcha gorizontlar (yarim gorizontallar)

g. Qiya yo‖nalishlar ko‖rsatkichlari (berk

shtrixlar)

d. Gorizontlar yozuvlari

-

a. Yuqori balandliklar belgilari

b. Tepalik o‖lchamlari

Orientirlarda tepalik belgisi

-

a. Sun‖iy chuqurlik

b. Tabiiy chuqurlik (2-metr chuqurlikda)

Jarlik(3-metr chuqurlikda)

O’rmonlar va shag`allar

- Aralash o‖rmonlar

- Bargli o‖rmonlar

-

Daraxtzorlarning tavsifi metrda: 7-o‖rtacha

balandligi, 0.10-o‖rtacha holda qalinligi, 2-

daraxtlar orasidagi o‖rtacha masofa

-

Tor chiziq bo‖ylab o‖rmon va daraxt ekinlarining

balandligi (2 o‖rtacha daraxtlar balandligi metr )

-

Tor chiziq bo‖ylab o‖rmon va daraxt ekinlarining

balandligi (5 o‖rtacha balandligi daraxtning metr)

46

-

Alohida turuvchi daraxtlar a) bargsiz, b) bargli

butazorlar (o‖rtacha balandligi 1metr)

-

Uzluksiz o‖sgan butalar (1 o‖rtacha balandligi

metrlarda)

-

1) Alohida butalar

2) Saralangan o‖rmon butalar guruxi

- Cho‖l o‖simliklari

-

O‖rmondagi yosh ekinlari (2 o‖rtacha daraxt

balandligi metr)

-

a) O‖tloqlar

b) Qamishzorlar

- Mevali bog`lar

-

a) Haydalgan yerlar

b) Tomorqa

- Issiq xonalar

-

O‖tib bo‖lmaydigan va kechib o‖tiladigan

botqoqlar (botqoq chuqurligi 0,7 metr)

- O‖tib bo‖ladigan botqoqlar

- Botqoq yer

- Tekis qumlik

Har xil masshtabli kartalar va planlar shartli belgilari bilan bir

birida farq qiladi. Qabul qilingan shartli belgilar karta va planlarni

tuzuvchi barcha korxonalar tomonidan qo‖llanishi majburiy hisoblanadi.

2.4.1. Kartaning minutlar romidan foydalanib quyidagilarni aniqlash

mumkin:

A- nuqtadan haqiqiy meridian o‖tkazilib uning uzoqligi topiladi.

Buning uchun romning g`arbiy tomoni va A nuqtaning haqiqiy meridiani

47

orasida qancha minut va sekund joylashganini sanash mumkin. Hosil

bo‖lgan minut va sekundlar soni romning g`arbiy uzoqligiga qo‖shib A

nuqtaning λ= 18001 13 sharqiy uzoqligini hosil qilamiz.

A-nuqtaning kengligini ham shu tarzda aniqlaymiz. φ= 540 41` 14``

shimoliy kenglik sharqiy romning bo‖laklaridan foydalanib A-nuqtaning

kengligini yuqorida yozilganidek topiladi.

2.4.2. Kartada nuqtaning to’g`ri burchakli koordinatalarini aniqlash

Chizmada berilgan B nuqtaning koordinatlarini topishda oldin

kvadratning quyi kilometrli chizig`ini abssissasi yoziladi, ya‖ni: 6065 km.

B nuqta joylashgan nuqtani, kartaning chiziqli masshtabidan foydalanib

AB masofa o‖lchanadi, uning qiymati joyda nimaga tengligi aniqlanadi.

Hosil bo‖lgan 570 m kattalikni chiziqning abssissasi bilan qo‖shiladi x=6

065000m+570 m=6 065 570 kattaligi qo‖shiladi. Shunday tarzda B

nuqtaning koordinatasi aniqlanadi.

Kvadratning chap tomonining ordinatasi qiymati yozilib 4307 km

unga joydagi bB chiziqning 240m uzunligi qo‖shiladi y = 4 307

000m+240 m=4 307 240m.

23-rasm. Kartalarda nuqtalarning koordinatalarini aniqlash

48

24-rasm. Nuqtaning geografik koordinatalarini aniqlash

2.4. CHIZIQLARNI ORIENTIRLASH TO’G`RISIDA TUSHUNCHA.

DIREKSION VA RUMB BURCHAKLARI ORASIDAGI MUNOSABAT

Reja:

1. Orientirlash. Xaqiqiy azimut va rumblar.

2. Geografik va magnit meridianlar.

3. Magnit azimuti va rumblar, ular orasidagi bog`lanishlar

2.4.1. Orientirlash. Xaqiqiy azimut va rumblar

Berilgan chiziq yunalishini yerning to‖rt tomoniga nisbatan qanday

ketishini aniqlash uchun, chiziqlarni orientirlash kerak.

Chiziq yunalishining asosiy (boshlang`ich) yo‖nalishiga nisbatan

aniqlash orientirlash deyiladi. Orientirlash uchun azimut, rumb,

direkstion burchaklar qo‖llaniladi.

O‖q meridianining shimoliy yo‖nalishidan soat mili yo‖li bo‖yicha

chiziq yo‖nalishigacha sanaladigan gorizontal burchakka azimut deyiladi.

Azimutlar 00 dan 3600 gacha o‖zgaradi.

49

24-rasm. Joy chiziqlarin orientirlash

Haqiqiy yoki magnit meridiani yo‖nalishiga nisbatan chiziq

yo‖nalishini aniqlashga orientirlash deyiladi. Orientirlash uchun azimut,

rumb, direkstion burchaklar qo‖llaniladi (25-rasm).

Meridianning shimoliy yo‖nalishidan soat mili yo‖li bo‖yicha chiziq

yo‖nalishigacha sanaladigan burchak azimut deyiladi (25-rasm).

25-rasm. Azimutlar va direkstion burchaklar

50

26-rasm. Rumblar

Azimutlar 0 dan 3600 gacha o‖zgaradi. Bir chiziqning ikki 1 va 2

nuqtasida meridianlar parallel bo‖lmaganligi sababli azimutlar o‖zaro teng

bo‖lmaydi, ya‖ni meridianlar yaqinlashishi deyiladigan sharq yoki g`arb

tomonga o‖zgaradigan burchakka farq qiladi. AА .'

1221 Agar azimut

chiziq 1-2 yo‖nalish uchun hisoblansa, u to‖g`ri va aksincha bo‖lsa,

teskari azimut deyiladi (26-rasm,b). Uning qiymati:

AА .1800

1221 (1)

27-rasm. Chiziqlar azimutlari va rumblari orasidagi bog`lanish

51

Rumb deb, meridianning yaqin uchi yo‖nalishidan chiziq

yo‖nalishigacha hisoblanadigan burchakka aytiladi (27-rasm).

Rumblarning ShShq, JShq, JG`, ShG` nomlari bo‖lib, 0 dan 900 gacha

o‖zgaradi. Azimutlardan rumblarga yoki aksincha rumblardan azimutlarga

quyidagi munosabatlar asosida o‖tiladi:

Azimutlar

0-900

90-1800

180-2700

270-3600

Rumblar

ShShq: r1=A1

JShq: r2=1800-A2

JG`: r3=A3-1800

ShG`: r4=3600-A4

Agar azimutlar va rumblar haqiqiy meridian yo‖nalishidan

hisoblansa, haqiqiy azimutlar va rumblar, azimutlar va rumblar magnit

meridiani yo‖nalishidan hisoblansa, magnit azimutlari va rumblari

deyiladi.

28-rasm. Bussol

52

29-rasm. b— balandlik o‖lchagichli bussol

Haqiqiy azimutlar geodezik o‖lchashlar natijasida, magnit azimutlari

yoki rumblari esa bussol yordamida aniqlanadi. Bussol mustaqil asbob

sifatida qo‖llaniladi yoki geodezik asboblar komplektida bo‖ladi. Dioptrli

bussol doiraviy qutidan iborat bo‖lib, uning ichida har 100 da soat mili

harakatiga teskari 00 dan 3600 yozilgan halqa 2 joylashgan (29- a rasm).

Quti o‖rtasida ignada yerkin aylanadigan magnit meridiani

yo‖nalishini ko‖rsatadigan bussol mili 1 bor. Quti usti oyna bilan berkitil-

gan. Bussolda azimutni aniqlash uchun chiziqning bir uchida bussol

qoziqqa o‖rnatiladi yoki qo‖lda ushlab turiladi, ikkinchi uchida esa vexa

o‖rnatiladi. 9 vintda bussol mili 1 bo‖shatilib, narsa dioptri 2 ko‖z dioptri

5 da kuzatish orqali vexaga yo‖naltiriladi. Narsa dioptri ipi 4 qarshisidagi

2 halqadan chiziq azimuti sanaladi. Bussolda sanash aniqligi 0,10 yoki 6´

bo‖ladi.

30-rasm. Haqiqiy va magnit meridianlari orasidagi bog`lanish

53

Balandlik o‖lchagichli bussol 30, b-rasm joyda (BVG) magnit

azimutlari (rumblar)ni aniqlash, gorizontal burchaklarni, masofalarni va

balandliklarni o‖lchash uchun mo‖ljallangan. Bussol shtativdagi teodolit

tagligiga yoki bevosita maxsus vexada, har qanday yog`ochli taglikda

o‖rnatilishi mumkin. Bunda magnit azimuti 15', gorizontal burchakni to‖la

qabulda o‖lchash 5', joy predmetlari o‖lchash aniqligi 0,2 m dan

ortmaydi.

Geodezik asboblarda busso halqasining nolinchi diametri asbob

trubasining ko‖rish o‖qi yo‖nalishida o‖rnatiladi. Haqiqiy va magnit

meridianlari yo‖nalishlari bir-biridan sharqqa yoki g`arbga qarab

o‖zgaradigan magnit mili og`ishining burchagiga farq qiladi. Shu sababli

haqiqiy azimut (6.16-rasm):

A=AM+ , (2)

bunda: Am-magnit azimuti, -magnit milining og`ishi, uning qiymati

joyning topografik kartalarida ko‖rsatiladi. Magnit milining og`ishi kun,

yil, asr davomida o‖zgarib turadi, shu sababli magnit azimuti kichik

joylarning planlarini orientirlashda qo‖llaniladi.

Direkstion burchak deb o‖q meridiani yoki unga parallel bo‖lgan

chiziqning shimoliy yo‖nalishidan soat mili yo‖li bo‖yicha 0 dan 3600

gacha o‖zgaradigan burchakka aytiladi (6.12, v-rasm).

31- rasm. Direkstion burchaklar va poligon ichki burchaklari orasidagi

bog`lanishi.

Bir chiziqning to‖g`ri va teskari direkstion burchaklari o‖zaro 1800

ga farq qiladi:

0

1221 180 (3)

54

Ko‖pincha ko‖pburchak (poligon) boshlang`ich 1-2 tomonining

direkstion burchagi α12 o‖lchangan ichki o‖ng 2 (yoki chap) burchaklari

bo‖yicha poligonning qolgan 2-3 va h.k. tomonlarining direkstion

burchaklarini hisoblash kerak bo‖ladi (32-rasm). U holda hisoblash

quyidagi formula asosida bajariladi:

23= 12+1800- 2, (4)

keyingi tomonning direkstion burchagi oldingi tomonning direkstion

burchagiga 1800 qo‖shilib, o‖ng burchakning ayrilganiga (yoki chap

burchakning qo‖shilganiga) teng bo‖ladi. Masalan:

;'12830

12 '031550

2 bo‖lsa, '.09108 0

23 (5)

Kartani joyda orientirlash

Kartani orientirlash deyilganda undagi joy predmetlari tasvirlarini

ularning haqiqiy joylashishiga mos keltirishni tushuniladi. Orientirlash

faqat joy predmetlari bo‖yicha ko‖zda chamalab bajarilsa, u tahminiy va

bu maqsad uchun tegishli asbob qo‖llanilsa aniq bo‖lishi mumkin. Joyda

orientirlar sezilarlicha etarli bo‖lganda kuzatuvchi kartadagi o‖z holatini

unchalik qiynalmasdan topadi va uni orientirlaydi (32 – rasm).

Joyda orientirlar kam bo‖lganda va cheklangan ko‖rinish sharoitida

orientirlash ketma-ket yaqinlashish usulida dunyo tomonlarini

aniqlashdan boshlanadi (eslatma: eski kartalarda asosiy yunalish sharqqa-

lotincha orient deyilganligidan orientirlash atamasi kelib chiqqan).

32 – rasm. Joy predmetlari bo‖yicha kartani orientirlash

Quyoshli kunda (yarim kun) tushlik chiziq yunalishini soat

stiferblati bo‖yicha aniqlash mumkin. Stiferblatga gorizontal holat berilib,

soat milini Quyoshga yo‖naltiriladi. Soat mili yunalishi hamda 1 raqam

55

(qishda) va 2 raqam (yozda) orasidagi bissektrisa tushlik chiziq

yo‖nalishini ko‖rsatadi (33-rasm).

Sayyohlarning joy premetlari bo‖yicha tushlik chiziq yo‖nalishini

aniqlash usullarini eslash foydali: 1) daraxtlarning shimoliy tomonida

mox ko‖proq, u toshlarning shimoliy tomonini qoplaydi; 2) alohida

o‖suvchi

33-rasm. Meridian yo‖nalishini aniqlash

Quyosh va soat bo‖yicha aniqlash daraxtlarning janubiy tomoni shoxlari

zichroq va barglarga boyroq tuyiladi; 3) kesilgan daraxtlarning

to‖nkalarida yillik o‖sish halqalari shimoldagiga qaraganda kattaroq va

h.k. Tungi kechada meridian yo‖nalishini Katta Ayiq yulduzlar

turkumidagi Qutb yulduzi bo‖yicha aniqlash mumkin (34-rasm).

Kartani aniqroq orientirlash uchun kompasning har xil turlari

qo‖llaniladi.

Sayyoxlarning joy predmetlari bo‖yicha tushlik chiziq yo‖nalishini

aniqlash usullarini eslash foydali: 1) daraxtlarning shimoliy tomonida

mox ko‖proq, u toshlarning shimoliy tomonini qoplaydi; 2) alohida

o‖suvchi daraxtlarning janubiy tomoni shoxlari zichroq va barglarga

boyroq tuyuladi; 3) kesilgan daraxtlarning to‖nkalarida yillik o‖sish

xalqalari shimoldagiga qaraganda kattaroq va x.k. Tungi kechada

meridian yunalishini Katta Ayiq yulduzlar turkumidagi Qutb yulduzi

bo‖yicha aniqlash mumkin.

56

34- rasm. Meridian yo‖nalishini Qutb yulduzi bo‖yicha aniqlash.

2.5. Gauss zonali ko’ndalang stilindrik proekstiyasi to’g`risida

tushuncha. To’g`ri burchakli va qutbli koordinatalar

Gauss proekstiyasi yordamida yersirtining nuqtalarini geografik

koordinatalari bilan ularning tekislikdagi to‖g`ri burchakli koordi-

natalari tasviri orasida bog`liqlik o‖rnatiladi.

Er sirtini tekislikda tasvirlash uchun avval yerning tabiiy shaklidan

uning matematik shakli sifatida qabul qilingan aylanish ellipsoidi yoki

shar sirtiga o‖tiladi, keyin esa yerning matematik sirti tekislikda

tasvirlanadi.

Shar (yoki ellipsoid) sirtini tekislikda buzilishsiz tasvirlash mumkin

bo‖lmaganligi uchun yersirtining shartli tasviri yasaladi, u shardagi

nuqtalarning koordinatalari va ularning tekislikdagi tasvirlari orasidagi

oldindan qabul qilingan ayrim matematik bog`liqliklarga asoslanadi.

yersirtini tekislikda bunday shartli tasvirlash usullariga kartografik

proekstiyalar deyiladi.Har qanday proekstiya yersirtini tekislikda shartli,

57

ya‖ni buzilgan tasvirini beradi. MDX da topografik kartalarni tuzishda

Gaussning teng burchakli ko‖ndalang stilindrik proekstiyasi qabul

qilingan.

Gauss proekstiyasini qo‖llashda butun yersirtini meridianlar bilan

60 yoki 30 li zonalarga bo‖linadi (35-rasm). Har bir zona o‖zining o‖q

meridiani bo‖yicha sharga urinma bo‖ladigan stilindr sirtiga

proekstiyalanadi (36-rasm). Zonalar kengligi tuziladigan karta

masshtabiga bog`liq bo‖lib, 1:10000 va undan mayda masshtabli kartalarni

tuzishda 60 li zonalar arab raqamlari bilan Grinvich meridianidan boshlab

sharqdan g`arbga nomerlanadi. Zonalar o‖q meridianlari uzoqliklari L=60

N-3, bunda N - berilgan zona nomeri.

Har bir zona tekislikda o‖z koordinata sistemasiga ega bo‖lib (37-

rasm), absstissa o‖qi uchun o‖q meridian, ordinata o‖qi uchun esa ekvator

qabul qilingan. X va U masofalar Gauss koordinatalari deyiladi. Hamma

ordinatalar musbat bo‖lishi.

35 –rasm. 36 – rasm.

Zonani ko‖ndalang yer sharida koordinatali stilindr sirtiga proekstiya-

lash: zonalar 1 — stilindr; 2 — shar; 3 — zona;

Zonaning o‖q meridiani

58

37-rasm. Gauss-Kryuger zonali to‖g`ri burchakli

Koordinatalari sistemasi uchun ular qiymatiga 500 km qo‖shiladi va

uning oldiga zona nomeri yoziladi. Masalan: UA=14837, 4 m, UV= -

206368,7 m. Qayta o‖zgartirilgan ordinatalar 7500000 m ga ortadi, ya‖ni

UA=7514837,4 m, UV=7293631,3 m.

Gauss proekstiyasi teng burchakli bo‖lib, yersirti geometrik shakllari

burchaklari o‖zgarmaydi. Bundagi cheksiz kichik shakllar yersirtidagi

tegishli shakllarga o‖xshash. Bundan tashqari, unda o‖q meridianlarining

yoylari uzunligi o‖zgarmaydi. Bu proekstiyada boshqa chiziqlar uzunliklari

va shakllar yuzalari buzilib hosil bo‖ladi. Sferoiddagi kichik kesmaning

uzunligi s, uniing Gauss proekstiyasidagi tasviri esa sG bo‖lsa, u holda

Gauss proekstiyasida tasvir masshtabini

m =sG / s ( 1)

kabi ifodalash mumkin, bunda s qanchalik kichik bo‖lsa, u shunchalik aniq

bo‖ladi.

Chiziq uzunliklarining nisbiy o‖zgarishi

1

mS

S

S

SSГ (2)

nisbat miqdori bilan aniqlanadi.

Tasvir masshtabi ayni bir zona doirasida har xil bo‖lib, kesmaning

o‖q meridianidan uzoqligiga bog`liq va uni qo‖yidagi formulada hisoblash

mumkin

59

2

2

21

R

ym . (3)

O‖q meridianda u=0, shu sababli undagi uzunlik o‖zgarishi m-1=0, tasvir

masshtabi esa m = 0. 60 li zona chegarasidagi kesma uzunligi eng ko‖p

o‖zgarishga ega, agar u ekva

tor kengligida bo‖lsa, u 330 km va m -1=800

1

26400

3302

2

. (4)

Tekislikdagi va shardagi tegishli nuqtalarning Gauss koordinatalari

va sferik to‖g`ri burchakli koordinatalari orasida qo‖yidagicha bog`liqlik

mavjud. Proekstiyadagi har bir nuqtaning Gauss absstissasi shardagi

tegishli nuqtaning sferik to‖g`ri burchakli absstissasiga teng, ya‖ni

xxГ (5)

Gauss ordinatasi esa

)6

1(2

2

R

yyyГ (6)

(2.7) va (2.8) tengliklar shardagi to‖g`ri burchakli sferik koordinatalar bo‖yicha

Gauss proekstiyasi tekisligidagi tegishli nuqtaning koordinatasini hisoblash

imkonini beradi. Chiziqlarni Gauss proekstiyasiga redukstiyalash

(o‖tkazishda)da

SSR

УSS

R

УSSГ

2

2

2

2

221( (7)

formuladan foydalaniladi. S miqdor ellipsoiddan Gauss proekstiyasi tekisli-

giga o‖tishda masofani redukstiyalash uchun tuzatma deyiladi. ( 6.9) formuladan

Gauss proekstiyasidan chiziq uzunliklari yersirtidagi tegishli uzunliklaridan

katta bo‖lishi kelib chiqadi. Bu tuzatma chiziqning o‖rtacha ordinatasi

uchun hisoblanadi. Agar chiziqlar o‖q meridiandan har xil, masalan, 100,

200 va 300 km uzoqlikda bo‖lsa, u tegishlicha 1:8000; 1:2000 va 1:900 nisbiy

o‖zgarishga ega bo‖ladi.

Gauss proekstiyasida maydon o‖zgarishi

PPR

УPP

R

УPPГ )()1(

2

2

2

2

(8)

60

formulada hisoblanadi.Agar R=1000 ga, u=100km bo‖lsa, P =0,25ga,

u=200 km bo‖lganda esa P =0,98 ga.

Gauss proekstiyasida astronomik kuzatishlar orqali topilgan azimut-

dan direkstion burchakka o‖tish uchun qo‖yidagi formuladan foydalaniladi:

A , (9)

bu yerda

,)(0025,0

sin)( 0

урMN ухх

BLL

uo‖r= ,

2

NМ уу ( 10)

bunda A-haqiqiy azimut, -direkstion burchak, BLL sin)( 0 - meridian-

lar yaqinlashishi, -proekstiyada joy chiziq uzunligi tasvirini egriligi

uchun yo‖nalishga tuzatma.Topografik s‖yomkalarni bajarishda

kichikligi sababli uni e‖tiborga olmaydi va А formuladan foydala-

niladi. Shu sababli kichik joylarning planini tuzishda to‖g`ri burchakli

koordinatalar sistemasi qo‖llaniladi. Bu sistemada absstissa o‖qi sifatida

meridian yo‖nalishi qabul qilinadi, choraklar soat mili yo‖li yo‖nalishida

hisoblanadi. M nuqtaning o‖rni koordinatalar sistemasida absstissa

Mm=x va ordinata Mm1=u bilan aniqlanadi (38–rasm, a).

38-rasm. Yassi koordinatalar: a) to‖g`ri burchakli; 6) qutbli

Qutb koordinatalar sistemasida joydagi M nuqtaning o‖rni radius

vektor r1 va 1 burchak bilan aniqlanadi. 1 burchak ihtiyoriy tanlangan

OX qutb o‖qidan soat mili harakati yo‖nalishida o‖lchanadi, O nuqta qutb

deyiladi.

61

2.6. JOY REL’EFINI ASOSIY SHAKLLARI

REJA:

1. Relef va uning turlari.

2. Tog`, tizma tog`, soy, chuqurlik va egarsimon shakillar to’g`risida

tushuncha.

3. Joy relefi.

Er sirtining baland-pastliklariga relef deyiladi. Joyning relefi

balandlik va pastliklarga bo‖linadi: Tog` (tepa), Tizma tog`, Egarsimon joy

(bel), Chuqurlik (qozon-soy) soy, jarlik, pastlikka kiradi.

39-rasm. Relefning asosiy shakllari

Tog` (tepa)- yuqoriga konus tarzida ko‖tarilgan joy bo‖lib, uning

eng baland nuqtasi uchli bo‖lsa cho‖qqi va yassi bo‖lsa plato deyiladi.

Tog`ning yon tomonlarini yonbag`ir yoki qiyalik, atrof bilan tutashgan

chizig`i esa - tog` etagi deyiladi.

40-rasm. Tizma tog`

Tizma tog` - bir tomonga cho‖zilib pasaygan (balandlik) joy bo‖lib,

ikki yon tomoni tikrog` pasayadi. Tizma tog`da joy bir nuqtadan uch

62

yo‖nalishi bo‖yicha pasayadi. Cho‖zilib pasaysh yo‖nalishining baland

nuqtalaridan o‖tgan chiziq suv ayriluvchi chizik deyiladi.

Egarisimon joy (bel) – ikki tog` yoki tepaning yonma-yon

qo‖shilishidan hosil bo‖lgan joyni aytiladi.

Odatda bel orqali tog` yo‖li (dovon) o‖tadi. Devorsimon juda tik

bo‖lgan yon bag`irlarni jarlik deyiladi.

Chuqurlik (qozonsoy) - tog`ning aksi bo‖lib, xar tomondan o‖ralgan

pastlik joyga aytiladi. Uning eng past joyi-tub, tomonlari qiyalik, qiyali-

klarning atrof bilan uchrashgan chizig`i - chuqurlik chekkasi deyiladi.

Soy – tizma tog`ning aksi bo‖lib, bir nuqtadan uch tomonga

63

ko‖tariladi yoki bir uchi ochiq yo‖nalishi bo‖yicha asta pasayadi. Soyning

eng past joylaridan o‖tgan chiziq suv yig`iluvchi chiziq deyiladi. Agar soy

keng va uzoq cho‖zilsa vodiy deyiladi.

Relefni qog`ozda bir necha usulda tasvirlash mumkin:

Topografik karta va planlarda relefni tasvirlvshda joy nuqtalari

balandliklarini tez topish, yon bag`ir yo‖nalishlari va tikliklarni aniqlash

mumkinligi va tasvirlangan joy relefi xamda uning ayrim shakllarining

o‖zaro joylashishi to‖g`risidagi yaxshi tushuncha olish shartlari qo‖yiladi.

64

Relefning asosiy shakllari

41-rasm. Relefning asosiy shakllari

Relefni tasvirlash uchun yeryuzasining o‖ziga xos nuqtalari xamda

chiziqlari yo‖nalishi bo‖yichap nuqtalarning balandliklari topiladi,

ularning xammasi kartada ko‖rsatilsa, uni o‖qish qiyin bo‖ladi. Shu

sababli yuqorida sanab o‖tilgan shartlarni qanoatlantirish uchun relefni

tasvirlashda nuqtalar blandliklaridan ayrimlarini yozish bilan birgalikda

gorizontallar usuli qo‖llaniladi.

a. Asosiy gorizontallar

b. Asosiy yo‖g`onlash-

tirilgan gorizontlar

v. Qo‖shimcha gorizontlar

(yarim gorizontallar)

g. Qiya yo‖nalishlar

ko‖rsatkichlari (berk shtrixlar)

d. Gorizontlar yozuvlari

Bu usulda yeryuzasi bo‖lagi teng h oralikdagi gorizontal tekisliklar

satxiy sirtlar bilan fikran kesiladi.

Kesuvchi tekisliklar orasidagi h vertikal masofaga relef kesimi

65

balandligi deyiladi. Tekisliklarning yersirti bilan kesishishidan yopiq egri

chiziqlar – gorizontallar xosil bo‖ladi.

Gorizontal deb - balandligi bir xil nuqtalardan o‖tgan egri yoki

to‖g`ri chiziqqa aytiladi.

Aytaylik biror tepalikni planda gorizontal orqali tasvirlash kerak

bo‖lsin. Buning uchun tepalikni satxiy yuzaga paralel bo‖lgan bir-biridan

teng oraliqda yotgan tekisliklar bilan kesishidan xosil bo‖lgan nuqtalarni

shovun chizig`i yordamida MN tekisligiga proekstiyalanadi.

Proekstiyalar orasidagi oraliq yoki o‖qi qo‖shni gorizontal orasidagi

oraliq kesim balanligi xisoblanadi.

Tog` va chuqurlik gorizontallar bilash o‖xshash tasvirlarda va ularni

ajratish uchun bergshtrixlardan foydalaniladi.

Qo‖yilish (burchak) grafigini yasash

Chiziqning uzunligi bo‖yicha xech qanday xisobsiz qiyalik bur-

chagini aniqlash uchun xamma topografik planlarda qo‖yilish grafigi

yasaladi.

Bu grafik plandagi kesim balandligi h ning qo‖shni gorizontallar

orasidagi d masofaga nisbati asosida yasaladi. Shunda, agar bo‖lsa, unda

yoki. Agar nishablik kiymatlari orkali tuzilmokchi bulsak, unda

qo‖yidagicha qiyalik tikligi aniqlanadi.

42-rasm. Quyilish shkalasi bo‖yicha qiyalik tikligini aniqlash

66

Kartada Naturada

Yuqorida bir qancha turdagi murakkab bo‖lgan releflarning

naturadagi holati va kartalarda tasvirlanish xarakterlari ketlirilgan.

II-bob bo`yicha nazorat savollari.

1. Karta, plan va ular orasidagi farq nimada?

2. Profil to`g`risida tushuncha?.

3. Nomenklatura deb nimaga aytiladi?

4. Grafalash deb nimaga aytiladi?

5. Topografik karta bed nimaga aytiladi?

6. Necha xil turdagi meridian chiziqlari mavjud?

7. Azimut burchak bed nimada aytiladi?

8. Direksion burchak bed nimada aytiladi?

9. Rumb burchak bed nimada aytiladi?

10. Proeksiya to`g`risida tushuncha bering?

11. Releflarning necha xil turini bilasiz?

67

3.1. Geodezik tarmoqlar va ularning ahamiyati

Yer yuzasida mahsus mahkamlangan, holati umumiy koordinata va

balandliklar sistemalarida aniqlangan nuqtalar tizimiga geodezik

tarmoqlar deyiladi.

Geodezik tarmoqlar yer yuzasining kichik va katta maydonlarida

barpo etilishi mumkin. Ular hududiy alomati va vazifasi bo―yicha global

(barcha yer sharini qoplovchi); milliy qabul qilingan yagona koordinatalar

va balandliklar sistemalarida har bir davlat chegarasida barpo etiluvchi;

zichlashtirish (topografik s‖yomka qilishda tasvirlov asosini barpo

etishga mo―ljallangan), s‖emka asosi tarmoqlariga bo―linadi.

Geometrik hususiyati jihatidan planli balandlik va fazoviy geodezik

tarmoqlarga ajratiladi. Planli tarmoqlarda o―lchashlarni qayta ishlash

natijasida qabul qilingan ko―chirish sathida punktlarning koordinitalari

aniqlanadi (ellipsoid sathida yoki tekislikda); balandlik (nivelirlash)

tarmoqlarida boshlang―ich yuzaga nisbatan punktlarning balandligi

olinadi masalan, kvazigeoid yuzasiga nisbatan fazoviy tarmoqlarda

o―lchashlarni qayta ishlashdan punktlarning uch o―lchamli o―zaro holati

aniqlanadi. Global geodezik tarmoqlar hozirgi vaqtda yerning sun‖iy

yo―ldoshini kuzatishdan foydalanib, kosmik geodeziya usullari yordamida

barpo etiladi, shuning uchun uni sun‖iy yo―ldosh yoki kosmik geodeziya

tarmog―i deyiladi. Bu tarmoqda punktlarning holati geotsentrik to―g―ri

burchakli koordinatalar X,Y,Z sistemasida hisoblaniladi, uning koordinata

boshi yer massasi markazi bilan Z o―qi esa uning aylanish o―qi bilan ZY

tekislik esa boshlang―ich meridian tekisligi bilan ustma-ust tushadi.

Global geodeziya tarmoqlar ilmiy va ilmiy-texnik muammolarni

hamda oliy geodeziya, geodinamika, astronomiya va boshqa fanlarning

masalalarni yechishda foydalaniladi. Bunday muammo va masalalar

jumlasiga quyidagilar kiradi:

- fundamental geodezik doimiylarni aniqlashtirish;

- yer figurasi va gravitatsiya maydonini o―rganish;

- yer qutblari harakatini aniqlash;

68

- butun yer uchun yagona, to―g―ri burchakli fazoviy geotsentrik

yoki geodezik koordinatalar sistemasini hosil qilish;

- yer qobig―idagi litosfera plitalar siljishi va deformatsiyasini

o―rganish;

- yer og―irlik markaziga nisbatan to―rli mamlakatlarini referens

ellipsodi holatini aniqlash;

- yer yuzasi dinamikasi tufayli yer umumiy geodezik punktlari

koordinatalarini vaqt o―tishi bilan o―zgarish qonuniyatlarini

o―rganish va ularni aniq lahzali qiymatlarini aniq belgilangan

davrga keltirish

Global geodezik tarmoqlarini geotsentrik koordinata sistemasi uni

‗lahzali‘ holatini yuqori aniqlikda aniqlashga yerishish uchun uni

uzluksiz ravishda takomillashtirish lozim. Glabal geodezik tarmoqlarning

aniqligi oshgan sari, yangi ilmiy muammolarni va geodeziya, amaliy

kosmonavtika, geodinamika, astronomiya va ko―plab boshqa fanlarning

masalalarini echish imkoniyatlari sekin-asta ortib boradi.

Milliy geodezik tarmoqlar, yuqorida ta‖kidlaganimizdek uchta turga

bo―linadi: davlat geodezik tarmog―i (planli), davlat nivelirlash tarmog―i

(balandlik), davlat gravimetrik tarmog―i.

Davlat geodezik tarmog―ida tanlangan ko―chirish sathida (referens-

ellipsoidda yoki tekislikda) geodezik punktlarning planli o―zaro holatini

yuqori aniqlikda aniqlash ko―zda tutiladi; tarmoq punktlarning balandligi

nisbatan past aniqlik bilan, ayniqsa tog―li rayonlarda aniqlanadi.

Davlat nivelirlash tarmog―i kvazigeoid yuzasiga nisbatan har bir

punkt balandligini yuqori aniqlik bilan aniqlash uchun xizmat qiladi; bu

tarmoq punktlarning planli holati ko―chirish yuzasida taqriban aniqlanadi.

Davlat gravimetrik tarmog―i punktlarida og―irlik kuchi tezlanishini

yuqori aniqlikda aniqlashga mo―ljallangan; bu punktlarni planli va

balandlik holati talab qilingan aniqlikda aniqlanishi lozim.

Geodeziyani rivojlanish tarixiga nazar solsak, vaqt o―tgan sari davlat

geodezik tarmoqlari aniqligiga bo―lgan talab oshib bormoqda. Shuning

bilan birga davlat geodezik tarmoqlarini agar sistematik ravishda

69

yangilanmasa va takomillashtirilmasa, asta-sekin eskiradi, punktlarning

bir qismi yo―qoladi, asosan yer qobig―ining zamonaviy harakati tufayli,

uni alohida qismlarining aniqligi o―zgaradi.

Har bir alohida mamlakat hududida barpo etiladigan davlat

geodezik tarmoqlari quyidagi maqsadlar uchun mo―ljallangan:

a) yer shakli va gravitatsiya maydoni va ularni vaqt o―tishi bilan

o―zgarishini mufassal o―rganish (mamlakat territoriyasi chegarasida);

b) mamlakat hududida yagona koordinatalar va balandliklar

sistemalarini yaratish;

c) yagona koordinata va balandlik sistemasida turli masshtablarda

mamlakat kartalarini yaratish;

d) xalq xo―jaligi ahamiyatidagi turli ilmiy va injener-texnik

masalalarini geodezik usullar bilan echish.

O―ziga xosligi hamda turli ko―rinishda geodezik tarmoqlarni barpo

etish usullariga planli geodezik to―r punktlari odatda joyning eng baland

uchastkalariga joylashtiriladi; nivelirlash tarmog―i punktlari joyning tekis

va tepalik uchastkalariga, daryolarning bo―ylariga va yerlarga

joylashtiriladi.

Barcha turdagi davlat geodezik tarmoqlar alohida barpo etiladi,

ammo ular bir-biri bilan o―zaro mustahkam bog―langan bo―ldi va bir-

birini to―ldiradi. Barcha ko―rinishdagi tarmoqlar uchun alohida punktlar

umumiy bo―lishi mumkin, bu esa geodeziya, geodinamika va boshqa

ko―plab masalalarini yuqori samarada yechish imkonini beradi.

Mamlakat geodezik tarmog―i zamon va yaqin kelajak talabi

darajasida bo―lishi uchun quyidagilar zarur:

e) tarmoq barcha punktlarini sistematik ravishda joylarda bevosita

ko―zdan kechirish, yo―qolgan punktlarni qaytadan aniqlash va o―rnatish;

f) davriy ravishda, masalan, 25-30 yil oralig―ida takroriy yoki yer

yuzasining zamonaviy harakati yoki boshqa sabablarga ko―ra tarmoqning

eng katta o―zgargan qismida qo―shimcha o―lchashlarni bajarish;

g) davlat geodezik tarmoqlari aniqligini oshirish va keyinchalik

takomillashtirish uchun olib boriladigan takroriy yoki qo―shimcha

70

o―lchashlarni bajarish va bu o―lchashlarni yuqori aniqlikdagi o―lchash

texnikasi va usullarida amalga oshirish;

h) takroriy va yoki qo―shimcha o―lchash natijalarida olingan yangi

o―lchash ma‖lumotlarini yig―ilishiga qarab hududning katta qismida

taxminan 25-30 yil oralig―ida, ushbu davrga tegishli, koordinatalar va

balandliklarning yangi aniq qiymatlarini olish maqsadida, planli va

balandlik tarmoqlarini qaytadan tenglashtirishni bajarish.

Zamonaviy geodezik tarmoqlarini barpo etishda kompleks geodezik

ishlarni bajarish lozim va ular quyidagilardan iborat: geodezik

tarmoqlarni loyihalash; rekognossirovka qilish; geodezik belgilarni qurish;

yer osti markaz va reperlarni mahkamlash; burchak va masofa

o―lchashlarni bajarish; astronomik kenglik, uzoqlik va azimutlarni

aniqlash; nivelirlash ishlarini bajarish; og―irlik kuchi tezlanishini aniqlash;

yerning sun‖iy yo―ldoshlarini kuzatish va h.k. va o―lchash natijalarini

matematik qayta ishlash.

Oxirgi yillarda yerning sun‖iy yo―ldoshlarini kuzatish natijalari

bo―yicha punktlar koordinatasini aniqlashda aniqlikni oshirish ishlarida

ancha yutuqlarga yerishildi. Shu tufayli yer sun‖iy yo―ldoshlarini kuzatish

bilan davlat geodezik tarmoqlarini yuqori aniqlik bilan barpo etish keng

qo―llanilmoqda.

Davlat geodezik tarmoqlari uzoq muddatda fan va mamlakat

xo―jaligi uchun hizmat qilishi uchun ularni yuqori aniqlikdagi o―lchash

texnikasi va eng yangi usullaridan foydalanib, o―ta yuqori aniqlikda ilmiy

asosda barpo etish lozim.

Mahalliy geodezik tarmoqlar. Qator holatlarda joyning lokal

uchastkalarida, har qanday vaqtda planda nuqtalarni o―zaro holati va

balandligi bo―yicha aniqlash talabidan kelib chiqadigan murakkab ilmiy

va ilmiy-texnik masalalarni yechishga to―g―ri keladi. Bunday hollarda

o―ta yuqori aniqlikda mahsus tarmoqlar barpo etiladi va ularda aniq vaqt

oralig―ida takroriy pretsizon o―lchashlar bajariladi. Bunday tarmoqlardagi

o―lchashlarning matematik qayta ishlanishi mahalliy koordinatalar

sistemasida bajariladi, u shunday tanlanadi-ki, bunda o―lchangan

71

miqdorlardan ularni mahalliy ko―chirish sathida proeksiyasiga o―tish

uchun reduksion tuzatma imkoni boricha kichik bo―lsin. Bunday

tarmoqlardan, masalan kuchli yer silkinishlarning sabablarini qidirishda

va bashorat qilishda, kuchli-qudratli radioteleskoplarni qurishda va

ekspluatatsiya qilishda, elementar zarrachalar tezlatgichlarini va

gidrostansiyalar qurilishida foydalaniladi.

3.2. O’LCHASH XATOLIKLARI VA ULARNING TURLARI

REJA

1. O’lchash va uning turlari

2. O’lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi

3. Tasodifiy xatoliklar xossalari

4. O’lchashlar anqligini baholashda qo’llaniladigan mezonlar

1. O’lchash va uning turlari

Geodezik o‖lchashlarni bajarishda gorizontal va vertikal

burchaklar, chiziqlar uzunliklari, nuqtalar nisbiy balandliklari, konturlar

yuzalari va boshqa kattaliklar o‖lchanadi. Biror X kattalikni o‖lchash deb

uni o‖lchov birligi sifatida qabul qilingan bir jinsli kattalik bilan

taqqoslashga aytiladi. O‖lchash natijasi o‖lchanayotgan kattalikda o‖lchov

birligini necha marta yotganligini ko‖rsatadigan son bo‖ladi.

O‖lchashlarda bevosita (to‖g`ri) va bilvosita o‖lchashlar farqlanadi.

Bevosita o‖lchashlarda o‖lchanayotgan ob‖ekt o‖lchov birligi bilan

taqqoslanadi, masalan kartadagi chiziqni, stol o‖lchamini santimetrli

chizg`ichda o‖lchash va h.k. Bilvosita o‖lchashlarda natija bevosita

o‖lchangan boshqa miqdorlar yordamida hisoblab topiladi, masalan,

uchburchak yuzasini uning asosi va balandligini o‖lchash orqali aniqlash,

aylana uzunligini uning ma‖lum radiusi bo‖yicha hisoblash va h.k. Bunda

aylana uzunligi, doira yoki uchburchak yuzasi bilvosita o‖lchash natijalari

yoki o‖lchangan miqdorlar funkstiyasi bo‖ladi.

O‖lchash natijalari zaruriy va ortiqchalarga bo‖linadi. Bitta kattalik

(chiziq uzunligi, uchburchak burchagi va h.) p marta o‖lchansa, o‖lchash

72

natijalaridan biri zaruriy, qolgani p—1 tasi esa ortiqcha (qo‖shimcha)

bo‖ladi. Qo‖shimcha o‖lchashlar muhim ahamiyatga ega, ularning

o‖xshashligi nazorat vositasi bo‖ladi va o‖lchashlar natijalarini baholash

imkonini beradi, ular izlanayotgan kattaliknin gishonchliroq qiymatini

har qanday boshqa natijaga nisbatan aniqroq olish imkonini tug`diradi.

Agar o‖lchashlar bir xil sharoitda, bir xil aniqlikdagi asbobla rbilan,

bir xil malakali shaxslar tomonidan bajarilgan bo‖lsa, olingan natija teng

aniqli, bu shartlardan birortasi bajarilmay topilgan natijalar esa teng

aniqsiz deyiladi, ular har xil o‖rta kvadratik xatolikka eg abo‖ladi.

3.2.1. O’lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi

Bir kattalikni ko‖p marta o‖lchash qanchalik tirishqoqlik bilan

bajarilsa ham uning natijalari bir-birlaridan va bu kattalikning xaqiqiy

o‖lchamidan birmuncha farq qiladi. Agar o‖lchash mukammalroq

asboblar, usullarda, tajribali kuzatuvchilar tomonidan qulay tashqi

muhitda bajarilsa, ularning izlanayotgan natijalari absolyut miqdori

bo‖yicha kichikroq xatoliklarga ega bo‖ladi. Lekin bunday holda ham

xatoliklar ta‖siridan qugulish mumkin emas. Shu sababli o‖lchashlar

zaruriy aniqlikda bajarilishi kerak ortiqcha aniqlikka yerishish katta

harajatlarga, etarli bo‖lmagan aniqlik esa qutilmagan oqibatlarga olib

kelishi mumkin.

O‖lchash natijasi l bilan o‖lchangan kattalikning aniq (hakikiy)

qiymati X orasidagi farq xatolik deyiladi.

(1)

U yoki bu kattalikning o‖lchangan (hisoblangan) qiymatini nazariy

qiymatdan farqi ham (1) formulada hisoblanadi, u holda natija

bog`lanmaslik deyiladi. Masalan, kartada yassi uchburchak burchaklari

o‖lchanib, ularning yig`indisi 179°30' bo‖lsa, uning nazariy qiymati

(X=180°) dan farqi bog`lanmaslik

f= 179°30' -180° =-30'.

Xatoliklar kelib chiqishiga ko‖ra qo‖pol, muntazam va tasodifiy

xatoliklarga bo‖linadi.

73

Qo’pol xatolik deb xatoliklar qatorida absolyut qiymati bo‖yicha

boshqalardan katta farq qiladigan miqdorga aytiladi. Masalan, chiziqni

o‖lchashda lentani yotqizish sonini sanashda adashish yoki uning teskari

tomonidan sanoq olish kabilar. Qo‖pol xatolik o‖lchovchi shaxsning o‖z

ishiga befarq qarashidan kelib chiqadi, qayta o‖lchash orqali topiladi va

to‖zatiladi.

Muntazam xatolik deb xatoliklar qatorida bir xil ishora va

qiymatlar bilan takrorlanadigan xatoliklarga aytiladi. Muntazam xatoliklar

o‖lchayotgan shaxe, qo‖llanilayotgan asbob va muhit xatoliklariga

bo‖linadi. Masalan, lentaning qabul qilingan (nominal) uzunligini haqiqiy

uzunligidan farqi, lenta uzunligining xavo temperaturasiga qarab

o‖zgarishi, o‖lchovchi shaxsni sanoqni oshirib yoki kamaytirib olishga

odatlangani kabi xatoliklar bo‖ladi. Demak bu xatoliklarni kelib chiqishi

manbalari ma‖lum qonuniyatlarga bo‖ysunadi, shu sababli bunday

xatoliklarning o‖lchash natijasiga ta‖sirini kamaytirish yoki yo‖qotish

mumkin.

Tasodifiy xatolik deb xatolar qatorida turli ishora va qiymatda

uchraydigan hamda qiymat ma‖lum chekdan oshmaydigan xatolikka

aytiladi.

Tasodifiy xatoliklar qonuniyatlari ommaviy o‖lchashlarda namoyon

bo‖ladi va ularni o‖rganish bilan xatoliklar nazariyasi fani shug`ullanadi.

Uning vazifalariga o‖lchashlar xatoliklari va turlarini o‖rganish, o‖lchash

natijalarining aniqligini baholash uchun har xil mezonlar o‖rnatish, bitta

miqdorni o‖lchash qatoridan uning eng ishonchliroq yakuniy qiymatni

topish va bu natijani baholash, o‖lchangan qiymatlar funkstiyalari

aniqliklarini tahlil qilish kabi masalalarni echish kiradi.

O‖lchashlar xatoliklari nazariyasi hal etadigan yuqorida sanalgan

masalalar geodezik o‖lchashlarni to‖g`ri tashkil qilish, o‖tkazish va

natijalardan oqilona foydalanish uchun katta ahamiyatga ega.

O‖lchashlar xatoliklari nazariyasi o‖lchashlar bajariladigan hamma

sharoitlarni to‖g`ri va sinchkovlik bilan o‖rganish, ularni ishonchli

o‖tkazish uslubiyatini belgilash, bu maqsad uchun zaruriy asboblarni

74

tanlash, qutilayotgan o‖lchash va yakuniy natija aniqligini hisoblash,

o‖lchashlar bajarilgandan keyin esa natijalarga to‖g`ri ishlov berish va

ularning aniqligini baholash imkonini beradi.

3.2.2. Tasodifiy xatoliklar xossalari

Ommaviy o‖lchashlarda namoyon bo‖ladigan tasodifiy xatoliklar

statistik qonuniyatlarga bo‖ysunadi, bunda ular quyidagi to‖rt xossaga

ega bo‖ladi;

1) berilgan o‖lchash sharoitlari uchun absolyut miqdori

bo‖yicha ma‖lum bir chekdan oshmaydi;

2) absolyut qiymatlari bo‖yicha musbat va manfiy xatoliklar

baravar uchraydi;

3) tasodifiy xatoliklarning arifmetik o‖rtamiqdori o‖lchash soni

cheksiz ortgandan olga intiladi;

4) absolyut qiymatlari bo‖yicha kichik tasodifiy xatoliklar

kattalariga qaraganda ko‖proq uchraydi.

Tasodifiy xatoliklarning uchinchi xossasiga ko‖ra

(2)

bunda [∆] - bir jinsli miqdorlarning yig`indisini belgilash uchun Gauss

kiritgan ramzi (simvol).

Agar X miqdorning o‖lchash natijalari l1, l2,..., lp va bu

o‖lchashlarning (2) formulada hisoblanadigan tasodifiy xatoliklari ∆1,

∆2,..., ∆n o‖lchashlar soni p cheksiz ortganda oddiy arifmetik o‖rta qiymat

xaqiqiy x qiymatga intiladi, ya‖ni Amaliyotda kattalikni o‖lchashlari soni

nisbatan katta bo‖lmaydi, lekin bunday hollarda ham oddiy arifmetik

o‖rta qiymat izlanayotgan miqdorning eng ishonchli qiymat bo‖ladi.

3.2.3. O’lchashlar anqligini baholashda qo’llaniladigan mezonlar

Geodeziyada bajarilgan o‖lchashlar sifatini baholashda o‖rtacha

xatolik (θ), ehtimoliy xatolik (r), o‖rta kvadratik xatolik (m), mutlaq

(absolyut) va nisbiy xatoliklar qo‖llaniladi. Tasodifiy xatoliklar absolyut

qiymatlarining arifmetik o‖rtachasi o‖rtacha xatolik deyiladi, ya‖ni

75

bunda (3)

Ehtimoliy xatolik deb tasodifiy xatolikning shunday qiymatga

aytiladiki, undan absolyut miqdorlari bo‖yicha katta yoki kichik

xatoliklar baravar uchrashi mumkin.

(4)

O‖rta kvadaratik xatoliklar qiymat K.F.Gauss tomonidan tavsiya

etilgan quyidagi formulada hisoblanadi:

(5)

bunda [∆2]= ∆21, + ∆2

2 +... + ∆2n; ∆l = xl - X(l = 1, 2, 3,..., n), ∆l -

haqikiy xatoliklar, X- o‖lchanayotgan kattalikning haqiqiy (aniq) qiymat,

xl — kattalikni o‖lchash natijalari.

O‖rta kvadratik xatolik o‖lchash aniqligini baholashning eng

ishonchli mezoni bo‖ladi, chunki uning qiymatga bajarilgan o‖lchash

sifatini aniqlaydigan absolyut qiymatlari katta xatoliklar kuchli ta‖sir

etadi, o‖lchashlar soni nisbatan katta bo‖lmaganda ham o‖rta kvadratik

xatolik etarli ishonchlilik bilan hisoblanadi, agar u yuqorida sanalgan

to‖rt xossaga bo‖ysunsa, uning chekli qiymatni.

(6)

Formulada hisoblash mumkin, u holda 1000 ta xatolikdan uchtasi

bu chekdan ortadi.

Geodezik o‖lchashlarni bajarish bo‖yicha texnik instrukstiyalarda

yo‖l qo‖yarl ixatolik.

(7)

O‖lchashlar xatoliklari normal taqsimot qonuniga bo‖yso‖nganda

o‖rta kvadratik va o‖rtacha xatoliklar orasida quyidagi bog`liklik mavjud:

(8)

Absolyut va nisbiy xatoliklar. O‖rta kvadratik o‖rtacha, ehtimoliy

va cheklixatoliklar absolyut xatoliklar deyiladi.

Surati birga teng bo‖lgan kasr bilan ifodalanadiga nabsolyu

76

txatolikni o‖lchanganmiqdorning o‖rtacha qiymatiga nisbati nisbiy xatolik

deyiladi. Bunda qanday xatolikdan foydalanilganiga qarab, nisbiy o‖rta

kvadratik nisbiy o‖rtacha, nisbiy ehtimoliy, nisbiy chekli xatolik

farqlanadi. Nisbiy xatolik maxrajini, agar u yuzliklarda ifodalansa,

o‖nliklargacha, mingliklarda ifodalansa, yuzliklargacha yaxlitlash

maqsadgamuvofiq bo‖ladi.

Agar o‖lchashnatijasi l =226,3±0,27m ko‖rinishida yozilgan bo‖lsa,

uning haqiqiy L qiymat 226,03≤L≤226,57 chegarasida R=0,9545

ishonchlilik ehtimolligi bilan joylashadi.

Chiziq uzunliklari va yuzalarni o‖lchashlarda natija sifati ∆L absolyut

xatolikni L o‖lchash natijasiga nisbatini ko‖rsatuvchi nisbiy xatolik bilan

tavsiflash yaxshiroq, ya‖ni

(9)

Karta va planlarda yuzalarning aniqligini baholashda nisbiy

xatoliklar foizlarda ham ifodalanishi mumkin.

3.2.4. Vertikal indeks xatosi

Vertikal indeks(i) – bu vertikal aylananing nul pozistiyasi va

gorizontal yo‖nalish o‖rtasidagi og`ishdir, vertikal burchakni o‖lchashda

uni hisobga olsh zarur. Asbob dasturiga bu xatoni korrekstiyalash uchun

formula ilova qilinadi.

I. Tekshirish

Teleskopning ko‖rish trubasini sozlang va kollimastion xatoni

korrekstiyalang.

1. Asbobni shtativga o‖nating va aniq nivelirlang. Asbobni buring.

2. Kollimator iplari kesishmasini yoki masofada teran ko‖rinib turgan

nishonni vizirlang.

Asbobni buring. VA ±10° bo‖lishi lozim. Vl chap burchakni va Vr

o‖ng burchakni o‖rnating.

3. Indeks xatosini quyidagi formula bo‖yicha hisoblang: : i = ( Vl+Vr-

360°)/2.

4. Agar I<10〞bo‖lsa, yustirovkalashga hojat yo‖q. Agar katta bo‖sa,

77

yustirovkalash jarayonini bajaring.

II. Yustirovkalash

Asbobni shtativga o‖nating va aniq nnivelirlang.

1. Cnfg ni bosing.

2. 3.Inst adjust ni tanlang – asbobning

asosiy parametrlarini o‖rnatish.

3. 2.Index yerror correct ni tanlang.

4. I tekislikda berilgan nuqtani vizirlang va

F3: [OK] ni bosing.

5. II tekislikda berilgan nuqtani vizirlang.

Alidadani 180°/200gon ga aylantiring va

o‖sha nuqtani vizirlang, F3: [OK]ni bosing.

6. F3: [YES] ni bosing – tuzatmani o‖rnatish

yoki F4: [NO] ni bosing – bekor qilish.

3.2.5. EDM optik o’qi va teleskopni vizirlash xatosi

Bu xatoni teleskopning ko‖rish trubasiini sozlagandan so‖ng

tekshirish zarur.

78

Tekshirish

1. Asbobni shtativga o‖rnating va aniq nivelirlang. Asbobni yoqing.

2. Yorug`likni qaytaruvchi qoplamni asbobdan 5-20 m masofada

o‖rnating.

3. Teleskopning ko‖rish trubasiini sirt kesishmasiga to‖g`rilang.

4. EDM tekshirish ekraniga kiring.

5. Lazer nuri nuqtasiga qarang, agar nuqta yorug`likni qaytaruvchi sirt

iplari kesishmasi bilan mos kelsa, yustirovkalashga hojat yo‖q.

Teleskop

- Linza – 156 mm

- Tasvir – to‖g`ridan-to‖g`ri

- Appretur diagramma (ob‖etiv darchasi) – F 45 mm

- Kattalashtirish karrasi – 30

- Ko‖rish maydoni – 1°30′

- Minimal fokus masofasi – 1.0 m

- Optik asbobning tag yoritilishi – 10 ta yorug`lik darajasi

Burchakni o’lchash xatliklari

- O‖qib olish tizimi – R2 PLUS seriyasi uchun Absolute encoder

- Aylananing diametri – 79 mm

- Burchak o‖lchash birligi – gradus/gon

- Minimal aks ettirish – 1″/5″/10″

0.0001°/0.0005°/0.001°

0.2mgon/1mgon/2mgon

Aniqlik – R2-2 PLUS 2″

R2-5 PLUS 5″

Masofani o’lchash xatoliklari

Lazer to‖lqinining uzunligi – 650-690nm

79

Lazer klassi

Yorug`lik qaytarmaydigan Klass 3R (IEC 60825-1)

Yorug`lik qaytaruvchi Klass 3R (IEC 60825-1)

Prizma Klass1(IEC 60825-1)

O‖lchovlar diapazoni (bulut, tuman, ko‖rinish taxminan 30 km)

Yorug`lik qaytarmaydigan *1

R2-2 PLUS 350/R2-5 PLUS 350 1 – 350 m

R2-2 PLUS 500/R2-5 PLUS 500 1 – 500 m

3.3. GORIZONTAL BURCHAK O’LCHASH MOHIYATI. GORIZONTAL,

VERTIKAL BURCHAK O’LCHASH VA ANIQLIGI

REJA:

1. Gorizontal s’yomkaning mohiyati.

2. Gorizontal s’yomka qilish.

3. Gorizontal burchak o’lchash mohiyati.

3.3.1. Gorizontal s’yomkaning mohiyati

Er yuzasidagi A va V nuqtalarning bir-biriga nisbatan gorizontal

hamda vertikal tekislikda egallagan o‖rnini aniqlash geodeziyaning

asosiy vazifalaridan biridir. 1-shaklda AV=D-A va V nuqtalar orasidagi

masofa; NN1-sathiy yuza; AA1 || NN1 bo‖lganidan, AA1=d, D ning

gorizontal proekstiyasi bo‖lib, u gorizontal qo‖yilish deyiladi. Gorizontal

s‖yomkada ikki nuqta orasidagi chiziqning va bu chiziqlar orasidagi

burchakning gorizontal qo‖yilishi hamda chiziqlarning yo‖nalishiga

qarab, yerning to‖rt tomoniga nisbatan joylanishi aniqlanadi, keyin

qog`ozda bularni tasvirlash yo‖llari o‖rganiladi. Bu ishda burchakning

gorizontal qo‖yilishini teodolit bilan o‖lchash asosiy ahamiyatga ega

bo‖lganidan, bu s‖yomka burchak o‖lchash s‖yomkasi va ba‖zan teodolit

s‖yomkasi deb ham ataladi.

80

44-rasm. Gorizontal s‖yomka qilish

Gorizontal s‖yomkada berilgan joyning chegarasi va u yerdagi

tafsilot s‖yomka qilinib, planda yolg`iz joy konturlari tasvirlanadi.

S‖yomka ishlariga quyidagilar kiradi:

1) s‖yomkaga tayyorgarlik ko‖rish, 2) poligon va teodolit yo‖lini

belgilash; 3) poligon va yo‖lni punktga bog`lash; 4) poligon

elementlarini o‖lchash; 5) tafsilotni s‖yomka qilish. Bundan keyin

kameral ishlar: a) hisoblash ishlari va b) grafikaviy ishlar bajariladi.

S‖yomkaga tayyorgarlik ko‖rishda s‖yomka qilinadigan joy karta

yoki eski planda aniqlanib, joy o‖rganib chiqiladi. Keyin shu joyning

o‖zida rakognostirovka ishlari olib boriladi, ya‖ni joy bilan yaxshi

tanishib, tayanch punktlar va ularga bog`lash yo‖llari belgilanadi,

s‖yomka qulay bo‖lishi uchun teodolit yo‖lini va poligonni qanday olish

rejalari tuziladi. Joyning tafsiloti tasvirlangan sxematik plani chiziladi.

Teodolit yo‖llari kelgusi ishlarga asos bo‖lganidan, burchak uchlari

mustahkam o‖rnatiladi. Nomerlari maxsus ustunchalarga yoziladi,

ustunchani o‖rnatish imkoniyati bo‖lmasa, betondan 0,5 m diametrli

markirovka (nuqta atrofidagi betonlangan tekis doira) ishlanadi va

uning markaziga nuqta nomeri yoziladi. Umuman, dalada o‖rnatilgan

nuqtalar mahkamlanishi bilan birga, ularni oson topish uchun turli bel-

gilar qo‖llaniladi.

81

45-rasm. Teodolit syomka plani

S‖yomka ishlari joyning tuzilishi, quriladigan inshoot va qo‖yilgan

talabga qarab, turlicha tashkil qilinishi mumkin. Masalan, zavod-fabrika

binosi, temir yo‖l stanstiyasi, aerodrom, stadion kabi inshootlar va

xo‖jalik yerlari ma‖lum kattalikdagi maydonni egallaydi; lekin tosh va

temir yo‖l, kanal kabi qurilishlar ma‖lum kenglikda bir yo‖nalish

bo‖yicha cho‖zilib ketgan chiziqda quriladi. Shularni hisobga olib, avval

joyga s‖yomka qilish uchun asos bo‖ladigan nuqtalar o‖rnatiladi. Bu

nuqtalar sifatida joyda olingan yopiq yoki ochiq ko‖p burchakliklarning

burchak uchlari qabul qilinadi. Joyda belgilangan ko‖pburchaklik

poligon deyiladi.

Agar s‖yomka qilinadigan joy ma‖lum maydon bo‖lsa, poligon

tomonlari shu maydon chegarasi bo‖ylab olinadi, ya‖ni poligon bir

nuqtadan boshlab maydon chegarasi bo‖yicha aylanib, yana bosh

nuqtaga qaytilsa, yopiq poligon hosil bo‖ladi. Agar poligon koordinatasi

ma‖lum bir nuqtadan boshlanib, chiziq oxirida ham koordinatasi belgili

ikkinchi bir nuqtada tugasa, bunday poligon ochiq poligon deyiladi. Joy

tafsiloti poligon tomonlari va burchak uchlariga asoslanib s‖yomka qi-

linadi.

Yopiq poligon o‖rta yeridagi joy tafsilotini s‖yomka qilish uchun

poligon ichidan o‖tib, yopiq poligonni ikki burchagini tutashtiruvchi

siniq chiziq ham ochiq poligon bo‖lib, bu, kupincha diagonal yo‖l

deyiladi. a dagi ABCDEFA yopiq poligonining diagonal yuli FG NS

82

bo‖ladi.

Har qanday poligonni s‖yomka qilishda joyda uning quyidagi uch

elementini (asosiy qismlarini) o‖lchash kerak: 1) poligon tomonlari

uzunligining gorizontal quyilishlari d1 d2, . . . , dn; 2) tomonlarning

yo‖nalishlari a1 a2, ... an 3) tomonlar orasidagi burchaklarning gorizontal

qo‖yilishlari b1, b2, ... , bn o‖lchangan ana shu miqdorlar qiymati plan

chizish uchun etarli ma‖lumot bo‖ladi.

3.3.2. Gorizontal burchak o’lchash moxiyati

Joyda bir nuqtadan chiqqan ikki yoki bir necha yo‖nalish

orasidagi burchaklarning gorizontal quyilishini o‖lchash kerak bo‖ladi.

Masalan, V nuqtada (3-shakl) turib, turli balandlikda yotuvchi A va S

nuqtalarga qarash yo‖li bilan ABC burchakning gorizontal quyilishi β ni

o‖lchash kerak, deylik.

46-rasm. Doiraviy qabullar usuli

Shakldan ko‖rinadiki, S nuqta balandda, B va A nuqtalar esa S ga

nisbatan pastlikda. Shunga ko‖ra, VA va VS tomonlar orasidagi β' qiya

tekislikdagi burchak desak, ABC1 gorizontal proekstiyasi bo‖ladi. β ning

qiymatini aniqlash uchun shtativ 1 ustiga aylanasi graduslarga

bo‖lingan doira 2 gorizontal vaziyatda o‖rnatiladi; uning markazi O dan

chap nuqta S ga qarab pch, keyii doirani qo‖zg`atmay, o‖ng nuqta A ga

83

qarab po‖ sanoqlar olinsa, β bu sanoqlar ayirmasiga teng bo‖ladi:

β = no‖ - nch (1)

ya‖ni bir nuqtadan chiqqan ikki yo‖nalish orasidagi burchakning

gorizontal qo‖yilishi o‖ng nuqtaga qarab olingan sanoqdan chap

nuqtaga qarab olingan sanoqning ayirmasiga teng. Aylanasining

yunilgan qirrasi bo‖laklarga bo‖lingan va gorizontal holga keltirilib

sanoq olinadigan doira 2 limb deyiladi. Agar O dan S ga va A ga

qaralgan qo‖rish nurlaridan vertikal tekisliklar o‖tkazilsa, bu tekisliklar

kollimaion, tekisliklar deyiladi. Bu tekisliklar orasidagi burchak

o‖lchanadigan burchakning qiymati bo‖ladi.

Ikki chiziq orasidagi burchakni goniometr yordamida ham

o‖lchash

mumkin. Asosan, burchakning gorizontal qo‖yilishi teodolit yordamida

o‖lchanadi.

3.3.3. Ikki nuqta gorizontal burchagini o’lchash

1. 1-nishonga to‖g`rilang.

1-nishonni o‖lchovlar modulidagi R1 da 0°

ga o‖rnatish uchun F4: [0SET] ni ikki marta

bosing.

Masofalarni o‖lchash modulidan chiqish

uchun [SHV1] yoki [SHV2] ni bosing.

2. 2-nishonga to‖g`rilang. Ikki nuqta

orasidagi burchak qiymati aks etadi.

1-nishon 2-nishon

84

3.3.4. Gorizontal burchakning kerakli qiymatini belgilash

1. 1-nishonni vizirlaysiz.

O‖lchovlar modulidagi R2 da F4: [HSET] ni

bosing.

2. 1.Azimuth (Azimut) punktini tanlang va

azimutning kerakli qiymatini kiriting,

saqlab qo‖yish uchun ENT ni bosing.

Gorizontal burchak aks etadi.

Kiritish ma‖lumotlarining diapazoni va

formati:

gon: 0~399.9999

gradus: 0 ~359.5959

mil: 0~6399.990

3. 2-nishonni vizirlaysiz. 2-nishondan

gorizontal burchakning belgilangan

qiymatigacha bo‖lgan gorizontal burchak

aks etadi.

3.3.5. Trassaning vertikal elementlarini kiritish

Vertikal elementlar – bir nechta kesishish nuqtalaridir (trassa

burilishlaridir), ular uchun bir xil parametrlarni, jumladan punktni, bir

kesishish nuqtasidan boshqasigacha bo‖lgan balandlik va uzunlikni

kiritish lozim.

85

3.3.6. Vertikal elementlarni kiritish

1. Road Define menyusida 2.Vertical Curve

ni tanlang.

Bu yerda:

F1:[FIST] ni bosing, kursor birinchi

elementga o‖tadi.

F2:[LAST] ni bosing, kursor oxirgi elementga

o‖tadi.

Tanlangan elementlarni olib tashlash uchun

F3:[Del] ni bosing.

Yangi vertikal elementni qo‖shish uchun

F4:[ADD] ni bosing.

2. Vertikal elementlarni kiritish menyusiga

kirish uchun F4 ni bosing. Parametrlarni

kiriting.

Tasdiqlash uchun F4:[ENT] ni bosing.

3. Vertikal elementlarni tahrirlash menyusida

endigina kiritilgan qiymatlarni ko‖rasiz.

4. Keyingi elementni kiritish uchun F4:[ADD]

ni bosing.

Bu opstiyada STATION (punkt) avtomatik

tarzda aks etadi.

Tasdiqlash uchun F4:[ENT] ni bosing.

5. Trassaning barcha vertikal elementlarini

kiritish uchun 4-amalni takrorlang.

86

3.3.7. Vertikal elementlarni tahrirlash

Barcha kiritilgan qiymatlar gorizontal elementlarni tahrirlash

menyusida tahrirlab chiqilishi mumkin.

Olib tashlash

1. F1:[FIST], F2:[LAST] ga suring, elementni

tanlash uchun yoki ni bosing.

2. Olib tashlash uchun F3:[DEL] ni bosing,

olib tashlanadigan elementga muvofiq

keluvchi ikkita element avtomatik tarzda yo‖q

bo‖ladi.

Misol, ikkinchi element olib tashlangandan keyin vertikal

trassaning egri chizig`i quyidagi rasmda keltirilgandek ko‖rinishga ega

bo‖ladi:

Tahrirlash

1. Kursorni ili klavishlari bilan suring.

2. Tanlangan elementlarni tahrirlash uchun

ENT ni bosing.

3. Tahrirlash uchun F4:[ENT] ni bosing,

tahrirlanadigan elementga muvofiq keluvchi

ikkita element avtomatik tarzda yangilanadi.

4. Oldingi menyuga chiqish uchun [ESC] ni

bosing.

87

Misol, ikkinchi element olib tashlangandan keyin vertikal trassaning egri

chizig`i quyidagi rasmda keltirilgandek ko‖rinishga ega bo‖ladi:

3.4. TEODOLITLARNING TUZILISHI VA ULARNI TEKSHIRISH.

REJA

1. Teodolitlar va ularning tuzilishi.

2. Teodolitlarni tekshirish va sozlash.

3.4.1. Teodolitlar va ularning tuzilishi.

Teodolitlar burchak o‖lchash aniqligiga qarab yuqori aniqlikdagi

T05, aniq 2T2, 2T5 va texnikaviy teodolitlar T30 (4T30, 2TZ0P), T10E ga

bo‖linadi. Teodolit shifri oldidagi son uning modifikastiyasini, ortidagilari

esa uning sekundlarda ifodalangan aniqligini, P to‖g`ri tasvirli, E -

elektronli ekanligini bildiradi. Injenerlik ishlarida asosan texnik

teodolitlar qo‖llaniladi. 3T seriyadagi teodolitlar: 3T2KP triangulyastiya,

poligonometriya, geodezik zichlash tarmoqlarida, amaliy geodeziyada,

astronomik geodezik o‖lchashlarda; 3T2K-mashina va mexanizmlar

konstrukstiyalarini montajida, sanoat va boshqa inshootlari qurilishida

qo‖llaniladi, 3T5KP-geodezik zichlash tarmoqlarida, amaliy geodeziyada

qidiruv ishlarida, teodolitli s‖yomkalarda va h.k qo‖llaniladi. 4TZOP

asbobi teodolitli va taxeometrik yo‖llarda gorizontal va vertikal

burchaklarni o‖lchash, planli va balandlik tarmoqlarini rejalashda, ipli

dalnomerida masofa o‖lchash, trubadagi adilak yordamida gorizontal

nurda nivelirlash uchun mo‖ljallangan. 47-rasmda 2T30P teodolitining

asosiy qismlari (a), orientirlash bussoli (b), trubaning ko‖rish maydoni

ko‖rsatilgan. 2T30P teodolitining umumiy ko‖rinishi 47-rasmda

keltirilgan.

88

47-rasm. 2TZOP teodoliti (a,), 6- orientirlash bussoli), v-trubaning

ko’rish maydoni:

1 –markazlashtirish uchun darcha,2-mikroskop okulyari, 3-

mikroskopni yoritish ko‖zgusi, 4-bussolni o‖rnatish joyi,5-ko‖rish

trubasini mahkamlash vinti,6- vizir,7-kremaler,8-ko‖rish trubasini

okulyari, 9- trubani yo‖nal-tirish vinti,10-alidadani yo‖naltirish vinti,11-

taglik, 12-ko‖targich vinti, 13-g`ilof qulfining ini, 14-teodolit asosi, 15-

limbning yo‖naltirish vinti,16-adilakni sozlash vinti, 17-ustun, 18-ipli

truba ob‖ektivi,19-mikroskopni yoritish uchun darcha, 20 - korpus, 21-

ko‖zgu, 22 - magnit mili.

Shtativlar ShN (g), ShR (d):

89

1- kallak 2 - o‖rnatkich vint, 3 - oyoq,4 - uch, 5- ko‖tarish kamari, 6 -

tayanch,7- cheklagich,8- qisish bloki.

Gorizontal burchakni o‖lchash prinstipida burchakning V uchidan

o‖tuvchi sathiy sirtga fikran urinma M tekislik o‖tkaziladi (48-rasm, a).

VA va VS chiziqlar yo‖nalishlari shovun chizig`ida yotuvchi vertikal v1 va

v2 tekisliklar bilan gorizontal M tekislikka proekstiyalanadi. Proekstiya-

langan VA va VS chiziqlar orasidagi β burchak gorizontal burchak

deyiladi. Joydagi VA va VS chiziqlar bilan M tekislik orasidagi v1 va v2

burchaklar vertikal (qiyalik) burchaklar bo‖ladi. Gorizontal va vertikal

burchaklarni o‖lchash uchun teodolit qo‖llaniladi.

48-rasm. Gorizontal burchakni o’lchash:

a - prinstipi; b - sxemasi, v- O punktidagi yo‖nalishlar

Teodolit shtativga (47-rasm, d) o‖rnatkich vint yordamida

mahkamlanadi. O‖rnatkich vint ilmog`iga teodolitni nuqta ustida

markazlashtirish uchun shovun ilinadi.

Teodolitda gorizontal tekislik vazifasini daraja bo‖laklarga

bo‖lingan va yozuvlari soat mili yo‖li bo‖yicha O dan 360° bo‖lgan gori-

zontal doira - limb bajaradi (48-rasm, b). Shtativga o‖rnatilgan teodolit

limbi doirasi markazi V nuqtadan o‖tuvchi shovun chizig`ida yotqiziladi.

Qo‖zg`almas limb ustida VA va VS chiziqlar yo‖nalishlarining proekstiya-

laridan sanoq olish uchun markazi V nuqtadan o‖tuvchi alidada doirasi

bor. Alidada doirasidan sanoq shtrix yoki shkala ko‖rinishidagi mikros-

kopdan olinadi. Teodolitning ko‖rish trubasi yo‖nalishlarni gorizontal M

tekislikka 1 va 2 vertikal tekisliklar bo‖yicha proekstiyalaydi. β

90

burchakni o‖lchash uchun ko‖rish trubasi undagi A nuqtaga yo‖naltiriladi

va limbdan oa sanoq olinadi. So‖ngra alidada bo‖shatilib, ko‖rish trubasi

chapdagi S nuqtaga yo‖naltiriladi va os sanoq olinadi. Sanoqlar farqi gor-

izontal β burchak qiymatga teng bo‖ladi:

ocoa (1)

Sanoq olish moslamalari. Texnik teodolitlarda limb bo‖laklari har

10 dan yoziladi, limbdan sanoqlar shtrixli yoki shkalali mikroskopdan

olinadi. 12, rasmda 2T30P optik teodolit shtrixli mikroskopining ko‖rish

maydoni keltirilgan. Ko‖rish maydonining V harfi bilan belgilangan

yuqori qismida vertikal doira shtrixi, G harfi bilan belgilangan pastki

qismida esa gorizontal doira shtrixi ko‖rsatilgan, yozilgan shtrixlar orasi

10' li oltita bo‖lakka bo‖lingan. Ular orasidagi shtrixlar bo‖lgan minutlar

sanog`i ko‖z bilan chamalab olinadi. 2T30P teodolitlarida gorizontal va

vertikal doiralari limb bo‖laklari 10 ga teng. Limb bo‖lagi qismi uzunligi

limb bir bo‖lagiga teng bo‖lgan 60' li shkala yordamida olinadi (49-rasm).

Shkala 12 bo‖lakka bo‖lingani uchun uning bir bo‖lagi 5'. Bo‖lak qiymati

ko‖zda gorizontal yoki vertikal holatga keltirish uchun stilindrik va

chamalab 0,5' aniqlik bilan baholanadi.

49-rasm. Sanoq olish moslamalari:

shkalali mikroskop 2TZOP, V -1°23', G-25°17';

49-rasmda gorizontal doiradan sanoq 25°17'. 2T30 teodoliti

vertikal doirasi shkalasi ikki qator raqamlarga ega. Yuqori qatordagi

raqamlar musbat bo‖ladi. Sanoqlar noldan (chapdan o‖ngga) ortib boradi.

91

Pastki qatorda bo‖laklar manfiy ishorali bo‖ladi. Agar sanoq musbat

ishorali limb shtrixidan olinsa, yuqoridagi shkaladan foydalaniladi. Agar

pastki manfiy belgili shtrixdan olinsa, sanoq pastki shkaladan olinadi. 49-

rasmda vertikal doira limbidagi sanoq - 2°23'.

Adilaklar. Geodezik asboblar o‖qi va tekisliklarini doiraviy adil-

aklar bilan ta‖minlanadi.

Silindrik adilak ichi silliq, sirti ma‖lum radiusli yoy shaklidagi shi-

sha naycha-ampuladan iborat, a). Uning ichiga qizdirilgan spirt yoki

oltingugurt efiri to‖ldiriladi va teshiklari kavsharlanadi. Suyuqlik sovu-

gach, adilak pufakchasi 2 hosil bo‖ladi. Ampula yuqori qismiga shtrixli

bo‖laklar chizilib, tuzatkich vinti 4 bo‖lgan metall qolipga o‖rnatiladi.

Adilak o‖rtasidagi shtrix bo‖lganda yoki u bo‖lmaganda ampula

o‖rtasidagi shtrix 3 nol punkt bo‖ladi. Nol punktdan o‖tadigan adilak

yoyiga urinma UU1 adilak o‖qi deyiladi. Pufakcha nol punktda turganda

adilak o‖qi gorizontal joylashadi. Doiraviy adilak shisha ampulasi ichki

tomonida ma‖lum radiusli sferik sirt bo‖ladi, uning ustidagi konstentrik

doiralar markazi nol punkt deyiladi. Adilak pufakchasi ampulada bir

bo‖lakga surilganda hosil bo‖lgan burchak adilak bo’lak qiymati

deyiladi. U stilindrik adilaklarda 1' dan 2' gacha, doiraviy adilaklarda esa

5' dan katta bo‖ladi. Shuning uchun stilindrik adilaklar asboblarni aniq,

doiraviylari esa taxminiy o‖rnatishda qo‖llaniladi.

3.4.2. Teodolitlarni tekshirish va sozlash.

Teodolitda burchaklarni o‖lchash uning qismlarining o‖zaro

joylashishini burchak o‖lchashdan kelib chiqadigan qator geometrik

shartlar bo‖yicha tekshirilgandan so‖ng boshlanadi. Agar geometrik

shartlar bajarilmayotganligi aniqlansa, asbob tuzatiladi.

Teodolitni tekshirish va tuzatish quyidagi tartibda bajariladi.

1. Gorizontal doira alidadasidagi stilindrik adilak o’qi UGUG asbob

aylanish o’qi JJ ga tik bo’lishi kerak ya’ni JJUU ГГ , (12.6-rasm). Bu

shartni tekshirish uchun adilak ikki ko‖targich vint yo‖nalishi bo‖yicha

o‖rnatiladi, ularni qarama-qarshi tomonga burash orqali adilak pufakchasi

92

a

b

v

50-rasm. Adilakni sozlash: a- adilak pufakchasi nol punktga

keltirish,b- asbobni yuqori qismini 180° ga burash,v- adilakni sozlash.

nol punktga keltiriladi. So‖ngra alidada 180° ga aylantirilganda adilak

pufakchasi holati o‖zgarmasa, shart bajarilgan bo‖ladi. Aks holda adilak

pufakchasi og`ish yoyining yarmiga to‖zatgich vint (50, a-rasm)

yordamida kaytariladi, keyin ko‖targich vintlar orqali pufakcha nol

punktga keltiriladi. Agar alidada yana 180° ga aylantirilganda pufakcha

nol punktda qolsa, shart bajarilgan bo‖ladi, aks holda to‖zatish

takrorlanadi. Asbobni gorizontal holga keltirish uchun adilak pufakchasi

avval ikki ko‖targich vint yo‖nalishida ularni qarama-qarshi tomonga

burash orqali, so‖ngra uchinchi vint yo‖nalishida faqat uni burash orqali

nol punktga keltiriladi.

51-rasm. Teodolitning tuzilishi sxmasi:1- gorizontal doiradagi

adilak. 2- taglik, 3-ko‖targich vinti, 4-gorizontal doira limbi, 5- ali-

dadani yo‖naltirish vinti, 6- alidadani mahkamlovchi vinti, 7-ko‖rish

turbasi, 8-vertikal doira limbi 9-vertikal doira adilagi, 10- vertikal doira

alidadasi, 11-turbaning aylanish vinti, 12-ustun, 13-limbning mahkam-

lovchi vinti, 14- limbning yo‖naltirish vinti, 15-gorizontal- doira ali-

93

dadasi.

Teodolitning asosiy geometrik o’qlari:JJ- asbobning aylanish o‖qi

(vertikal o‖q), NN- ko‖rish trubasi aylanish o‖q (gorizontal o‖q), VV-

ko‖rish turbasining qarash o‖qi, UGUG,UVUV-asbobning gorizontal va

vertikal doiralaridagi adilaklar o‖qi.

2. Trubaning ko’rish o’qi trubaning aylanish o’qiga tik bo’lishi

kerak (VVHH). Bu shartni tekshirish uchun olisdan yaqqol

ko‖rinadigan nuqta tanlanadi. Truba vertikal doiradan o‖ng (Do‖) holatida

o‖sha nuqtaga qaratilib, gorizontal doiradan Dch sanoq olinadi. So‖ngra

truba vertikal tekislikda 180° ga aylantirilib, yana o‖sha nuqtadan Dch

sanoq olinadi. Kollimastion xatolik quyidagi formula yordamida

hisoblanadi:

s=0,25[(Dch1-Do‖1 1800)+(Dch2-Do‖2 1800). (2)

Uning qiymati asbob sanoq olish moslamasining ikkilangan

aniqligi qiymatdan oshsa, gorizontal doirada G=Gch-s sanoq alidada

qaratish vinti yordamida qo‖yiladi, bunda iplar to‖ri nuqtadan siljiydi.

Endi iplar to‖rining kesishgan nuqtasi iplar to‖g`ri diafragmasining, v-

rasm) vintlari yonboshidagilari orqali surilib, kuzatilayotgan nuqta ustiga

tushiriladi. Ishonch hosil qilish uchun tekshirish takrorlanadi.

a

b v

51-ko’rish o’qini tekshirish (VVHH): a-limb doira chap sanoq olish,

b- limb doira o‖ng sanoq olish, v-qarash o‖qini sozlash

94

Teodolitning gorizontal o’qi vertikal o’qqa tik bo’lishi kerak

(NN JJ). Teodolitdan 10—20 m narida ilingan shovun ipiga truba

yo‖naltiriladi va u vertikal tekislikda buralganda iplar to‖ri kesishgan

nuqtasi tasvirdan tashqariga chiqmasa, shart bajarilgan bo‖ladi. Bu shart-

ning bajarilishiga zavod tomonidan kafolat beriladi. Mabodo shart ba-

jarilmasa, teodolit ustaxonada sozlanadi.

Iplar to’rining vertikal ipi teodolit gorizontal tekisligiga tik

bo’lishi kerak. Truba shovun chizig`iga qaratilganda, vertikal ip uning

tasvirini qoplasa, shart bajariladi. Aks holda iplar to‖ri diafragma vintlari

bo‖shatilib buraladi.

3.4.3. Asbobni o’rnatish

Tenglashdan keyin batareyani o‖rnatishda asbob qiyshayishining

oldini olish maqsadida, batareyani asbobni o‖rnatish boshlangunga qadar

o‖rnating.

1. Asbob barqaror bo‖lishi uchun shtativ oyoqchalarini keng oching.

2. Shtativni bevosita stanstiya nuqtasi ustiga joylashtiring. Shtativ holatini

tekshirish uchun shtativ maydonchasining markaziy darchasi orqali qarab

ko‖ring.

3. Shtativ oyoqchalarini yerga yaxshilab bosing.

4. Shtativ maydochasining tepa tekisligini gorizontal holda qo‖ying.

5. Shtativ oyoqchalaridagi siqib qo‖yiladigan vintlarni mahkamlab

burang.

6. Instrumentni shtativ maydonchasiga qo‖ying.

7. Shtativning o‖rnatgich vintini instrument tregerining markaziy

darchasiga joylashtiring.

8. Shtativning o‖rnatgich vintini mahkamlab burang.

3.4.4. Markazlashtirish va yustirovkalash

1. Instrument shtativga o‖rnatilgandan so‖ng, optik stentrir orqali qarab

ko‖ring va iplarni stanstiya nuqtasiga muvofiq keltiring. Buning uchun

vizir iplarining markaziy markasi stanstiya nuqtasining tasviri ustida aniq

turmaguncha ko‖tarma vintlarni aylantiring.

2. Shtativ platformasini bir qo‖l bilan ushlab turguningizcha, shtativ

95

oyoqchalaridagi siqib qo‖yiladigan vintlarni bo‖shashtiring va havo

pufakchasi doiraviy adilakning markazida bo‖lmaguncha oyoqchalarning

uzunligini sozlang.

3. Shtativ oyoqchalaridagi siqib qo‖yiladigan vintlarni mahkamlab

burang.

4. Instrumentni sath bo‖yicha o‖rnatish uchun stilindrik adilakdan

foydalaning. Optik stentrir orqali qarab ko‖ring va stanstiya nuqtasining

tasviri vizir iplarining markaziy markasida turganligiga ishonch hosil

qiling.

A vint V vint

S vint

Gorizontal doiraning siqib qo‖yiladigan

vintini bo‖shashtiring.

Instrumentni shunday aylantirib qo‖yingki,

stilindrik adilakning o‖qi ikkita ko‖tarma

vintga (V va S) parallel holga kelsin.

Pufakchani nol punktga siljitish uchun V

va S ko‖tarma vintlardan foydalaning.

A vint V vint

S vint

Alidadani taxminan 90° ga aylantiring.

A ko‖tarma vintdan foydalanib, pufakchani

nol punktga siljiting.

Pufakchani ikkala holatda markazga keltirish uchun yuqorida

ko‖rsatilgan amallarni takrorlang.

O‖rnatgich vintni bir muncha bo‖shashtiring. Optik stentrir orqali

qarang va stanstiya nuqtasi vizir iplari kesishuvining aniq markazida

bo‖lmaguncha asbobni uchoyoq bo‖yicha siljiting. O‖rnatgich vintni yana

mahkamlab burang. Pufakchaning yassi sathda stentrirlanganligini yana

bir bor tekshiring.

96

3.4.5. Ekranda elektron tenglash bilan yustirovkalash aniqligi

R2 PLUS seriyasidagi asbob elektron tenglash bo‖yicha

yustirovkalash imkoniyatini beradi.

1. Asbobni yoqing va P3 dagi F1:

[TILT] o‖lchovlar moduliga kiring

yoki BS ni bosing, ekranda

elektron tenglash ko‖rsatkichi

paydo bo‖ladi.

2. Tenglash yuqorida

ko‖rsatilganidek, ko‖tarma vintlar

yordamida o‖tkaziladi. Pufakchani

stentrirlash yassi adilakda. doim

markazda ekanligiga ishonch

hosil qiling.

1. Ushbu qismda siz X/Y kompensatorni yoki ni bosib

yoqishingiz/o‖chirishingiz mumkin.

2. Agar asbob lazerli stentrir bilan jihozlangan bo‖lsa, u holda ushbu qism

ochilgandan so‖ng displeyda lazerli stentrirni sozlash menyusi aks etadi.

Sozlash klavishlari bilan bajariladi.

97

Qurilmaning nomenklaturasi

- Olib yurish

uchun dasta

- Optik vizir

- Okulyar

- Vertikal

adilak

fiksatori

- Vertikal

mikrometrik

vint

- Yassi adilak

- Ekran

- Klaviatura

- Treger

- Asbobning

balandligi

belgisi

- Marka

- Batareya

- Gorizontal

adilak

fiksatori

- Gorizontal

mikrometrik

vint

- SD kartasi

sloti & USB

port

Fokuslash

halqasi

Okulyar

Yustirovkalash

vinti

Asbobning

balandligi

belgisi

Seriya raqami

RS-232C porti

98

Klaviatura bilan asosiy operastiyalar

Klavishlar Tavsifi

F1~F4 Funkstiyalarni tanlash

0~9 Harfli yoki raqamli qiymatlarni kiritish

Nuqtani kiritish

+/- qiymatlarini kiritish

Power Yoqish/o‖chirish

Sozlash moduliga kirish

Cnfg Konfigurastiya moduliga kirish

ESC Oldingi menyu yoki modulga o‖tish

Shift Harfli qiymatlardan sonlilariga o‖tish

Nishon turini o‖zgartirish

BC 1. Kiritish vaqtida xarakteristikani yo‖q qilish

2. Elektron tenglash menyusiga o‖tish

Space Nishon va asbob balandligini kiritish

Qora fazoni kiritish

Func Boshqa sahifaga o‖tish

Ent Kiritish ma‖lumotlarini tanlash/tasdiqlash

Tanlangan opstiyani tasdiqlash

99

3.5. TEODOLIT S’YOMKASI VA UNING MOHIYATI. TEODOLIT

YO’LINI PUNKTLARGA BOG`LASH, DALA O’LCHASH ISHLARI

REJA:

1. Gorizontal burchak o’lchash mohiyati.

2. Ko’rish trubasini ko’zga va narsaga to’g`rilash.

3. Burchak o’lchash usullari.

3.5.1. Gorizontal burchak o’lchash mohiyati.

Joyda bir nuqtadan chiqqan ikki yoki bir necha yo‖nalish orasidagi

burchaklarning gorizontal qo‖yilishini o‖lchash kerak bo‖ladi. Masalan, V

nuqtada (52-rasm) turib, turli balandlikda yotuvchi A va S nuqtalarga

qarash yo‖li bilan ABC burchakning gorizontal qo‖yilishi ni o‖lchash

kerak deylik. Shakldan ko‖rinadiki, S nuqta balandda, V va A nuqtalar

esa S ga nisbatan pastlikda. Shunga ko‖ra, VA va VS tomonlar orasidagi

qiya tekislikdagi burchak desak ABC gorizontal proekstiyasi bo‖ladi.

ning qiymatini aniqlash uchun shtativ 1 ustiga aylanasi graduslarga

bo‖lingan doira 2 gorizontal vaziyatda urnatiladi; uning markazi O dan

chap nuqta S ga qarab pch, keyin doirani qo‖zg`atmay, o‖ng nuqta A ga

qarab no‖ sanoqlar olinsa, bu sanoqlar ayirmasiga teng bo‖ladi:

=po‖-pch, (1)

ya‖ni bir nuqtadan chiqqan ikki yo‖nalish orasidagi burchakning

gorizontal qo‖yilishi o‖ng nuqtaga qarab olingan sanoqdan chap nuqtaga

qarab olingan sanoqning ayirmasiga teng. Aylanasining yo‖nalgan qirrasi

bo‖laklarga bo‖lingan va gorizontal holga keltirilib sanoq olinadigan doira

2 limb deyiladi. Agar O dan S ga va A ga qaralgan ko‖rish nurlaridan

vertikal tekisliklar o‖tkazilsa, bu tekisliklar kollimastion tekisliklar

deyiladi.

Bu tekisliklar orasidagi burchak o‖lchanadigan burchakning

qiymati bo‖ladi.

Ikki chiziq orasidagi burchakni goniometr yordamida ham o‖lchash

mumkin. Asosan, burchakning gorizontal qo‖yilishi teodolit yordamida

o‖lchanadi.

100

52-rasm.

3.5.2. Ko’rish trubasini ko’zga va narsaga to’g`rilash.

Ko‖zga to‖g`rilash. Ko‖rish trubasini ishlashdan oldin ko‖zga

to‖g`rilash kerak. Kuzatuvchi trubani osmonga yoki ochiq devorga

qaratganda to‖r iplari ravshan va qoramtir bo‖lib ko‖rinmay, xira ko‖rinsa,

buni yaxshilash uchun okulyar trubkachasi 3 (54-rasm) iplar yaqqol

ko‖ringuncha o‖ng yoki chapga buraladi. Bu prostess trubani ko‖zga

to‖g`rilash deyiladi. Yangi asboblarda okulyar trubkasi maxsus

halqasimon moslamaga o‖rnatiladi, bu moslama yordamida buralib ko‖zga

to‖g`rilanadi; bu dioptriya halqa deyiladi.

Trubani narsaga to‖g`rilash. Kuzatiladigan narsa asbobga nisbatan

turli uzoqlikda bo‖ladi, shunga ko‖ra, uning tasviri fokusga yaqin

bo‖lmaganidan narsa tasviri xira ko‖rinadi. Tasvirni ravshan qilish uchun

kremaler vint 6 yoki ichki fokuslanadigan yangi asboblarda trubadagi

kremaler halqa tasvir tiniq va ravshan bo‖lguncha buraladi. Bu prostess

trubani narsaga to‖g`rilash yoki trubani fokuslash deyiladi.

Truba har nuqtaga qaratilganda fokuslanishi kerak. Trubani

fokuslashda quyidagiga e‖tibor berish lozim. Agar kuzatilgan narsa

uzoqda bo‖lsa, kremaler vint trubkasini (vintini) chapga (soat strelkasi

yurishiga teskari), yaqinda bo‖lsa, o‖ngga (soat strelkasi yurishi

tomoniga) burash kerak.

101

53-rasm.

Iplar to‖rining parallaksi. Truba to‖g`ri fokuslanmasa, iplar to‖ri

parallaksi vujudga keladi. To‖g`ri fokuslanganda tasvir qq1 iplar to‖ri

tekisligi RR1 da (fokal tekislikda) hosil bo‖ladi. Parallaks borligini bilish

uchun okulyar oldida ko‖z g o‖ng yoki chapga, yuqori yoki pastga (g1 va

g2 nuqtaga) harakat qildiriladi; shu vaqt tasvir qq1 nuqta t da o‖zgarmay

tursa (53-rasm, a) to‖g`ri fokuslangan bo‖ladi. Agar fokuslash etarli dara-

jada to‖g`ri bo‖lmasa, tasvir iplar to‖ri oldida (53-rasm, b) yoki orqasida

(53-rasm, v) hosil bo‖ladi. Bu hodisa iplar to‖rining parallaksi deyiladi.

Buni yo‖qotish uchun kremaler vintini bir oz burash, ya‖ni to‖g`ri

fokuslash kerak.

Ichki fokuslanadigal truba. Tashqi fokuslanadigan trubalarni

fokuslashda okulyar tirsagi ob‖ektiv tirsagida tashqi tishlar (zubchatka)

yordamida harakat qiladi, bunda truba uzunligi o‖zgaradi va havodagi

chang-tuzon va namlik ta‖sirida tishlar kirlanishi va zanglashi mumkin,

54-rasm. Ichki fokuslanadigan ko‖rish trubasi.

L—ob‖ektiv, L3—murakkab okulyar, L2—fokuslash linzasi, V1V2—

to‖rning tuzatgich vintlari, 001—optikaviy o‖q; 1—ob‖ektivli tirsak, 2—

102

patrubka, 3—iplar to‖ri, 4—okulyar trubkachasi, 5—kremaler vint, 6—

diafragma, 7—okulyar tirsagi, 8—okulyar va ob‖ektiv tirsaklar birlashgan

joyi, t—to‖r markazi.

3.5.3. Teodolit turlari.

Teodolitlar bo‖laklarining bir-biriga bo‖lgan munosabatiga qarab

oddiy, takroriy va buriladigan limbli bo‖ladi. Teodolit limbi aylanmasa,

oddiy, aylansa—takroriy bo‖ladi. Takroriy teodolitda limb va alidada

aylanganidan, har qaysisining o‖ziga xos siquvchi va qaratish vintlari

bo‖ladi.

Buriladigan gorizontal doirali teodolitda siquvchi va qaratish vint-

lari bo‖lmaydi. Gorizontal doira aylanish o‖qidagi maxsus barabancha

yordamida buriladi.

Teodolitlar metall limbli va shisha limbli bo‖ladi. Limbi shishadan

ishlangan teodolitga optik teodolit deyiladi.

GOST 10529—79 bo‖yicha metall limbli teodolitlar chiqarilmaydi.

Teodolitlar burchak o‖lchashdagi aniqligiga qarab bir necha turga

bo‖linadi. Burchakni bir priyom bilan o‖lchashdagi o‖rta kvadratik xato

qiymatiga qarab shifrlanadi. Masalan, burchakni bir priyom bilan

o‖lchashdagi xato 30'' bo‖lsa, teodolit shifri T30 kabi yoziladi, ya‖ni «te-

odolit» so‖zidan T harfi va aniqligi yoziladi. GOST ga ko‖ra optikaviy te-

odolitlar uch gruppaga bo‖linadi va quyidagi shifr bilan chiqariladi:

1. eng aniq teodolitlar—gorizontal burchak o‖lchashda o‖rta

kvadratik xatosi 1,0"; shifri T1;

2. aniq teodolitlar—xatosi ±2" dan ±7" gacha, shifri T2 va T5;

3. texnik teodolitlar—aniqligi ±15" dan ±30" gacha, shifri T15 va

T30.

Bular bilan bir qatorda, o‖quv teodoliti nomi bilan, to‖g`ri tasvirli

T60 shifrli teodolit ham chiqariladi.

Bu teodolitlar bilan birga ularning takomillashtirilgani ham

chiqariladi. Chunonchi, marksheydrlik ishlarida qo‖llaniladigan T15M va

T30M shifrli teodolitlar; T5K, T15K va T30K shifrli, kompensator

o‖rnatilgan teodolitlar; T1A, T2A, T5A shifrli, ko‖rish trubasi avtokolli-

103

mastion okulyarli teodolitlar; T15K va T60 kabi to‖g`ri tasvir beruvchi

yertrubali teodolitlar shifriga «P» harfi qo‖shib yoziladi, masalan, T5KP

teodolita. GOST 10529—79 ga ko‖ra, T1, T2, T6, T15, T30 teodolitlarining

astronomik trubalilari bilan bir qatorda yertrubalilarini ham chiqarish

mo‖ljallanadi.

Modifikastiyaning tartib nomeri shifr oldiga yoziladi; masalan,

2T5A kabi. GOST ga binoan, T1 va T2 da sanoq limb diametrining ikki

uchidan olinishi kerak. T1, T2 va T5 larda qidiruvchi doira o‖rnatiladi.

T15 va T5 lar adilagi reversion qilib ishlanadi.

Hozirgi texnik teodolitlarda vertikal doira va iplar to‖rida dalnomer

iplari o‖rnatilgan; ular vertikal burchak va masofani o‖lchash uchun ish-

latiladi va teodolit-taxeometr deb ataladi.

Ba‖zi teodolit trubalari ustiga maxsus moslama yordamida qo‖yma

adilak o‖rnatilgan, bu bilan ko‖rish o‖qi gorizontal holga keltiriladi.

Bunday teodolit yordamida nivelirlash ham mumkin. Metall limbli

teodolit TT-5 (teodolit-taxeometr) ko‖proq tarqalganidan hozir ishlatiladi.

Teodolitlarning dalnomer koeffistienta K=1000,54 ga teng.

3.5.4. Teodolit s’yomkasi

S‖yomka asosi nuqtasining koordinatalarini o‖lchash va ularni

ro‖yxatda saqlab qo‖yish, bu nuqta 2-nuqtaga o‖tilgandan so‖ng stanstiya

nuqtasi hisoblanadi, stanstiyaning oldingi nuqtasi orqa nuqta bo‖ladi,

burchak azimuti hisoblanadi va o‖rnatiladi.

3.5.5. Koordinatalarni saqlash

Qanday qilib s‖yomka asosi nuqtasi o‖lchanadi va ma‖lumotlar ro‖yxatda

saqlab qo‖yiladi.

【Jarayon】

104

1. Asosiy o‖lchovlar modulidagi R2 da F2:

[MENU] ni bosing.

2. R2 ga buring, 3.Traverse ni tanlang.

3. 1.Save coord ni bosing.

3. Nuqtaga to‖g`rilaning va F1: [DIST] ni

bosing.

Instrument balandligini yoki boshlang`ich

nuqtani qayta kiritish uchun F4: [I.HT] ni

bosish mumkin.

4. Saqlab qo‖yish uchun F4: [SET] ni yoki

yozib qo‖yish uchun F3: [REC] ni bosing.

5. Oldingi menyuga qaytish uchun F3: [NO]

ni yoki ma‖lumotlarni o‖rnatish uchun F4:

[YES] ni bosing.

3.5.6. Koordinatalarni o’qib olish

S‖yomka asosining o‖lchangan nuqtasini saqlanilgan koordinatalar

ro‖yxatida stanstiya nuqtasi tariqasida o‖rnating, va stanstiyaning oldingi

105

nuqtasi orqa nuqtaga aylanadi.

1. Asbobni s‖yomka asosining o‖lchangan

nuqtasi tomon buring.

2. 2. Read coord ni tanlang.

3. Stanstiyaning oldingi nuqtasiga

to‖g`rilaning, so‖ngra s‖yomka asosi

oldingi nuqtasining koordinatalarini

stanstiya nuqtasining koordinatalari

tariqasida o‖rnatish uchun F4: [YES] ni

bosing yoki bekor qilish uchun F3: [NO]

ni bosing.

3.5.7. Inversiya

Boshlang`ich nuqtadan oxirgi nuqtagacha bo‖lgan masofa va azimut

ularning koordinatari kiritilishiga muvofiq hisoblanishi mumkin.

Kiritish: Chiqarish:

Boshlang`ich nuqtaning koordinatalari: N0,E0,Z0 Masofa: D

Oxirgi nuqtaning koordinatalari : N1,E1,Z1 Azimut: Az

【Inversiya jarayoni】

106

1. Asosiy o‖lchovlar modulidagi R2 da F2:

[MENU] ni bosing.

2. R2 ga buring, 4.Inverse ni tanlang.

3. Boshlang`ich nuqtaning koordinatalarini

kiriting va ma‖lumotlarni yozib qo‖yish

uchun F3: [REC] ni bosing. Mavjud

koordinatalarni o‖qib olish uchun F1:

[READ] ni bosish mumkin.

O‖rnatish uchun F4: [OK] ni bosing.

4. Oxirgi nuqtaning koordinatalarini

kiriting, 3-bandga qaralsin.

5. Teskari qiymat aks etadi. Davom

ettirish uchun F3: [NEXT] ni bosing,

menyuga qaytish uchun F4: [OK] ni

bosing.

3.5.8. Qutbiy koordiatalarni hisoblash

Oxirgi nuqtaning koordinatalarini NEZ boshlang`ich nuqtasining

kiritilgan azimuti, masofasi va koordinatalari ma‖lumotlari bo‖yicha

hisoblash mumkin.

Kiritish:

Boshlang`ich nuqtaning koordinatalari: N0,

E0, Z0

Azimut: Az

Masofa: Dist

Chiqarish:

107

Oxirgi nuqtaning koordinatalari:N1, E1, Z1

【Qutblashtirish jarayoni】

1. Asosiy o‖lchovlar modulidagi R2 da F2:

[MENU] ni bosing.

2. R2 ga buring, 5.Polarize ni tanlang.

3. Ma‖lumotlarni tegishli punktlarga

kiriting. Mavjud koordinatalarni

boshlang`ich nuqta uchun o‖qib olish

maqsadida F1: [READ] ni bosish mumkin.

Kirish uchun F4: [OK] ni bosing.

4. Hisoblangan ma‖lumotlar aks etadi.

Yozib qo‖yish uchun F3: [REC] ni bosing,

va menyular moduliga qaytish uchun F1:

[OK] ni bosing.

3.5.9. Takroriy burchak o’lchovi

Burchakni takror o‖lchashni o‖lchovlar modulida gorizontal burchak

bo‖yicha amalga oshirish mumkin.

1. Asosiy o‖lchovlar modulidagi R2 da F2:

[MENU] ni bosing.

2. R2 ga buring, 6.Repeat Measure ni

tanlang.

3. F3:[Yes] ni bosing.

4. A nishonni vizirlang va F1[0SET] ni

bosing.

108

5. F3:[Yes] ni bosing.

6. Gorizontal adilak fiksatoridan va

mikrometrik vintdan foydalanib, V nishonni

vizirlang.

F4:[HOLD] ni bosing.

7. Gorizontal adilak fiksatoridan va

mikrometrik vintdan foydalanib, A takror

vizirlansin va F3: [FREE] bosilsin.

8. Gorizontal adilak fiksatoridan va

mikrometrik vintdan foydalanib, V takror

vizirlansin va F4: [HOLD] bosilsin.

9. Takroriy o‖lchovlarning zaruriy soni

uchun 7-8 amallar takrorlansin.

10. Normal modulga chiqish uchun F2:

[Meas] yoki [ESC] ni bosing.

11. F3: [YES] ni bosing.

109

3.6. JOYDA MASOFA O’LCHASH VA UNING USULLARI

REJA:

1. Chiziq olish.

2. Chiziq o’lchash va qurollari.

3. Qiya chiziqning gorizontal qo’yilishini aniqlash.

4. Eklimetrlar.

5. Invar sim bilan chiziq o’lchash.

3.6.1. Chiziq olish.

Yeryuzasidagi nuqtalar o‖rni geodezik ishlarda vexa (ola tayoq)

bilan belgilanadi; u diametri 3—6 sm, uzunligi 2—3 m li yog`ochdan

ishlanib, bir uchiga yerga yaxshi qadash uchun metalldan ishlangan

o‖tkir uchlik kiydiriladi. Vexa har 20 sm da oq-qora yoki oq-qizil

bo‖yoqda bo‖yaladi.

Nuqtalar yerga joyiga qarab uzunlikdagi eg`och yoki temir

qoziqlar bilan mahkamlanadi. Chiziq esa uning ikki uchiga o‖rnatilgan

vexalar bilan belgilanadi. Joyda chiziq uzunligini o‖lchash uchun avval

uni o‖lchashga tayyorlash kerak. Uzun chiziqlarni to‖g`ri o‖lchash uchun

ular bir necha bo‖lakka bo‖linib, vexalar bilan belgilanadi. Joyda bir

yo‖nalish bo‖yicha o‖tgan vertikal tekislikda (stvorda) yotuvchi nuqtalar

o‖rnini belgilash chiziq olish deyiladi. Chiziq asosan ikki usul bilan

olinadi:

1. Joyda berilgan A va V nuqtalardan o‖tgan stvorda yotuvchi S,D,

E, . nuqtalar o‖rnini belgilash (55-rasm). Buning uchun s‖yomkachi A

nuqtada turib, A vexa orqali V dagi vexaga qaraydi va uning ko‖rsatishi

bo‖yicha A vexa S ni, S vexa esa V ni bekitadigan qilib, yordamchi S ni

o‖rnatadi.

55-rasm. 56-rasm.

110

Keyin vexalar bir-birini berkitadigan qilib D, E va boshqalar

qo‖ydiriladi.

2. Joydagi AV chiziqni davom ettirish (56-rasm). Bunda

s‖yomkachining o‖zi ishchi yordamisiz ishlaydi. V nuqtadan AV davomida

40—50 m masofadagi S nuqtada turib, V va A nuqtalarni bekitadigan qilib

S vexani, keyin xuddi shunday yo‖l bilan D va E vexalarni o‖rnatadiki, bu

vexalar bir stvorda yotadi. Chiziq olishda vexalarni o‖rnatish tartibi 1- va

2-shakllardagi harflar tartibiga mos bo‖ladi.

Chiziq tepalik va jarlikdan o‖tganda ham yuqoridagi ikki usuldan

foydalanib chiziq olish mumkin.

Tepalik orqali chiziq olish.A va V nuqtalar orasida tepalik bo‖lib,

nuqtaning biri ikkinchisidan ko‖rinmasin; tepada shu nuqtalar orasida A

va V nuqtalardan o‖tadigan stvorda yotuvchi bir necha nuqta belgilash

kerak bo‖lsin. Bu masala tepalardan yo‖l o‖tkazishda ko‖p uchraydi.

Bunday vaqtda s‖yomkachi tepada turib A va V nuqtalar stvorida yotgan

ixtiyoriy S nuqtani belgilaydi; keyin bir ishchini vexa bilan SA yo‖nalishi

tomon yuborib, D nuqtaga vexa qo‖ydiradi; ikkinchi ishchi SV tomon

yurib, s‖yomkachi ko‖rsatishi bo‖yicha E nuqtaga vexa qo‖yadi. Dva E

nuqtalarshunday olinadiki, Ddan E, S va A, E dan esa V, S vaDko‖rinsin.

Bular 3 a-shakldagi profilda yaqqol ko‖rinib turibdi. S nuqta taxminiy

olinganidan S, D va E lar AV stvorida yotmasligi mumkin. Buni 12.3-

shaklning b qismida ko‖raylik; a, v, s, dva e lar joydagi A, V, S, D va E

larning plandagi proekstiyalari bo‖lsin. Agar S nuqta AV stvorida olin-

masa, ddan e ga qaraganda s chetda qoladi. ddagi ishchi ko‖rsatishi

bo‖yicha s‖yomkachi s dan s1 ga o‖tadi; s1 dan a va v ga qarab, d va e

dagi ishchilar d1 va e1 ga o‖tkaziladi.

57-rasm.

111

D1dan e1 ga qarab, s‖yomkachi s1 dan s2 ga ko‖chiriladi. Shu ish

davom ettirilsa, oxirida dn, spva epnuqtalar chiqadi; sp dan qaraganda

spdnava sp epbstvorlari hosil bo‖ladi. Dndan epga qaraganda dncn epstvori

hosil bo‖ladi, ya‖ni dncnkesma dncn epstvorida va adnsp stvorida yotadi;

xuddi shunga o‖xshash sp epkesma ham spep v va dncnepstvorida yotadi.

Bu ko‖rsatadiki, adncn ep v lar, ya‖ni ikkinchi so‖z bilan aytganda ADCE

va V lar bir stvorda yotadi.

Jarlik orqali chiziq olish. Berilgan A va V nuqtalar orasida jarlik

bo‖lsa, jarlik tagida AV stvorida S, E, Dkabi nuqtalaro‖rnini aniqlash

kerak deylik. Bu masala ko‖proq ko‖prik, akveduk kabi inshootlar

qurishda uchraydi.

58-rasm. 59-rasm.

Bu yuqoridagi ikki usuldan foydalanib quyidagicha ishlanadi. A

dan V ga qarab (58-rasm) S vexa o‖rnatiladi. Keyin SV stvori orqali

Dvexa o‖rnatiladi. DAorqali E o‖rnatiladi. Qarashchiziqlari strelka bilan

ko‖rsatilgan.

To‖siqni yonlab chiziq olish. Berilgan A va V nuqtalar orasida

to‖siq (bino, o‖rmon va boshqalar) (59-rasm) bo‖lib, A dan V ko‖rinmasa

AV stvorida to‖siqning ikki yonida yotuvchi M va N nuqtalar o‖rnini

topish uchun quyidagicha ishlanadi. To‖siqni yonlab, AS chiziq olinadi, V

nuqtadan AS ga perpendikulyar VS tushiriladi. Keyin VS=v, AS=a

o‖lchanadi. AS chiziqda to‖siq chapva o‖ng tomonida E va D nuqtalar

ixtiyoriy olinib, E va Ddan AS ga perpendikulyar chiqariladi; AE=e va

AD=do‖lchanadi, AV stvorining E va Ddan chiqqan perpendikulyarlar

bilan kesishgan nuqtalarini M vaNdesak to‖g`ri burchakli

uchburchakliklar AEM va ASV hamda ADN va ASV ning o‖xshashligidan

112

quyidagilarni yozamiz (EM=x1;DN=x2 desak):

а

в

е

х1

yoki еа

вх 1 ;

а

в

d

х2

; yoki dа

вх 2

(1)

bo‖ladi. Keyin a, v, e va dlarning o‖lchangan qiymatlarini

o‖rinlariga qo‖ysak x1,x2 qiymatlari topiladi. Keyin E dan x1ning, Ddan x2

ning qiymatini perpendikulyarlar bo‖yicha o‖lchab qo‖ysak AV stvorida

yotuvchi to‖siqning ikki yonidagi M va N nuqtalartopiladi.

Joyda perpendikulyar chiqarish va tushirish uchun eker nomli

asbobdan foydalaniladi.

3.6.2. Chizq o’lchash va qurollari.

O‖lchanadigan chiziq joyda chiziq olish yo‖li bilan belgilangach,

turli chiziq o‖lchash qurollari bilan uning gorizontal qo‖yilishi o‖lchanadi.

Chiziq uzunligini bevosita o‖lchashda osma asboblar yoki yerda o‖lchash

qurollari ishlatiladi.

Chiziq o‖lchashda katta aniqlik talab qilinmasa, lenta yoki ruletka

ishlatiladi.

Lentalar: 10815—64 GOST ga ko‖ra lentalar 20, 24 va 50 m li

bo‖ladi. Ular L3—20 (20 metrli yero‖lchash lentasi), L3—24 va L3—50 deb

nomlanadi. Lentalar ichida L3—20 hammadan ko‖p ishlatiladi. Lenta eni

15—20 mm, qalinligi 0,4—0,6 mm li po‖lat tunukadan yasaladi. 20 m li len-

tani olib yurishda uni diametri 20—25 sm bo‖lgan temir halqaga o‖rab vint

bilan mahkamlanadi.

60-rasm. 61-rasm.

113

O‖lchashda har qaysi lentaning 6 yoki 11 ta sixchasi bo‖ladi.

Sixcha diametri 5—6 mm, uzunligi 30—40 sm li temir (yo‖g`on sim) bo‖lib,

u yerga qadaladi-da unga lenta ilinadi (60-rasm). Lenta uchlari shtrixli va

shkalali bo‖ladi (61-rasm). Shtrixli lenta ko‖proq ishlatiladi, uning ikki

uchida dasta bo‖lib, dastaga mahkamlangan joyi ilgaklik qilib ishlangan:

ilgakning o‖rtasida shtrix chizilgan; lenta uzunligi ikki uchidagi shtrixlar

orasi hisoblanadi. Lentada metrlar lentaga yopishtirilgan plastinkaga

yoziladi. Yarim metrlar doira shaklidagi zaklyopka (piston) bilan bel-

gilangan. Destiometrlar diametri 1,5 mm li teshiklar bilan belgilanadi,

santimetrlar ko‖zda chamalab olinadi. Chiziq o‖lchashda sixcha yerga

qadalib, unga lenta ilinadi, keyin chiziq yo‖nalishi bo‖yicha lenta tarang

tortilib, ikkinchi uchi ham sixchaga ilinadi.

Chiziqni aniq o‖lchashda shkalali lenta L3Sh ishlatiladi. Bu lentan-

ing ikki uchidagi destimetr bo‖lagi millimetrdan bo‖lingan bo‖lib,

o‖lchanganda sanoq millimetr aniqlikda olinadi.

Ruletka—chiziq o‖lchashda yordamchi qurol sifatida ishlatiladi. U

metall va tesma (materiya) dan tayyorlanib, uzunligi 5, 10 va 20 m

bo‖ladi. Ruletka maxsus g`ilofga o‖ralgan holda olib yuriladi.

Lentani komparlash. Geodeziyaning hamma ishlarida ishlatiladigan

asbob ishlatishdan avvaltekshiriladi. Agar tuzatish zarur bo‖lsa, tuzatiladi,

aks holda bu kamchilik ishlatishda hisobga olinadi. Lentalar uzunligini

tekshirish lentani komparlash deyiladi. Komparlash maxsus joyda

(komparatorda) uzunligi aniq ma‖lum bo‖lgan namunaviy asbob (etalon)

uzunligi bilan taqqoslanadi. Komparlash dala sharoitida o‖tkaziladigan

bo‖lsa, tekis joyda (asfalt ustida) etalon lenta bilan tekshiriladigan lenta

yonma-yon qo‖yilib, ikkalasining 0 shtrixlari to‖g`rilanadi, keyin lentalar

tarang tortilib, ikkinchi uchlaridagi farq millimetr hisobida o‖lchanadi.

Agar lentaning nominal uzunligi lN, ish lentasining uzunligi l desak, ular

o‖rtasidagi farq l quyidagicha bo‖ladi:

l=l—lN, (2)

yoki

l=lN+l (3)

114

Agar ish lentasi normal lentadan (20 mdan) kata bo‖lsa l- mus-

bat, kichik bo‖lsa-manfiy bo‖ladi. l-komparlash tuzatmasi deyiladi.

Lenta bilan chiziq o‖lchash. Belgilangan chiziq uzunligini

o‖lchashda lenta ketma-ket bir nechamarta qo‖yiladi. Chiziqni ikki kishi

o‖lchaydi. Chiziq uchiga bir sixcha qadaladi, ishchi beshta sixchani olib,

V nuqta tomon yuradi (62-rasm). S‖yomkachi lentaning bir uchini qadal-

gan sixchaga ilib, oyog`i bilan lenta dastasini bosadi-da, ishchini V da

o‖rnatilgan vexaga to‖g`rilaydi. Lenta AV stvorida yotgach, ishchi

s‖yomkachi signali bo‖yicha lentani tarang tortib turib, uchiga ikkinchi

sixchani qadaydi. Keyin lentani sixchadan olib oldinga yuradi. Orqadagi

s‖yomkachi boshdagi sixchani yerdan olib, bir qo‖li bilan lenta dastasidan

ushlab, ishchi ketidan boradi. Ikkinchi sixcha qadalgan joyga kelib, len-

tani sixchaga iladi, shu tartibda ketma-ket lenta qo‖yib ishchi qo‖lida

sixcha qolmaguncha o‖lchash davom ettiriladi (62-rasm).

62-rasm.

Ishchi qo‖lida sixcha qolmagach, u yurmaydi, shu vaqt s‖yomkachi

qo‖lida yig`ilgan sixchani ishchiga uzatadi. Beshta sixchani uzatish 100 m

ni ko‖rsatadi. S‖yomkachining qo‖lidagi sixchalar soni lenta necha marta

qo‖yilganini bildiradi. 62-rasmdagi A va V oralig`ida lenta p marta

qo‖yilgach, chiziq uzunligidan kichik oraliq MV=r ortib qoldi deylik;

lenta uzunligini l desak, chiziq uzunligi AV=D quyidagicha bo‖ladi:

r lпD (4)

Agar l=20l bo‖lsa, l ning r ga ta‖sirini ham hisobga olsak, bu

qiymatlar (3) ga qo‖yilganda quyidagi chiqadi:

2020

lrrlппD

(5)

Agar l=0 bo‖lsa, formula quyidagicha yoziladi:

D=20p r (6)

115

Chiziq uzunligini kata aniqlik bilan o‖lchash zarur bo‖lsa lenta

uzunligining havo temperaturasiga qarab o‖zgarishi e‖tiborga olinadiva

temperatura tuzatmasi Dt qo‖shiladi.

Dt=D (t-tk) (7)

bu yerda — po‖lat lentaning kengayish koeffistenti bo‖lib,

0,000012 ga teng.

Chiziqni lenta bilan o‖lchash aniqligi. Po‖lat lenta bilan yeryu-

zasida chiziq o‖lchash aniqligiga joyning baland-pastligi, tuproqning

tuzilishi, o‖t-ulanlar kabi faktorlar katta ta‖sir etadi. Bundan tashqari,

lentaning chiziq stvorida to‖g`ri yotmasligi ham aniqlikni kamaytiradi.

Shuning uchun chiziq o‖lchash aniqligi joy tuzilishiga qarab baholanadi.

Chiziqni o‖lchash aniqligi nisbiy xato bilan baholanadi. Agar bir chiziq

ikki marta o‖lchanib D1 va D2 qiymatlari topilgan bo‖lsa, ularning

arfmetik o‖rta qiymatini D0,ikki o‖lchash ayirmasini Ddesak, quyidagini

yozamiz:

2

210

DDD

, D= D1 - D2. (8)

Dabsolyut xato deyiladi. Shunda nisbiy xato quyidagicha yoziladi.

D

D

(9)

Chiziq o‖lchanadigan joyni taxminan uch turga bo‖lsak, shu

joylarda o‖lchash aniqligi quyidagicha chekda bo‖lishi kerak:

I kategoryadagi joy tekis va o‖lchash sharoiti yaxshi—3000

1;

II—o‖rtacha qulay joy — 2000

1;

III—noqulay joy — 1000

1.

116

3.6.3. Qiya chiziqning gorizontal qo’yilishini aniqlash.

O‖lchanadigan chiziq hamisha gorizontal holda bo‖lmaydi. Joy

tuzilishiga qarab, yuqoriga yoki pastga og`ib boradi. Plan chizish uchun

qiya chiziqlarning gorizontal qo‖yilishini o‖lchash kerak, buni joyga

qarab, bavosita va bevosita o‖lchash mumkin (63-rasm).

63-rasm.

Masalan, joydagi AV qiya uzunligi AV=D ning gorizontal

qo‖yilishi AA1 orasidagi vertikal burchak bo‖lsa, AVA1 to‖g`ri burchakli

uchburchaklikdan quyidagini yozamiz:

d=Dcos (10)

Agar qiya chiziq uzunligi D bilan uning gorizontal qo‖yilishi d

orasidagi ayirmani d desak, u quyidagicha bo‖ladi: d= D – d yoki

eslasak, d= D – Dcos= D(1-cos), ya‖ni

2sin2 2 Dd (11)

kattalik qiya chiziq gorizontal qo‖yilishining tuzatmasi deyiladi.

Chiziqning gorizontal qo‖yilishi d ni topish uchun joyda qiya chiziqning

uzunligi D lenta bilan, qiyalik brchagi eklimetr bilan o‖lchanadi, keyin

d hisoblab topilishi kerak. d ning qiymatini D va bo‖yicha hisoblamay,

‗Chiziq qiyaligiga tuzatma‘ jadvalidan (1-jadval) d ni topib, keyin d

qiymatini quyidagi formuladan topish mumkin.

d=D - d (12)

dqiymati 2 bo‖lganda topiladi.

Gorizontal qo‖yilish dnibevosita o‖lchash (vaterpaslash). Agar qiya

chiziq uzunligi qisqa, tik bo‖lsa, uning gorizontal qo‖yilishini bevosita va-

terpaslash yordamida o‖lchash mumkin. Buning uchun ikki yoki uch

117

metrli reyka olinadi, 10-shakldagicha A nuqtadagi vertikal vexaga rey-

kaning bir uchi tekizilib, ikkinchi uchi V nuqtaga qo‖yiladi; reyka adilak

(vaterpas) yordamida gorizontal holga keltiriladi. Keyin reyka uchini V

dagi vexaga to‖g`rilab, ikkinchi uchi S ga qo‖yiladi va shu tartibda

oxirgacha davom ettiriladi. Agar reyka bilan ketma-ket o‖lchangan uzun-

liklarni d1,d2, d3, d4desak AE1=dchizq uzunligi quyidagicha bo‖ladi:

AE1=d1+d2+d3+d4. (13)

64-rasm.

Eklimetrlar. Qiyalik burchagini o‖lchashda turli ko‖rinishdagi

eklimetrlarishlatiladi. Eklimetr oddiy, doiraviy va to‖rtburchaklik shaklda

bo‖ladi.

Oddiy eklimetrning tuzilishi va ishlatilishi 65-rasmda ko‖rsatilgan.

A nuqtadagi tayoq uchiga o‖rnatilgan va markaziga shovun osilgan

transportirning asosi OShV nuqtadagi vexada belgilangan asbob

balandligi K nuqtaga to‖g`rilanadi. Shunda shovun ipidan olingan sanoq

qiyalik burchagi bo‖ladi. Shaklda AO=BK=i—asbob balandligi, OA—

shovun yo‖nalishi.

65-rasmda.

Doiraviy eklimetr. 66-rasmda ko‖rsatilganidek metall quticha 1

ichida mayatnikli disk 8 gorizontal o‖q OO1atrofida bemalol aylanadigan

qilib ishlangan. Disk (g`ildirak) gardishi 63-rasmning o‖ng tomonida

ko‖rsatilgandagi kabi, 0 dan +60° gacha bo‖lingan, yuqoriga qaralganda

+ ishorali, pastga qaraganda — ishorali bo‖laklar ko‖rinadi. Diskka og`ir

118

yuk 7 mahkamlanganidan OO1o‖q hamma vaqt gorizontal turadi.

Quti ustidagi prujinali knopka 6 bosilsa, disk OO1o‖qda mayatnik

kabi harakat qilib, gorizontal vaziyatda to‖xtaydi. Quti yoniga

to‖rtburchaklik shaklidagi vizirlash (ko‖rish) trubasi 5mahkamlangan,

uning bir uchidagi trubkachaga ko‖z dioptri (tirqish) 4, ikkinchi uchiga

narsa dioptri 10 o‖rnatilgan.

66-rasm. Doiraviy eklimetr va bo‖laklari:

1 — quti (korobka); 2—darcha;3—lupa; 4—ko‖z dioptri (tirqish); 5—

ko‖rish trubasi;6—piston; 7—og`ir yuk; 8—mayatnikli g`ildirak (disk);9—

obvodka (tegirchak);10—narsa dioptri.

67-rasm.

Eklimetr bilan AV chiziqning (67-rasm) vertikal burchagini

o‖lchash uchun A da turib, V dagi vexada kuzatuvchining balandligi i

belgilanadi, shu nuqtaga ko‖z dioptridan qarab, sim 10 to‖g`rilanadi va

knopka bosiladi, disk to‖xtagach, darcha 2 dan lupa orqali qarab,

ko‖ringan bo‖laklardan sim bo‖yicha sanoq olinadi; bu sanoq vertikal

burchak v qiymati bo‖ladi. Bunda burchak ±30' aniqlik bilan o‖lchanadi.

Eklimetrni tekshirish. Eklimetr ishlatishdan oldin quyidagi shart

bo‖yicha tekshiriladi. Eklimetr mayatnigi vertikal turganda halqasining

nol diametri gorizontal bo‖lishi kerak. Buni tekshirish uchun A nuqtada

turib, V nuqtadagi vexaga qaraladi-da v1sanoq olinadi (67-rasm). Keyin

119

V nuqtada turib, A dagi vexaga qaraladi va v2 sanoq olinadi. Agar asbob

to‖g`ri bo‖lsa, bu sanoqlar teng bo‖lishi kerak; bu sanoq vertikalburchak

bo‖ladi. Teng bo‖lmasa, vertikal burchak

2

21

bo‖ladi. (14)

Nol diametr gorizontal bo‖lmay, qiya bo‖lsa va gorizontal chiziq

bilan x burchak hosil qilsa, bu xato

2

21 х bo‖ladi.(15)

Bu xato eklimetr yukini x qadar surish yo‖li bilan tuzatiladi.

3.6.4. Invar sim bilan chiziq o’lchash.

Chiziq uzunligini yuqori aniqlik bilan o‖lchashda 65% temir, 35%

nikeldan iborat qotishmadan tayyorlangan 24 m li sim ishlatiladi. Uning

ikki uchiga millimetrlarga bo‖lingan 15 sm li metall yasalma (shkala)

mahkamlangan bo‖lib, simning uchlari ikkita shtativ ustiga qo‖yilib, 10

kg yuk bilan tarang tortiladi va shu on shtativlar ustidagi o‖tkir belgi

bo‖yicha shkalalardan millimetrning 0,1 bo‖lagigacha aniqlikda sanoq

olinadi (68-rasm). Olingan sanoqlar bo‖yicha chiziq uzunligi aniqlanadi.

Invar sim yordamida chiziq 1:1 000 000 aniqlikda o‖lchanadi.

Dlinomer va chiziq o‖lchash. Poligonometriyada chiziq uzunligini

o‖lchashda AD1M shifrli dlinomer (uzunlik o‖lchagich) ishlatiladi. U

diametri 0,8 mm li po‖lat simdan yasalib, ikki uchiga shkalali disk

o‖rnatilgan, simning uzunligi 500 m, u diametri 160 mm li babin, 2 ga

o‖ralgan (69-rasm). Sim 3ikki uchidagi shkaladan 5 shtativ ustidagi

moslama bo‖yicha sanoq olinadi.

68-rasm.

120

69-rasm.

Simning bir uchi uzangiga o‖xshash moslama 9 ga mahkamlanadi,

ikkinchi uchiga 15 kg li yuk osiladi, bunda 1:10 000 aniqlik bilan

o‖lchash mumkin. 1:5000 aniqlik bilan o‖lchash uchun dinamometr

ishlatiladi. Shkala qiymata 5 mm bo‖lib, sim tarang tortilgach, ikki

fiksator va doiraviy shkala bo‖yicha santimetr va millimetr sanoqlari

olinadi. O‖lchash va hisoblash invar simidagi kabi bo‖ladi.

VNIMI zavodi chiqaradigan AD-1 m ishforli dlinomer ham

ishlatiladiki, unda chiziq po‖lat sim yordamida o‖lchanadi.

Keyingi davrda chiziq uzunligini o‖lchashda turli ko‖rinishdagi

dalnomerlar ishlatila boshlandi. Dalnomer, ularning turi va ishlatilishi bi-

lan taxeometrik s‖yomka haqidagi ma‖ruzalarimizda tanishamiz.

3.6.5. Masofani o’lchash

Masofani o‖lchashdan oldin quyidagi qiymatlarni o‖rnating:

O‖lchovlarning shart-sharoitlari

EDM

【Masofani o’lchash jarayoni】

1. Nishonni vizirlash uchun F3:[SHV2] ni

bosing, asosiy o‖lchovlar moduli

SD/HD/VD moduliga o‖zgaradi, so‖ngra

masofani o‖lchashni boshlash uchun F1:

[DIST] ni bosing.

2. ‗*‘ simvoli o‖lchovlar vaqtida doim

harakatlanib turadi. Shuningdek masofani

o‖lchash moduli, prizmaning o‖zgarmas

qiymati va ppm kattaligi ham taqdim

etiladi.

121

3. O‖lchovlarni yakunlash uchun F4:

[STOP] ni bosing. SD, HD, va VD

qiymatlari ko‖rsatiladi.

4. SD/HD/VD va SD/VA/HA ni aks ettirish

uchun F3: [SHV2] ni bosing.

3.6.6. Masofani o’lchash

Lazer to‖lqinining uzunligi – 650-690nm

Lazer klassi

Yorug`lik qaytarmaydigan Klass 3R (IEC 60825-1)

Yorug`lik qaytaruvchi Klass 3R (IEC 60825-1)

Prizma Klass1(IEC 60825-1)

O‖lchovlar diapazoni (bulut, tuman, ko‖rinish taxminan 30 km)

Yorug`lik qaytarmaydigan *1

R2-2 PLUS 350/R2-5 PLUS 350 1 – 350 m

R2-2 PLUS 500/R2-5 PLUS 500 1 – 500 m

Faqat prizma 1- 3000 m/Klass 1

1000~7000/Klass 3R

Yorug`lik qaytaruvchi/RP60 1 – 800 m

Aniqlik

Prizma moduli 1.5mm+2ppm/1mm+1.5ppm

Yorug`lik qaytaruvchi/RP60 3mm+2ppm

Yorug`lik qaytarmaydigan

R2-2 PLUS 350/R2-5 PLUS 350 3mm+2ppm(1-150m)/5mm+2ppm(

150m)

122

R2-2 PLUS 500/R2-5 PLUS 500 3mm+2ppm(1-200m)/5mm+2ppm(

200m)

O‖lchash vaqti (boshlang`ich: 2.5 s)

Prizma 1.0-1.5 s,

Yorug`lik qaytaruvchi (RP60) 1.5 s

Yorug`lik qaytarmaydigan 1.5-5 s, maks. 20 s

Displeynng imkoniy qobiliyati

Detal moduli 0.1mm (0.001ft) /1mm (0.01ft)

Kuzatish moduli 10mm(0.1ft)

Masofa o‖lchov birligi ‒ m/futlar

Harorat o‖lchov birligi ,

Bosim o‖lchov birligi ‒ hPa/mmHg/inchHg

Haroratni kiritish diapazoni -30 dan +60 gacha

Bosimni kiritish 510hPa dan 1066hPa gacha

Doimiy prizma sharti -99.9mm to +99.9mm

Refrakstiya va egrilik uchun tuzatma ‒ OFF/0.14/0.2, selectable

Yorug`lik qaytaruvchi prizmaning o‖zgarmas qiymati uchun tuzatma -

99.9mm to +99.9mm

Pufakcha aniqligining darajasi

Yassi adilak 30″／2mm

Dumaloq adilak 8′／2mm

Kompensastiya Ikki o‖qli

Tizim Likvidli tip

Diapazon ±3′

Optik stentrir (shart emas)

Aniqlik ±0.8mm/1.5m

Tasvir ‒ to‖g`ridan-to‖g`ri

Kattalashtirish ‒ 3.

123

Fokusirovkalash diapazoni ‒ 0.5ｍ～

Ko‖rish oblasti ‒ 4°

Lazerli stentrir*2

Aniqlik ±1mm/1.5m

Lazer klassi Klass 2/IEC60825-1

Lazer nurining uzunligi ‒ 635nm

Displey

LCD 8 ta liniya, 24 ta xarakteristika (128x240 dots)

Xotira

Ichki 60000 nuqta

Tashqi SD-karta 60000 nuqta

III-Bob bo`yicha nazorat savollari.

1. Geodezik tarmoq deb nimaga aytiladi?

2. Geodezik tarmoqlar yer yuzasiga nima maqsadda o‖rnatiladi?

3. Geodezik tarmoqlar geometrik jihatdan necha hil bo‖ladi?

4. Davlat geodezik tarmoqlari nima maqsadlar uchun mo―ljallangan?

5. Mahalliy geodezik tarmoqlar haqida gapirib bering.

6. Necha xil o`lchash xatoliklari mavjud?

7. Gorizontal burchak o‖lchash mohiyati.

8. Teodolitlarning tuzilishi va ularni tekshirish.

9. Teodolit s‖yomkasi va uning mohiyati.

10. Joyda masofa o`lchash usullarini gapirib bering?

124

IV-BOB. NIVELIRLASH VA YUZANI ANIQLASH

4.1. Nivelir, nivelirlash reykalari va ularning tuzilishi.

Nivelirlar aniqligi bo`yicha uch xilga bo`linadi: yuqori aniqlikda N-

0,5-I, II sinf nivelirlash, aniq N-3, N-3K, N-3KL-III va IV sinf nivelirlash

va texnikaviy N-10, N-10K-texnik nivelirlash uchun qo`llaniladi.

Nivelir shifri yonidagi son 1 km ikkilangan yo`lni nivelirlash

aniqligini, harflar esa K-kompensatorli, L-limbli ekanligini ko`rsatadi.

Konstruktsiyasiga ko`ra nivelirlar ko`rish o`qi, adilak yordamida

gorizontal holga keltiriladigan va gorizontal ko`rish chizig`i, o`zi

o`rnatiladigan (kompensatorli) nivelirlarga bo`linadi.

Texnik nivelirlashda ko`pincha aniq N-3 va N-3K nivelirlar

qo`llaniladi. N-3 nivelirning umumiy ko`rinishi 3.1-rasmda keltirilgan.

70-rasm. N-3 nivelirning tuzilishi

1. Ko`targich vint 8. Dumaloq adilak

2. Taglik 9. Elevatsion vint

3. Okulyar 10. Nishon

4. Iplar to`rli plastinka 11. Kremal‖era

125

5. Tsilindrik adilak 12. Tsilindrik adilak g`ilofi

6. Tsilindrik adilak tuzatgich vintlari 13. Yo`naltirish vinti

7. Ob`ektiv vinti 14. Doiraviy adilakning

tuzatgich vintlari

15. Ko`targich vinti

Nivelir o`rnatgich vint yordamida usti gorizontal holga chamalab

keltirilgan shtativga o`rnatiladi. Truba ikki ko`targich vintlarga parallel

qo`yilib, avval ularni qarama-qarshi tomonga va keyin uchinchi vintni

burash orqali doiraviy adilak pufakchasi doira o`rtasiga keltiriladi. Bunda

nivelir aylanish o`qi taxminan tik holatda bo`ladi. Truba reykaga qaratilib

vint (6) da maxkamlanadi, kremal‖era 5 vintini burash reykaning va

okulyar g`ilofini burash orqali iplar to`rining aniq tasvirlari hosil qilinadi.

Nivelir ko`rish trubasi (1) ning chap tomoniga asbob ko`rish o`qini

gorizontal holga aniq keltirishda qo`llaniladigan tsilindrik adilak

joylashgan. Reyka tasvirini va pufakcha elevatsion vint (9) yordamida

o`rtaga keltirilayotgan paytda adilak tutashgan uchlarini kuzatuvchi

ko`rish maydonini ko`radi va gorizontal ip qarshisidagi reykadan sanoq

oladi. N-3 nivelirida sanoq olish 70-rasmda keltirilgan.

Nivelirni ishlatishdan oldin uning quyidagi geometrik shartlarni

qanoatlantirishi tekshiriladi, N-3 nivelirini tekshirish shartlari

quyidagilardan iborat:

Doiraviy adilak o`qi nivelir aylanish o`qiga parallel bo`lishi kerak,

ya`ni UkUk//JJ. Ko`targich vintlar orqali doiraviy adilak pufakchasi adilak

qutisidagi doira markaziga keltiriladi va nivelir yuqori qismi 1800

buraladi. Pufakcha o`rtada qolgan bo`lsa, shart bajarilgan bo`ladi, aks

holda pufakcha og`gan qismining yarmi markazga adilak tuzatkich

vintlari bilan, qolgan yarmi ko`targich vintlar bilan markazga keltiriladi.

Tekshirish nazorat uchun takrorlanadi.

126

a

b

71-rasm. Doiraviy adilakni tekshirish:

a- adilak pufakchasini 0 punktga keltirish, b- asbobning yuqori qismini

1800 ga burash

Iplar to`rining gorizontal ipi nivelir aylanish o`qiga perpendikulyar

bo`lishi kerak.

JJUU

Iplar to`rining o`rtadagi ipi nivelirdan 25-30 m naridagi yaqqol

ko`rinadigan nuqtaga yo`naltiriladi va truba sekin-asta surilganda to`r ipi

tanlangan nuqtadan tashqariga chiqmasa,

72-rasm. Nivelirning tuzilish sxemasi va

uning asosiy geometrik o`qlari

127

JJ-asbobning aylanish o`qi; VV-asbobning ko`rish trubasining o`qi;

UU-tsilindrik adilak o`qi; UkUk-doiraviy adilak o`qi.

a) asbobning asosiy

o`qini burilishgacha

bo`lgan holati

b) asbobning asosiy

o`qi atrofida

burilishdan keyingi

holati

v) to`r g`ilofining

burilishdan keyingi

holati

73-rasm. Iplar to`rini tekshirish

Trubaning ko`rish o`qi tsilindrik adilak o`qiga parallel bo`lishi kerak.

UUVV // .

74-rasm. O`qlar gorizontal holatda

Bu asosiy geometrik shartni tekshirish uchun uzunligi 50-75 m

bo`lgan chiziq uchlari joyda qoziqlar bilan maxkamlanadi, ular oldinga

128

nivelirlash usulida to`g`ri va teskari yo`nalishlarda nivelirlanadi.

75-rasm. A nuqtadan V nuqtagacha nivelirlash

76-rasm. V nuqtadan A nuqtagacha nivelirlash

adilak o`qi gorizontal holatda

129

77-rasm. V nuqtada sozlashgacha bo`lgan holat

qarshi o`qi gorizontal holatda

78-rasm. O`rtadagi ipni sanoqqa o`rnatgandan keyingi

holat

Agar ko`rish o`qi tsilindrik adilak o`qiga parallel bo`lmasa, b

sanoqqa x xatolik kiradi. 3.6-rasmdan to`g`ri yo`nalishda nivelirlashda x

ning qiymati 4 mm dan kichik bo`lsa, shart bajarilgan hisoblanadi. Aks

holda

xbih 11 (1)

76-rasmdan teskari yo`nalishda nivelirlashda,

22 ixbh (2)

(1) va (2) tenglamalarni echsak,

22

2121 iibbx

(3)

130

elevatsion vint yordamida to`rning o`rtadagi ipi b=b2-x sanoqqa

yo`naltiriladi, buning evaziga adilak pufakchasi o`rtadan chiqib ketadi.

Adilak tuzatkich (70-rasm) vintlari 9 yordamida pufakcha qaytadan

o`rtaga keltiriladi (79-rasmda).

79-rasm. TSilindrik adilakli nivelirda

kontaktli adilakning tuzilishi

80-rasm. Trubaning ko`rish maydoni va

reykadan sanoq 1257

Nivelirlash reykalari, ularning tuzilishi va tekshirish. Texnik

131

nivelirlashda ikki tomonli yaxlit, uzunligi 3000 mm, qalinligi 2 - 3 sm,

kengligi 8 - 10 sm bo`lgan rn-10 reykalari va uzunligi 3000-4000 mm

buklanadigan rn-10 reykalari qo`llaniladi. Reyka egilmaydigan va

chidamli bo`lishi uchun qo`shtavir kesimli qilinib, sifatli yog`ochdan

yasaladi va ikki uchida metall qoplanadi.

Reykalar bir tomonida santimetrli bo`laklar shkalasimon oq va

qora, ikkinchi tomondagilari esa oq va qizil rang bilan bo`yaladi.

SHuning uchun reykaning qora rangli tomoni - qora tomon, qizil rangli

tomoni - qizil tomon deb farqlanadi. Sanoq olish qulay bo`lishi uchun

har detsimetrli bo`lakning dastlabki beshta santimetrli bo`laklari «E»

harfi ko`rinishida birlashtiriladi. Reykalarni qora tomonida sanoq,

no`ldan (81-rasm, a), qizil tomonida esa ixtiyoriy sondan, masalan, 4697

mm (81-rasm, b) dan boshlanadi. Natijada reykaning qora va qizil

tomonlaridan olingan sanoqlar farqi doimiy son bo`lib, nivelirlashni

bekatda tekshirish uchun xizmat qiladi.

a) b) v)

81-rasm. Nivelirlash reykalari:

a, b, — ikki tomonli butun reyka; v - ikki tomonli buklanadigan

reyka

132

Sanoqlar reykaning quyi qismidan ortib boradi, raqamlar har

detsimetrdan ag`darilgan ko`rinishda yoziladi, truba ko`rish maydonida

esa ularning tasviri to`g`ri bo`ladi. Reykalarni tik holatga keltirish uchun

ularga doiraviy adilak o`rnatiladi. Adilak bo`lmagan taqdirda reykaga

qaralganda u oldinga va orqaga asta-sekin og`diriladi, eng kichik sanoq,

reykaning vertikal holatiga tegishli bo`ladi. Nivelirlash vaqtida reykalar

yog`och qoziqlarga, metall boshmoqlarga o`rnatiladi. Ishning

bajarilishidan avval po`lat lenta yordamida oldin reykaning metrli

kesmalari, keyin detsimetrli kesmalari tekshiriladi.

Detsimetrli bo`laklar xatoligi 1 mm, reykaning hamma uzunligi xatoligi 2

mm dan oshmasligi kerak.

4.2. Nivelirlash turlari

Nuktalarning otmetkasini aniklash uchun avvalo nuktalar orasidagi

nisbiy balandlik aniklanadi. Ikki nukta orasidagi nisbiy balandlikni

aniklashga nivelirlash deyiladi

Nivelirlash 6 turga bo`linadi va ular qo`yidagilar:

1. Geometrik - gorizontal kurish nuri yordamida nicbiy balandlik

aniklanadi;

2. Trigonometrik - ulchangan kiyalik burchagi va masofa orkali nisbiy

balandlik xisoblanadi;

3. Barometrik - nuktada atmosfera bosimi bilan balandlik orasidagi

boglanishni aniklashga asoslanadi, barometrlarda amalga oshiriladi;

4. Gidrostatik – tutash idishlarda suyuklik satxining baravar turishiga

asoslanadi;

5. Mexanik – shovun ta‖siriga asoslangan moslamali nivelir avtomatlar

yordamida bajariladi;

6. Fotogrammetrik –fotosuratlarni stereoskopik ishlaydigan maxsus

asboblarda amalga oshiriladi.

Yukorida kursatilgan nivelirlash turlaridan eng kup qo`llaniladigani

va anig`i geometrik nivelirlash usulidir, trigonometrik nivelirlash asosan

topografik s`yomkalarni bajarishda kullaniladi.

133

Geometrik nivelirlashda- gorizontal kurish nuri yordamida nisbiy

balandlik aniklanadi. Geometrik nivelirlashning o―rtadan va oldinga

nivelirlash usullari mavjud.

82-rasm. O―rtadan geometrik nivelirlash

83-rasm. Oldinga geometrik nivelirlash

O―rtadan nivelirlash usulida a) B nuktani A nuktadan h nisbiy

balandligini aniklash uchun ular urtasiga nivelir o―rnatiladi va bu

nuktalarda tikib qo―yilgan reykalardan tegishlicha orkadan a va oldindan

b sanoqlar olinadi 82-rasm, a -ga kura nisbiy balandlik.

h = a - b (1)

Agar a › b bulsa, nisbiy balandlik musbat va aksincha, teskari

yunalishda nivelirlansa, sanoklar nomi o―rni almashib a ‹ b va nisbiy

134

balandlik manfiy buladi. A nuktaning balandligi NA ma‖lum bulganda V

nuktaning balandligi NV kuyidagi ikki formula yordamida xisobla:

1. Nisbiy balandlik orqali

NV = NA + h (2)

Ya‖ni keyingi nuktaning balandligi oldingi nuktaning balandligiga

nuktalar orasidagi nisbiy balandlik qo―shilganiga teng.

Trigonometrik nivelirlash – O―lchangan kiyalik burchagi va

masofa orqali nisbiy baladlik hisoblanadi

84-rasm. Triganometrik nivelirlash

Barometrik nivelirlash– nuktada atmosfera bosimi bilan balandlik

orasidagi boglanishni aniklashga asoslanadi, barometrlarda amalga oshiri-

ladi;

Bu usulda nisbiy balandlik atmosfera balandlikda kam, pastlikda

esa ortik bulishiga asoslanib aniklanadi. Agar joy turli balandliklarda

yotuvchi nuktalarni M (pastda) va N (balanda) bu nuktalardagi simobli

borometr bosimini V1 va V2 desak, bu nuktalar orasidagi nisbiy balandlik

h kuyidagi empirik formula yordamida aniklanadi.

h=1870(1+0.0037((t1 +t2 )/2)(lg V1 + lg B2 )

bu yerda t1 t2 – M va N nuktalardagi xavo temperaturasi, 18470 –

135

uzgarmas koeffitsiyent; 0,0037 – temperaturaviy koeffitsiyent.

85-rasm. Barometrik nivelirlash

Gidrostatik

Gidrostatik nivelirlashda – tutash idishlarda suyuqlik satxining

baravar turishiga asoslanadi;

Bu, bazan, shlangaviy nivelirlash deb xam ataladi. Gidrostatik

nivelirlashning anikligi yukori bulganidan bu usul inshootlarning

chukishini aniklashda, daryo yoki jarlik orkali nivelirlash ishini bajarishda

va boshka ishlarda kullaniladi. Bu usul tutash idishlardagi suyuklik

yuzasining bir gorizontda turish konuniga asoslanadi. Texnik ishlarda

kullaniladigan, texnik shlangaviy nivelir (NShT – 1) deb nomlanadi.

Asbob ikki shisha idish (stakan) dan yasalib, bu idishlar yumshok rezina

yoki plastmassadan yasalgan turli uzunlikdagi shlang orkali tutashtiriladi.

Stakanlar bir xil shishadan silindrik kilib ishlanib, metall g―ilofga

joylangan. G―ilofning bir tomoni ochik bo―lib, shu tomondagi shishaga

millimetrli shkala yasalgan. Shishaga yarim kilib suyuklik solinadi, keyin

shishaning usti bekitiladi. Suyuklik gorizontini belgilash uchun silindr

ichiga yengil g―ildirak (doiraviy) kalkovich kuyiladi. Suyuklik

136

bug―lanmaydigan va toza bo―lishi kerak. Qor, yomg―ir va vodoprovod

suvlarini ishlatish mumkin.

86-rasm. Gidrostatik nivelirlash

Mexanik nivelirlashda – shovun ta‖siriga asoslangan moslamali

nivelir-avtomatlar yordamida bajariladi

Bo―ylama nivelirlash ishi avtomatik nivelir yordamida bajarib nive-

lirlash yo―lining chizilgan profilini olishga mexanik nivelirlash deyiladi.

Bunda profil chizilganidan asbob profilograf deb xam yuritiladi. Bu usul

ko―prok kidirish ishlarida qo―llaniladi. Nivelir-lanadigan joyning baland

pastligi nokulay bo―lishiga karamay kechasi va kunduzi nivelilash

mumkin. Bu asbob bilan joy bir vaktda nivelirlanadi va profil chiziladi.

Bu bilan vakt tejaladi.

Bu usulda nivelirlash xatosi 1km ga 0,5- 0,30m ga to―g―ri keladi.

V.I. Shillingir va boshkalar avtomashinaga uratiladigan VA – 51, VA –

1M, AVA shifrli elektron xisoblashga moslashgan nivelirlar ishlab

chikdilarki ular bir soatda 30 km yo`lni nivelirlashga imkon berdi

87-rasm. Profilograf

137

Fotogrammetrik nivelirlash – fotosuratlarni stereoskopik

ishlaydigan maxsus asboblarda amalga oshiriladi.

Samalyot yoki kosmosdan olingan suratlarni piksellar rangining

sinfiga ko`ra yerning sathiy balandliklari aniqlanadi. Bu usulning aniqlik

darajasi yuqori bo`lmaganligi sababli kam sohalarda qo`llaniladi. Hozirda

zamonaviy texnologiyalar yordamida yuqori aniqliklarga yerishilmoqda/

88-rasm. Samodan olingan suratning natura balandligini aniqlash

4.3. Raqamli nivelirlash

Differensial nivelirlash – juda sodda tushuncha bo―lganligi uchun

tadqiqotlarning ko―p qismi va texnologiyalarning rivojlanishi, masofani va

burchaklarni o―lchashga qaratilgan. Ammo nivelirlarni ishlab chiqaruvi

Wild yaqinda dunyoda birinchi Wild NA 2000 deb atalgan raqamli nive-

lirni ishlab chiqdi. Bu nivelir, reykaning ko―rsatkichlarini baholash uchun

elektron tasvirlarga ishlov berishdan foydalanadi. Aslida, kuzatuvchi,

modelni (rasmni) nivelirlash reykasining shtrix-kod tusidagi signalidan

chiqaradigan detektor diodining matritsasi bilan almashtirilgan.

Korrelyasiya protsedurasi nivelir ichida rasmni vertikal reykaga

qaratadi va nivelirning gorizontal masofasi raykadan qaratiladi. SHunday

qilib, kuzatuvchi bilan bog―liq bo―lgan xato paydo bo―lmaydi.

138

Asosiy dala axboroti nivelir tomonidan yozuvchi modulda saqla-

nadi, bu esa o―lchovlarni ro―yxatga oladigan kitobka ma‖lumotlarni ki-

ritish bilan bog―liq bo―lgan xatolarni istisno qiladi (89-rasm).

89-rasm.

4.3.1. Asboblar bilan ta’minlash

Reyka va nivelirning konstruksiyasi shunday ishlab chiqarilmoqda-

ki, ular an‖anaviy uslulda va raqamli shaklda foydalanilishi mumkin.

Nivelirlash reykasi.

Reyka sintetik materiallar bilan kuchaytirilgan steklovoloknadan qi-

lingan va uning kengayish koeffitsienti 10 ppm dan kam.

U uchta alohida seksiyadan iborat, har biri 1.35 m uzunlikda va biri

biriga kiritilib, 4.05 m ni tashkil qiladi.

Reykaning bir tomonida elektron o―lchashlar uchun shtrix-kod

mavjud, ikkinchi tomnida esa, metrlardagi oddiy bo―limalar bor. Qora va

qizil ikkilamchi kod butun reyka uzunligi bo―yicha 2 mm enlikdagiga

asosiy element bilan 2000 elementdan iborat. Korrelyasiya usuli tasvirni

baholash uchun foydalanilayotgani uchun, elementlar psevdo-stoxastik

sodada joylashtirilgan (qo―yilgan). Kodning tasviri, korrelyasiya

protsedurasi 1.8 m dan to 100 m gacha oraliqda foydalanilishi mumkin.

Belgilangan og―ish reykaning bir elektron ko―rsatuvi 50 m

ko―rinadigan masofada 0.3 mm ga teng deb hisoblanadi, 100 m da – 0.5

mm ga teng.

Reyka doiraviy adilak va ikkita ushlab turadigan qo―ldasta bilan

ta‖minlangan, chunki reykaning tikligi hali katta ahamiyatga ega.

Anig―roq ishlash uchun unga maxsus engil shtativ qo―shiladi.

139

Raqamli nivelir WILD NA 2000 oddiy avtomatik nivelir kabi optik

va mexanik tarkibiy qismlarga ega. Ammo, reykani elektron ravishda

sanoqlarni olish uchun, tasvirni detektor diodi matritsasiga yuboradigan

svetodelitel o―rnatilgan. SHtrix-kodning faqat oq elementlaridan qaytgan

yorug―lik, infraqizil va ko―rinadigan yorug―lik komponentiga svetodelitel

bilan bo―linadi. Ko―rinadigan yorug―lik kuzatuvchiga, infra qizil yorug―lik

esa diod matritsasiga etib boradi. Nivelirning burchak aperturasi 2° ga

teng, natijada reykaning 70 mm sanog―i 1.80 m oralig―ida tasvirlanadi,

100 m oralig―idasi -3.5 m bo―ladi. SHtrix-kodning olingan tasviri analogli

ko―rish signaliga ko―chiriladi, u keyin saqlanayotgan ma‖lumot kodi bilan

taqqoslanadi. Korrelyasiya protsedurasi keyin kodlarning balandlik

siljishining nisbatini beradi, bunda nivelirdan reykaga bo―lgan masofa

kod tasvirining masshtabiga bog―liq bo―ladi.

90-rasm

Ma‖lumotlarga ishlov berish, ventil matritsasiga tayangan bir kris-

tallik mikroprotsessorda amalga oshiriladi. O―rnatilgan ma‖lumotlar keyin

tasvir shaklida ikki qatorli matrik displeyga beriladi.

O―lchash jarayoni fokuslantiradigan qo―ldastaning yonida joylash-

gan klavishga (knopkaga) juda engil tegish bilan boshlanadi. 15 o―rinli

140

nivelir okulyarining yuz tomonida joylashgan klaviatura, sonli

ma‖lumotlarni kiritishga va oldindan dasturlashtirilgan ko―rsatmalar ber-

ish uchun imqon yaratadi. Axborot WILD REC modulida saqlanishi

mumkin, bundan tashqari, nivelir tashqi nazoratni, ma‖lumotlarni berishni

va energiya bilan ta‖minlashni amalga oshiradigan GS1 interfeysiga ega.

4.3.2. O‘lchashlar protsedurasi

O―lchashlarning ikki tashqi bosqichi mavjud:

Reykaga nishonlash va fokuslash;

Raqamli o―lchovlarni harakatlantirish.

Ulardan keyin ikki ichki bosqich keladi:

qo―pol korrelyasiya qilish;

aniq korrelyasiya qilish.

Butun jarayon tahminan to―rt sekundni ishg―ol etadi.

O―lchovlarni harakatlantirish fokus o―rnini aniqlaydi, undan rey-

kagacha bo―lgan masofani o―lchaydi va kompensatorning monitoringini

ishga tushiradi.

Qo―pol korrelyasiya, nishonning balanligini va tasvir masshtabini

aniqlaydi. Jarayon tahminan bir sekundni ishg―ol etadi. Qeyingi

sekundda aniq korrelyasiya konstant tekshirish yordamida reykadan

ohirgi sanoqni oladi va kuzatish masofasini aniqlaydi.

Keyinchalik, ma‖lumotlar qabul qilingan ish dasturiga va tartibiga

muvofiq, displeyda ko―rsatiladi va yoziladi. Nivelirga kiritilgan dasturlar

quyidagilardir:

FAQAT O―LCHASH – reyka ko―rsatuvlari va gorizontal masofa.

NIVELIRLASHNI BOSHLASH – chiziq nivelirlash.

NIVELIRLASHNI DAVOM QILISH - chiziq nivelirlash oraliq

o―lchovlari bilan. Ma‖lumotlarni avtomatik tenglashtirish. Balandliklarni

aniqlash.

TEKSHIRISH VA SOZLASH – nivelirni tekshirishda yordamlashadi

(ikki qoziq bilan test).

MA‖LUMOTLARNI O―CHIRISH – REC modulining mazmunini

o―chiradi.

141

91-rasm.

TO―NTARISH – to―ntarilgan belgilardan (nishonlardan) foydalanish-

ni beradi.

O―RNATISH – nivelirning parametrlarini o―rnatishni beradi va el-

ektron teodolitni o―rnatishda initsializatsiya protsedurasini eslatadi.

4.3.3. O‘lchash protsedurasiga t’sir qiladigan faktorlar

O―lchash jarayonidagi har bir protsedura, xato manbai bo―lishi

mumkin va uning oxirgi natijaga ta‖sirini baholash talab qilinadi.

Yo‘naltirish (nishonlash) va fokuslash.

Ko―rsatish mumkinki, 2 m oraliqdagi tasvirni olish uchun reyka en-

ining 0.3 mm kerak, 100 m oraliqdagi tasvirni olish uchun – faqat 14 mm

keark. SHtrix-kodning eni 50 mm bo―lgani uchun, reykaning yuzi bilan

(oldingi, yuz tomoni bilan) nivelirga qarshi o―rnatilishi shart emas, natija,

xatto reyka ko―rinish chizig―iga 45° li burchak tusida tursada, sanoq olin-

ishi mumkin.

Balandlikning o―zgarish aniqligi tasvirning ravshanligi bilan bog―liq

142

emas, ammo, o―tkir fokuslangan ravshan tasvir, o―lchash uchun kerak

bo―lgan vaqtni kamaytiradi.

Tebranishlar va illiqlik xilpillashi.

SHtrix-kod tasviriga, shamol, transport harakati va boshqalar

ta‖sirida vujudga kelgan kompensatorning tebranishiga o―xshab, ta‖sir qi-

ladi. Ammo, raqamli nivelirlash ko―rsatuvlarni talab qilmaganligi sababli,

uning o―rniga kod seksiyasi bilan bog―liq, xilpillash va tebranish uning

uchun mo―shkil holat emas. Reykadagi masshtab xatolari o―rtalashtiriladi.

Illyuminatsiya (yoritish).

Usul shtrix-kodning oq oraliqlaridan yorug―likning qaytishiga

asoslanganligi sababli reykani yorttish ahamiyatli bo―lib qoladi. Kun vaq-

tida yorug―likka bulutlik, qo―yosh, kechki payt, soyalar ta‖sir qilishi

mumkin. Bu holatlarning hammasi nivelir tomonidan hisobga olingan va

ular yorug―lik kamayganda o―lchash vaqtining uzayishi bilan xal bo―ladi.

Agarda nivelir sun‖iy yoritishda foydalanilayotgan bo―lsa, uning

spektr tarqalishi kundagi yorug―lik bilan mos bo―lishi keark.

Reykalarni qo‘llash.

Ayrim sharoitlarda shtrix-kod seksiyasining kerak bo―lgan bir qismi,

soyalangan bo―lishi (ravshan ko―rinmasligi) mumkin. Balandlik va

masofalarni o―lchash uchun kodning kamida 30 elementi, hech bo―lmasa

70 mm reykaning seksiyasi kerak bo―ladi. Bu, reyka seksiyasining 5 mm

dan ko―p oraligidagi 30% gacha seksiyasi, soyalangan bo―lishi mumkin.

Seksiya 5 mm dan kam bo―lsa, reykaning hamma seksiyalari kerak

bo―ladi.

4.3.4. Ekspluatatsiya jarayonida shikastlanish

O―lchash tizimining ko―rsatish qobliyati balandlik uchun 0.1 mm ga,

masofa uchun 10 mm ga teng.

Oralik 1.8 m dan to 100 m gacha.

Stanlart og―ish 1 km ga ikki yo―llik nivelirlash uchun oralik 50 m

dan kam bo―lganda:

raqamli nivelirlashda ± 1.5 mm;

optik nivelirlashda ± 2.0 mm.

143

Stanlart og―ish reykaning bir elektron ko―rsatuvi quyidagi oraliqda:

50 m = ± 0.3 mm 100 m = ± 0.5 mm.

Stanlart og―ish masofalarni o―lchashda:

50 m bo―lganda = ±20 mm;

100 m bo―lganda = ± 50 mm.

Ichki batareyaning ishlash muddati = 8 soat.

Og―irligi, batareya bilan = 2.5 kg.

4.3.5. Raqamli nivelirlashning afzalligi

Kuzatish charchatmaydi, chunki kuzatuvchi tomonidan kuzatuvlarni

qarab o―qish istisno qilinadi.

Oson o―qiladi, raqam shaklida natijalar ko―rsatiladi, va ohirgi 1 mm

yoki 0.1 mm raqamini tanlab olish mumkin.

O―lchovlar muntazam aniqlikda va ishonchlikda bo―ladi.

Ma‖lumotlarni avtomatik ravishda saqlash, ularni o―lchovlarni yozish

kitobiga kiritishni, uning bilan bog―liq bo―lgan xatolarni istisno qiladi.

Ma‖lumotlarni avtomatik ravishda keltirish (qisqartirish), yer yuzi-

ning balandligini aniqlash uchun arifmetik xatolarni istisno qiladigan,.

Kuzatuvchiga ung―ay ko―rsatkichlar beradi.

S‖yomka tez, tejamli bo―ladi, 50% vaqt tejaladi.

Oraliqni (masofani) 100 m gacha uzatish mumkin.

Kompyuter bilan bir xil vaqtda bog―lanish, hisoblash va kartaga

bo―ylama va ko―ndalang elementlarni juda qisqa muddatda tushirish

imqoniyati.

Oddiy nivelirdan foydalanib bo―lmaydigan holatlarda, foydalanish

mumkinligi.

Zarur bo―lganda, an‖anaviy nivelir sifatida qo―llash mumkinligi.

Ishlov berilgan misollar.

Qiya beton plitkasini (panelni) qurish uchun qo―yiladigan qoziqlar

o―rni chizmada ko―rsatilgan. Uchastkada to―siqlar bo―lganligi sababli

qoziqlarni to―g―ri balandlikda o―rnatish uchun qo―llaniladigan qiya nivelir

faqat TVM dan 100 m da joylashgan X o―rnida qo―yilishi mumkin. A

144

qozig―ining belgilangan balandligi 100 m ga teng bo―lishi kerak, plita esa

J yo―nalishida 1 dan 20 gacha pastka birhil diagonal qiyalikka ega

bo―lishi kerak.

Balandliklarning aniq o―rnatilishini tekshirish uchun, nivelirni foy-

dalanishdan oldin sozlash to―g―risida qaror qilingan, lekin o―rnatuvchi

dastacha yo―qolgan. SHuning uchun har qanday kollimatsiya xatosining

magnitudasini aniqlash bo―yicha test amalga oshirilgan, xato balandlikda

bo―lishi mumkin edi, bu xato 100 m ga pastga o―ynalishda 0.04 m ga

teng bo―lgan.

Nivelir bilan X o―rnidan TVM da ushlab turilgan reykagacha orqa

sanoq 1.46 m ga teng deb hisoblaylik, reykaning eng yaqin 0.01 m

ko―rsatuvini aniqlaylik, u A, F va H qoziklarida, ular to―g―ri balandliklar-

da o―rnatilgan bo―lishi uchun, olinishi mumkin bo―ladi.

Qiya nivelirda kollimatsiya xatosini aniqlashda to―liq protseduralar-

ni yozib bering.

Ushbu masala bo―yicha eng sodda yondashish bo―lib, A, F va H lar-

da haqiqiy ko―rsatuvlarni hisoblab chiqishdir va keyin ularni kollimatsiya

hatosiga sozlashdir. TVM da kollimatsiya xatosining haqiqiy ko―rsatuvi

TBM = 1.46 + 0.04 = 1.50 m bo―lishi mumkin desak,

HPC = 103.48 + 1.50 = 104.98 m bo―ladi.

A da haqiqiy ko―rsatuv 100 m masofada = 4.98 m bo―ladi. AX

masofasi AX = 50 m (AAXB = 3, 4, 5).

Kollimatsiya hatosi 50 m ga = 0.02 m bo―ladi. Bu hatoni qabul qi-

lish mumkin desak, haqiqiy ko―rsatuv A da = 4.98 - 0.02 = 4.96 m

bo―ladi, endi sxemaga nisbatan, HF chizig―i E' orqali cho―zilish chizig―i

bo―ladi, H va F lar E' kabi shunday balandlikka ega bo―ladi.

Masofa AE' = (602 + 602 )2 = 84.85 m.

Pasayishi A dan E' gacha = 84.85, 20 = 4.24 m.

E' dagi balandlik = F va H balandliklari = 100 - 4.24 = 95.76 m.

SHunday qilib, reykaning haqiqiy ko―rsatuvi F va H da = 104.98 -

95.76 = 9.22 m.

Masofa XF = (702 + 402)2 = 80.62 m.

145

Kollimatsiya xatosi ~ 0.03 m.

Haqiqiy ko―rsatuvlar F da = 9.22 - 0.03 = 9.19 m. Masofa XH =

110 m, kollimatsiya xatosi ~ 0.04 m.

Haqiqiy ko―rsatuvlar H da = 9.22 - 0.04 = 9.18 m.

2.3-misol. Quyidagi balandliklar (nivelir bilan) kuzatilgan edi: 1.143

(BM 112.28), 1.765, 2.566, 3.820 CP; 1.390, 2.262, 0.664, 0.433 CP; 3.722,

2.886, 1.618, 0.616 TBM.

R- va -F usuli bilan balandliklarni keltirish (qisqartirish).

TVM ning balandligini hisoblab chiqarish, agarda kollimatsiya 6'

burchak bilan yuqoriga egilgan bo―lsa va har bir BS uzunligi 100 m va FS

uzunligi – 30 m bo―lsa.

TVM ni hamma holatlarda, agarda hamma holatlarda reyka to―g―ri

ushlab turilmagan, tik chiziqqa 5° burchakka orqaga egilgan bo―lganda,

hisoblab chiqarish. (LU)

Bunda javob bo―lib, hamma nivelirlash BS da boshlanishini va FS da

tugatilishini, hamda CP ning har doim FS/BS bo―lishini, bilish bo―ladi

(jadvalni qarang).

Kollimatsiya xatosi sababli:

BS ko―rsatuvi juda ko―p 100 tan - 6'ga;

FS ko―rsatuvi juda ko―p 30 tan - 6'ga.

BS ga umumiy xato juda ko―p 70 tan - 6'ga.

Talabalar qayd qilishlari kerak, oralikdagi o―lchovlar TVM ning

o―lchovlarini hisoblash uchun keark bo―ladi; ular uni oddiy IS ustunini

yopib va TVM o―lchovini faqat BS va FS lardan foydalanib isbotlashi

mumkin.

Nivelirning uch o―rni mavjud va shuning uchun umumiy xatolarn-

ing toza soni BS ga = 3 x 70 tan 6' = 0.366 m ga teng (juda katta).

TVM ning balandligi = 113.666 - 0.366 = 113.300 m.

Chizmadan ko―rinmoqdaki, AV ning haqiqiy ko―rsatuvlari CB x cos

5° ko―rsatuvlariga teng. Demak, har bir BS va FS, uni cos 5° ga

ko―paytirish yo―li bilan o―zgartirilishi kerak, bu EBS va EFSlarni cos 5°

ko―paytirishning o―zidir, agarda BS ni FS dan ayirsak, farqini olish

146

mumkin, unda:

balandliklarning farqi = haqiqiy farq x cos 5° = 1.386 cos 5° =

1.381 m.

TVM balandligi = 112.28 + 1.381 = 113.661 m.

N yo―nalishidagi magistral yo―lning kengligi bordyurlar o―rtasida 8

m, uning seksiyalari bo―yicha S dlan N ga qarab o―sayotgan zanjir bilan

(ulanish bilan) quyidagi balandliklar o―lchangan edi. Beton ko―prik 12 m

enlikda va mavjud gorizontal sofiti ikkinchi darajali yo―lni magistal

yo―lga olib keladi va uni SW dan NE ga kesib o―tadi, ikkinchi darajali

yo―lning markaziy chizig―i magistralning markaziy chizig―ining ustidan

1550 m ulanishlikda kesib o―tadi.

Magistral yo―lning qo―ndalang profilining (markaziy chiziqning)

chuqqisi balandligini olib, ulanishi 1550 m bo―lganda 224.000 m:

Yuqorida keltirilgan balandliklarning qatorini qisqartiring

(tenglashtiring) va oddiy arifmetik tekshirishlar amalga oshiring;

O―lchovlarni ro―yxatga olish kitobida NRS usuli, ko―psonli oralik

o―lchovlari mavjud bo―lgani sbabli qo―llaniladi.

Yorug―likni oraliq tekshirishlar:

2245.723 = [(224.981 x 7) + (226.393 x 3) - (5.504 + 2.819)]

1574.867 + 679.179 - 8.323 = 2245.723.

Talabalar ushbu masalaning chizmasini chizishlari va unga, tekgishli

bo―lgan ma‖lum ma‖lumotlarni qo―shishlari kerak.

Sxemani o―rganish ko―rsatmoqdaki, yo―l S dan N ga 0.510 m ga

yo―lning bir tekis profili bilan 15 m ga ko―tarilayabti. Bu, eng shimoliy

nuqta (sharqdagi kanaldagi V nuqtasi) eng baland nuqta bo―lishi

kerakligini bildiradi; ammo u yo―lning ko―ndalang profili cho―qqisida

bo―lganligi sababli, yo―lning ko―ndalang profilining cho―qqisidagi A

nuqtasini tekshirish kerak; boshqa nuqtalarni hisobga olmaslik mumkin

147

92-rasm. Raqamli nivelirlash strukturasi

Endi rasmdan markaziy chiziqdagi A gacha bo―lgan masofa 1550=

6 x (2)2 = 8.5 m.

Balandlikning 1550 dan A ga ko―tarilishi = (0.509/15) x 8.5 =

0.288 m.

A dagi balandlik = 224.288 m, yorug―lik orasini berib (229.547 -

224.288)= 5.259 m.

Masofa 1550 V gacha sharq kanali bo―ylab = 8.5 + 4 = 12.5 m.

Balandlikning ko―tarilishi 1550 dan V gacha = (0.510/15) x 12.5 =

0.425 m.

V da balandlik = 223.908 + 0.425 = 224.333 m.

V da tor oralik = 229.547 - 224.333 = 5.214 m.

Eng kichik tor oralik eng shimoliy nuqtada sharqdagi kanalda,

ya‖ni V da hosil bo―ladi.

2.5-misol. Triangulyasiya s‖yomkasini uzoqda joylashgan orollarga-

cha kengaytirishda, kuzatuvlar ikkita stansiyada amalga oshirildi, bittasi

dengiz sathidan 3000 m balandlikda va ikkinchisi 1000 m balandlikda

joylashgan. Agarda nur bir stansiyadan ikkinchisiga o―tganda dengiz

sathiga tegsa, stansiyalar orasidagi tahminiy masofa, (a) kesilish hisobga

olinmasa va (b) uni 6400 km deb olinsa, qancha bo―ladi? (ICE)

(2.1) tenglamaga murojaat qilaylik.

D1 = (2Rc1)2 = (2 x 6400 x 1)2 = 113 km.

148

D2 = (2Rc2)2 = (2 x 6400 x 3)2 = 196 km.

Umumiy masofa = 309 km.

(2.6) tenglamadan: D1 = (7/6 x 2Rc1)2, D2 = (7/6 x 2Rc2 )

2.

Yuqorida (a) da keltirilgan tenglama bilan solishtirsak, sinish, maso-

fani (7/6)2 ko―paytirishda, paydo bo―ladi:

D = 309 (7/6)2 = 334 km.

93-rasm.

Birinchi prinsipdan kelib chiqib nivelirlashda, yer, bu 12740 kmli

sfera deb hisoblab, yerning egriligi va atmosfera sinishi uchun

birlashtirilgan tuzatma beruvchi ifoda toping (93-rasm). Daryoning

qarama-qarshi sohillarida bir biridan 730 m masofada joylashgan Y va Z

nuqtalari orasini murakkab nivelirlash, quyidagi natijalarni berdi:

Nivelir v Nivelir

balandligi (m) Reyka v

Reykaning

ko―rsatuvi

(m) Y 1.463 Z 1.688 Z 1.436 Y 0.991

Y va Z lar orasidagi balandliklar farqini va nivelirdagi har qanday

kollimatsiya xatosini aniqlaylik.

(1)

Nivelir bilan Yda Z past (1.688 - 1.463) = 0.225 m ga.

Nivelir bilan Z da Z past (1.436 - 0.991) = 0.445 m ga.

(2)

149

Z ning haqiqiy xatosi

Nivelirning balandligi Y da = 1.463 m; endi Z ning 0.335 m ga

pastligini bilib, haqiqiy gorizontal ko―rsatuvi Z da (1.463 + 0.335) =

1.798 m bo―lishi kerak, ammo, u 1.688 m bo―lgan edi, ya‖ni - 0.11 m juda

past (- pastlikni ifodalydi) edi. Bu xato egrilik va kesilish (c - r) hamda

nivelir kollimatsiya hatosidan (e) kelib chiqqan.

SHunday qilib: (c - r) + e = - 0.0110 m.

(3)

e = - 0.110 - 0.036 = - 0.146 m 730 m uzunlikda.

Kollimatsiya xatosi e = 0.020 m ga past 110 m uzunligida.

2.7-misol. A va B bir biridan 2400 m masofada joylashgan. Baland-

liklar bilan kuzatuv quyidagilarni bermoqda:

nivelir balandligi 1.372 m, B dagi ko―rsatuv 3.359 m;

nivelir balandligi 1.402 m, A dagi ko―rsatuv 0.219 m.

Balandliklarning farqini va asbobning xatosini, agarda sininsh xatosi

egrilik xatosining ettidan bir qismini tashkil qiladi deb olsak, hisoblab

chiqaring. (LU)

Nivelir A da, B past (3.359 - 1.372) = 1.987 m ga.

Nivelir B da, B past (1.402 - 0.219) = 1.183 m ga.

V ning haqiqiy balandligi past A dan = 0.5 x 3.170 m = 1.585 m

ga.

Egrilik va sinish sababli birlashtirilgan xato

= 0.0673D2 m = 0.0673 x 2.42 = 0.388 m.

Endi, 2.6-misolda keltirilgan protseduralardan foydalanib:

Nivelir A da = 1.372 m, demak, haqiqiy ko―rsatuv B da = (1.372

+ 1.585)= 2.957 m.

Haqiqiy ko―rsatuv B da = 3.359 m.

B dagi haqiqiy ko―rsatuv juda baland, + 0.402 m ga.

SHunday qilib, (c - r) + e = +0.402 m, e = +0.402 - 0.388 =

+0.014 m 2400 m masofaga, kollimatsiya xatosi e = +0.001 m, 100 m

dagidan yuqori.

Mashqlar

150

Balandlik asbobi va 4.25 m li reyka bilan quyidagi ko―rsatuvlar

ro―yxatga olingan edi: 0.683, 1.109, 1.838, 3.398 [3.877 i 0.451] CP, 1.405,

1.896, 2.676 BM (102.120 AOD), 3.478 [4.039 va 1.835] CP, 0.649, 1.707,

3.722.

Balandliklarni ro―yxatga olish kitobini tuzing va balandliklarni

tenglashtiring:

R- va -F usuli bilan;

kollimatsiya balandligi bilan.

Oxirgi balandlikda xato qancha bo―ladi, agarda reyka 12 mm ga

noto―g―ri chuzilgan bo―lsa va seksiyalar tutashgan aniq tor oraliq 1.52 m

bo―lsa. (LU)

(a) va (b) qismlari o―zidan o―zi tekshiriladi. Xato oxirgi balandlikda

nulga teng.

(1.52 m dan ko―p hamma ko―rsatuvlar 12 mm ga kichik bo―ladi.

Oxirgi balandlikdagi xato faqat VM dan hisoblab chiqarilishi mumkin).

Reykaning quyidagi ko―rsatuvlari, tog― qiyasini nivelirlashda kuza-

tilgan TBM dan 135.2 m AOD. Reykaning TVM dan keyingi o―rnidan

tashqari, reykaning o―rni odingilaridan yuqori bo―lgan edi: 1.408, 2.728,

1.856, 0.972, 3.789, 2.746, 1.597, 0.405, 3.280, 2.012, 0.625, 4.136, 2.664,

0.994, 3.901, 1.929, 3.478, 1.332

Balandliklarni ro―yxatga olish kitobiga ko―rsatuvlarni R-va-F va

kollimatsiya tizimlari yordamida kiriting (ularning ikkalasi ham, nusxa

olishni tejash uchun, bir shaklga birlashtirilishi mumkin). (LU)

AVS yo―lining markaziy chizig―i bo―ylab nivelirlashda, reykaning

quyidagi ko―rsatuvlari, metrlarda, olingan edi:

Таблица 1 BS IS FS Izohlar

2.405 Nuqta A (RL =

250.05 m AOD) 1.954 1.128 CP 0.619 1.466 Nuqta B

2.408 Nuqta D

-1.515 Nuqta E 1.460 2.941 CP

2.368 Nuqta C

151

D – bu yo―l ustidagi, yo―lni shu nuqtada kesib o―tadigan ko―prik

tagidagi, eng yuqori nuqta va reyka to―ntarilgan tarzda ko―prik

fermasining pastki tomonida E da, D ning shunday ustida ushlab

turilgan. Isbotlangan usul bilan balandliklarni, tekshirishlarni qo―llab,

to―g―ri tenglashtiring va D dagi gabarit balandlikni aniqlang. Agarda

yo―lni shunday tarzda ko―rsakki, unda AS – bir hil gradient bo―lsa, D da

yangi gabarit balandligi qanday bo―ladi? Masofa AD = 240 m va DC =

60 m.

(Javob: 3.923 m, 5.071 m).

Qattiq biriktirilgan va qiya nivelirlar o―rtasidagi farqlarni (qurilish

va qo―llash usuli bo―yicha) keltiring. Avtomatik nivelirning ishlash omil-

larini umumiy atamalarda belgilang.

Quyidagi balandliklar metrli reyka bilan 100 m oraliqdagi qoziqlar

bilan, qurilishi nazarda tutilgan uzun chuqurlik (kotlovan, zovur) chizig―i

bo―ylab, o―lchangan edi.

BS IS FS Izohlar 2.405 A qoziqchasi (RL =

250.05 m) AOD) 1.954 1.128 CP 0.619 1.466 B qoziqchasi

2.408 D qoziqchasi

-1.515 E qoziqchasi 1.460 2.941 CP

2.368 C qoziqchasi

Agarda chuqurlikni A qoziqdan E qoziqqacha, uning yuqori qatlami

balandligi 26.5 m dan boshlab 1:200 profilda pasaytirib qovlash kerak

bo―lsa, A, B, C, D va E larda vizir balandligini, agarda 3-m otves (vizir)

foydalanilsa, hisoblab chiqaring.

Lazer nurlarining texnikasini va aniq ishni nazorat qilish uchun

foydalanishda afzalligini qisqacha muhokama qiling.

(Javob: 1.50, 1.66, 0.94, 1.10, 1.30 m).

(a) Nivelirlashda, birinchi prinsipdan kelib chiqib, egrilik va

sinishga qo―llaniladigan tuzatma 3 mm bo―lishi uchun tahminiy masofani,

152

sinish ta‖siri yerning egriligi ta‖siring ettidan bir qismiga tengligini va yer

12740 km radiusli sfera bo―lishini hisobga olib, aniqlang.

(b) ikkita A va V kuzatuv stansiyalari daryoning qarama-qarshi

tomonlarida 780 m oralida joylashgan i ular o―rtasida nivelilash quyidagi

natijalar bo―yicha amalga oshirilgan edi:

Nivelir vt Nivelir Rey

ka v

Reyka

ning balandligi (m) ko―rsa

tuvlari

A 1.472 B 1.835

B 1.496 A 1.213

Sinish tuzatuvining egrilik tuzatuviga nisbatini hamda A va V lar

o―rtasidagi balandlik farqini hisoblab chiqaring:

(Javob: (a) 210 m, (b) 0.14, 1 ga; B 0.323 m ga past).

IV-Bob bo`yicha nazorat savollari

1. Nivelirning qanday markalarini bilasiz?

2. Nivelirlash turlarini gapirib bering.

3. Eng qulay nivelirlash bo`yicha nimalarni bilasiz?

4. Raqamli nivelirning qanday markalarini bilasiz?

5. Raqamli nivelir va shtrix kodli reyka xaqida nimalarni bilasiz.

153

V-BOB. ZAMONAVIY GEODEZIK ASBOBLAR VA ULARNING

DASTURIY TA`MINOTLARI

5.1. Zamonaviy elektron teodolitlar va ularning dasturiy ta’minoti

REJA

1. Elektron teodolitlar markasi

2. Elektron teodolitlar nomenklaturasi

3. O’lchash uchun tayorgarliklar

5.1.1. Elektron teodolitlar markasi

Electronik Operator qo’llanma Teodolit FET 420K tuzilishi:

Seris elektron raqamli teodolit FET 420K yuritadigan o‖lchash uchun

raqamlar oshirish rejimida tizimini qabul qilindi. "10 gorizontal va

vertikal burchaklarni. O‖tkirroq burchakka o‖lchami qaror 20 ga yerishish

mumkin. Elektron raqamli Teodolit FET 420K keng milliy boshqaruv

uchburchak o‖lchash 3-4 sinf, qo‖rg`oshin aniq o‖lchash, mening uchun

texnik o‖lchovlar foydalanish mumkin, Temir, Suvni qishloq xo‖jaligi va

hokazo, topografiyasi o‖lchash, shuningdek yirik ob‖ektlar mashinalari

yig`ish foydalanish mumkin. shuning yoritilgan ko‖rsatadi u qulay

qorong`i muhitda foydalanish qilish.

94-rasm. FET 420K Elektron teodoliti

154

5.1.2. Elektron teodolitlar nomenklaturasi

95-rasm. 1-Vizir, 2-linza, 3-gorizontal xolatni qotirish vinti, 4-gorizontal

tuzatma berish vinti, 5-display, 6-operatsion tugmalar, 7-treger tagligi, 8-

ko`tarish sopi, maxkamlagich, 10-asbob garizonti (baladligi), 11-silindrik

odilak va 12-doiraviy odilak.

96-rasm. 1-tasvirni fokkuslovchi vint, 2-nishiga markazlashtiruvchi vint,

3-kompyuterga ulanish porti, 4-gorizontal tekkislikka parallel keltirish

vinti, 5-batareykalar, 6-teleskop, 7-vertikal xolatni qotirish vinti, 8-

vertikal xolatga tuzatma berish vinti va 9-priborni tregerga maxkamlash

vinti.

155

96-rasm. Displey

5.1.3. O’lchash uchun tayyorgarliklar

Tog`i va darajasi asbob aniq asbob markazlashtirish va eng yaxshi

ishlashi olish uchun, MEASUREMNET tayyorlash.

Tripod Mount Birinchidan, o‖ng tripod oyoq joylashtirish va qulflash

qurilmasini torting.

qurilma diqqat tripoda uchun qurilmani joylashtiring va keyin

markaziy viday kengaytirish vositasi harakat o‖rnatish, oz markazi vida

mahkamlang qachon belgisi o‖rtasida o‖lchovi.

Taxminan circular flakonda bilan asbob darajasiga.

Dumaloq shisha havo kabarcklar ko‖chib o‖tishga, oyoq 1, 2

foydalaning, shuning uchun chapdan o‖ngga ortganda, oyoq 3 flakon

markazida havo qabariq ko‖chib o‖tishga, qurilmaning aniq darajasi

156

plastinka darajasini rostlash uchun, gorizontal yorug`lik dastasini azobga

kiritinglar. vida 1 pastki bilan plastinka shisha parallel joylashtirish

qurilmasi, uni yoqing, 2 markazi bu ikki tekislash vida bilan ko‖pik.

Ogohlantirish: ular solinadi qachon ikkala oyoqlari qarama-qarshi

yo‖nalishda buring. Qurilma 905 dan balandligi vidasini 3. Takrorlash

qadam yordamida qabariq markazi yoqish har safar qurilma 905 to bu

lavozimlarda barcha sharchalar markazi yoqilgan.

5.2. Po’lat lenta va ruletkalar yordamida masofa o’lchash va ularning

aniqlikligi. Optik, elektron va lazer dalnomerlar to’g`risida tushuncha

REJA

1. Extech DT 200 lazer masofa o’lchagich.

2. Yakka tartibda masofa o’lchash.

5.2.1. Lazer masofa o’lchagich

Extech DT 200 (97-rasm)

Foydalanish ruxsati

- masofalarni o‖lchash

- maydonlarning hajmini hisoblash

- burchaklarni o‖lchash

97-rasm

157

Foydalanish tartibi

- O`lchov tezligi

- Xotirani tozalash

- Zarbadan saqlash

- Modifikatsiya yoki o‖tkazish vositasi uchun tomon aksessuar-

laridan foydalanish

- muhofaza qilish

- quyosh nuridan himoya

va hokazo qurilish ishlarida keng qo`llaniladi

1. Lazer ko‖rsatgich

2. lazer nur test

3. LCD displey maydoni

4. Klaviatura

5. Batareykalar

Displey

158

1. Lazer faol bo‖lsa ‗Laser Status

icon‘ ko‖rinadi

2. Yozuvlar darajasi (Top)

3. Yozuvlar darajasi (pastki)

4. Maydon, hajmi va belgilarda

bilvosita o‖lchash

5. Yagona masofa o‖lchash tartibi

6. Batareya Status Icon

7. Xotira

8. Xato belgisi

9. Uzluksiz o‖lchash rejimida

10. Ko`rsatkichlar 1

11. Ko`rsatkichlar 2

12. Yig`indi 3

O’lchash sharhi

Eng yaxshi natijalar uchun, qattiq va silliq tekis bo‖lib tirgak tan-

lang zarur bo‖lsa, ish xajmini oshirish maqsadida, karton yoki shunga

o‖xshash materiallardan foydalanish mumkin.

Batareya belgisi, ekranda paydo bo‖lsa batareyani almashtiring yoki

quvvatlang. Silindrik adilakdagi pufakcha markazlashtirilgach o`lchash

ishlarini boshlang aks holda quyidagi nosozliklar yuz berishi mumkin:

- noto‖g`ri o‖lchovlar

- quvvatni sarflash

- ortiqcha masofa berish

O’lchash ishlariga tayyorgarlik

Masofa o`lchash uchun KAMB tugmasi bosiladi. Avtomatik tarzda

novbatdagi o`lchovni bekor qilish uchun off tugmachasi bosiladi.

O`lchov birligini o`zgartirish uchun UNIT tugmasini ushlab ‗ft‘

‗dyum‘ va ‗metr‘ birliklaridan birini tanlash mumkin bo`ladi. Masofa

159

aniqlash jarayonida yozuvlar yuqori tabloga chiqadi va novbat bilan

qo`shib boriladi. TOP rejimida, uzoq masofalarni o`lchash imkinini beradi.

Pastki rejim, yopiq xududlarni syomka qilishda qo`llaniladi.

98-rasm

5.2.2. Yakka tartibda masofa o’lchash

Masofa kiritish uchun KAMB tugmasini bosish orqali erishiladi; Na-

tijada displeyda (- - -) pointer paydo bo‖ladi va masofa kiritiladi. Kiri-

tikgan masofani qurilma o`qishi uchun yana KAMB tugmasi bosiladi.

Reading 60 soniya davomida ekranda qoladi.

5.2.3. Dalnomer taxeometriyasi

Dalnomer taxeometriyasi nuqtaning o―rnini va uning balandligini

topish uchun foydalanilishi mumkin, shuning bilan birga konturni

shakllantirishda total stansiyalar foydalanishiga o―xshash tarzda

ko―maklashadi.

Ushbu usul o―rinni qayd qilgani uchun, u shuningdek ob‖ektlarni

topish uchun va topografik planni tuzishda foydalanilishi mumkin. Am-

mo, u joydagi ma‖lumotlarni juda past sifatli va aniqlikda olganligi

uchun, uni qo―llashda plan masshtablari bo―yicha chegaralari bor.

Baxs qilish mumkinki, aniqlik darajasi shunchalik pastki, bu usul

eskirgan deb tan olish mumkin. Uning ehtimol kuzatuv texnikasi sifatida

qolish sababi shundaki, u asosiy asboblarni, faqat teodolit (1' dagi aniqlik

160

etarli) va nivelirlash reykasini talab qiladi xolos.

Asosiy asboblardan foydalanib, bir nuqtaning juda ko―p joydagi

ma‖lumotlarini olish mumkin, misol uchun, nisbiy peleng (yo―lning bur-

chagi), vertikal burchak, dalnomer ko―rsatkichlari, kesilishlar

ko―rsatkichlari. Bular, o―z navbatida ko―p sonli ma‖lumotlarni ishlatishni

talab qiladi, bular esa yaroqli dastur ta‖minoti bo―lgandagina amalga

oshirilishi mumkin. To―g―ridan-to―g―ri sanoq oladigan taxeometrdan foy-

dalanish, ishlov berish uchun kerak bo―lgan m‖lumotlar sonini keskin

kamaytiradi.

Natijani yakunlash uchun, bu usul, ma‖dumotlarni olishning zamo-

naviy usullariga nisbatan, juda past aniqlik darajasiga ega va sekin ish-

lanadi hamda juda ko―p sonli ma‖lumotlarga uzoq ishlov berishni talab

qiladi. Shunday ekan, bu usul, boshqa usullar bo―lmagandagina foydala-

nilishi kerak.

5.3. Dala o’lchash natijalarini matematik ishlash. To’g`ri va

teskari geodezik masalalar

Reja:

1. Dala o’lchash natijalarini matematik ishlab chiqish.

2. To’g`ri va teskari geodezik masalalar.

3. Teodolit s’yomkasi planini tuzish

5.3.1. Dala o’lchash natijalarini matematik ishlab chiqish.

Dala ishlarini tugatgandan keyin hisoblash ishlari va teodolit bilan

olingan plan tuziladi hisoblash ishlari hamma dala jurnalidagi yozuvlarni

va hisoblashlarni diqqat bilan tekshirishdan boshlanadi.

Gorizontal burchaklar va tomonlar qiymati xatoliklarni o‖z ichiga

oladi. Teodolit yo‖lining o‖lchangan gorizontal burchaklar yig`indisi, gori-

zontal burchaklar nazariy qiymatidan, hisoblangan koordinatalar ortirma-

larining nazariy qiymatlari yig`indisidan farq qiladi.

Amaliy va nazariy qiymatlar yig`indisi farqi bog`lanmaslik deyiladi

va bog`l. harfi bilan belgilanadi:

161

bog`l. amal-nazar (1)

Teodolit o‖lchash natijalarini hisoblash quyidagi ishlarni o‖z ichiga

oladi: poligon burchaklar yig`indisini hisoblab bog`lanmaslik xatosini

topish, koordinata ortirmalarini hisoblab topish va bog`lanmaslik xatoni

teskari ishora bilan tarqatish, teodolit yo‖li koordinatasini hisoblab topish,

tafsilotni tushirish va teodolit bilan olingan planni tuzish.

Hamma hisoblash ishlari 2 kishi orqali bajarilishi kerak. Geodezik

ishlarni hisoblashni osonlashtirishi uchun maxsus jurnallar va jadvallar

tuzilgan. Hamma hisoblash ishlari ana shu jurnal va jadvalga yoziladi.

5.3.2. Direkstion burchaklarni hisoblash

To‖g`ri geodezik masalaning echishda biror nuqtaning

koordinatalari x1, u1 ular orasidagi masofa d1,2 va tomonning direkstion

burchagi 2,1 ma‖lum bo‖lsa, aniqlanayotgan nuqtaning koordinatasini

quyidagi formula bilan hisoblash mumkin:

x2 x1 d1,2 cos 1,2 (2)

u2 y1 d1,2 sin 1,2 (3)

Teodolit yo‖li tomonlari direkstion burchaklarini hisoblash uchun

birorta tomonning direkstion burchagini aniqlashi kerak. Bu teodolit

yo‖lini tayanch to‖rga bog`lash orqali yoki biror tomonning magnit

azimutini aniqlash orqali amalga oshiriladi, keyinchalik magnit azimutga

magnit og`ish va meridian yaqinlashish burchagi tuzatmasi keritilib,

direkstion burchak topiladi.

Agar boshlang`ich tomonning direkstion burchagi boshl. va yo‖l

bo‖yicha birinchi o‖ng burchak , ma‖lum bo‖lsa, 1-2 tomonning

direkstion burchagini hisoblab topishi mumkin Buning uchun 1 nuqtani

boshlang`ich yo‖nalishi deb qabul qilamiz.

1,2 1,II- (4)

1,II bosh 1800 (5)

shuning uchun

162

1,2 bosh180 - 1, (6)

2 nuqtadan keyin 1-2 tomonni davom ettirib, 2-3 tomoniy

direkstion burchagi 2,3 ni topamiz:

2,3 1,2 1800 - 2, (7)

1,2 bosh 1800 - 1, (8)

shuning uchun

2,3 bosh21800–( 1-2), (9)

Xuddi shunday amalni davom ettirib, umumiy ko‖rinishdagi

formulani topamiz:

i1 i-1180 - I , (10)

oxir bosh(n1)1800 -

1

1

n

(11)

bu yerda i-burchaklar tartib raqami

oxir, bosh –oxirgi va boshlang`ich tamon direkstion burchaklari

n1 – yo‖ldagi barcha burchaklar soni

yopiq yo‖lda n-tomonlar, burchaklar soni n1 ekanligi eslatib

o‖tamiz.

Yo‖l bo‖yicha chap burchak o‖lchangan bo‖lsa va formulalar

ko‖rinishini oladi:

i, i1 i-1, i 1800 I (12)

oxir bosh(n1)1800-

1

1

n

(13)

chunki har bir o‖ng burchak chap burchakning qiymatiga 3600 ga

bo‖lgan qo‖shimcha burchakga teng.

Shuning uchun keyingi tomoning direkstion burchagini topish

uchun oldingi tomon direkstion burchagiga 1800 qo‖shib, tomonlar

orasidagi o‖ng burchakni ayirish kerak yoki oldingi tomon direkstion

163

burchagidan 1800 ayirib, tomonlar orasidagi chap burchakni qo‖shish

kerak.

Yopiq teodolit yo‖li direkstion burchaklar yig`indisi hisoblashlarini

to‖g`riligini tekshirish quyidagicha bajariladi. Oxirgi tomonning

direkstion burchagini hisoblab topilgandan keyin, burchak orqali

birinchi tomonning direkston burchagi topiladi. Agar hisoblangan

direkstion burchakning qiymati 1.,2 ning qiymati bilan mos tushsa,

hisoblash ishlari to‖g`ri bajarilgan bo‖ladi.

Ochiq teodolit yo‖lida direkstion burchaklar hisoblarni tekshirishi

formula orqali tekshiriladi.

5.3.3. Burchak o’lchashlarni hisoblash

Burchak o‖lchashlarida xatoliklar mavjud bo‖ladi. Bu xatoliklarini

aniqlash va yo‖qotish mumkin. Teodolit yo‖lidagi burchak o‖lchashlari

aniqligini tavsiflaydigan miqdor bog`lanmaslik xatosidir. Bu xatolik

belgilangan chekdan oshib ketmasligi kerak.

To‖liq usulda o‖lchangan bitta burchakning chekli xatoligi

чек 1,5 t n (14)

bu yerda, чек - chekli xatolik;

t- asbobning aniqligi

n- o‖lchangan burchaklar soni

Yopiq yo‖l uchun ichki burchaklar yig`indisining nazariy qiymati:

n

наз1

. 1800(n-2) (15)

Bundan burchak bog`lanmaslik xatoligi formulasi quyidagicha

амал - наз амал -(n-2) 1800 (16)

164

bu yerda, амал - yopik yo‖ldagi o‖lchangan o‖ng burchaklar

yig`indisi

наз - poligondagi burchaklarning nazariy yig`indisi

n- poligondagi burchaklar soni

Ochiq yo‖l uchun burchak bog`lanmaslik xatoligi quyidagi formu-

lalar bo‖yicha hisoblanadi:

O‖ng burchaklar uchun:

унгf 1

1

n

унг - [bosh - oxir 1800(n1)] (17)

chap burchak uchun:

чапf 1

1

n

чап - [oxir. - boshl. 1800(n1)] (18)

Gorizontal burchak bog`lanmaslik xatoliklari dalada gorizontal

burchaklarni o‖lchangandan keyin hisoblanadi. Agar burchak

bog`lanmaslik xatoligi formula bilan hisoblangan qiymatdan kichik bo‖lsa,

unda o‖lchash ishlari to‖g`ri bajarilgan bo‖ladi. Chekli xatoliklar topilib,

ularni har bir o‖lchangan burchakga teng - f n qilib teskari ishora bilan

taqsimlanadi.

5.3.4. To’g`ri va teskari geodezik masalalar.

To’g`ri geodezik masala. AV chiziqning uzunligi d, yo‖nalishi (r)

va A nuqtaning koordinatalari xa, ua berilgan, V nuqtaning koordinatalari

xb, ub ni aniqlash kerak bo‖lsa, u to’g`ri geodezik masala deyiladi.

Ushbu

xp=xp-1+xp-1, (19)

up=up-1+up-1 (20)

formulaga binoan:

165

xb=xa+xab, (21)

ub=ua+uab (22)

bo‖ladi, bu yerda

xab=dcosr; (23)

yab=dsinr. (24)

99-rasm

Teskari geodezik masala. Agar A va V nuqtalarning koordinatalari

(xa, xb, ua va ub) berilib shu nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq uzunligi

AV=d va uning yo‖nalishi ( yoki r) aniqlansa, bu teskari geodezik

masala bo‖ladi.

Chiziq yo‖nalishi 18.1-shaklga ko‖ra quyidagicha:

аb

аb

хх

уу

х

уtgr

(25)

Topilgan tgr ning qiymati bo‖yicha trigonometrik funkstiyalar

jadvalidan rumb burchagining 90° gacha bo‖lgan qiymati topiladi. x va

u ishoralari bo‖yicha 1-jadvaldan rumb nomi aniqlanadi.

166

1-jadval

Orttirmalar ishorasi jadvali

Choraklar Rumblar

nomi

Orttirmalar

ishorasi

X U

I

II

III

IV

ShShq

JShq

JG`

ShF

+

—

—

+

+

+

—

—

Keyin rumb bo‖yicha direkstion burchak qiymati topiladi. AV=d

uzunlik ikkala nuqtaning koordinatalari bo‖yicha quyidagicha bo‖ladi:

2222 )()( аbаb ууххухd (3)

Bu formula bilan hisoblash ancha murakkab bo‖lganidan, d ni

quyidagicha topish qulay:

r

у

r

хd

sincos

, (4)

To‖g`ri va teskari geodezik masalalar poligonni tayanch punktlarga

bog`lashda ko‖p uchraydi.

Tayanch iboralar: to‖g`ri geodezik masala, chiziq uzunligi, chiziq

yo‖nalishi, nuqtaning koordinatalari, teskari geodezik masala,

nuqtalarning koordinatalari, chiziq uzunligi, chiziq yo‖nalishi,

trigonometrik funkstiyalar jadvali, rumb burchagi nomi, direkstion

burchak, poligon, tayanch punktlar, bog`lash.

5.3.5. Teodolit s’yomkasi planini tuzish

Teodolit bilan olingan planni tuzishida oldindan tomonlari 10 sm

kvadratdan bo‖lgan koordinata to‖ri chiziladi. Koordinata to‖rini chizish

aniqligi bo‖lajak plan tuzish aniqligiga katta ta‖sir qiladi. Shuning uchun

koordinata to‖rini diqqat va ehtiyotkorlik bilan chiziladi.

167

Koordinata to‖rini Drobo‖shev chizg`ichi yordamida chizish.

Drobo‖shev chizg`ichi kengligi 50 mm va qalinligi 5 mm bo‖lgan metall

tilimi (tasma)

(3 shakl) ko‖rinishida bo‖ladi. Chizg`ich bir cheti va tomoni qayralgan.

Chizg`ich oltita to‖g`ri burchakli teshik va ushlash uchun qulaylik uchun

ikkita 3 tutqichdan iborat.

Har bir to‖g`ri burchakli teshikning bir tomoni qayralgan.

Teshikning qayralgan chetlari orasidagi masofa 100 mm ga teng. Qayral-

gan tekislik o‖rtasi shtrix bilan belgilangan.

100-rasm. Drobishev lineykasi

5.3.5. Teodolit bilan plan olish.

Chizg`ich 50x50 sm bo‖lgan koordinata to‖rini chizishga

mo‖ljallangan. Unda tomonlari 40x30 sm to‖g`ri burchakli koordinatalar

to‖rini chizsa ham bo‖ladi, chunki 50 22 3040 .

Koordinata to‖ri quyidagi tartibda chiziladi. Qog`ozning qirqilgan

tomonidan 50 mm qoldirib, Drobo‖shev chizg`ichini qo‖yib o‖tkir qalam

uchi bilan chiziq chiziladi.

168

101-rasm. Teodolit syomkasi natijasida hosil bo`lgan joyning plani

5.4. Sun’iy yo‘ldoshdan joyni aniqlash

Mazkur bobni ko―rib chiqishdan oldin, o―quvchiga mahalliy va

global geoid va ellipsoidlar to―g―risida hamda balandliklar to―g―risida

bilimlarni egallab olishi kerak.

Sun‖iy yo―ldosh yordami bilan joyni qayd qilish tushunchasi SSSR

tomonidan 1957 yilda birinchi sun‖iy yo―ldoshni uchirish bilan boshlandi.

Bundan keyin AQSH ning Harbiy-dengiz kuchlari tomonidan Harbiy-

dengiz navigatsiya sun‖iy yo―ldosh tizimi rivojlantirila boshlandi. Bu,

ko―pincha Tranzit tizimi deb ataladigan tizim butun dunyo miq‖yosida

AQSHning suv osti kemalari flotining navigatsiyasini ta‖minlash uchun

yaratila boshlangan edi. Tranzit tizimi 1967 yilda aholi sohasida ham

foydalanilishi mumkin bo―ldi. Ammo, u juda ko―p uzoq kuzatuvlarni talab

qilgani va nisbatan past aniqlikka ega bo―lganligi sababli, undan

169

foydalanish geodeziya va navigatsiya bilan cheklanib qoldi.

1973 yilda AQSHning Mudofaa vazirligi vaqtni va harakat doirasini

hisobga oladigan navigatsiya tizimini NAVSTAR (Navigation System with

Time and Ranging) – joyni aniqlash global tizimini (global positioning

system (GPS)) rivojlantira boshladi va birinchi sun‖iy yo―ldoshni 1978

yilda uchirgan edi. Bu sun`iy yo`ldoshlarlar 1987 yilda majud bo―lgan

boshqarish tizimi bilan asosan tajriba tusiga ega edi. Hozir GPS sun`iy

yo`ldoshlarlari to―liq boshqaruvchan bo―lishi bilan, nisbiy joyni birnecha

millimetrlar aniqligida juda qisqa kuzatuv muddatida bir necha minutda

aniqlashga yerishish mumkin. 5 km dan ortiq masofalar uchun GPS,

EDM traverzasi bilan o―lchashdan aniqroq bo―lmoqda. SHuning uchun u

geodeziyada keng qo―llanila boshladi va uning ta‖siri EDM ni yaratishdan

ham muhimroqdir. GPS yuqori aniqlikka yerishishdan tashqari, quyidagi

muhim afzalliklarni bermoqda:

- o―rin bevosita X, Y, Z koordinatlar tizimida berilmoqda;

- er yuzidagi punktlarning o―zaro ko―rinishi zarur emas;

- har bir nuqta alohida qayd qilinganligi sababli, tarmoqdagi kabi,

tarqalish xatolari mavjud emas;

- s‖yomka nuqtasi endi o―zining talab qilinadigan vazifasiga muvofiq

tanlanadi, yaxshi shartlarga javob beradigan shakllar tizimini yarat-

ish uchun emas;

- operatordan yuqori kasbiy mahorat talab qilinmaydi;

- joy yer yuzida, dengizda yoki havoda qayd qilinishi mumkin. Bu

oxirgi qobliyati havo fotogrammetriya sohasiga katta ta‖sir qilishi

mumkin;

- o―lchovlar kechasi yoki kunduzi, suvda yoki havoda, yer sharining

har qanday nuqtasida, vaqtida va ob-havo sharoitida amalga

oshirilishi mumkin;

- o―zgarishlar ustidan nazoratni yanada takomillashtirib, uzluksiz

o―lchovlarni bajarish mumkin.

170

5.4.1. GPS segmentlari

GPS tizimi uchta segmentga bo―linishi mumkin: fazo (kosmik)

segmenti, nazorat segmenti va foydalanuvchining segmenti.

102-rasm. GPS sun`iy yo`ldoshlarlari

Kosmik (fazoviy) segment 400 kg sun`iy yo`ldoshlardan tashkil

topgan, uchta zahira nikel-kadmiy batareyasi bilan ikkita quyosh paneli

yerdamida energiya bilan ta‖minlanadi (102-rasm). Boshqaruv fazasi

hozirgi paytda uchta zahirasi bilan 26 sun`iy yo`ldoshlardan tashkil top-

gan. Ular deyarlik dumaloq orbitada yerni aylanish vaqti 12 soat (11 soat

58 minut) bilan yer sathidan 20200 km balandlikda joylashgan. Oltita

teng joylashgan orbita yassiligi (103-rasm) ekvatorga 55° burchak bilan

egilgan, natijada gorizont ustida besh soat bo―lishini ta‖minlaydi. Tizim

buning bilan, hech bo―lmaganda to―rtta sun`iy yo`ldoshlar har doim

ko―rinish doirasida bo―lishini kafolatlaydi.

Har bir sun`iy yo`ldoshlar o―zining 10.23 MGs ga teng bo―lgan

(asosiy) chastotasiga ega va yuqori balandlikdagi chastota doirasida

ikkita radio signalini yuboradi. Lj signali 1575.42 MGs (10.23 x 154), L2

esa 1227.60 MGs (10.23 x 120) chastotasiga ega. Bu signallar

modullashtirilgan, kodi Qo―pol topib olish – Coarse Acquisition (C/A),

hozir standart S-kodi va aniq P-kodi deb ataladi. Kodlar – bular, 1.023

MGs chastotada (S-kod) va 10.23 MGs chastotada (P-kod) yuboriladigan

soxta tasodifiy binar (ikkilamchi) qatorlardir (izchillikdir) (104-rasm). R-

kod joyning aniq belgilanishiga (PPS) xizmat qiladi, S-kod – joyni

171

standart holatida aniqlash xizmatidir (SPS). SPS absolyut nuqtaning

joylashishini 100-300 m gacha aniqlikda, PPS esa – 5-10 m gacha

aniqlikda ta‖minlaydi.

Aslida kodlar – bu, sun`iy yo`ldoshlardagi ultraaniq soatlar (ossil-

lyatorlar) bilan bog―langan vaqtinchalik belgilardir. Har bir sun`iy

yo`ldoshlarda 10-13 sekund atrofidagi aniqlikka ega bo―lgan uchta rubid-

iy yoki seziy soatlari bor. Bundan tashqari, L1 va L2 lar formatlashtiril-

gan, sekundiga 50 bit beriladigan sun`iy yo`ldoshlarning identifikatsiyasi,

efemeridlar (osmon jismlarining jadvallari), vaqt to―g―risidagi axborot,

ionosfera ma‖lumotari va haqoza axborot ma‖lumotlari bor.

Nazorat segmenti vaqtni belgilash, orbitalar va xususiy sun`iy

yo`ldoshlarlarning mexanik sharoitlarini boshqarish vazifasini bajaradi. Na

vaqtni belgilash tizimi, na orbitalar, ularni uzoq muddatga nazoratsiz

qoldirish uchun, etarli darajada turgun emaslar.

Hozirgi paytda sun`iy yo`ldoshlarlar Colorado Springs dagi

markazlashtirilgan boshqaruvi bilan Kwajalein, Hawaii, Ascension va

Diego Garcia da joylashgan beshta nazorat stansiyalari bilan

kuzatilmoqda.

103-rasm. GPS sun`iy yo`ldoshlarlarining birlashmasi: 24 sun`iy

yo`ldoshlar, 6 orbital yassilik, egilish 55°, balandlik 20 200 km, aylanish

vaqti 12 soat.

(Wild Heerbrugg tomonidan berilgan)

172

104-rasm. 10.23 MGs chastotada yuboriladigan soxta tasodifiy chastota

GPS dan foydalanib o―rinni qayd qilishning asosiy prinsipi teskari

kestirma prinsipi bo―lgani uchun, uchta nuqtalargacha (sun`iy

yo`ldoshlarlargacha) ma‖lum masofalardan foydalanib sun`iy

yo`ldoshlarlarning o―rnini aniqlash (ma‖lum koordinatalar tizimida) juda

muhim bo―ladi. Sun`iy yo`ldoshlarlarning joylashuvini, ular tomonidan

yuboriladigan ‗translyasiya qilinadigan (beriladigan) efemerid‘ deb ata-

ladigan ma‖lumotlardan olinadi. Joylashuvi to―g―risidagi ma‖lumotlar

hamma kuzatayotgan stansiyalardan ishlov berish uchun markaziy

boshqaruvga yuboriladi.Ushbu ma‖lumotlar sun`iy yo`ldoshlarning ilgarigi

orbitadagi o―rni bilan kombinatsiyasi, sun`iy yo`ldoshlarning jolashuvini

bir necha soat oldin prognoz qilish imkonini beradi. Ushbu axborot har

sakkiz soatda, kyinchalik foydalanuvchiga yuborish uchun, sun`iy

yo`ldoshlarga to―ldiriladi (yuboriladi). Hozirgi paytda orbitadagi joyni

aniqlash 10 metrgacha aniqdir, agarda u yangilab turilmasa,

yomonlashishi mumkin.

Markaziy boshqaruvi AQSHning dengiz observatoriyasining (US

Naval Observatory - Vashingtonda, Kolumbiya okrugi - Vashingtonda,

DC.) vaqtinchalik standartlari bilan bog―langan. Shunday usul bilan

sun`iy yo`ldoshlardagi vaqt universal bilan bog―lanib yuboriladigan vaqt

bir biriga moslanishi mumkin. Muntazam yangilatib turishni talab

qiladigan boshqa ma‖lumotlar – bu, o―lchangan masofalarga sinish

tuzatmasini hisoblash uchun ionosferani belgilaydigan ko―rsatkichlardir.

Foydalanuvchining segmenti, asosan energiya bilan ta‖minlovchi

173

asbob bilan ixcham priemnik\protsessordan va yo―naltirilmagan anten-

nalan iborat (105-rasm). Protsessor odatda, daladagi ma‖lumotlarga ishlov

berish uchun mikrokompyuterni ifodalaydi.

GPSning priyomniklari.

Priyomniklar asosan soxta-oralik yoki ma‖lumotli faza to―g―risidagi

ma‖lumotlarni, hech bo―lmaganda to―rtta sun`iy yo`ldoshlardan oladilar.

GPS texnologiyalari juda tez rivojlanayotganligi sababli, faqat eng muhim

protsedura tavsiflarini ko―rib chiqish mumkin. Foydalanilayotgan priyom-

niklarning turlari (106-rasm) foydalanuvchi tomonidan qo―yilayotgan tal-

ablar bilan bog―lik bo―ladi. Misol uchun, agarda GPS joyning ham

absolyut, ham nisbiy o―rnini aniqlash uchun lozim bo―lsa, unda soxta-

oralikdan (harakat doirasidan) foydalanish kerak. Agarda talab – yuqori

aniqlikda nisbiy o―rinni topish bo―lsa, unda kuzatildigan element,

ma‖lumotli faza bo―ladi. Ushbu dastlabki mulohazalardan ko―rinib

turibdiki, soxta-oralik bilan haqiqiy vaqtda joyni aniqlash uchun

foydalanuvchiga axborotlarning navigatsiyasi blokiga (Broadcast

Ephemerides – translyasiya efemeridlariga) kirish imkoni bo―lishi kerak.

Agarda ma‖lumotli to―lqin foydalanilsa, unda ma‖lmotlar postprotsessorda

ishlov berilsa, unda tashqaridagi aniq efemerid foydalanilishi mumkin.

SHunday qilib, axborotlarning navigatsiya bloki muhim bo―lsa, kod bilan

bog―langan priyomnik foydalaniladi. Agarda talab ma‖lumotli fazada va

postprotsessorda bo―lsa, unda kodsiz priyomnikdan foydalanish afzalroq

bo―ladi.

105-rasm. Antenna va GPS priemnik

(Magellan Pro Mark-3 NAP-100)

174

106-rasm. GPS priemnigi (Leica-GS14)

Priyomnik, asosan, bir yoki undan ko―p kanallarga ega bo―ladi.

Kanal, apparatura va sattellit ustidan kod va\yoki ma‖lumotli faza bilan

uzluksiz kuzatish uchun dastur ta‖minotidan iborat. Priyomniklar bir

qator sun`iy yo`ldoshlarlarni kuzatish uchun ko―p kanalli bo―lishlari

mumkin. Multipleksirovka qilish (tig―izlash) birlamchi kanalga bir nechta

sun`iy yo`ldoshlartan sekundiga 50 ka yaqin signallarni, qator qilib olish

imkonini beradi. Qator qilib joylashtirish, shunday tez amalga oshiri-

ladiki, uzluksiz soxta-oraliklar kuzatiladigan barcha sun`iy

yo`ldoshlarlardan o―lchab olinishi, yana axborot navigatsiyasi blokidan

hamma ma‖lumotlarni olishi mumkin. Geodezik s‖yomka nuqtai

nazaridan ularning kamchiligi shundaki, ular ma‖lumotli kuzata olmaydi.

Qator qilib bir, ikki yoki uch kanaldan foydalanib sun`iy yo`ldoshlarlar

orqali joylashtirish – bu, sun`iy yo`ldoshlar faqat bir kanal tomnidan

kuzatilib, axborot boshqa sun`iy yo`ldoshlarga o―tmasdan kelishi, ayrim

priyomniklar tomonidan foydalaniladigan jarayondir. Ikki yoki uchta

kanal bo―lganda, qo―shimcha kanal keyingi sun`iy yo`ldoshlarning joyini

belgilash va efemeridni yangilash uchun, shuning bilan butun jarayonni

tezlashtirib, foydalanilishi mumkin. Ko―pi bilan to―rtta sun`iy yo`ldoshlar,

5 sekundda bitta signal olinganda, qator joylashtirilishi mumkin.

Ma‖lumotli fazani kuzatishda modullashtirishni olib tashlash kerak.

175

Kodni korrellyasiya qiladigan turidagi priyomnik, keladigan va sun`iy

yo`ldoshlar tomonidan yuzaga keltiriladigan signal o―rtasida

tenglashtirishni (bir chiziqda turishini) t‖minlash uchun, to―xtatib turish

bo―yicha vaqtni birxillashtirish doirasini qo―llaydi. Kelib tushayotgan

signal, kodni olib tashlash imkoniga ega bo―lgan yuzaga keltirilgan

signalning ekvivalent qismiga ko―paytiriladi. U hali ham axborot

navigatsiyasi blokini sig―diradi va shuning uchun translyasiya efemeridini

foydalanishi mumkin.

Kodsiz priyomnik kvadratli kanalni foydalanadi va qabul qilingan

signalni o―ziga ko―paytiradi, shuning bilan chastotani ikki marta oshiradi

va kod modulini olib tashlaydi. Bu jarayon, signal-tovush nisbatini

kamaytirib, axborot navigatsiyasi blokini yo―qotadi va tashqi efemerid

xizmatidan foydalanish zarurligini keltirib chiqaradi.

Har xil turdagi asboblar (nivelirlar) o―ziga xos afzalliklarga va

kamchiliklarga ega. Misol uchun, kodni korrelyasiya qilish priyomniklari,

agarda L2 chastotasida kuzatuv olib borsalar, P-kodga kirish ehtiyojlari

bo―ladi. P-kod, Y-kodga o―zgartirilishi mumkinligi sababali, aholi

foydalanuvchilari uchun berilishi mumkin bo―lmaydi va L2 bo―ycha

kuzatish mustasno bo―ladi. Ammo, bu priyomniklar, kodsiz

priyomniklarga ko―ra, pastroq balandliklarda joylashgan sun`iy

yo`ldoshlarlarni kuzatish imkoniyatiga ega.

Navigatsiya maqsadlari uchun foydalaniladigan priyomniklar,

odatda, L1 soxta-oralik ma‖lumotlarini oladigan oltita sun`iy

yo`ldoshlargacha kuzatadilar va ko―pchilik kiradigan gavanlar,

qirg―oqdagi malumotnoma beradigan priyomniklardan differensial

tuzatmalarni olish imkoniyatiga ega bo―lishlari kerak.

Injenerlik izlanishlarida qo―llaniladigan geodezik priyomniklar bir

yoki ikki chastotali, hamma iloji bo―lgan yo―ldoshlarni kuzatish uchun 12

dan 24 kanalli bo―lishlari mumkin. Ayrim 24 kanalli priyomniklarning 12

ta kanali GPS da va 12 tasi Rossiya ekvivalent tizimi, GLONASda

joylashtirilgan.

Hamma zamonaviy priyomniklar L1 kuzatiladigan soxta-oralikni,

176

kodni korrelyasiya qilish jarayonidan foydalanib, olishlari mumkin.

Soxta-oralik S-koddan (yoki ayrim holatlarda C/A-kod deb ataladigan)

foydalanib, hisoblab chiqarilganda, L1 ma‖lumot fazasiga va axborot

navigatsiyasi blokiga kirish imkonini olish uchun, u signaldan chiqarib

tashlanishi mumkin. Bu ikkita signal aholi ma‖lumotlari deb tasniflanishi

mumkin. Ikkilamchi chastotali priyomniklar ham R-kodining sohta-oralik

va L2 ma‖lumot fazalari ma‖lumotlarini olish uchun foydalaniladilar.

SHunga qaramasdan, bular faqat Amerika harbiylarining ruxsati bilangina

olinishi mumkin, ular ruxsat bermasliklari ham mumkin. Bu jarayon Anti-

Spoofing (AS) – anti-obman deb ataladi va keyinchalik ko―rib chiqiladi.

AS ishlayotganda, signalni kvadratga ko―tarish usuli, L2 kodiga kirish

imkonini yaratish uchun qo―llanilishi mumkin. Bu jarayon ilgari

eslatilganidek, muammolarga ega. Ayrim ishlab chiqaruvchilar kvadratga

ko―tarish jarayonining L2 ma‖lumotli faza ma‖lumotlari to―lqinlari

uzunligining yarmini beradigan korrelyasiya kodidan foydalanadilar. Har

xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan foydalaniladigan, ‗kesilish

korrellyasiyasi‘ va ‗PW kodni kuzatish‘ deb atalgan boshqa ikki

yonloshish, L2 faza ma‖lumotlari to―lqinlarining to―liq uzunligini berish

imkoniga ega.

SHubha yo―qki, priyomniklarni ishlab chiqarish texnologiyasining,

ihchamroq, biroq ancha murakkab asbob-uskanalarning rivojlanishi

davom ettiriladi. Haqiqatda ham, kitobni yozish paytiga (2000 yil) kelib,

GPS bilan qo―l soatlari ishlab chiqarilgan edi.

Nemets astronomi Iogann Kepler (1571-1630 yillar) planetalarning

Quyosh atrofida aylanishini aniqlaydigan uchta qonun chiqargan, ular

sun`iy yo`ldoshlarlarning yer atrofida aylanishiga qo―llanilgan edi:

107-rasm.

177

108-rasm.

Sun`iy yo`ldoshlarlar yer atrofida, bir G fokusi nuqtasida joylash-

gan (107-rasm) yer massasining markazi bilan ellips orbitasi bo―yicha

aylanadi. Ikkinchi fokus G' foydalanilmaydi;

Radius-vektor yer markazidan sun`iy yo`ldoshlarga teng vaqt

orasida teng yassilik yaratadi (108-rasm);

Aylanish davrining kvadrati, kichik yarimo―qning kubiga mu-

tanosib, ya‖ni T2 = a3 x konstanta.

Bu qonunlar orbitaning geometriyasini, sun`iy yo`ldoshlarning

orbita traektoriyasi bo―yicha harakat tezligini va orbitani aylanib chiqish

uchun ketgan vaqtni belgilaydi.

Ellips shaklini, a va e lar (ekssentrisitet) aniqlayotgan bir vaqtda

(5-bobni qarang), uning fazodagi joylashuvi uchta nuqta bilan,

ma‖lumotnoma fazoda qayd qilingan koordinatalar tizimiga nisbatan

o―rnatilgan bo―lishi kerak. Orbital ellipsning fazoviy joylashuvi

109-rasmda ko―rsatilgan.

Bunda:

Ω burchak – bu ko―tariladigan tugunning ekvatorda o―lchangan

orbita traektoriyasi (RA) ning bahorgi tenkunlikdan (y) sharqqa to―g―ri

ko―tarilishi;

i – orbita yassiligining ekvator yassiligiga egilishi;

ω – ko―tariladigan tugundan orbita yassiligida o―lchangan

perigeyning kattaligi.

Shunday qilib, fazoda orbitani aniqlab, sun`iy yo`ldoshlar perigeyga

nisbatan ‗haqiqiy (to―g―ri) anomaliya‘ deb atalgan f burchagidan

foydalanib, u perigey orqali o―tayotganda, joylashtiriladi.

178

109-rasm.

‗Perigey‘ – bu sun`iy yo`ldoshlar yerga eng yaqin joylashgan

nuqta, ‗Apogey‘ esa, eng uzoq joylashgan nuqta. Ushbu ikkita nuqtani

birlashtiradigan chiziq ‗aspid chizig―i‘ deb ataladi va orbital fazo

koordinatalar tizimining X o―qi hisoblanadi. Y o―qi – bu X o―qiga tik

burchak yasagan o―rtacha orbita yassiligi. Z o―qi – bu orbita yassiligiga

normal va o―rtacha orbitadan kichik o―zgarishlar bo―lishini bilish uchun

foydalaniladi. XYZ fazoviy koordinata tizimi G da boshlanadi.

110-rasmdan ko―rish mumkinki, sun`iy yo`ldoshlarning fazoviy koordi-

natlari, t vaqtida tengdirlar:

Xq = r cos f.

Yq = r sin f.

Zq = 0 (Keplerning toza orbitasi bo―yicha).

Bunda, r = yerning marazidan sun`iy yo`ldoshlargacha bo―lgan

masofa.

Fazoviy koordinatlar, translyasiya efemeridida joylashgan

axborotdan foydalanib, engil hisoblab chiqarilishi mumkin. Protseduralar

quyidagicha:

Sun`iy yo`ldoshlarning to―liq aylanish davri, ya‖ni orbitani tugallash

uchun talab qilinadigan vaqt. Keplerning uchinchi qonunini foydalanib:

(1)

179

1 – yerning gravitatsi konstantasi, 398 601 km 3 s-2.

‗O―rtacha anomaliya‘, (ts - tp) vaqt oraligida sun`iy yo`ldoshlar

bilan yaratilgan M burchagini hisoblab chiqaraylik:

(2)

Bunda:

ts = sun`iy yo`ldoshlarning signal berish (kuzatiladigan) vaqti;

tp = sun`iy yo`ldoshlarning perigeydan o―tish vaqti (translyasiya

efemerididan oligan).

110-rasm.

M sun`iy yo`ldoshlarning orbitadagi o―rnini aniqlaydi, biroq faqat e

= O bo―lgan ellips uchungina, yani aylana uchun. Bu holatni tuzatish

uchun ‗ekssentrik anomaliya‘ E ni va ‗haqiqiy (to―g―ri) anomaliya‘ f ni

(110-rasm), deyarlik aylana orbita GPS uchun, olishimiz kerak.

110-rasm.

SHunday qilib, sun`iy yo`ldoshlarning o―rni Keplerning sof ma-

tematik orbitasi bo―yicha kuzatuv paytida (ts) aniqlanadi.

180

Sun`iy yo`ldoshlarning haqiqiy orbitasi Keplerning orbitasidan

chetga quyidagi sabablardan chiqadi:

(1) yerning gravitatsiya doirasining bir xil bo―lmasligi = q1;

(2) Oy va Quyoshning tortishi = q2;

(3) atmosferaning qarshiligi = q3;

(4) quyosh radiatsiyasining to―g―ri va qaytarilgan bosimi = q4 i q5;

(5) yerning ko―tarilishi = q6;

(6) okeanlarning ko―tarilishi = q7.

Bu kuchlar orbitada o―zgartishlarni yuzaga keltiradilar, umumiy

ta‖siri (qt = q1 + q2 + . . . q7), bular, kuzatish paytida sun`iy

yo`ldoshlarning aniq joyini olish uchun matematik modellashtirilgan

bo―lishi kerak. Ilgari ko―rsatilganidek sof, tekis Kepler orbitasi quyidagi

elementlardan hosil bo―ladi:

a – katta yarimo―qdan;

e – ekssentrisitetdan, orbitaning kattaligini va shaklini beradi;

i – egilishdan;

Orbita yassiligini fazoda yerga nisbatan joylashtiradigan

ko―tariladigan tugunning to―g―ri ko―tarilishidan;

– perigeyaning kattaligidan;

Efemeridning ma‖lumotnoma sun`iy yo`ldoshlarining joyini qayd

qiladigan vaqtidan.

‗Broadcast Ephemer‘da qo―shimcha berilgan ko―rsatkichlar, sun`iy

yo`ldoshlar harakatlarining sof Kepler shaklidan chetga chiqishni

ta‖riflaydi. Ikkita efemerid mavjud: translyasiya qilinadigan, tubanda

ko―rsatiladi, va To―g―ri efemerid.

M0 = o―rtacha anomaliya;

= harakatning o―rtacha ayirmasi;

e = ekssen trisitet;

= katta yarimo―qning kvadrat ildizi;

= to―g―ri ko―tarilish;

= egilish;

= perigey kattaligi;

181

= to―g―ri ko―tarilish tezligi;

= egilish tezligi;

Cuc, Cus = kenglik o―lchami hadlari tuzatmalari;

Crc, Crs = orbita radiusi hadlari tuzatmalari;

Cic, Cis = egilish hadlari tuzatmalari;

tp = efemeridning ma‖lumotnoma vaqti.

‗Broadcast Ephemeris‘dan, yana geopotensial WGS 84 modelidan,

aynan:

Erning burchak tezligini (7292115 x 10-11 rad s-1);

– yerning gravitatsion/og―irlik turgunligidan (3986005 x 108 m3

s-2) kelib chiqib, orbitada buzilgan (chetga chiqqan) dekart koordinatlari

quyidagilardan foydalanib:

u – kenglikning o―lchami (orbital yassilikda tugunning sun`iy

yo`ldoshlarga ko―tarilish burchagi);

r – yer markazining radiusi, quidagi tarzda hisoblab chiqarilishi

mumkin:

Ilgari belgilanganligi kabi, prinsiplar masofalarni (yoki uzoqlikni)

o―lchashni, hech bo―lmaganda, foydalanuvchiga zarur bo―lgan Xp, Yp va

Zp larning o―rinlarini topish uchun, joylari ma‖lum bo―lgan X, Y va Z

uchta sun`iy yo`ldoshlargacha o―lchashni o―z ichiga oladi.

O―zining soda shaklida sun`iy yo`ldoshlar signal yubordi, unda

sun`iy yo`ldoshlardan chiqqan vaqt (tD) modellashtiriladi. Priyomnik o―z

navbatida kelish vaqtini (tA) shu belgi bilan qayd qiladi. Keyin signalga

sun`iy yo`ldoshlardan priyomnikkacha etib borish uchun zarur bo―lgan

vaqt (tA - tD) = At ga teng (kechikish vaqti deb ataladi).

V-Bob bo`yicha nazorat savollari

1. Qanday zamonaviy teodolitlarni bilasiz?

2. Zamonaviy dasturiy ta`minotlarni sanab bering?

3. Dala o`lchash ishlari qanday qayta ishlanadi?

4. To‖g`ri va teskari geodezik masalalar xaqida gapirib bering?

5. Sun`iy yo`ldoshlar va qabil qilgichlar xaqida gapirib bering?

182

“ O‘zbek Izoh

1 Absolyut balandlik Asosiy sathiy yuzaga nisbatan aniqlangan balandlik

2 Abu Rayxon Beruniy

XII-XIII asrlarda O―rta Osiyo va Xurosandagi ilm - fanni Abu Rayxon Beruniy asarlarisiz tasavvur qilib bo―lmaydi. U 973 yili 4 sentyabrda Xorazmda Kot shahrida tug―ilgan. Malumotlarga qaraganda, uning 113 asari bo―lib, ularning 70 tasi astronomiyaga, 20 tasi matematikaga, 12 tasi geografiya va geodeziyaga, 4 tasi kartografiyaga, 3 tasi iqlimga va hakozolarga bag―ishlangan.

3 Avtokollimatsiya qarash trubasi kollimator bilan tutash-gan tizim.

4 Adilak bo―lak qiymati adilak shkalasi bir bo―lagining burchak qiymati.

5 Adilak nol punkti silindrik adilak naychasini o―rtasidagi nuqta.

6 Adilak pufakchasi silindrik adilak to―ldirilgan efir (spirtni) sovushi natijasida hosil bo―ladigan havo pufakchasi.

7 Adilak sezgirligi odam ko―zi bilan ilg―ash darajasida adilak pufakchasini siljishi.

8 Azimutal proeksiya tuzish uchun ge-

ometrik shakl

tekislikdan foydalaniladi. Er sharini tekislikka yoyib biror nuqtasiga tekis-likning urinma bo―lishi natijasida azi-mutal proeksiyalar hosil bo―ladi. Agar tekislik er sharining qutblariga urinma bo―lsa, qutbiy azimutal, ekvator chizig―iga urinma bo―lsa, ekvatorial az-imutal, er yuzining boshqa biror nuqt-asiga urinma bo―lsa, gorizontal yoki qiyshiq azimutal proeksiyalar hosil bo―ladi.

9 Aktiv qaytargich

dalnomerdan chiqqan elektromagnit to―lqinlarini qabul qilib olib, chastotasi va amplitudasini o―zgartirib qaytaradigan asbob, radiodalnomerlarda qo―llaniladi.

10 Al Xorazmiy

Ilk Xorazm vohasining ko―zga ko―ringan mashhur olimlaridan Muhammad ibn Muso al- Xorazmiy (qisqacha- Muhammad Xorazmiy) Xorazmda tug―ilib Bog―adodda vafot etgan. Bazi malumotlarga ko―ra u 780 yilda tug―ilgan va 847 yilda vafot etgan

183

deb taxmin qilinadi. Muhammad Xora-zmiy Bog―dod rasadxonasining er yuzi aylanasining uzunligini o―lchash uchun 1° ey uzunligini aniqlash bo―yicha ek-speditsiyasiga (Mesopotomiyada) rahbarlik qilgan. Xalifa Mamun top-shirig―i bilan «Jahon kartalari» tuzishda rahbarlik qiladi. Bu asarni «Dunyo atlasi» desa ham bo―ladi.

11 Alidada ekssentrisiteti alidada markazi bilan limb doira markazini ustma –ust tushmasligi.

12 Asbob xatoligi geodezik asbobning qismlarini asbob ideal sxmasidan og―ishi.

13 Asosiy sathiy yuza

er yuzasidagi o―zaro tutash okean va dengizlarni faraz qilingan tinch xolatdagi suv sathini shovun chizig―i yo―nalishiga perpendikulyar, erning quruqlik qismi ostidan fikran davom ettirish natijasida xosil bo―lgan sathiy yuza.

14 Astronomik kenglik koordinatasi aniqlanayotgan nuqtadan o―tgan shovun chizig―i bilan ekvator tekisligi orasida xosil bo―lgan burchak.

15 Balandlik anomaliyasi nuqtaning ortometrik va geodezik balandliklar farqi.

16 Balandlik tayanch

punkti absolyut balandligi ma‖lum bo―lgan GTP.

17 Barometrik nivelirlash

erdan balandlikka ko―tarilgan sari havo bosimining kamaya borishi qonuniyatiga asosan nuqtalar nisbiy balandligini aniqlash.

18 Bosh masshtab

ekvatorda uzunlik masshtabi bir xil bo―lib u bosh masshtab deb yuritiladi. Mayda masshtabli kartalarda uzunlik masshtabi ekvator bilan boshlang―ich meridianda o―zgarmay saqlanib qoladi, yani xatolik bo―lmaydi. Geografik kartalarda xatosiz tasvirlangan joylard-agi uzunlik masshtabi o―zgarmaydi. Xatolik bilan tasvirlangan may-donlarda, masshtablar o―zgaruvchan bo―ladi, u kartalarning janubiy ramkasini tagiga yoki shimoliy ramka tomoniga yozib qo―yiladi.

19 Boshlang―ich meridian

tekisligi Granvich abservatoriyasi markazdan o―tuvchi meridian tekisligi.

20 Bo―ylama nivelirlash Bir- biridan uzoq joylashgan nuqtalar oralig―ida bir nuqtadan ikkinchisiga

184

absolyut balandlikni uzatish maqsadida bajariladigan murakkab nivelirlash.

21 Vertikal doira nol o―rni

teodolit qarash trubasining vizir o―qi gorizontal va vertikal doira alidadasida o―rnatilgan adilak pufakchasi nol punktida bo―lganda vertikal doiradan olingan sanoq.

22 Vizir tekisligi

(kollimatsion tekisligi)

teodolit qarash trubasi gorizontal o―qida aylanishi nuqtasida xosil bo―ladigan tekislik.

23 Geografik karta

Erning egriligini hisobga olib, ele-mentlarni saralab, tanlab, matematik qonunlarga bo―ysingan holda tas-virlangan manbadir. Undan imliy izlan-ishlarda, geografiya va tarix fanlarini o―rganishda asosiy ko―rgazmali qurol sifatida foydalaniladi. Karta xalq xo―jaligimizni rejalashtirishda, geologik qidiruv ishlarida, qurilishlarni loyihalashda, mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini to―g―ri taqsim-lashda va xududlarni har taraflama rivojlantirishda foydalaniladigan asosiy manbalardan biridir.

24 Geografik koordinata astronomik va geodezik koordinata sistemalarini umumiy nomi.

25 Geodezik balandlik

er fizik sathidagi nuqtadan o―tgan normal chiziq bo―yicha nuqtadan uni ellipsoid sathidagi proeksiyasigacha bo―lgan masofa.

26 Geodezik kenglik koordinatasi aniqlanayotgan ellipsoid sathiga tushirilgan normal bilan ekva-tor tekisligi orasidagi burchak.

27 Geodezik qurilish to―ri kvadrat yoki to―rtburchak uchlarida joylashgan asos punktlaridan iborat koordinatalar tizimi.

28 Geodezik meridian

tekisligi

koordinatasi aniqlangan nuqtadan o―tgan normal chiziqda yotuvchi va el-lipsoid kichik o―qi b ga parallel o―tgan tekislik.

29 Geodezik tayanch

punkti (GTP)

joyda o―rni uzoq vaqt saqlanadigan qilib maxsus qurilma yoki mustaxkam qoziq bilan belgilangan planli koordinatasi yoki absolyut balandligi aniqlangan nuqta.

30 Geodezik tayanch to―ri GTP yig―indisi (maxmuasi).

31 Geodezik uzoqlik koordinatasi aniqlanayotgan nuqtadan o―tgan geodik meridian tekisligi bilan

185

boshlang―ich meridian tekisligi orasidagi ikki yoqli burchak.

32 Geoid erning asosiy sathiy yuza bilan che-klangan to―liq shakli.

33 Geoid balandlik Er yuzasidagi nuqtadan o―tgan normal chiziq yo―nalishida referens ellipsoid sathigacha o―lchanadigan balandlik.

34 Geologik kartalar

Geologik kartalar geografik kartalarga o―xshab umumgeologik kartalarga va geologiya sohalari bo―yicha tuzilgan kartalarga bo―linib tasvirlanadi. Ularda malum bir xudud-ning geologik tuzilishi to―g―arisida, yani geologik yoshi, petrografik tar-kibi, tog― jinslarining joylashishi va tuzilishi to―g―risida malumot beradi. Asosan yirik masshtabli bevosita dalada yaratilgan kartalar asosida tuziladi.

35 Geometrik nivelirlash

bir nuqtaning ikkinchi nuqtaga nisbatan balandligini geometriyaning parallel chiziqlar qoidasiga asoslanib nivelir asbobidan foydalanib, reykadan sanoq olib aniqlash.

36 Geradot

O―rta Osiyo haqidagi dastlabki geografik va kartografik malumotlar miloddan oldingi V asrlarda yashagan yunon allomasi Geradot tomonidan yozilgan asarlarda uchraydi. Lekin bu malumotlar juda kam va bazilari no-too―g―ari hamdir.

37 Globus

er yuzasining sharda kichraytirilib tas-virlangan modelidir. Er ellipsoidi mayda masshtabdagi tasvirida glo-busdan juda kam farq qilib, bu farq amalda sezilmaydi. Globuslar har xil mazmunga ega: geografik globus, siyo-siy-mamuriy globus, induksion globus (qora rangda) va amaliy ishlar bajarish uchun muljallangan proeksion glo-buslar bo―ladi.

38 Gorizontal

boshlang―ich deb qabul qilingan sathga nisbatan bir xil bo―lgan balandliklarni birlashtiruvchi yopiq egri chiziq.

39 Gorizontal qo―yilish tekislikda ikki qo―shni gorizontallar orasidagi masofa.

40 Grafiklash topografik kartalarni varaqlarga

186

bo―lish.

41 Deshifrovka

Aerokosmik suratlarni ko―rib, tasvirni o―qib, unga mazmun berish, mohiyatini tushunish va shu asosda zarur bo―lgan malumotlar olish jarayonlari tushuniladi. Uni geografik jihatdan olib qaraganda geografik obektlar, voqea va hodisalar hamda ularda bo―ladigan jarayonlarni o―rganish, tadqiq qilish hamda obektlarning xarakterli xususiyatlarini aniqlab ular orasidagi o―zaro bog―liqlikni ko―rsatib beruvchi usul deyiladi.

42 Direksion burchak

O―q meridianining yoki dona parallel bo―lgan chiziqning shimoldan saot strelkasi yo―nalishida orien-tirlanayotgan yo―nalishgacha o―lchanadigan burchak.

43 Doiraviy adilak

ichki yuzasi silliqllangan ma‖lum egrilik radiusidagi sferik sathli, spirt yoki efir bilan to―ldirilgan shisha am-pula.

44 Doiraviy adilak nol

punkti doiraviy adilak ustiga chizilgan kon-sentrik doirachaning markazi.

45 Doiraviy adilak o―qi doiraviy adilak nol punktiga o―tkazilgan urinma tekislikka nol punktdan o―tgan perpendikulyar.

46 Ellips xatoligi

Kartografik proeksiyalar nazariyasi bo―yicha ellipsoid yuzasidagi juda kichik aylana (doira) tekislikka tasvirlanganda ellipsga aylanadi va uni ellips xatoligi deb yuritiladi. Xatolik natijasida er yuzasidagi shakllar geometrik jixatdan oo―zgaradi. Bu o―zgarishlar chiziqlar uzunligida, yo―alishlarning gorizontal burchaklarida, geografik obektlarning shaklida va maydonida vujudga keladi. Demak kartalardagi xatoliklar to―rt xildir: 1. Masofa yoki uzunlik xatoligi. 2. Burchak xatoligi. Z. SHakl xatoligi. 4. Maydon xatoligi.

47 Er ellipsoidi

geodga eng yaqin bo―lgan geometrik shakl ellipsini kichik o―qi atrofida aylantirish natijasida xosil bo―lgan aylanma ellips.

48 Eratosfen «Geografiya» nomli dastlabki asar yunon geografi, kartografi, astronomi

187

va matematigi eratosfen tomonidan yozilgan. Uning dunyo kartografiya faniga qo―shgan xissasi kata bo―lib, un-ing rahbarligida er yuzasidagi joylarn-ing o―rinlari, kenglik va uzoqliklar or-qalig―ini aniqlash va gradus o―lchash yo―li bilan aniq o―lchash usullari ishlab chiqilgan.

49 Joyning relefi joydagi notekisliklar, ya‖ni baland pastliklar.

50 Zona Er ellipsoidini ikki tomondan meridian bilan geografik bo―lagi.

51 Induksion globuslar

qora rangda bo―lib, ularda meridianlar va parallellardan bo―lak hech narsa tasvirlanmagan bo―ladi. Induksion globusda parallel va meridianlarni tushuntirish oson bo―ladi.

52 Injener texnik

nivelirlash

injenerlik inshootlari loyihasini joyga ko―chirish va inshootlarni qurish maqsadida bajariladigan nivelirlash.

53 Ishchi chiziqlar yirik masshtablarda bino va inshoot-larning barcha qismlarini planlari, qirqimlari va profillari berilgan xujjat.

54 Karta

Karta atamasi o―rta asrlardan buyon foydalanib kelinmoqda. Bu atama lo-tincha «chartes» so―zidan olinib papi-rus qogoz varogi degan tushunchani bildiradi. Bazi manbalarda karta - er yuzasini tekislikdagi kichraytirilgan tasviri deb yuritilib kelingan.

55 Karta ramkasi karta varag―i to―rt tomonidan chega-ralovchi chiziqlar.

56 Kartalarni loyihalash

va tahrir qilish

kartografiyaning asosiy qismlaridan biri bo―lib, kartaning dastlabki nucx-asini tuzish va uni tahrir qilish usul-larini tushuntiradi.

57 Kartani o―qish

Karta mazmunini tushunib, undan kerakli malumot olishga kartani oqish deyiladi. O―quvchi shartli belgi yorda-mida kartada tasvirlangan voqea va xodisalar to―g―arisida fikrlab, so―ng malumot oladi. Kartada voqea va xo-disalar bir tomonama o―rganilmasdan, u bilan bog―liq bo―lgan boshqa malu-motlar ham o―rganiladi.

58 Kartani nashr qilish Kartani nashr qilish sohasi, asosan kartani nashrga tayyorlash va nashr qilish hamda uni yig―ib, kerak bo―lsa

188

muqovalash ishlarini o―rgatadi.

59 Kartani o―qib tahlil qi-

lish usuli

Kartani o―qib tahlil qilish usuli eng ko―p qo―llaniladigan usul bo―lib, karto-grafik tasvirga asoslanadi, legenda aso-sida bajariladi.

60 Kartaning yordamchi

elementlari

Kartaning nomi, muallif va muxarrirlarning familiyalari, nashr qilingan vaqti, qaysi manbalar asosida tuzilganligi, nashriyot manzilgohi, chop qilingan joy nomi va boshqalar ham kartaning yordamchi elementlariga kiradi.

61 Kartaning

kompanovkasi

Geografik kartaning nomi, ramkasi, tasvirlanayotgan xudud, qirqim kartalar, legenda, diagramma, sxema, profil, grafiklar, matnlar karta mazmunini boyitishga, o―qishni osonlashtirishga yordam beruvchi boshqa qo―shimcha manbalarni joylashtirish tartibiga aytiladi.

62 Kartaning qo―shimcha

elementlari

Kartalardagi ochiq joylardan (ramkaning ichidagi va tashqarisidagi) mukammal foydalanish maqsadida asosiy kartaga qo―shimcha ravishda, qirqim kartalar (vrezka), grafiklar, profillar, diagrammalar, blok diagrammalar va tablitsalar beriladi, bu esa kartani yanada mukammallashtiruvchi elementlaridir.

63 Kartaning matematik

asosi

Kartani geometrik jihatdan aniq va tasvirlarning tug―ri bo―lishi Kartaning matematik asosiga bog―lik. Matematik asos o―z navbatida bir qancha element-lardan tashkil topgan. Masalan, proeksiya va koordinata turi, masshtab hamda geodezik asos (triangulyasiya, poliganometrik va nivelirlash shax-obchalari) va komponovka.

64 Kartografik to―r

Kartografik to―r (geografik kenglik va geografik uzoqlik) geografik elementlarning er yuzasidagi o―rnini tasvirlaydi.

65 Kartografiya

tabiat va jamiyatdagi voqea va xodisalarning joylashishini va ular o―rtasidagi o―zaro bog―liqligini, hamda ularning xususiyatlarini, vaqt o―tishi bilan o―zgarishini, maxsus tasvir-obrazli belgi modellar vositasida matematik

189

yo―l bilan tekislikda kichraytirib generalizatsiya qilib tasvirlashni va undan tadqiqot usuli asosida manba sifatida foydalanishni o―rgatuvchi fandir.

66 Konusli proeksiyani

Konusli proeksiyani yasash uchun er sharini konus ichiga tushirib, undagi meridian va paralellarni uning sirtiga o―tkazib so―ng tekislikka yoyiladi. Konus o―qi bilan er aylanish o―qining o―zaro joylanishiga qarab bu proeksiyalar ham 3 xil bo―ladi: to―g―ari konusli proeksiya, ko―ndalang konusli proeksiya, qiyshiq konusli proeksiyalar.

67 Ko―ndalang nivelirlash trassa o―qiga perpendikulyar chiziq bo―yicha kerakli joylarga qoziqlar qoqib nivelirlash.

68 Qarash trubasini vizir

o―qi ob‖ektiv optik markazi bilan iplar to―ri markazini birlashtiruvchi chiziq.

69 Qarash trubasining

o―qi

ob‖ektiv va okulyar qismlarini ko―ndalang kesimlari markazidan o―tgan chiziq.

70 Qarash trubasining ko―rish maydoni

qarash trubasining qo―zg―almas holati-da trubada ko―riladigan fazo.

71 Qarash trubasining

optik o―qi ob‖ektiv optik markazi bilan okulyar optik markazidan o―tgan chiziq.

72 Qizil chiziq kvartalning ko―cha bilan chegarasi.

73 Laplas punkti astronometrik kuzatishlar orqali keng-lik va uzoqli aniqlangan punkt.

74 Loyihani geodezik

bog―lash

binoning bosh o―qini joyda rejalash uchun zarur bo―lgan geodezik ma‖lumotlarni hisoblash.

75 Magnit azimut

Magnit meridianning shimolidan soat strelkasi yo―nalishida orien-tirlanayotgan yo―nalishgacha o―lchanadigan burchak.

76 Magnit strelkasiningsh

og―ish burchagi

xaqiqiy meridianning shimoldan soat strelkasining yo―nalishida magnit me-ridiani yonalishi orasidagi burchak.

77 Markaziy proeksiya

markaz deb qabul qilingan nuqta bilan proeksiyalanayotgan nuqtalardan o―tgan chiziqlar yordamida Er yuzasidagi nuqtalarni qabul qilingan sathga proeksiyalash.

78 Masshtab karta plan (profil)dagi chiziq uzunligini shu chiziqni joydagi uzunligini gori-zontal proeksiyasiga nisbati.

190

79 Masshtab aniqligi karta, plan, profildagi 0.1 mm ga joyda mos ravishda to―g―ri keladigan chiziqni gorizontal proeksiyasi.

80 Maxalliy koordinata

sistemasi

ixtiyoriy biror nuqta koordinataboshi deb olingan to―g―ri burchakli koordina-ta sistemasi.

81 Meridian

SHimoliy hamda janubiy geografik qutblarni birlashtiradigan va muayyan nuqtadan o―tgan, paralellar bilan tutashib 90° li burchak xosil qiladigan chiziqlarga aytiladi.

82 Meridian chizig―i meridian tekisligini ellipsoid sathini kesishi natijasida xosil bo―lgan chiziq.

83 Montaj gorizonti konstruksiya elementlari montaj qili-nayotgan qavatning asos maydonidan o―tuvchi shartli tekislik.

84 Montaj ishlari qurilish konstruksiyalari va texnologik qurilmalarni loyihaviy holatda o―rnatish.

85 Murakkab nivelirlash

ikki nuqtaning bir biriga nisbatan balandligini aniqlashda bu ikki nuqta oralig―i bo―laklarga bo―lib, xar bir bo―lakni alohida-alohida nivelirlash.

86 Natural masshtab so―z bilan ifodalangan sonli masshtab.

87 Nivelirlash

nuqtaning balandligini o―lchash, nuqtalarning bir-biriga nisbatan yoki boshlang―ich deb qabul qilingan sathiy yuzaga nisbatan nuqtaning balandligini aniqlash.

88 Nivelirlashda

bog―lovchi nuqta ikki qo―shni stansiyani bir biriga bog―lovchi nuqta.

89 Nivelirlashda oraliq

nuqta

bog―lovchi nuqtalar oralig―ida joylash-gan balandligini aniqlash zarur bo―lgan nuqta.

90 Nisbiy balandlik bir nuqtaning ikkinchi nuqtaga nis-batan balandligi.

91 Nomenklatura topografik kartalar va planlarning var-aqlarini belgilash, ya‖ni ularga nom berish sistemasi.

92 Notekis cho―kish inshoot poydevorining barcha qismlarida vertikal tekislik bo―yicha notekis siljishi.

93 Nuqta balandligi

Er yuzasidagi nuqtadan o―tgan shovun chizig―i yo―nalishida nuqtadan balandlik hisobi uchun qabul qilingan sathgacha bo―lgan chiziq uzunligi.

94 Nuqta otmetkasi balandlikni sonli qiymati. 95 Og―ish (kren) inshootlarining vertikal tekislikda

191

loyihaviy holatdan chetlanishi.

96 Oddiy nivelirlash ikki nuqtani bir biriga nisbatan balandligi bu nuqtalar orasiga nivelirni bir marta o―rnatishda aniqlash.

97 Orientirlash Boshlang―ich deb qabul qilingan yo―nalishga nisbatan joydagi chiziqni yo―nalishini aniqlash.

98 Orientirlash burchagi Boshlang―ich deb qilingan yo―nalish bilan orientirlanayotgan joydagi yo-nalish orasidagi burchak.

99 Ortoganal proeksiya Er yuzidagi nuqtalarni sathga per-pendikulyar chiziqlar bilan proeksiya-lash.

100 Ortodromiya

Globusda, er yuzasidagi ikki nuqta orasidagi eng yaqin masofaga aytiladi. Odatda samolyotlar, ortodromiya chizig―i bo―yicha xarakat qiladi.

101 Ortometrik balandlik Er yuzasidagi nuqtadan o―tgan shovun chizig―i yo―nalishida geoid sathigacha o―lchanadigan balandlik.

102 Planli tayanch punkti planli koordinatasi ma‖lum bo―lgan GTP.

103 Parallel parallel tekislikning ellipsoid yuzasini kesishdan hosil bo―lgan chiziq.

104 Parallel tekisligi

er ellipsoidining biror nuqtasidan un-ing kichik o―qiga o―tkazadigan per-pendikulyar tekislik, bu tekislik ekva-tor tekisligiga parallel.

105 Plan Er yuzasini kichik qismini tekislikdagi proeksiyasini qog―ozda kichraytirilgan tasviri.

106 Planga olish (s‖emka

qilish)

er sathida plan, karta va profil tuzish maqsadida bajariladigan burchak va chiziq (masofa) o―lchash ishlarining majmuasi.

107 Poligonometriya siniq chiziq shaklida qurilgan barcha tomon uzunliklari va burchaklari o―lchangan planli geodezik punktlar.

108 Profil berilgan yo―nalish bo―yicha joy vertikal kesimining qog―ozdagi kichraytirilgan tasviri.

109 Rejalash ishlari

elementlari loyihada berilgan burchak, chiziq va balandliklarni joyda geodezik yasash.

110 Rekognossirovka planga olinadigan joyni ko―zdan kechirish yo―li bilan joyni batafsil o―rganish.

111 Relef kesim balandligi ikki qo―shni gorizontallarning baland-liklari farqi.

192

112 Referens ellipsoid

geoid ichida o―qdan eng kichik og―ishni ta‖minlaydigan qilib orientirlangan (joylashtirilgan) ellipsoid.

113 Rumb

meridianning (o―q meridianining, mag-nit meridianining) shimol yoki janu-bidan orientirlanayotgan yonalishgacha o―lchanadigan o―tkir burchak.

114 Svetodalnomer (radiodalnomer)

ikki nuqta orasidagi masofani o―lchashda elektromagnit to―liqlarining shu nuqtalar orasidagi tarqalish vaqtini aniqlashga asoslangan masofa o―lchash usuli.

115 Silindrik proeksiyalar

Bu proeksiyalarni yasash uchun er shari silindrning ichiga urinma qilib tushirilib, so―ng silindr sirti bo―yicha kesilib, tekislikka yoyiladi. Bunda er sharining silindr yon sirtiga tegib turgan joylarida (chiziqlarida) xatolik bo―lmaydi, lekin shu chiziqdan uzoqlashgan sari xatolik oshib boradi.

116 Sonli masshtab

surati birga teng bo―lgan kasr ko―rinishida berilgan, maxrajidagi son joydagi chiziq uzunligini gorizontal proeksiyasini qog―ozga o―tkazishdagi kichraytirilish darajasini ko―rsatuvchi masshtab.

117 Tafsilotli yoki konturli

plan faqat joydagi tavsilotlar tasvirlangan plan.

118 Teodolit yo―li

siniq chiziq shaklida barpo etilgan, burchaklari teodolit bilan, tomon uzunligi po―lat lenta, ruletka yoki aniqlik jihatidan mos tushadigan dalnomer bilan o―lchanadigan planli geodezik nuqtalar.

119 Teodolit joyda gorizontal burchak o―lchash as-bobi.

120 Teodolit ish xolatida

alidada ustida joylashgan silindrik adilak pufakchasi qanday xolatda turishidan qat‖iy nazar adilak pufakchasini o―rtasida bo―lishi.

121 Teodolit taxeometr vertikal burchak o―lchash usuli vertikal doira o―rnatilgan teodolit.

122 Teodolitli (konturli)

karta faqat joydagi tavsilotlar tasvirlangan karta.

123 Teodolitni shu xolatiga

keltirish teodolitni asosiy o―qini vertikal xo-latga keltirish, teodolitnit nivelirlash.

124 Topografik karta tavsilotlar va joy relefi gorizontallar

193

bilan tasvirlangan karta.

125 Topografik plan tavsilotlar va joy relefi gorizontallar bilan tasvirlangan plan.

126 Triangulyasiya

barcha burchaklari va bir yoki ikki tomonining o―lchangan uchburchak to―ri yoki qatori shaklida quriladigan planli geodezik to―r.

127 Trigonometrik

nivelirlash

ikki nuqtani birlashtiruvchi chiziqni qiyalik burchagini va ular orasidagi masofani gorizontal proeksiyasidan foydalanib, trigonometriya formula yordamida nuqtalar nisbiy balandligini aniqlash.

128 Trilateratsiya

barcha tomonlarining uzunliklari o―lchangan uchburchak to―ri yoki qa-tori shaklida quriladigan planli ge-odezik to―r.

129 Umumgeografik

kartaning elementlar

Kartaning mazmuni bir qancha geo-grafik elementlardan tashkil topgan. Masalan: suv obektlari, er yuzasining relefi, o―simliklar qoplami va tuproq, aholi yashaydigan joylar, aloqa yo―llari va aloqa vositalari, sanoat, qishloq xo―jaligi, madaniy obektlar va mamuriy chegaralar. Geografik elementlar hamma kartalarda bir xilda mukammal tasvirlanmaydi.

130 Xaqiqiy azimut

Xaqiqiy meridianning shimolidan soat strelkasi yo―nalishida orien-tirlanayotgan yo―nalishga o―lchanadigan burchak.

131 Xoji YUsuf globusi

1842 yilda Xo―jandda tug―algan. Sa-marqandagi O―zbekiston xalqlari tarixi va madaniyati muzeyida Xoji YUsuf Mirfayozov tomonidan yasalgan globus bor. Uning bo―yi 117 sm, er shari ayla-nasi uzunligi esa 160 sm. Masshtabi 1:25 000 000 boo―lib, 1 sm. da 250 km. ga too―g―ri keladi. Globusda meridian va parallellar qora rangda, tropik chiziqlar qizil rangda tasvirlangan. Bosh meridian Afrikaning eng g―arbidagi YAshil burin orollaridan boshlangan, yani Ferro oroli meridiani asos qilib olingan (Bu orol 1884 yilga-cha evropada boshmeridian hisoblangan).

132 Silindrik adilak ilitilgan spirt yoki efir bilan to―ldirilgan

194

ichki qismi ma‖lum radusda qaboriq ikki tomoni kavsharlangan shisha nayga.

133 Silindrik adilak o―qi silindrik adilak nol nuqtasiga o―rinma chiziq.

134 CHiziqli masshtab masshtabni grafik shakli.

135 SHartli absolyut

balandlik shartli qabul qilingan sathiy yuzaga nisbatan aniqlangan balandlik.

136 Ekvator tekisligi er ellipsoidi markazdan uning aylan-ish o―qiga perpendikulyat o―tgan tekis-lik.

138 Ekvator chizig―i ekvator tekisligini ellipsoid yuzasi bi-lan kesishishdan hosil bo―lgan chiziq.

139 Eklimetr katta aniqlik talab etilmaydigan xol-larda qiyalik burchagini o―lchash as-bobi.

195

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz.

– SH.M.Mirziyoyev. Toshkent ‗O`zbekiston‘ – 2017.

2. Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir

rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi mumkin. Toshkent

‗O`zbekiston‘ – 2017.

3. ENGINEERING SURVEYING- W.Schofield 2001. 534-pag.

4. NOAA Reprint of Basic Geodesy Rockville, Md. September 1 977.

5. Geometric geodesy part II by Richard H. Rapp The Ohio State

University Department of Geodetic Science and Surveying 1958 Neil

Avenue Columbus, Ohio 4321 0 March 1993.

6. Practical Geodesy Maarten Hooijberg 2010.

7. Genter Seeker Satellite Geodesy 2nd completely revised and

extended edition Walter de Gruyter ·Berlin New York 2003.

8. Nurmatov E.X., Utanov U. Geodeziya. T.: «O―zbekiston», 2002. –234 b.

9. Norxo―jaev K.N., Injenerlik geodeziyasi. T., O―qituvchi, 1984.

10. Nazirov A.N., Geodeziya.T. O―qituvchi, 1978.Maslov A.V. i dr.

Geodeziya. M.: Nedra, 1990. – 324.

11. Raximbaev F.M., Hamidov M.M., «Qishloq xo―jaligi melioratsiyasi»

(geodeziya bo―limi) T.: O―zbekiston 1996.– 128 b.

12. Muborakov H., Axmedov S., Geodeziya va kartografiya. Toshkent:

O―qituvchi, 2002. – 304 bet.

13. Muborakov X.M., Oxunov Z.D., Parmanov M.X., Injenerlik

geodeziyasi. -T.: TIQXMII, 1991.–82 b.

196

14. Oxunov Z., Geodeziyadan praktikum. Toshkent: Universitet, 2009. –

200 bet

15. Girshberg M.A., Geodeziya, ch.1. M.: Nedra, 1978. –264.

Internet manbalari

1. http: // www. ygk.uz.

2. http: //www.geodeziy.ru

3. http: // www. miigaik.ru.

4. http: // www.guz.ru

5. http: //www.geopribori.ru

6. http: //www.gsi2000.ru

7. http://hpiers.obspm.fr/eop-pc/earthor/EOP.html

8. http://www.colorado.edu/geography/gcraft/notes/coordsys/coordsy

s.html

9. http://lareg.ensg.ign.fr/ITRF

10. http://einstein.gge.unb.ca/tutorial/tutorial.htm

11. http://igscb.jpl.nasa.gov

197

MUNDARIJA

Kirish............................................................................................................ 3

I-BOB. Geodeziya to`g`risida umumiy ma`lumot

1.1. Injenerlik geodeziyasi fani haqida tushuncha………………… 4

1.2. Yerning shakli va o‖lchamlari to‖g`risida tushuncha. Satxiy

sirt. Geoid…………………………………………………………… 8

1.3. Geodeziyasida qo‖llaniladigan koordinatalar va balandliklar

tizimi………………………………………………………………….. 11

1.4. Planli va balandlik geodezik tarmoqlari to‖g`risida tushun-

cha. Absolyut, nisbiy va shartli balandliklar…………………… 17

I-Bob bo`yicha nazorat savollari…………………………………. 21

II-BOB. Topografik kartalarni o`rganish

2.1. Karta, plan va profil to‖g`risida tushuncha…………………….. 22

2.2. Topografik karta va planlarning varaqlarga bo‖linishi va no-

menklaturasi. Masshtablar…………………………………… 26

2.3. Shartli belgilar. Topografik kartalarda injenerlik masalalarini

echish………………………………………………………………… 42

2.4. Chiziqlarni orientirlash to‖g`risida tushuncha. Direksion va

rumb burchaklari orasidagi munosabat…………………………. 48

2.5. Gauss zonali ko‖ndalang stilindrik proekstiyasi to‖g`risida

tushuncha. To‖g`ri burchakli va qutbli koordinatalar……….. 56

2.6. Joy relefini asosiy shakllari……………………………………….. 61

II-Bob bo`yicha nazorat savollari………………………………… 66

III-BOB. Geodezik tayanch tarmoqlari va burchak o`lchash usullari

3.1. Geodezik tayanch tarmoqlari va ularing ahamiyati.................. 67

3.2. O‖lchash xatoliklari va ularning turlari…………………………. 71

198

3.3. Gorizontal burchak o‖lchash mohiyati. Gorizontal, vertikal

burchak o‖lchash va aniqligi……………………………………... 79

3.4. Teodolitlarning tuzilishi va ularni tekshirish…………………... 87

3.5. Teodolit s‖yomkasi va uning mohiyati. Teodolit yo‖lini

punktlarga bog`lash, dala o‖lchash ishlari……………………… 99

3.6. Joyda masofa o‖lchash va uning usullari………………………. 109

III-Bob bo`yicha nazorat savollari……………………………….. 123

IV-BOB. Nivelirlash va yuzani aniqlash

4.1. Nivelir, nivelirlash reykalari va ularning tuzilishi..................... 124

4.2. Nivelirlash turlari........................................................................... 132

4.3. Raqamli nivelirlash......................................................................... 137

IV-Bob bo`yicha nazorat savollari……………………………….. 152

V-BOB. Zamonaviy geodezik asboblar va ularning dasturiy ta`minotlari

5.1. Zamonaviy elektron teodolitlar va ularning dasturiy

ta‖minoti………………………………………………………………. 153

5.2. Optik, elektron va lazer dalnomerlar to‖g`risida tushuncha…. 156

5.3. Dala o‖lchash natijalarini matematik ishlash. To‖g`ri va tes-

kari geodezik masalalar……………………………………………. 160

5.4. Sun‖iy yo―ldoshdan joyni aniqlash………………………………. 168

V-Bob bo`yicha nazorat savollari………………………………… 181

Glossariy...................................................................................................... 182

Foydalanilgan adabiyotlar........................................................................ 195

199

200

INAMOV AZIZ NIZAMOVICH

LAPASOV JASUR OLIMJONOVICH

XIKMATULLAYEV SANJAR IZZATULLAYEVICH

INJENERLIK GEODEZIYASI

fanidan

/O‘QUV QO‘LLANMA/

Bosishga ruxsat etildi_________Qog―oz o―lchami 60 x 84, 1/16, hajmi 16 b.t. ___ nusxa, Buyurtma ________ ___________bosmaxonasida chop etildi

100000, Toshkent sh., Qori-Niyoziy ko―chasi, 39-uy.