“ HET GOEDE LEVEN”: Ethiek voor mensen van morgen

“ HET GOEDE LEVEN”: ETHIEK VOOR MENSEN VAN MORGEN....................................................1

WOORD VOORAF................................................................................................................................. 3

PROCESDOELEN EN BIJZONDERE PROCESDOELEN....................................................................4

1. WAAROVER GAAT ETHIEK?....................................................................................................5

1.1. Weten wat goed of slecht voor je is....................................................................................................5

1.2. Goed en slecht is geen gemakkelijke keuze.....................................................................................7

1.3. Niet alles wat ons overkomt, is onze vrije keuze?!.........................................................................9

2. GOED LEVEN MET BEVELEN, GEWOONTES EN GRILLEN.................................................12

2.1. De les.............................................................................................................................................................12

2.2. Tekst zelf.......................................................................................................................................................16

2.3. Uitbreiding: “bevelen”..........................................................................................................................182.3.1. Experiment van de Stanfordgevangenis: de hel van Zimbardo..........................................................18Vragen bij Stanford experiment van Ph. Zimbardo............................................................................................202.3.2. S. Milgram experiment: “de gevaren van gehoorzaamheid”...................................................................21Vragen bij S. Milgram experiment......................................................................................................................22

2.4. Uitbreiding: “gewoontes”....................................................................................................................232.4.1. Shogun.................................................................................................................................................232.4.2. Conclusie: wat is nu eigenlijk ethiek?.................................................................................................27

3. DOE WAT JE WILT!.................................................................................................................. 28

3.1. Inleiding.......................................................................................................................................................28

3.2. Vragen bij ‘Doe wat je wil’....................................................................................................................29

3.3. Plichtsmoraal van Immanuel Kant.....................................................................................................303.3.1. Opwarmertje........................................................................................................................................303.3.2. De theorie/ filosofie zelf en oefeningen erop......................................................................................30

3.4. Utilitarisme van J. Bentham ...............................................................................................................32

4. BEZORG JEZELF EEN GOED LEVEN....................................................................................34

5. WORD TOCH WAKKER!..........................................................................................................36

6. VRIJHEID EN VERANTWOORDELIJKHEID............................................................................37

7. VERPLAATS JE EENS IN EEN ANDER..................................................................................43

7.1. Inleiding.........................................................................................................................................................43

1

7.1.1. Als inleiding van het hoofdstuk een groepsdiscussie over:...............................................................437.1.2. Savater zegt (p.106) “Niets kan me zo goed uitkomen als een mens”...............................................437.1.3. Ergens in de tekst staat er een fabel over de slaafse muis en de vrije leeuw.....................................447.1.4. Laat ze p.111/112 lezen over praten..................................................................................................447.1.5. Savater zegt: “Je leeft niet in je eentje in een wereld van schimmen, maar je staat in contact met andere mensen die net zo ‘werkelijk’ zijn als jijzelf.”........................................................................................44

7.2. Palavercultuur in Afrika........................................................................................................................45

7.3. Vragen bij het thema “praten”............................................................................................................46

7.4. Groepswerk..............................................................................................................................................47

8. GENIET ER MAAR VAN...........................................................................................................48

8.1. Doorlees hoofdstuk 8 van het boek en geniet er van!.................................................................48

8.2. Bediscussieer daarna in groep volgende vragen:........................................................................48

9. JE MOET KIEZEN..................................................................................................................... 50

10. BESLUIT: JE MOET ER ZELF OVER NADENKEN.................................................................52

BIBLIOGRAFIE..................................................................................................................................... 53

2

Woord voorafWelke liefhebbende vader, moeder of welmenende leerkracht wil dochter- of zoonlief of leerling niet op de goede weg zetten naar een goed en gelukkig leven? Deze pogingen worden niet altijd op groot applaus ontvangen door het doelpubliek. Het laatste wat de jongelui willen, is goede raad. Zeker niet van iemand van onder wiens vleugels zij constant pogen uit te komen. Fernando Savater zal het met zijn zoon wellicht ook niet gemakkelijk gehad hebben. Maar gelukkig werkte hij zijn “goede raad” uit op papier.

Zijn glashelder betoog is opgesteld in een eenvoudige en aangename taal maar met een meeslepende logica. Consequent en confronterend wordt de lezer het ganse boek door rechtstreeks aangesproken en niet meer losgelaten. Didactisch is het een hoogstandje. Het boek kan dus eenvoudigweg als cursus dienen in het secundair onderwijs. Zo horen de leerlingen het ook eens van een ander, een internationaal befaamd ethicus.

Deze werkmap biedt de leerkrachten en leerlingen een opstapje om met het boek van Fernando Savater kennis te maken. Het trekt de aandacht op briljante passages. Het laat de gebruikers stilstaan bij voor de hand liggende situaties in hun leven, waarbij Savater laat zien dat niets in het leven vanzelfsprekend is. In de lijn van het boek van Savater leidt het werkboek stap voor stap naar het inzicht dat het leven een aaneenschakeling van keuzes is. Keuzevrijheid betekent tegelijk ook verantwoordelijkheid voor de gemaakte keuzes.

Deze werkmap sluit nauw aan bij het leesboek zelf. De tekst van Savater is zo vlot leesbaar, dat het aartsmoeilijk zou zijn die nog pakkender te maken. De auteurs van deze map hebben zich dus beperkt tot het bescheiden doel een begeleidende cursus uit te werken. Het lezen van het werk van Savater zelf is raadzaam en zelfs bijna onontbeerlijk. Bij onze map ligt de nadruk meer op het ‘doen’, op ‘experimenteren’ met wat Savater zijn lezers op een wonderlijke manier laat ontdekken over hun eigen leven en toekomst.

Als onze map enkelen zou kunnen verleiden zich aan het lezen van het boek van Savater zelf te begeven, dan zou ons dat ten zeerste verheugen. De lezers zullen het zich trouwens niet beklagen. De tekst van Savater heeft immers niet alleen opvoedkundige kwaliteiten. Hij legt ook een wetenschappelijk verantwoorde basis voor verdere studie van de ethiek en de filosofie. Bovendien bulkt hij van citaten, stellingen en weetjes uit alle onderdelen van de menswetenschappen.

Dit voorwoord afronden kunnen wij niet beter dan op een wijze zoals Savater het zijn zoon en zijn lezers zelf aanprijst: “geniet er maar van!”

Onze doelgroep is de: tweede graad A.S.O en T.S.O., tweede leerjaar

Sven Coppens, Mady Detiège en Hilde Naessens

3

Procesdoelen en bijzondere procesdoelen

procesdoel 1. vrij en zelfstandig leren denken en handelen

1.2. Vrij en zelfstandig denken

procesdoel 2. moreel denken tegen onverschilligheid/ pro betrokkenheid

2.1. exploreren en integreren van waarden2.2. ontdekken van morele problemen2.3. ontwikkelen van morele beleving en inleving

procesdoel 3. humaniseren van het samenleven met anderen

3.5. oefenen in sociale verantwoordelijkheid

procesdoel 4. verantwoordelijkheid voor huidige en toekomstige generaties

4.1. verantwoordelijkheid t.o.v. zichzelf4.2. eerbied voor de anderen

procesdoel 5. oefening in zingeving

5.1. erkennen van de mens als zingever5.4. exploreren en integreren van de betekening van de wereld, de mens, de

anderen, … in de literatuur5.7. exploreren en integreren van het geluk in het bestaan

4

1. Waarover gaat ethiek?

Veel mensen denken bij ethiek aan regels en voorschriften. Ethiek gaat daar helemaal niet

over. Ethiek is kiezen hoe je gelukkig kunt leven. Met het ontlopen van straffen en het

nastreven van beloningen heeft ethiek niets te maken. Ethiek heeft altijd te maken met

vrijheid. Eigenlijk kun je in alle omstandigheden kiezen voor je persoonlijk geluk. Maar dat is

niet altijd even gemakkelijk. Ethiek leert je daarover nadenken. Hoe meer je weet van ethiek,

hoe meer kansen je hebt om de keuzes te maken die je het meest garantie geven op een

gelukkig leven.

1.1. Weten wat goed of slecht voor je is

Opdracht: wat moet je kennen en/of kunnen om te leven?

Geef 10 concrete dingen die je moet kennen en/of kunnen om te leven. Zoek het niet te

ver. Om jullie te helpen geven we jullie enkele voorbeelden :

kunnen koken / inspanning kunnen leveren / jezelf kunnen ontspannen / een film

kunnen verstaan/ kunnen versieren / weten hoe je je belastingen moet invullen/ weten

hoe je met de auto moet rijden/ je eigen kleren kunnen kiezen/ weten hoe je kunt

vermijden om stom over te komen/ iets weten over geschiedenis/voldoende weten om

te kunnen uitblinken in een beroep/weten hoe je kinderen moet maken…..

Catalogeer nu deze dingen onder de volgende 4 categorieën:

Overbodig Kan helpen Helpt ongetwijfeld Absoluut noodzakelijk

5

Klasdiscussie: we stellen de catalogering in vraag

Leesopdracht: lees de passage van p. 17 tot p. 19 in het boek 'Het goede leven' van

Fernando Savater. Welke conclusie trekt F. Savater met betrekking tot 'wat we moeten

weten om te leven'?

Sommige onderwerpen bestudeer je zuiver uit belangstelling om nieuwe dingen aan de

weet te komen; andere om een vaardigheid te leren die je in staat stelt iets te doen of

ergens mee om te gaan. De meeste echter leer je met het oog op een baan om je brood te

verdienen. Als we voor dit soort onderwerpen geen belangstelling hebben of als het niet

echt nodig is om ze te bestuderen, dan kunnen we er rustig buiten.

Er zijn tal van razend interessante wetenswaardigheden waaraan je best voorbij kunt

gaan zonder dat je leven daardoor bemoeilijkt wordt. Zo betreur ik het bijvoorbeeld dat

ik geen idee heb van astrofysica of van het maken van meubels, dingen die anderen veel

voldoening moeten schenken, maar dat gebrek aan kennis heeft me tot de dag van

vandaag niet belet mijn gang te gaan. Als ik me niet vergis, ken jij wel de spelregels van

voetbal, maar heb je van honkbal geen kaas gegeten. Maakt ook niet uit, je geniet van de

wereldkampioenschappen terwijl je aan de Amerikaanse worldseries geen boodschap

hebt, en niemand ligt daar wakker van.

Wat ik maar wil zeggen is dat je naar eigen keuze bepaalde dingen wel of niet kunt leren.

Aangezien niemand alles kan weten, moet je wel kiezen en dien je eenvoudig te

aanvaarden dat er veel is waarvan je niets weet. Er valt goed te leven zonder verstand te

hebben van astrofysica, van meubelmaken of van voetbal. Er valt zelfs goed te leven

zonder dat je kunt lezen en schrijven. Je leven is dan weliswaar wat beperkter, maar je

leeft.

Andere dingen moet je eenvoudig weten omdat, zoals dat heet, je leven ervan afhangt. Je

moet bijvoorbeeld snappen dat springen vanaf een balkon op de zesde verdieping niet

goed is voor je gezondheid; of dat blauwzuur slikken of leven op een spijkerdieet (met

verontschuldigingen aan de fakirs) oud worden in de weg staat. Je kunt je buurman

iedere keer dat je hem tegenkomt een dreun verkopen, maar in dat geval is het goed te

beseffen dat je vroeg of laat het risico loopt getrakteerd te worden op een onaangename

verrassing. Dat soort kleinigheden is erg belangrijk. Er zijn vele manieren om te leven,

maar sommige maken je leven onmogelijk.

6

Kortom, van alle mogelijke vormen van kennis is er op zijn minst één onontkoombaar:

namelijk de kennis dat sommige dingen goed voor ons zijn en andere niet. Net zoals

sommige voedingsmiddelen niet goed voor ons zijn, zo zijn ook sommige gedragingen of

levenshoudingen niet goed voor ons. Ik bedoel daar natuurlijk mee dat ze niet goed voor

ons zijn als we willen blijven leven. Wanneer iemand zo snel mogelijk de pijp uit wil, kan

het drinken van bleekwater een heel geschikt middel zijn, of anders kun je proberen je te

omringen met zoveel mogelijk vijanden.

Voorlopig gaan we er even van uit dat we het liefst willen blijven leven: de weloverwogen

keuze voor zelfmoord laten we buiten beschouwing. Sommige dingen zijn dus gunstig

voor ons en dat wat gunstig voor ons is, noemen we gewoonlijk goed omdat we ons er

goed door voelen; door andere dingen voelen we ons daarentegen heel beroerd en die

noemen we daarom slecht. Weten wat gunstig voor ons is, wil zeggen: onderscheid

kunnen maken tussen het goede en het slechte. Allemaal proberen we - zonder

uitzondering -die kennis te verwerven. We moeten wel, anders worden we het kind van de

rekening.(Fernando Savater in 'Het goede leven'; 1996; p. 17-19)

1.2. Goed en slecht is geen gemakkelijke keuze

Onlangs was er een leuke reclameslogan op tv. Een koppel staat te minnekozen op het strand

onder een pier. Het wordt al langer hoe romantischer. Knopen gaan open…

Op een indringende blik van het meisje constateert de jongen dat hij geen condoom bij zich

heeft. Geen nood, aan de gevel van het strandcafé wat verder, hangt een condoomautomaat.

Hij springt er naartoe. Hij staat op het punt 0,50 Euro in de gleuf te werpen…als zijn blik valt

op een automaat met Magnumijs. Hij kiest voor….1

Is hij gelukkig?

Opdracht:

Klasdiscussie: Is hij gelukkig ... ?

Zoek zelf enkele voorbeelden van zo'n dubbelzinnige situaties in je eigen leven.

Bijvoorbeeld : roken is ongezond, maar voor sommigen erg bevredigend en niet roken

is weliswaar gezond, maar soms vervelend, of, liegen kan je uit een penibele situatie

redden, maar tevens je geloofwaardigheid aantasten.

1 Voor wie de reclameslogan niet gezien heeft… hij kiest voor… magnumijs.

7

Wellicht hoort hier de volgende bedenking thuis

“Het is goed gezond te zijn, maar altijd op je gezondheid moeten letten kan vervelend

zijn…”

Leesopdracht: lees de passage van p. 19 tot p. 21 in het boek 'Het goede leven' van

Fernando Savater. Welke conclusies zou jij uit dit fragment kunnen trekken?

Zoals ik al heb aangestipt, zijn er dingen die goed en dingen die slecht zijn voor de

gezondheid. Het is noodzakelijk te weten wat we moeten eten, of dat vuur ons soms

weldadige warmte geeft maar ook brand kan veroorzaken, net zoals water dorst kan

lessen hoewel je er ook in kunt verdrinken. Soms ligt het echter niet zo eenvoudig: zo

peppen bepaalde drugs ons op of veroorzaken een aangenaam gevoel, maar langdurig

gebruik ervan kan bijzonder schadelijk zijn. In sommige opzichten hebben die drugs een

gunstig en in andere een ongunstig effect: ze zijn goed en tegelijkertijd niet goed voor

ons.

Op het gebied van menselijke relaties doen deze dubbelzinnigheden zich nog veel vager

voor: liegen is in het algemeen een slechte zaak, omdat het vertrouwen in het woord er

door geschaad wordt - de taal is nu eenmaal onmisbaar voor het leven in een

maatschappelijk verband - en omdat het vijanden oplevert. Maar soms lijkt liegen nuttig

of gunstig als je daarmee een voordeeltje kunt behalen. En soms lijkt liegen

onontkoombaar om iemand een dienst te bewijzen. Bijvoorbeeld: is het beter om een

ongeneeslijk zieke kankerpatiënt de waarheid over zijn toestand te vertellen of is het beter

te liegen om hem zijn laatste uren zonder angst tegemoet te laten gaan? Liegen is niet

goed voor ons, het heeft allerlei nadelen, maar soms lijkt het goed van pas te komen.

Hetzelfde geldt voor ruzie maken. Meestal is het niet goed, maar moeten we toestaan dat

een meisje voor onze ogen verkracht wordt, zonder dat we een poot uitsteken, alleen om

onszelf, zoals dat heet, geen problemen op de hals te halen?

Aan de andere kant loopt diegene die altijd - ongeacht de consequenties - de waarheid

zegt het gevaar dat iedereen een hekel aan hem of haar krijgt. En wie zich als een

Indiana Jones in de strijd werpt om een mishandeld meisje te redden, loopt meer kans een

klap op zijn kop te krijgen dan diegene die fluitend naar huis kuiert. Zo lijkt het slechte

soms min of meer goed en heeft het goede in bepaalde gevallen de schijn van slechtheid.

Kom daar maar eens uit.

De kunst van het leven blijkt niet zo eenvoudig omdat er vaak tegengestelde maatstaven

zijn voor wat ons te doen staat. In wiskunde en aardrijkskunde zijn er bollebozen en

8

nitwitten, maar de bollebozen zijn het bijna altijd met elkaar eens over de hoofdpunten.

Over hoe te leven daarentegen lopen de meningen altijd en overal heel erg uiteen. Wie uit

is op een opwindend leven, kan zich storten op formule-1 races of op bergbeklimmen. Wie

een rustig bestaan verkiest, kan het avontuur beter zoeken in de videotheek op de hoek.

Je leven in dienst stellen van de medemens is volgens sommigen het nobelste wat je kunt

doen. Anderen wijzen erop dat het juist het voordeligste is om er voor te zorgen dat

anderen hun leven in dienst van jou stellen. Weer anderen zijn van mening dat alles

draait om geld verdienen - en nergens anders om. Maar er zijn ook mensen die

aanvoeren dat geld zonder gezondheid, vrijetijd, oprechte liefde of innerlijke rust geen

enkele waarde heeft. Eerzame artsen betogen dat het afzweren van tabak en alcohol een

langer leven garandeert. Rokers en alcoholisten antwoorden daar op dat met dergelijke

beperkingen het leven voor hen wel dodelijk vervelend zou worden. En zo zou ik nog wel

even door kunnen gaan.

Over één ding zijn we het allemaal op het eerste gezicht eens: dat we het niet met

iedereen eens zijn. Er is echter nog een ander punt waarop al die verschillende meningen

overeenstemmen. Niemand zal namelijk tegenspreken dat wat er van ons leven terecht

komt tenminste gedeeltelijk het gevolg is van wat iemand zelf wil. Wanneer ons leven

onontkoombaar voor 100% was bepaald en voorbeschikt, zouden al deze overwegingen

geen enkele zin hebben. Niemand begint een discussie over de vraag of stenen omhoog of

omlaag vallen - ze vallen naar beneden, punt uit.

(Fernando Savater in 'Het goede leven'; 1996; p. 19-21)

1.3. Niet alles wat ons overkomt, is onze vrije keuze?!

Opdracht: Hebben we alles zelf in de hand?

Zoek 5 voorbeelden van dingen die jullie overkomen, zonder dat jullie ervoor gekozen

hebben.

En wat denken jullie over de volgende voorbeelden?

- Het is 1942, je bent rabbijn en de Gestapo staat voor je deur?

- Je wil kinderen, maar je bent onvruchtbaar?

- Je zit op de motor, een kind loopt de straat over, je wil remmen maar de

remmen werken niet?

9

Vrije discussie: hebben we zelfs in die moeilijke situaties geen keuze?

Conclusie: lees hiervoor de passage van p. 26 tot p. 32 in het boek 'Het goede leven' van

Fernando Savater.

Wat ons overkomt kunnen we niet zelf bepalen (zoals geboren worden op die-en-die dag,

uit die-en-die ouders en in dat-of-dat land, aan kanker lijden of door een auto overreden

worden, mooi of lelijk zijn, ...), maar we kunnen wel zelf beslissen hoe we reageren op

wat ons overkomt (gehoorzamen of rebelleren, listig tussen alles door laveren of

onverschrokken op de problemen afstormen, wraakzuchtig blijven of vergeving schenken,

ons kleden naar de laatste mode of ons vermommen als een holebeer, ...). Maar we

kunnen niet altijd precies doen wat wij willen. Soms dwingen de omstandigheden ons

ertoe te kiezen tussen twee of meer mogelijkheden die we normaal gesproken nooit

gekozen zouden hebben.

(vrij naar Fernando Savater in 'Het goede leven'; 1996; p. 26-32)

Uitbreiding: het kiezen tussen goed en slecht en de twijfel die daarmee gepaard gaat, is een

thema dat reeds bij de Grieken uitvoerig werd beschreven. Voor de lezers onder jullie, verdiep

jullie eens in hoofdstuk XXII van de ILIAS van HOMERUS, het grootse verhaal over de strijd

tussen de Griek Achilles en Hektor, zoon van koning Priamos van Troje. Hoofdstuk XXII gaat

over de dood van Hektor.2

Probeer eens in je eigen woorden te omschrijven voor welke keuze Hektor zichzelf geplaatst

ziet. Heeft Hektor hier volgens jou de vrije keuze of niet? Beargumenteer je antwoord en

gebruik hiervoor de inhoud van het eerste hoofdstuk van het boek van F. Savater.

2 Patroklos, de vriend van Achilles, had toestemming gekregen om het wonderbaarlijke harnas van zijn vriend Achilles te dragen en zich in het strijdgewoel te storten. Zijn slimme vondst had aanvankelijk succes omdat de tegenstanders geloofden dat zij Achilles zelf voor zich hadden. Na een zwaar gevecht slaagde Hektor er echter in om Patroklos te doden. Zodra Achilles dit hoorde werd hij bevangen door bitterheid en woede, en besloot hij zijn eerdere beslissing – niet meer aan de strijd deel te nemen – naast zich neer te leggen. Hij maakte zich gereed om de Trojanen tegemoet te treden en de dood van zijn goede vriend te wreken. Na heldhaftige en zware schermutselingen sloeg hij de vijanden terug tot de poort waar Patroklos om het leven gekomen was. In een rechtstreeks gevecht slaagde hij er vervolgens in om Hektor te doden, waarna hij diens lijk achter zijn strijdwagen bond en het als een razende rond de stadsmuren van Troje sleepte. Toen Priamus echter zijn overleden zoon terugvroeg, bewees Achilles wel de vereiste eer aan Hektor. Hij gaf het stoffelijk overschot aan de oude koning zodat die samen met Hekabe en Andromache ( de vrouw van Hektor) kon rouwen, en zijn zoon eerbiedig kon begraven.

10

“In de Ilias vertelt Homerus het verhaal van Hector, de dapperste krijger van Troje. Standvastig wacht hij buiten de muren van zijn stad op de ontketende kampioen van de Grieken, Achilles. Hector weet dat hij hoogstwaarschijnlijk tegen Achilles het onderspit zal moeten delven en dat hem een wisse dood te wachten staat. Hij weet ook dat het zijn plicht is om familie en medeburgers te verdedigen tegen de verschrikkelijke aanvaller.Niemand twijfelt er aan dat Hector een held is, een echte krachtpatser. Maar is Hector nu op dezelfde manier heldhaftig en dapper als de termietenstrijders, die miljoenen keren hun heldendaad hebben verricht zonder dat Homerus de moeite nam er een heldendicht over te maken?3 Doet Hector uiteindelijk niet hetzelfde als willekeurig welke van de anonieme termieten? Waarom zien wij zijn moed dan als waarachtiger en moeilijker op te brengen dan die van de insecten? Wat is het verschil tussen het ene en het andere geval?Het verschil zit simpelweg in het feit dat de termietensoldaten vechten en sterven omdat ze niet anders kunnen – zoals de spin altijd weer de vlieg zal opeten. Hector daarentegen gaat de confrontatie aan met Achilles omdat hij dat wil. De termietensoldaten kunnen niet deserteren, in opstand komen of treuzelen met de bedoeling dat de anderen hen plaats innemen. Ze zijn door de natuur voorgeprogrammeerd om dwangmatig hun heroïsche taak te verrichten.Hectors geval is anders. Hij zou kunnen zeggen dat hij ziek is, of dat hij geen zin heeft de strijd aan te binden met een sterkere tegenstander. Misschien zouden zijn stadsgenoten hem een lafaard noemen of een blaaskaak vinden. Misschien zouden ze hem vragen of hij een ander plan heeft om Achilles tegen te houden. Er valt evenwel niet aan te twijfelen dat Hector kan weigeren om de held uit te hangen. Hoeveel druk de anderen ook op hem uitoefenden, hij zou altijd kunnen ontsnappen aan wat de anderen vinden dat hij moet doen. Hij is niet voorgeprogrammeerd om een held te zijn – geen enkel mens is dat. Vandaar dat zijn daad verdienstelijk is en vandaar dat Homerus zijn geschiedenis met epische ontroering vertelt. We zeggen dat Hector, in tegenstelling tot de termieten, vrij is en daarom bewonderen we zijn moed.…In zekere zin zijn mensen uiteraard ook voorgeprogrammeerd door de natuur…Op een vergelijkbare – ofschoon minder dwangmatige – manier worden we ook gestuurd door ons culturele programma. Ons denken is afhankelijk van de taal die vorm geeft aan onze cultuur – een taal die zich van buitenaf aan ons opdringt, die we niet zelf voor ons persoonlijk gebruik hebben bedacht- en we zijn opgevoed met bepaalde tradities, gebruiken, gedragscodes en legendes. Vanaf de wieg worden ons kortom sommige waarden wel ingeprent en andere niet. Dat alles legt veel gewicht in de schaal en maakt dat we tamelijk voorspelbaar zijn.Neem nu Hector, degene over wie we het zojuist hebben gehad. Hij was van nature zo geprogrammeerd dat hij behoefte voelde aan bescherming, onderdak en samenwerking, weldaden die hij in meer of mindere mate in zijn stad Troje vond. Ook was het vanzelfsprekend dat hij liefdevol omging met zijn vrouw Andromache – die aangenaam gezelschap was voor hem- en met zijn zoontje, met wie hij een bepaalde biologische verbondenheid voelt. Cultureel voelde hij zich thuis bij de Trojanen, met wie hij de taal, zeden en tradities deelde. Bovendien was hij van jongs af aan opgevoed met het idee dat hij een moedige krijger in dienst van zijn stad moest worden en was hem voorgehouden dat lafheid iets verwerpelijks was, een man onwaardig. Hector wist dat hij als verrader

3 “Ik zal je een dramatisch verhaal vertellen. Je weet wat termieten zijn, die witte mieren die in Afrika indrukwekkende, keiharde nesten bouwen van wel een paar meter hoog. Termieten missen het pantser dat andere insecten beschermt, en hun nest doet daarom tevens dienst als gemeenschappelijk schild tegen bepaalde vijandige mieren die beter toegerust zijn dan zij. Maar soms stort zo’n nest in door een overstroming of door een olifant. Olifanten houden ervan om met hun flanken tegen termietennesten aan te schurken, daar valt niets tegen te doen. In zo’n geval gaan de werktermieten in allerijl aan de slag om hun beschadigde burcht weer op te bouwen. En op dat moment zien de grote vijandige mieren hun kans schoon en vallen aan. De termietensoldaten stormen dan terstond naar de bedreigde plek om hun volk te beschermen en proberen de vijanden tegen te houden. Omdat ze noch wat betreft grootte noch wat betreft pantser tegen de mieren zijn opgewassen, klampen ze zich aan de aanvallers vast in een poging hen zo lang mogelijk te vertragen, terwijl ze ondertussen vermalen worden door de wrede kaken. De werktermieten bouwen in de luwte van het slagveld uit alle macht verder en zorgen ervoor dat hun ingestorte nest opnieuw wordt dichtgemaakt. Daarmee sluiten ze echter de heldhaftige termietensoldaten buiten. Die offeren zo hun leven op voor de veiligheid van de rest. Verdienen die strijders niet op zijn minst een medaille? Is het niet billijk om te zeggen dat ze dapper zijn?”

11

van zijn volk ten minste gestraft zou worden met minachting. Hij was dus ook in niet geringe mate voorgeprogrammeerd om te handelen zoals hij deed, nietwaar? En toch…Toch had Hector kunnen zeggen: iedereen kan mijn rug op! Hij had zich als vrouw kunnen verkleden om ’s nachts de benen te nemen, of hij had kunnen doen alsof hij ziek of gek was om niet te moeten vechten, of hij had voor Achilles op zijn knieën kunnen vallen en hem zijn diensten als gids kunnen aanbieden om Troje via de zwakste plek binnen te vallen. Hij had zich ook kunnen bedrinken of een nieuwe religie kunnen bedenken die propageerde dat je niet de wapens moet opnemen tegen je vijanden maar de andere wang moet aanbieden wanneer je geslagen wordt.Nu zul je zeggen dat al die gedragingen nogal vreemd zouden zijn geweest in aanmerking genomen wie Hector was en hoe hij werd opgevoed. Maar je zult moeten toegeven dat het geen onmogelijke veronderstellingen zijn, terwijl een bever die honigraden maakt of een deserterende termiet niet alleen raar is, maar ook volstrekt onmogelijk.”…

2. Goed leven met bevelen, gewoontes en grillen

Waarover gaat het in hoofdstuk 2 ?

Wat ons overkomt kunnen we niet zelf bepalen, maar we kunnen wel zelf beslissen hoe we

reageren op wat ons overkomt, zegt Savater. Maar we kunnen niet altijd precies doen wat we

willen. Soms dwingen de omstandigheden ons ertoe te kiezen tussen twee mogelijkheden die

we normaal gesproken nooit gekozen zouden hebben.

Bovendien kiezen wij niet altijd bewust. Savater : “In het algemeen is niemand zijn hele leven

bezig zich af te vragen wat goed en wat niet goed is om te doen.” We laten ons vaak leiden

door bevelen (gewoon doen wat anderen ons opleggen), gewoontes (doen wat we gewoon zijn

zonder er verder bij na te denken) en grillen ( iets gewoon doen voor de lol).

Wat willen wij de leerlingen bijbrengen ?

Wat we de leerlingen met dit hoofdstuk kunnen bijbrengen is : ze bewust maken van het feit

dat zij veel dingen automatisch doen zonder stil te staan bij de keuze voor deze of gene

activiteit. Het is ook niet nodig op elk moment daarbij stil te staan : als je teveel stilstaat

geraak je nergens/ Voor een goed leven is het wel nodig bewust te kiezen op moeilijke of

beslissende momenten. Dan kan je je niet wegsteken achter bevelen, gewoontes en grillen.

2.1. De les

Elke leerling krijgt een notitieblad. De opdracht is : schrijf elk 5 dingen op die je hebt gedaan in het laatste weekend. Het mag om het even wat zijn, als je het maar hebt gedaan. Misschien

12

enkele voorbeelden geven : oma bezocht; uitgegaan; pistolets gegeten; sigaret gerookt; sigaret geweigerd; aan je ouders je nieuwe vriendje voorgesteld; pintje besteld; geholpen met de afwas; lippen gestift; condooms gekocht; broertje gepest…..

De leerlingen per 3 laten zitten en hen hun weekendlijsten laten meenemen. Per groepje twee nieuwe notitiebladen geven met de opdracht : overloop de 3 lijstjes en klasseer de opgeschreven activiteiten. Op het ene blad zet je de activiteiten waarvoor je uitdrukkelijk een overwogen keuze hebt gemaakt. Op het andere blad zet je de activiteiten die je als het ware automatisch hebt gedaan, zonder er echt over nagedacht en voor gekozen te hebben.Tel beide lijstjes.

Weer in plenum. Eerst wordt de optelsom gemaakt van beide soorten lijstjes, per groepje op het bord genoteerd en dan opgeteld. Wellicht blijkt dat veruit de meeste activiteiten quasi onbewust zijn gedaan, een terloops speldenprikje om bewuster te leven. De lijstjes met de bewust gekozen activiteiten worden eventjes aan de kant gelegd; we concentreren ons op wat zomaar is gedaan.

Opdracht: weloverwogen keuze versus onbewuste activiteit

Schrijf elk individueel 5 dingen op die je hebt gedaan het voorbije weekend. Het mag

om het even wat zijn, als je het maar gedaan hebt.

Ga per drie zitten en klasseer jullie verschillende activiteiten in de volgende kolom

activiteiten waarvoor je uitdrukkelijk een

overwogen keuze hebt gemaakt.

activiteiten die je als het ware automatisch

hebt gedaan, zonder er echt over

nagedacht en voor gekozen te hebben.

13

Totaal aantal: Totaal aantal:

Als we voor de ganse klas een optelsom maken van alle activiteiten in beide

kolommen, wat kan men dan concluderen?

totaal aantal activiteiten in kolom 1:

totaal aantal activiteiten in kolom 2:

conclusie:

Analyse van de onbewust gedane weekendactiviteiten. Waarom hebben wij die dingen gedaan?Afspraak over de analysemethode : “zomaar” is geen goed antwoord. “Zomaar” zegt alleen hoé we het hebben gedaan, niet waarom. Aan de hand van de tekst van Savater uitleg geven over de drie meest voor de hand liggende “beweegredenen” : bevelen, gewoontes en grillen.

Op het bord 3 kolommen maken : Bevelen - Gewoontes - Grillen. Elk groepje om beurten door telkens een ander groepslid 1 activiteit van hun “onbewust” lijstje op het bord laten schrijven in de juiste kolom. Telkens voorafgegaan door een korte discussie of de activiteit wel in die kolom past.

Plaats de activiteiten uit de vorige tabel - kolom 'automatische activiteiten' - onder één

van deze drie hoofdingen.

BEVELEN GEWOONTES GRILLEN

14

Klasdiscussie: was het in deze concrete gevallen wel goed niet te zoeken naar de beste

of redelijkste gedraging?

Pas op : het is niet altijd ongunstig zich te schikken naar bevelen, gewoontes of grillen.

Savater : “Eigenlijk kan dat wel makkelijk en handig zijn, nietwaar ? Te veel nadenken

over wat je gaat doen, werkt soms verlammend. Het is zoiets als lopen : wanneer je

begint met naar je voeten te kijken en zegt : eerst de rechter, dan de linker, enzovoort,

dan kun je er haast zeker van zijn dat je struikelt….”

Om het spannend te maken, elk groepje het lijstje van een ander groepje laten bespreken. Laat

ze zeggen wat zij in hun plaats met meer overleg hadden gedaan en wat niet. Misschien zitten

er in de opgesomde dingen wel enkele waarbij het echt onverantwoord was niet bewust een

keuze te maken.

Zitten er geen bij, geen nood : die duiken wel op bij de bespreking van de lijstjes met de

doordachte weekendactiviteiten.

Bespreking : was het wel verantwoord bevelen bewust te overtreden, af te wijken van

gewoontes of niet in te gaan op grillen van het moment ?

Probeer de leerlingen tot de conclusie van Savater te laten komen : “ In normale

omstandigheden kun je volstaan met het uitvoeren van je opdracht. Soms echter blijkt het

wijzer jezelf af te vragen tot op welk punt het raadzaam is om te gehoorzamen.”En : “In

bepaalde situaties schieten bevelen en gewoontes tekort. Gewoonten komen goed van pas

voor de normale routine.” Ten slotte : “Op stormachtige ogenblikken laat iemand die bij zijn

gezonde verstand is meestal zijn grillen varen. Dan heeft hij nog slechts één vurig verlangen,

namelijk : de gunstigste, oftewel de redelijkste gedragslijn te vinden.”

15

Analyse van de weloverwogen weekendactiviteiten. Waarom hebben we die dingen gedaan?

Klasdiscussie: was het wel verantwoord bevelen bewust te overtreden, af te wijken

van gewoontes of niet in te gaan op de grillen van het ogenblik?

Analyse van de onbewust gedane weekendactiviteiten: waarom hebben we die dingen

gedaan? Lees hiervoor de passage van p. 37 tot p. 39 in het boek 'Het goede leven' van

Fernando Savater.

2.2. Tekst zelf

Je weet wat een beweegreden is in de betekenis die het woord in dit verband krijgt: het is

de reden die je hebt - of op zijn minst denkt te hebben - om iets te doen of te laten. Het is

met andere woorden de meest aanvaardbare verklaring voor je gedrag nadat je er even

over nagedacht hebt. Een beweegreden is kortom het beste antwoord dat je kunt geven op

de vraag: waarom doe ik dit?

Eén van de beweegredenen die je aanvaardt, is dat ik je opdraag iets te doen. Dat soort

beweegredenen noemen we bevelen. In andere gevallen is de beweegreden dat je gewend

bent een bepaalde handeling te verrichten, die je, bijna zonder erbij na te denken, steeds

herhaalt, misschien omdat je ziet dat iedereen om je heen zich gewoonlijk zo gedraagt.

Dat type beweegredenen noemen we gewoontes. In andere gevallen - het aantrappen

tegen het blikje bijvoorbeeld - lijkt de enige beweegreden juist het ontbreken van welke

beweegreden dan ook te zijn. Je doet iets gewoonweg omdat je er zin in hebt, puur voor

de lol. Met je permissie zou ik de beweegredenen voor dit soort gedrag willen betitelen

als grillen.

...

Elk van die beweegredenen stuurt je gedrag in een of andere richting, en verklaart min of

meer je voorkeur om te doen wat je doet in plaats van de vele andere dingen die je ook

zou kunnen doen. De eerste vraag die daarover bij me opkomt is: op welke manier en in

welke mate word je door elk van die beweegredenen gedwongen om te handelen? Ze

wegen immers niet allemaal even zwaar in iedere situatie.

...

Elk van de drie soorten beweegredenen leggen een eigen gewicht in de schaal. Bevelen,

bijvoorbeeld, ontlenen hun kracht deels aan de angst die mijn vreselijke straffen voor

ongehoorzaamheid je mogelijk inboezemen. Maar ze ontlenen hun kracht ook, neem ik

aan, aan het vertrouwen en de genegenheid die ik bij je opwek en die je het idee geven

dat ik je dingen beveel om je te beschermen en om je vooruit te helpen.

16

...

Gewoontes zijn daarentegen eerder het gevolg van het gemak dat uitgaat van een

bepaalde routine en ook van het belang dat je erbij hebt om anderen niet te dwarsbomen,

dat wil zeggen, van de druk die van anderen uitgaat. Ook bij gewoontes is er zoiets als

gehoorzaamheid aan een bepaald soort bevelen. Denk maar eens aan de mode, aan het

soort jacks, sportschoenen en jeans, enzovoort, die je moet dragen om niet bij je vrienden

uit de toon te vallen!

Bevelen en gewoontes hebben in ieder geval één ding met elkaar gemeen: het lijkt alsof ze

van buitenaf komen alsof ze zich ongevraagd aan je opdringen. Grillen komen

daarentegen van binnenuit, ze wellen spontaan in je op zonder dat iemand ze aan je

oplegt en zonder dat je in principe het idee hebt ze van iemand over te nemen.

(Fernando Savater in 'Het goede leven'; 1996; p. 37-38-39)

17

2.3. Uitbreiding: “bevelen”

Lees de experimenten van Ph. Zimbardo (Stanfordgevangenis) en van Stanley Milgram. Bespreek deze experimenten a.d.h.v. volgende vragen.

2.3.1. Experiment van de Stanfordgevangenis: de hel van Zimbardo

Dit experiment werd opgezet als een poging te ontdekken waarom precies en in welk opzicht een verblijf in de gevangenis zo’n vernederende ervaring is: het groeiend aantal ongeregeldheden in gevangenissen was een teken dat er iets niet in de haak was. Overeenstemming over de oorzaken van dergelijke ongeregeldheden was er niet.Daarenboven moest men om hiervoor een mening te kunnen vormen precies weten waaruit het probleem bestond. Daartoe moest men tenminste drie belangrijke componenten van het gevangenissysteem in zijn oordeel betrekken: de bewakers of cipiers, de gevangenen zelf en de structuur en de sfeer in de gevangenis.

De “bewakers” en “gevangenen” werden geselecteerd uit een totaal van 75 reacties op een advertentie in de krant waarin gevraagd werd om mannelijke vrijwilligers om deel te nemen aan een psychologisch onderzoek over “het leven in de gevangenis” tegen een vergoeding van 15 dollar (1971!) per dag gedurende twee weken. De 10 gevangenen en de 11 cipiers die uiteindelijk aan het experiment deelnamen waren diegenen onder de sollicitanten die als het meest stabiel, meest volwassen en minst asociaal waren beoordeeld. De meeste van hen waren studenten uit de middenklasse.Het onderzoek zou plaatsvinden in de Stanford-gevangenis, die in de kelder van het psychologiegebouw van de Universiteit van Stanford was ondergebracht. Deze namaakgevangenis was opzettelijk zo ongezellig mogelijk gemaakt. Er waren drie kleine cellen (2m70 bij 1m80, met drie gevangenen in iedere cel). De ramen waren als in een echte gevangenis van tralies voorzien.

Philip Zimbardo en zijn medewerkers overhaalden gewone burgers/vrijwilligers om de rol te spelen van bewaker en gevangene in een namaakgevangenis die de omgeving en de dagelijkse beslommeringen van een echte gevangenis nabootste.

Het experiment begon op 14 augustus 1971 in Palo Alto in Californië.De rust van een zondagmorgen werd wreed verstoord door de loeiende sirene van politiewagens die met grote snelheid door de stad reden op weg naar de deelnemende vrijwilligers om ze “bij verrassing” thuis te arresteren. Alle “verdachten” werden beschuldigd van een zware misdaad, op de hoogte gesteld van hun rechten, met armen en benen wijd tegen een politiewagen geduwd, gefouilleerd, de handboeien omgedaan en op de achterbank van de politiewagen meegenomen naar het politiebureau.

De hele operatie werd zo levensecht uitgevoerd dankzij de medewerking van de gemeentepolitie.

Nadat de “arrestanten” op het politiebureau waren aangekomen, werden vingerafdrukken gemaakt en werden hun persoonlijke gegevens opgenomen voor het “dossier” of het centrale informatieformulier. Daarna liet men hen alleen in een cel achter.Later op de dag werd iedere verdachte geblinddoekt en naar de “Provinciale Gevangenis van Stanford” gebracht, waar hij geheel werd uitgekleed, onderzocht werd op luizen en voorzien

18

werd van gevangeniskleding, beddegoed en andere noodzakelijke dingen. De gevangeniskleding die gedragen werd zonder ondergoed eronder, bestond uit een ruim zittende katoenen kiel met een identificatienummer aan de voor- en achterkant, een lichte ketting met slot rond een enkel, rubberen sandalen en een pet gemaakt van een nylonkous.De cipiers verzamelden de gevangenen en stelden hen van de 16 basis-gedragsregels op de hoogte: bijvoorbeeld “Gevangenen moet de bewakers aanspreken met ‘meneer’ ”. De laatste regel luidde als volgt: “Het niet opvolgen van één van bovenstaande regels kan leiden tot straf”.

Men had tevoren aan de “bewakers” gezegd dat hun taak was “het in stand houden van de noodzakelijke orde in de gevangenis om alles naar wens te laten verlopen”.Men gaf hen minimale aanwijzingen over de manier waarop ze zich moesten gedragen, behalve dat hun uitdrukkelijk werd verboden lichamelijk geweld te gebruiken. Ze waren duidelijk van de gevangenen onderscheiden door hun uniform, dat bestond uit een effen kaki korte broek, kousen, een fluitje, een wapenstok en een spiegelende zonnebril.

Het ging er echter in de namaakgevangenis zo onvriendelijk en gevaarlijk aan toe dat het hele experiment na 6 dagen in plaats van de geplande 14 dagen vroegtijdig moest worden stopgezet. In minder dan twee dagen na het begin van het experiment brak er geweld en rebellie uit. De gevangenen scheurden hun kleren en identificatienummers van het lijf en sloten zichzelf in hun cellen op terwijl de cipiers tegen hen vloekten en schreeuwden. De cipiers onderdrukten de opstand op een gewelddadige manier door gebruik te maken van brandblusapparaten, ze maakten van de rechten van de gevangenen “privileges”, ze speelden de gevangenen tegen elkaar uit en ze onderdrukten de gevangenen steeds meer.Een van de gevangenen vertoonde reeds na de eerste dag ernstige tekenen van emotionele uitputting en onsamenhangend denken en huilde en gilde zonder enige aanleiding zodat hij moest worden vrijgelaten.

Op de derde dag verspreidde zich het gerucht dat er ontsnapping beraamd werd. Dit leidde tot het nemen van verschillende represailles en preventieve maatregelen.

Op de vierde dag vertoonden twee gevangenen tekenen van ernstige emotionele overspannenheid en werden vrijgelaten terwijl ook een derde gevangene een psychosomatische huiduitslag over zijn gehele lichaam ontwikkelde en ook werd vrijgelaten.

Naarmate de tijd verstreek schenen enkele bewakers er een groot genoegen aan te beleven macht uit te oefenen en zich sadistisch te gedragen. Een interessante observatie was vooral dat het gebruik van kracht, geweld en agressie door de bewakers van dag tot dag toenam, ondanks het feit dat de weerstand van de gevangenen afnam en zelfs verdween. De bewakers vertoonden ook naar mate de tijd verstreek meer indirecte tekenen van macht: met hun knuppels tegen de binnenkant van hun hand of op de meubelen slaan, op een branie-achtige manier lopen en bepaalde houdingen aannemen. Ze begonnen hoe langer hoe meer de waarschuwing geen fysiek geweld te hanteren te negeren. Weliswaar rapporteerde Zimbardo en zijn medewerkers dat het gedrag van de bewakers nogal uiteenliep en dat ze van mening waren dat slechts ongeveer één derde van de bewakers voortdurend zo vijandig en vernederend waren dat ze sadistisch konden genoemd worden.

De gevangenen daarentegen begonnen met gebogen hoofd te lopen. Naarmate de dagen verstreken werden ze steeds passiever en gleden in een toestand van hulpeloosheid en

19

depressie. Dit kwam waarschijnlijk doordat ze zich begonnen te realiseren dat ze bitter weinig konden doen om de gang van zaken te veranderen of vat te krijgen op hun omgeving. Op de vijfde dag rezen er problemen omdat een nieuwe gevangene zijn saucijsje niet wilde opeten. De cipiers besloten op de solidariteit in te spelen en zegden dat alle anderen geen bezoek mochten ontvangen als hij zijn eten niet opat.

Ondanks de negatieve kritiek heeft het Stanford-gevangenis experiment zeker verbluffende resultaten opgeleverd die tot nadenken stemmen. Hoe komt het dat de organisatiestructuur van gevangenissen zulke ongelukkige gevolgen heeft voor het moreel en het gedrag van gevangenen?

Zimbardo meent dat een belangrijke factor is dat gevangenissen erop gericht zijn anonimiteit zo groot mogelijk te maken, wat tot gevolg heeft dat het gevoel van persoonlijke identiteit tot een minimum wordt beperkt.Hij meende echter wel dat de machtsstructuur binnen de gevangenis de belangrijkste factor was: “Macht is de belangrijkste factor in de sociale psychologie en de meest verwaarloosde…”

Vragen bij Stanford experiment van Ph. Zimbardo

1. De hervorming van het gevangeniswezen schijnt zich op te dringen:

a) Waarom?

b) Over de aard van die hervormingen bestaat geen eensgezindheid. Dit komt in

hoofdzaak omdat de mensen verschillende opvattingen hebben over de oorzaak

van het probleem. Waar ligt volgens jou de oorzaak?

2. Leg uit waar de verantwoordelijkheid van de drie belangrijke componenten volgens de

tekst kan liggen en geef jouw oordeel.

3. Beschrijf het opzet van dit experiment met je eigen woorden.

4. Welke richtlijnen werden gegeven aan de bewakers?

5. Hoe komt het dat het experiment voortijdig diende gestaakt te worden?

6. Tot welke conclusie scheen het gerucht van de ontsnapping te leiden?

7. Heeft Ph.Zimbardo volgens jou de wetenschappelijke grenzen op ontoelaatbare wijze

overschreden? Geef je verklaring.

20

8. Wat valt er jou op in de dagboekaantekeningen van de deelnemers?

9. Tot welke conclusie heeft dit experiment de onderzoekers geleid? Jouw mening of hoe

sta jij tegenover deze conclusie.

10. Is dit experiment volgens jou representatief voor een echte gevangensissituatie?

11. Heb jij enig idee wat de critici daarop gezegd hebben of van dachten?

2.3.2. S. Milgram experiment: “de gevaren van gehoorzaamheid”

In feite ontwikkelen alle samenlevingen hiërarchische structuren waarin bepaalde mensen macht en gezag over anderen wordt gegeven.

De vraag hierbij is hoe mensen de conflicten oplossen waarvoor ze zich geplaatst zien wanneer gezagdragers aan hen eisen stellen die tegen “de rechten van de mens indruisen”.

Dit onderzoek werd tussen 1960 en 1963 uitgevoerd aan de Yale Universiteit (V.S.)

Aan de vrijwilligers die op dit onderzoek afkwamen, werd uitgelegd dat de onderzoekers geïnteresseerd waren in de effecten van straf op leren.Er werden strootjes getrokken om uit te maken wie leerkracht en wie leerling zal zijn.

De leerling wordt in een soort “elektrische stoel” vastgezet en er wordt een elektrode aan zijn pols bevestigd. Er wordt een elektrodepasta gebruikt om “blaren en brandwonden te vermijden”. De onderzoeker vertelt dat de elektrode is aangesloten op een dynamo waarmee men schokken kan toedienen. De dynamo staat in de kamer daarnaast waarheen men de leerkracht brengt. De dynamo heeft 30 hendels, waarmee schokken van 15 tot 450 volt kunnen worden toegebracht. Groepen van vier hendels met oplopend voltage hebben de volgende aanduidingen: lichte schok, middelmatige schok, hevige schok, zeer hevige schok, intense schok, zeer intense schok, en gevaar: dodelijke schok. Bij de laatste twee hendels staat alleen XXX.

De onderzoeker vraagt de leerkracht aan de leerling een schok toe te dienen iedere keer als hij op de leertaak een verkeerd antwoord geeft en geeft de instructie de hendel daarbij iedere keer verder op te schuiven. Er wordt bij vermeld dat alhoewel de schokken zeer hevig kunnen zijn, ze geen blijvende weefselbeschadiging teweegbrengen.

De onderzoeker geeft de leerkracht een schok van 45 volt om aan te tonen dat het apparaat wel degelijk werkt.

Naarmate de leertaak vordert, maakt de proefpersoon meer fouten en krijgt langzamerhand sterkere schokken toegediend.

21

Na de schokken van 75, 90, en 105 volt kreunt de leerling.Bij 120 volt schreeuwt de leerling tegen de onderzoeker dat de schokken pijnlijk worden.Bij 150 volt vraagt de leerling om bevrijd te worden en zegt te weigeren nog verder aan het onderzoek deel te nemen.Na 180 volt klinken er kreten van angst, hevige protesten en de weigering nog langer op de leertaak antwoorden te geven.Bij de schok van 300 volt, schiet de leerling met kracht tegen de rug van de stoel.

Aan de leerkracht die er op dat moment ook mee wil stoppen wordt gezegd dat hij van de onderzoeker moet voortdoen.

Wat doet een deelnemer aan een dergelijk onderzoek op zo’n moment?

Milgram stelde deze vraag aan groepen psychiaters en studenten en volwassenen uit de middenklasse.

Mensen die op deze vraag hun eigen gedrag moesten voorspellen, gaven steeds te kennen dat ze niet zouden doen wat de onderzoeker van hen verlangde en dat ze zouden weigeren met het onderzoek door te gaan op het moment dat de schok van 300 volt moest worden toegediend of zelfs veel eerder.

Psychiaters aan een vooraanstaande medische faculteit voorspelden dat ongeveer drie op duizend proefpersonen de onderzoeker nog bij 300 volt zouden volgen en dat één op duizend verder zou gaan tot de schok van 450 volt.Milgram ontdekte echter dat in werkelijkheid 62 % van de mensen die aan de hierboven beschreven omstandigheden werden blootgesteld, deed wat de onderzoeker van hen verlangde en ermee doorging tot 450 volt.

Uiteraard kan men zich verwonderen over de ethiek van zo’n dergelijk experiment.Het experiment van Milgram is inderdaad aangevallen op ethische gronden, maar dan eerder vanwege de potentiële schade die het bij de leraar aanrichtte.In werkelijkheid werkte de leerling nl. mee aan het onderzoek en kreeg hij geen enkele schok toe gediend. Het trekken van de lootjes was doorgestoken kaart zodat hij altijd de leerling en de proefpersoon altijd de leraar zou zijn.

Vragen bij S. Milgram experiment

1. a) Geloofde jij van bij het begin dat dit experiment echt gebeurde zoals het aanvankelijk

werd voorgesteld?

Of

b) Vanaf wanneer kwamen er twijfels bij jou op en waarom?

2. Heb jij enig idee hoe jij zou gereageerd hebben als je aan dit experiment zou meegedaan

hebben?

22

3. Zou het al dan niet betaald worden voor je deelname aan dit experiment enige rol gespeeld

hebben?

4. Kan jij uitleggen wat S. Milgram met dit experiment beoogde?

5. Vind jij dat de proefpersoon, dus de mensen die voor leerkracht speelde, onrecht is

aangedaan?

6. Wat gaat er door jouw hoofd als je weet dat dit experiment in verscheidene landen is

overgedaan met minstens hetzelfde percentage (of hoger dus) van proefpersonen die tot

450 volt gingen?

7. Wat betekenen de argumenten die Milgram gebruikte om de deelnemers tot het uiterste te

doen gaan voor jou?

8. Is dit experiment voor jou wetenschappelijk verantwoord?

9. Tracht eens verklaringen voor hun gedrag en gevoelens daarbij van de proefpersonen op

de kop te tikken. Identificeer jij je dan met iemand?

10. Trek uit dit experiment eens conclusies voor de toekomst van de mensheid.

11. Denk jij dat mensen in de werkelijkheid ook zo ver zouden gaan? Waarom? Is dit op één

of andere manier te vermijden?

2.4. Uitbreiding: “gewoontes”

2.4.1. Shogun

Om duidelijk te maken dat gewoontes uit de eigen cultuur groeien en/ of ermee verweven zijn, geven we hier een voorbeeld uit het “feodale” Japan.

23

Deze gegevens zijn samengesteld op basis van de roman “Shogun” van James Clavell4, die zich afspeelt in het feodale Japan van de 17 de eeuw in de periode waarin de eerste protestantse christenen (lees Engelsen en Hollanders) via de straat van Magelhaes de Stille Oceaan overstaken. Tot dan toe hadden de katholieken (Spanjaarden en Portugezen) de wereld beheerst.

Shogun was de hoogste rang die een sterveling in Japan kon verwerven. Het betekende “Opperste Militaire Dictator”. Slechts één Daimio5 kon deze titel bezitten. Alleen Zijne Keizerlijke Hoogheid, de heersende keizer, de Goddelijke Zoon des Hemels, die in Kioto met de keizerlijke familie in afzondering leefde, kon de titel verlenen.Met de benoeming tot Shogun kwam de absolute macht : zegel en mandaat des keizers.Alle macht werd aan de keizer ontleend omdat hij volgens de Japanners rechtstreeks afstamde van de goden!

De toenmalige, in afzondering levende keizer, Go-Nijo, was de honderd zevende van een ononderbroken lijn, die terugging tot Jimmoe-tenno, de eerste aardbewoner, afstammeling van de vijf geslachten van aardse geesten. Vóór hen waren er zeven geslachten van hemelse geesten geweest, die voortkwamen uit Koeni-toko-tatsje-noh-mikoto – de eerste geest- die verscheen toen de aarde van de hemel werd gescheiden. Zelfs China kon zich niet op zo’n geschiedenis beroepen.Deze unieke historische situatie – hun idee dat zij door een goddelijke keizer beschermd werden- maakte dat zij zich superieur voelden aan andere volkeren, wat hun trots mee in de hand werkte. Zij meenden dat ze in het Land van de Goden woonden, omdat ze door de goden daartoe uitverkoren waren.

Uiteraard was dus elke daimio die zich tegen de Shogun verzette automatisch in opstand tegen de troon en daarmee terstond een verworpene wiens land verbeurd werd verklaard.Kenschetsend was de visie van dit volk op “beleefdheid” en “zelfbeheersing”, “nederigheid” en “respect”.Ze oordeelden dat het zeer beschamend en onbeleefd was sterke gevoelens te uiten, met name angst. Dus verborgen ze deze onder een lach of een glimlach. En wat betekende pijn immers voor een man? Een voorrecht! Men “mat” een man aan zijn vermogen pijn te verhullen. Het leek wel of ze kou, ontberingen of honger niet voelden.

“Karma6 is het begin van kennis. Daarna komt geduld. Geduld is erg belangrijk: de

geduldigen zijn immers het sterkst. Geduld betekent dat u uw neiging beheerst tot de zeven

emoties; haat, aanbidding,vreugde, begeerte, woede, smart en angst.”

Er werd zelfs gezegd dat Japanners zes gezichten en drie harten hadden: “een vals hart in de mond, dat hij iedereen toont, een ander hart in zijn borst voor zijn naaste vrienden en familie,

4 James Clavell heeft zijn kennis van de Japanse cultuur en taal opgedaan toen hij tijdens W.O.II in Japans krijgsgevangenschap moest zien te overleven. 5 Leenheer.6 Karma of “loon naar werken”: iedere daad heeft duurzame gevolgen. Elke daad is tegelijkertijd oorzaak en gevolg van andere daden. Ook wat een mens niet doet, wordt door zijn vroegere daden veroorzaakt en heeft gevolgen voor zijn toekomstig handelen. Het karma groeit als een rekening waarop geregeld wordt gestort, maar waarvan ook regelmatig wordt afgehaald. Het kan dus een batig of een negatief saldo vertonen. In die zin is het karma dan niet alleen gewoon maar een daad, maar eerder een resultaat of een saldo, het krediet of debet naargelang de goede of slechte daden die men stelt.

24

en het echte hart, het ware het geheime, dat niemand kent behalve hijzelf, verborgen behalve voor god…”.

“Hier moet je leren je eigen afzondering te maken. Vanaf onze jeugd wordt ons geleerd in ons zelf te verdwijnen, ondoordringbare muren op te trekken waarachter we leven. Als we dat niet konden, zouden we beslist allemaal krankzinnig worden en elkaar en onszelf doden. We hebben een onbegrensd doolhof om ons in te verbergen. Rituelen en gebruiken, taboes van alle soorten. Zelfs onze taal heeft nuances die ons toestaan om op hoffelijke wijze elke vraag te ontwijken als we niet wensen te antwoorden”.Japanners leren hun oren te sluiten door oefeningen.“Natuurlijk begint die oefening zodra een kind kan praten, dus het is al gauw een tweede natuur voor ons. Eerst begin je alle mensen uit je gedachten te bannen om jezelf in een andere sfeer te brengen. Kijken naar de zon kan je daarbij helpen, of luisteren naar de regen of vallende bloesems. Als je werkelijk luistert, verdwijnt het heden. Natuurlijk hoef je die dingen niet te zien, het zijn slechts tekens, boodschappen voor je hara, je centrum, om je te herinneren aan de vergankelijkheid van het leven, om je te helpen wa te verwerven, harmonie, volmaakte harmonie, de meest gezochte eigenschap in heel het Japanse leven.”

Ze hielden er tevens aan het leven “eenvoudig” te maken. Morgen bestaat niet. Er is slechts het nu!Je moet de dingen leren zien zoals ze vandaag zijn. Je moet leren kijken naar de schoonheid van eenvoudige dingen, zoals een zonsopgang of –ondergang.’ Zo schoon is hij en hij zal zich nooit herhalen, nooit, niet deze zonsondergang, nooit in alle eeuwigheid. Verlies u zelf daarin, maak u zelf één met de natuur en bekommer u niet om karma, noch het uwe, noch dat van een ander’.Zelfs op het ogenblik dat iemand wist dat hij of zij ging sterven zette die een gedicht op muziek over “de laatste dag, het laatste licht, de laatste vreugde het laatste alles”.

De Samoerai7 of de Japanse krijgerskaste vocht op een bijzonder wijze.

De Japanse oorlogsvoering was eerder een ritueel. Het waren gevechten van man tegen man

waarbij het zwaard het eervolste wapen was. Het gebruik van geweren werd laf en eerloos

geacht en volkomen tegen de samoerai-code, busjido, de Wijze van de Krijger, die de

samoerai verplichtte te strijden met eer, te leven met eer en te sterven met eer;

onvergankelijke, onvoorwaardelijke trouw jegens zijn leenheer (daimio) te hebben;

onbevreesd te zijn voor pijn8 en voor de dood –zelfs de dood in zijn dienst te zoeken- en trots

te zijn op zijn eigen naam en deze onbezoedeld te houden.9

Een leider moest gewoonweg in ieder opzicht beter zijn dan zijn vazallen en daarom moest hij

vele dingen leren die op het eerste zicht wellicht moeilijk leken.

7 “Dienen is plicht, plicht is Samoerai, Samoerai is onsterfelijk”. Samoerai komt van een Japans woord dat “dienen” betekent.

8

? “Wat betekent pijn nu voor een man? Een voorrecht! Men meet een man aan zijn vermogen pijn te verhullen!”Koude, ontberingen en honger mogen niet gevoeld worden.9 “Volgens de wet mogen Samoerai bijvoorbeeld zelfs doden om de kwaliteit van hun zwaarden te controleren”.

25

Die trouw aan de leenheer kon zover gaan dat de daimio het recht had zijn vazal op te leggen

seppoeko te plegen bij een fout ten opzichte van de leenheer of een in diens ogen oneervolle

daad.

Seppoekoe, soms hara-kiri genoemd was de rituele zelfmoord door opensnijding van de

darmen. Het was de enige wijze waarop een samoerai kon boeten voor een schande. Alle

samoerai zowel vrouwen als mannen- werden er vanaf hun jeugd op voorbereid, hetzij op de

daad zelf, hetzij om als secondant aan de ceremonie deel te nemen.10 Wat deze functie betreft

was er weinig verschil tussen mannen en vrouwen. Vrouwelijke Samoerai waren

gelijkwaardig.Vrouwen pleegden seppoekoe met een mes in de keel, wat een snellere dood tot

gevolg had en waardoor ze geen secondant of assistentie nodig hadden.

Samoerai die hun plicht niet deden konden ook gedegradeerd worden waarbij het hen

verboden werd seppoekoe te plegen. Hun degradatie hield in dat ze als soldaten van de laagste

klasse moesten leven met hun schande.

Een samoerai zou zich dus ook nooit gevangen hebben laten nemen: de vijand zou hem

immers aan de gewone mensen kunnen tentoonstellen en hem aldus vernederen. Dit

betekende schande. Een samoerai dient met waardigheid te sterven. Wat is het leven trouwens

voor hem? Helemaal niets: het leven is lijden.11 Zijn of haar recht en plicht is het met ere te

sterven voor het oog van getuigen.

Het gaat hier wel degelijk om een kaste. Het is allemaal een kwestie van erfelijkheid of

afkomst. Net zoals in India is het hele land daarin verdeeld. Bovenaan de Samoerai, meteen

daaronder de boeren, maar de Samoerai bezitten de opbrengst van het land. Alleen Samoerai

mogen wapens dragen. Als een niet- Samoerai een Samoerai aanvalt, is dat een uiting van

rebellie en daar staat onmiddellijke doodstraf op. Iemand die getuige is van zo’n aanval en er

toch zijn mond over houdt, wordt ook aansprakelijk gesteld, evenals zijn vrouw en zelfs zijn

kinderen. Onder de boeren kwamen de ambachtslui en dan pas de kooplieden. ( Het leken er

zo wel een beetje op dat –althans wat dit werk in de ogen van de heren betrof- dat “geld

stonk”. Maar op diefstal stond de doodstraf.)

Helemaal onderaan stonden de “Eta”, een groep analoog aan de Indische paria’s.

10 Volgens de gewoonte assisteerde een andere samoerai altijd bij seppoekoe door vlak achter de knielende man te staan en hem met één slag te onthoofden, voordat de pijn ondraaglijk en onbedwingbaar werd en wat aldus de man op het grootste moment van zijn leven zou beschamen.11 Zie cursus oosterse religies.

26

Ook uit het veelvuldig voorkomen van het begrip “karma” blijkt de religieus/ideologische

verbondenheid met het oude Indische denken. Karma was een onderdeel van de

boeddhistische filosofie12, dat betrekking had op iemands lot in dit leven, het lot dat

onwrikbaar vaststond als gevolg van de daden in een vorig leven, waarbij goede daden een

betere positie in de sfeer van dit leven, slechte daden het omgekeerde brachten. Zoals ook de

daden in dit leven hun invloed op de volgende wedergeboorte zouden doen gelden. Men werd

steeds weer geboren in deze wereld van tranen tot dat men, na vele levens van lijden en

leren, ten langen leste volmaakt werd en opging in nirwana, de Plaats van de Volmaakte

Vrede, waarna men nimmer wedergeboren moest worden.

2.4.2. Conclusie: wat is nu eigenlijk ethiek?

Opdracht: op zoek naar een definitie van ethiek

Ga in een aantal woordenboeken en encyclopedieën na hoe de term ethiek wordt

omschreven.

Een goede definitie is de volgende:

“Samengevat: anders dan dieren, planten of levenloze materie kunnen mensen voor een deel

zelf uitvinden en zelf kiezen. We kunnen de voorkeur geven aan wat ons goed - dat wil zeggen

gunstig voor ons - toeschijnt, tegenover hetgeen ons slecht en ongunstig voorkomt. En omdat we

het zelf kunnen uitvinden en zelf kunnen kiezen, hebben we ook altijd de mogelijkheid ons te

vergissen, iets wat bevers, bijen en termieten niet snel zal overkomen.

Het lijkt dus verstandig goed op te letten bij wat we doen en te proberen ons een zeker 'savoir-

vivre' eigen te maken dat ons in staat stelt een goede keuze te maken. Dat 'savoir-vivre', of

levenskunst als je dat liever hebt, noemen we ethiek.”

(Fernando Savater in 'Het goede leven'; 1996; p. 29)

12 Het Japanse shintoïsme is een vorm van boeddhisme dat op zijn beurt rond 500 v. Chr. uit het hindoeïsme gegroeid was. Zie cursus oosterse religies.

27

3. Doe wat je wilt!

3.1. Inleiding

Eén les rond DOE WAT JE WILT is misschien al genoeg, die slogan hebben de leerlingen ongetwijfeld ook al een keer als een verwijt naar hun kop geslingerd gekregen, van hun ouders bijvoorbeeld die het op een gegeven moment beu waren een bepaald aspect van hun gedrag te corrigeren. In die zin betekent het eigenlijk: “trek je plan! Neem je verantwoordelijkheid op en sta zelf in voor de gevolgen!”

In die zin trekt het ook de aandacht op het feit dat als je kiest in het leven, dat altijd zijn gevolgen heeft. Het loont dus de moeite bij een keuze even na te denken over wat er volgt uit die keuze, niet alleen op korte, maar ook op lange termijn.

“Doe wat je wilt”! is eigenlijk een provocatieve conclusie

De leerlingen zullen deze leuze graag horen, maar waarschijnlijk gaan ze die compleet anders verstaan dan Savater. “Doe wat je wilt” klinkt op het eerste gezicht als: “laat je maar eens lekker gaan”, lang uitgaan, lang slapen, bijvoorbeeld.

De meeste dingen doen we omdat ze ons opgedragen zijn, of uit gewoonte.De meeste gewoonten hebben wij niet vrij gekozen, maar wij zijn “erin gerold”: wij hebben ze ons laten opdringen. Als we niet nadenken over wat wij doen, leven wij eigenlijk een leven dat wij niet zelf hebben gekozen.

Je zou kunnen zeggen: ‘O.K., ik heb het verstaan, voortaan ben ik averechts tot en met!’ Dan heb je een eerste keer nagedacht. Je weigert je te schikken in de gewone gang van zaken. Maar daarmee doe je nog niet wat je echt wilt. Om te kiezen voor wat je echt wilt, moet je een tweede keer nadenken. Je moet proberen te weten te komen wat je echt wilt: wat zijn de gevolgen als ik dit of dat doe?

“Doe wat je wilt!” kan het motto van je leven worden. Maar die oproep heb je al vaker gehoord, als verwijt bijvoorbeeld, als je ouders het op een gegeven moment beu waren jouw gedrag bij te sturen. In die zin betekent het eigenlijk: “ trek je plan!” Met andere woorden: ‘Neem je eigen verantwoordelijkheid op! Sta zelf in voor de gevolgen!’ Want alles wat je doet of juist niet doet, heeft zijn gevolgen. Ga maar na ….

Laat de leerlingen voorbeelden geven, doorprikken met de passage ‘think twice’ 2 x nadenken (lees hier p. 47)

Stel dat je de leefregel van Savater volgt en je doet wat je wilt, wat doe je dan? Laat elke leerling één voorbeeld geven.( opschrijven)

Voorbeeld per voorbeeld bespreken: waarom doe je dat precies ?Uitschiften : bevelen volgen, uit gewoonte of groepsdwang, uit wispelturigheid (grillen volgen zonder nadenken) of omdat ik er na grondig beraad bewust voor heb gekozen.

28

Dit Hoofdstuk 3 gaat over twee zaken:

1. Vrijheid tegenover met de stroom meedrijven ( bevelen, gewoonten, of eigen grillen volgen);

2. Wanneer is een mens “goed”? Een antwoord op deze vraag wordt in dit hoofdstuk niet gegeven: er wordt alleen gewezen of het moeilijke van de vraag, er zijn geen duidelijke regels voor.

’t Komt erop neer de leerlingen enthousiast te maken voor een bewust gekozen leven : zijn eigen leven uitbouwen als een kunstwerk, zijn leven zelf uitvinden. Wanneer maak je een goede keuze? Savater geeft in dit hoofdstuk daarover geen uitsluitsel. Hij laat eigelijk alleen aanvoelen dat het niet gemakkelijk is daarop te antwoorden en dat er verscheidene manieren zijn. Men kan goed zijn op zijn eigen manier. Misschien zitten er in de voorbeelden van de leerlingen verhalen die dat kunnen illustreren.

3.2. Vragen bij ‘Doe wat je wil’

1. Wanneer kreeg je als je dat ook effectief deed een verwijt naar je kop geslingerd? Wat deed je toen? Hoe reageerde je?

2. Waarom zeggen wij op een school-uitstap nooit ‘Doe wat je wilt’?

3. Wat als een leerkracht na eindeloze discussie zegt: ‘Doe wat je wilt’....doe je dat dan effectief of denk je na over de gevolgen?

4. Een leerling weigert een toets te maken en de leerkracht zegt: ‘Doe wat jewilt’....Wat zijn de.gevolgen ?

5. Je klasgenote is zwanger: welke raad geef je haar als vriendin. Zeg je ‘Doe wat je wilt, al dan niet abortus, het maakt niet uit’. Of zeg je 'Geen abortus', maar de zorgen zijn wel voor haar.

6. Alcoholisme: een familielid is alcoholist. Zeggen we: ‘Het is uw leven,doe wat je wilt’ of verplichten tot opname?

29

3.3. Plichtsmoraal van Immanuel Kant13

3.3.1. Opwarmertje

a) Lees het volgende gedicht van de Indische dichter RabindranathTagore:

“Ik sliep en droomde dat het leven vreugde was.

Ik ontwaakte en ontdekte dat het leven plicht was.

Ik handelde en zie…mijn plicht werd mijn vreugde”.

b) Beschrijf welke ideeën en gevoelens dit gedicht bij jou oproept.

c) Wat is “plicht” ? Geef voorbeelden van “plicht”.

d) Zijn plichten onaangenaam?

e) Welk gevoel krijg je als je je plicht hebt gedaan?f) Welk gevoel krijg je als je denkt dat je je plicht hebt gedaan en kritiek krijgt van anderen

(waarvan jij denkt dat ze hun plicht niet hebben gedaan)?

3.3.2. De theorie/ filosofie zelf en oefeningen erop

1* In zijn “Kritik der Praktischen Vernunft” beantwoordt Immanuel Kant de vraag:

“Wat moeten wij doen”?/ “Door wat moeten wij ons bij ons bij ons handelen laten

leiden?”

a) jullie eigen suggesties?

b) wat is jullie conclusie als je mekaars antwoorden overloopt?

2* I. Kant zoekt in dit werk naar wetmatigheden voor het morele handelen. Met andere

woorden dus: hij wil een moraal uitstippelen die voor alle mensen geldt.

c) bestaan er volgens jullie zo’n algemene regels en vinden jullie er voorbeelden van?

d) wat als we zo geen algemene regel vinden?

13 Koningsbergen/ Pruisen 1724-1804

30

3* Om de morele waarde van een daad na te gaan maakt Kant een onderscheid tussen de

daad zelf en de intentie ervan.

De vraag luidt dus niet “Wat heeft persoon X gedaan?” maar “Waarom heeft hij/zij

het gedaan. Wat was de bedoeling”?

e) Heeft elke intentie voor jou dezelfde waarde?

f) Welke criteria kun je gebruiken om over de waarde te oordelen?

g) Wat is het principe dat ons toelaat de verschillende bedoelingen die aanwezig

kunnen zijn te kwalificeren? Jouw mening?

h) Beoordeel eens de volgende situatie: “een arts verergert ondanks zijn goede

bedoelingen toch de ziektetoestand van zijn patiënt.”

4* Volgens I. Kant is er maar één soort daden welke als goed aanzien kunnen worden, nl.

de daden die gesteld worden uit plichtsbesef.

En wat is dat plichtsbesef volgens Kant? …. “De gehoorzaamheid aan de morele

wet uit eerbied voor die wet zonder andere overwegingen. Die plicht is voor Kant

de enige zuivere bedoeling.

i) Vergelijk nu met wat je in het “opwarmertje” schreef en leg opnieuw met eigen

woorden uit wat voor jou je plicht doen is.

j) Kan jij steeds een antwoord geven op wat “je plicht doen is”?

5* Een regel waaraan niemand kan ontsnappen noemt I. Kant een categorische

imperatief.

k) Beoordeel eens deze mogelijke situatie: “ een handelaar eerbiedigt streng en stipt

de zedenwet inzake eerlijkheid omdat hij eerlijkheid beschouwt als een voorwaarde zijn

goede faam van handelaar en dus voor zijn zaken”.

6* Uit de categorische imperatief worden enkele praktische stelregels afgeleid.

Het kan niet volstaan in het algemeen te weten dat we een plicht te vervullen hebben.

We moeten immers op elke moment kunnen onderscheiden of een bepaalde handeling

geboden of verboden is.

31

We hebben daartoe naast de categorische imperatief “doe uw plicht” beginselen nodig

die ons toelaten dit onderscheid te maken. I. Kant noemt deze beginselen de maximes

of praktische stelregels van de zedelijkheid.

Naar de mening van Kant moet men steeds handelen volgens een principe van een

mogelijke en algemene wetgeving vandaar:

- “Handel altijd zo dat het richtsnoer van uw handelen kan gelden als voorschrift

voor een algemene wetgeving”!

° de vraag is dan of iemand mag liegen of steeds de waarheid moet zeggen?

° de vraag of iemand dan nog het recht heeft zelfmoord te plegen?

- “Handel steeds zo dat gij de mensheid, zowel in uw eigen persoon als in de persoon van

een ander, steeds als doel en nooit als middel beschouwt”!14

3.4. Utilitarisme van J. Bentham 15

“Die handeling is de beste, die het grootste goed voor het grootste aantal teweegbrengt”!

Laten we de ideeën van deze man even met I. Kant vergelijken.

* Uitgaande van de psychologische wet dat alle mensen het aangename zoeken en het onaangename mijden, stelt Bentham het ethisch beginsel op dat handelingen moeten worden goedgekeurd of afgekeurd, naar gelang ze het geluk van alle betrokkenen (en niet alleen van de handelende persoon zelf) bevorderen of verminderen.

* Het zal derhalve nodig zijn de aangename en onaangename ervaringen die een handeling bij de diverse betrokkenen veroorzaakt, te meten en met elkaar te vergelijken en wel onder zeven opzichten: intensiviteit, duur, zekerheid, nabijheid, vruchtbaarheid, zuiverheid en aantal van de betrokkenen.

* Bentham verwacht dat goede wetten, de druk van de openbare mening en het besef dat eigen belang en gemeenschappelijk belang samenvallen, het individu er zullen toe bewegen zoveel mogelijk met het welzijn van anderen rekening te houden.

14 Een doel is iets dat niet vervangbaar is en dat niet in dienst van iets anders staat15 Londen 15 feb. 1748-aldaar 6 juni 1832 . Hij werd opgeleid in Oxford en aan de Londense gerechtshoven, waar hij advocaat werd. Als rechtenstudent zag hij alom sociaal onrecht en daardoor begon hij belang te stellen in publieke moraal en ging zich ook bezighouden met de praktische toepassingen van zijn ideeën. Hij werd de leider van de “Philosophical radicals”, pioniers in de beweging die de progressieve hervorming voorstond van de gevangenissen, censuur, het onderwijs, de wetten omtrent seksualiteit en de corruptie in openbare instellingen.

32

* Deze filosofie werd bekend als het “utilitarisme” omdat ze elke handeling wilde

beoordelen naar haar “utiliteit” of “nuttige gevolgen”.

* De utilitaristen pasten deze beginselen niet alleen toe op de persoonlijke ethiek, maar ook

op het politieke, juridische en sociale beleid.

* Toen dit beginsel eenmaal was aanvaard, stond men bij het maken van keuzes voor het

probleem dat men gevolgen moest kunnen berekenen. Daartoe werd een ander belangrijk

principe naar voren gebracht: “Ieder telt voor één en niemand voor meer dan één”.

33

4. Bezorg jezelf een goed leven

Fernando Savater vindt het blijkbaar erg plezierig om mensen op het verkeerde been te zetten. Hij geeft een ogenschijnlijk poepsimpele opdracht, bijvoorbeeld “Doe wat je wilt” of “Bezorg jezelf een goed leven”, maar ga er niet over nadenken (of juist wel!) of je komt voor vreselijk ingewikkelde kwesties en keuzes te staan.

Zo blijkt in hoofdstuk 4 dat “doen wat je wilt” niet mag verward worden met “doen wat je het eerste te binnen schiet”. Je denkt het beste eerst even na over wat je nu eigenlijk wilt. Meestal wil je veel tegelijk en het komt er op aan een verstandige keuze te maken. “Je goesting involgen” kan je soms zwaar te staan komen,. Savater illustreert dat met een van de oudste verhalen ter wereld, een verhaal uit de bijbel.

Wat? Gaan we nu de bijbel leren in de cursus Zedenleer? Laat Savater het zelf maar uitleggen; hij schrijft: “Ik weet niet of je veel in de bijbel hebt gelezen. Daarin staan tal van interessante dingen en je hoeft niet bijzonder religieus te zijn – je weet dat ikzelf ook niet zo gelovig ben – om van die verhalen te genieten”. Als het mag van de bekende ongelovige Savater, vooruit dan maar.

Steek een paar kaarsen aan in de klas. Maak het zo mogelijk wat minder klaar. Geef de leerlingen de les voordien de opdracht uit een bibliotheek de bijbel mee te brengen. Laat ze opzoeken: het eerste ‘boek’ van het ‘Oude Testament’ (dat is het ‘boek’ “Genesis”), hoofdstuk 25. Laat elke leerling om beurten 1 vers lezen, van vers 19 tot vers 34. Hoe antieker de vertaling, hoe beter.

Je kan de leerlingen ook gewoon de tekst geven, maar dat is minder spannend. Hier is hij, in een oude protestantse bijbelvertaling:

Genesis 25:[…]19 Dit nu zijn de geboorten van Izak, den zoon van Abraham: Abraham gewon Izak.20 En Izak was veertig jaren oud, als hij Rebekka, de dochter van Bethuel, den Syrier, uit Paddan-aram, de zuster van Laban, den Syrier, zich ter vrouw nam.21 En Izak bad den HEERE zeer in de tegenwoordigheid van zijn huisvrouw; want zij was onvruchtbaar; en de HEERE liet zich van hem verbidden, zodat Rebekka, zijn huisvrouw, zwanger werd.22 En de kinderen stieten zich samen in haar lichaam. Toen zeide zij: Is het zo? waarom ben ik dus? en zij ging om den HEERE te vragen.23 En de HEERE zeide tot haar: Twee volken zijn in uw buik, en twee natiën zullen zich uit uw ingewand van een scheiden; en het ene volk zal sterker zijn dan het andere volk; en de meerdere zal den mindere dienen.24 Als nu haar dagen vervuld waren om te baren, ziet, zo waren tweelingen in haar buik.25 En de eerste kwam uit, ros; hij was geheel als een haren kleed; daarom noemden zij zijn naam Ezau.26 En daarna kwam zijn broeder uit, wiens hand Ezau's verzenen hield; daarom noemde men zijn naam Jakob. En Izak was zestig jaren oud, als hij hen gewon.27 Als nu deze jongeren groot werden, werd Ezau een man, verstandig op de jacht, een veldman; maar Jakob werd een oprecht man, wonende in tenten.28 En Izak had Ezau lief; want het wildbraad was naar zijn mond; maar Rebekka had Jakob lief.29 En Jakob had een kooksel gekookt; en Ezau kwam uit het veld, en was moede.

34

30 En Ezau zeide tot Jakob: Laat mij toch slorpen van dat rode, dat rode daar, want ik ben moede; daarom heeft men zijn naam genoemd Edom.31 Toen zeide Jakob: Verkoop mij op dezen dag uw eerstgeboorte.32 En Ezau zeide: Zie, ik ga sterven; en waartoe mij dan de eerstgeboorte?33 Toen zeide Jakob: Zweer mij op dezen dag! en hij zwoer hem; en hij verkocht aan Jakob zijn eerstgeboorte.34 En Jakob gaf aan Ezau brood, en het linzenkooksel; en hij at en dronk, en hij stond op en ging heen; alzo verachtte Ezau de eerstgeboorte.

Situering van de tekst: Het verhaal is maar een episode in de ingewikkelde ontstaansmythe van het Joodse volk. De Joden waren ervan overtuigd dat zij allemaal afstamden van dezelfde voorouders en dat zij in hun stamboom konden opklimmen tot hun gemeenschappelijke voorouder, Abraham. Tot aan Jakob was het in feite een familiegeschiedenis. Maar gezegend als die Jakob was, ‘vermenigvuldigde’ die zich zo lustig dat men na hem kon spreken van een heus volk. Zijn vader Izak had hem dan ook die opdracht gegeven: “Vermenigvuldige u, dat gij tot een hoop volken wordt”. Volgens de bijbel verscheen de God van vader Abraham op een nacht aan Jakob en zei hem: “Uw zaad zal wezen als het stof der aarde, en gij zult uitbreken in menigte, westwaarts en oostwaarts, en noordwaarts en zuidwaarts; en in u, en in uw zaad zullen alle geslachten des aardbodems gezegend worden”. En zoals het past in een ouderwetse roman kwam dat natuurlijk uit.

Maar de tekst heeft niet alleen een mythologische betekenis, het is ook een zedenles. Laat de kaarsen met enige eerbied uitblazen, trek de rolluiken op en laat de leerlingen, nog onder de indruk van de voorhistorische tekst, vrij discussiëren over de wijze raad die in die antieke tekst te vinden is.

Een sleutelvers, is volgens Savater vers 32: “En Ezau zeide: Zie, ik ga sterven; en waartoe mij dan de eerstgeboorte?” Kiezen “voor de soep van de dag” (het linzenkooksel) en “afzien van de erfenis van de toekomst” (het eerstgeboorterecht van Ezau), heeft volgens Savater te maken met de voorafschaduwing van de dood. Het leven is toch zo kort, zegt Ezau, dat zijn toekomst hem niet veel kan schelen als hij maar direct kan genieten van een bord lekkere rode linzen. Wie ervoor kiest om systematisch zijn grillen in te volgen, die is gehypnotiseerd door de dood. Een verdergaande discussie over allerlei verslavingen ligt voor de hand.

Als er nog tijd over is kan je, als afsluiter, Savaters versie van het culinaire drama uit de bijbel en zijn commentaar erop, laten voorlezen door een vrijwilliger. De tekst van hoofdstuk 4 van “Ik weet niet of je veel in de bijbel hebt gelezen …” tot : “of is hij als te ware gehypnotiseerd door de dood, die zijn wil verlamt en uitschakelt?”

35

5. Word toch wakker!

“ Wordt toch eens wakker, jongen ! “ zegt Fernando Savater tegen zijn zoon in het vijfde

hoofdstuk. En hij stelt hem de pertinente vraag wat hij liever heeft : de andere mensen te

behagen of zichzelf tevreden te stellen ? ’t Klinkt als een oproep om zelfzuchtig te gaan leven,

maar Savater bedoelt natuurlijk weeral iets heel anders.

Iedereen wil vanzelfsprekend “ een goed leven.” Maar daarvoor heb je de anderen nodig. Hoe

kunnen die anderen jou daarbij van pas komen ? Het antwoord van Savater is heel verassend.

Om de leerlingen mentaal in de stemming te brengen voor de verrassende gedachtekronkels

van hoofdstuk 5, kun je hen daar zelf eerst even grondig over laten nadenken en hun

denkwerk op papier laten zetten : een opstel, inderdaad. Laat ze schriftelijk antwoorden op

vragen zoals de volgend. Het is uiteraard de bedoeling dat zij niet alleen antwoorden met ja en

neen, maar dat zij ook in enkele zinnen uitschrijven waarom.

Is rijkdom een garantie voor geluk ( een goed leven) ? Volstaat veel geld om gelukkig te

zijn? Heb je geld en dingen nodig om gelukkig te zijn.

Kan je andere mensen gebruiken om rijk te worden ? Wat zijn dan de gevolgen voor

jezelf ?

Mag je andere mensen gebruiken (in de zin van “zonder dat zij er veel aan hebben”) om

gelukkig te worden ? Kan je gelukkig worden door misbruik van andere mensen ?

Heb je andere mensen nodig om gelukkig te worden ?

Hoe kun je andere mensen ertoe overhalen om jou gelukkig te maken ?

De opstellen worden ingezameld. Daarna krijgen alle leerlingen de opdracht om hoofdstuk 5

geheel uit te lezen. Als dat gebeurd is, worden de opstellen uitgedeeld zodanig dat elke

leerling het opstel krijgt van een andere. Ook dat lezen zij, met de opdracht een korte

mondelinge commentaar te geven op die tekst van hun klasgenoot om hem te toetsen aan wat

Savater in hoofdstuk 5 wil zeggen. Dat lesscenario kan over verscheidene lessen worden

uitgespreid.

36

6. Vrijheid en verantwoordelijkheid

Hoofdstuk 6 gaat over geweten en morele intelligentie. Hieronder vind je een samenvatting van de kerngedachten uit dit hoofdstuk.

Wat is morele intelligentie?

- Dat is de capaciteit om jezelf een goed leven te bezorgen.

Wie is moreel imbeciel?

- Dat is de mens die zichzelf niet graag ziet.

- Dat is iemand die niet nadenkt over het effect van zijn gedrag op anderen.

Wat is het geweten?

- Dat is de kunde om moreel goed te reageren in bepaalde situaties.

- Dat is juist morele intelligentie.

Wat ben je met morele intelligentie?

- Het bezorgt je een goed leven.

- Je krijgt meer respect voor jezelf en voor de anderen maar ook van de anderen.

Wat kun je doen om moreel intelligenter te worden?

- Het is een gave, maar juist zoals gewone intelligentie en emotionele intelligentie kun je

jouw morele capaciteiten oefenen.

- Je oefent jouw morele intelligentie door bewuste keuzes te maken in jouw dagelijkse

leven. Elke keuze die je maakt, heeft een weerslag op je geweten. De ene keuze

verscherpt jouw morele capaciteiten; de andere keuze stopt ze af. Met elke moreel

verstandige keuze geef je jezelf meer zelfrespect.

Opdracht: Test jezelf op je morele intelligentie. 16

Kies telkens een reactie en kijk dan vlug hoeveel punten je scoort en welke conclusies

je daaruit kunt trekken.

16 Pas op! Deze test is niet wetenschappelijk, maar ontsproten aan het improvisatietalent van de auteurs.Dit geldt eveneens voor de uitwerking van de score.

37

1. Je moet een opstel maken in de klas. Je hebt lumineuze ideeën. Jouw bankgenoot heeft

geen inspiratie en wil jouw ideeën pikken. Je bent er een beetje bang van. Het is een van de

vrankste monden van de klas. Wat doe je?

a. Je laat hem niet afkijken; jij wil jouw ideeën voor jezelf houden en niet laten

verknoeien.

b. Je laat hem afkijken omwille van de lieve vrede.

c. Je laat hem afkijken, want dat hoort nu eenmaal bij het schoolleven: dingen

doorgeven.

2. Je bent met een goede vriend in de Casa-winkel. Hij begint van alles in zijn zak te steken

om er zonder te betalen mee naar weg te gaan. Wat doe je?

a. Je negeert hem voortaan als vriend; je wil hiermee duidelijk maken dat je zijn

gedrag niet pikt.

b. Je laat hem begaan; het is per slot van rekening jouw vriend en je wil die

vriendschap niet kapot maken.

c. Je zegt meteen dat je het niet wilt hebben en dat je niet wilt geassocieerd worden

met een dief.

3. Jouw vriend zit achter het stuur met een pintje teveel op. Jij bent ook beschonken en de

twee mensen achterin kunnen nog niet rijden. Wat doe je?

a. Je laat hem doen; ’t zou al moeten lukken dat er een accident van komt.

b. Je stapt uit; je denkt: ‘Met zo iemand ga ik niet mee; ik ga te voet’.

c. Je bedenkt een oplossing voor iedereen, bijvoorbeeld een taxi voor met vieren.

4. Je bent getuige bij een ongeval. Er zijn waarschijnlijk gewonden. Wat doe je?

a. Je hebt geen tijd en je rijdt door: er zijn genoeg andere getuigen.

b. Je pakt je GSM en je belt om hulp. Dan rijd je door.

c. Je stapt uit om je te vergewissen van de ernst van de toestand en je probeert te

helpen.

5. Je hebt reuzenhonger. Er staat eten in de koelkast bestemd voor een etentje met twee

diezelfde avond. Maar je hebt nu honger! Wat doe je?

a. Je blijft van het feesteten, maar je propt je vol met koeken en chips zodat je geen

honger meer hebt als jouw gezelschap aanbelt.

38

b. Je probeert je in te houden en kijkt hoopvol uit naar de komst van je vriendin.

c. Je valt aan op de feestschotel in de koelkast; je vriendin moest maar op tijd komen.

6. Jij rookt, maar je partner is zo een ambetante gezondheidsfreak. Wat doe je?

a. Je stopt niet want het is jouw gezondheid en daar heeft niemand zich mee te

moeien: vrijheid voor alles; en zo’n sigaretje bij de koffie: dat is toch zo lekker.

b. Je probeert te stoppen met roken want je beseft ook wel dat het niet goed is, als je

lang fit wilt blijven; maar zo’n sigaretje bij de koffie: dat is toch zo lekker.

c. Je probeert te stoppen want je beseft dat je als vader/moeder de plicht hebt zo lang

mogelijk gezond te blijven voor het gezin; maar zo’n sigaretje bij de koffie: dat is

toch zo lekker.

7. Aan de Delhaize staan zigeunerkinderen te bedelen. Wat doe je?

a. Je zegt hen vlakaf in het gezicht: “ga terug naar je land!”

b. Je denkt: “ga terug naar je land!”, maar je wil geen boel en je loopt ze stilzwijgend

voorbij.

c. Je geeft ze een beetje fruit van hetgeen je zojuist hebt gekocht.

8. Je hebt een serieus lief. Maar op een feestje krijg je de kans op een one night stand met

een heel mooie jongen/meisje. Wat doe je?

a. Je laat de kans niet liggen; “het is niet omdat ik met een ander vrij dat ik daarom

mijn lief niet graag zie”.

b. Je doet het, maar achteraf biecht je het op aan je partner; zo hou je de

schuldgevoelens in bedwang.

c. Je doet het niet, want het is niet eerlijk en is de miserie achteraf dat ene moment

wel waard?

9. Je hebt een tekst geschreven en je hebt daar veel zweet op gelaten. Iemand vraagt die tekst

te gebruiken om hem te publiceren onder eigen naam. Wat doe je?

a. Je geeft jouw werkstuk, want je wilt geapprecieerd worden door de persoon die het

vraagt.

b. Je geeft jouw werkstuk; je beseft dat jijzelf die tekst niet gepubliceerd zou krijgen

en je geniet van de bijval die hij kan halen, al staat er een andere naam onder.

c. Je geeft je werk niet door en je zegt waarom.

39

10. Op een parking sta je met draaiende motor te wachten tot een oud ventje zich moeizaam

uit zijn parkeerplaats wurmt. Het is de enige stalplaats in de verre omtrek. Als hij er

eindelijk uitgeraakt, is er een “chique auto” die je de pas afsnijdt en voor je neus de

plaats inneemt. Wat doe je?

a. Je stapt uit en je begint een scheldpartij.

b. Je legt je erbij neer dat bepaalde mensen nu eenmaal geen manieren hebben en je

rijdt verder.

c. Je stapt uit en je knoopt een gesprek aan waarin je uitlegt dat jij eigenlijk eerst was

en dat je hoopt dat hij dat zal inzien.

Ingevuld? Tel jouw punten:

1. a. 5

b. 3

c. 4

2. a. 3

b. 2

c. 5

3. a. 2

b. 3

c. 5

4. a. 0

b. 3

c. 5

5. a. 3

b. 5

c. 0

6. a. 1

b. 3

c. 5

7. a. 0

b. 1

c. 5

8. a. 3

b. 2

c. 5

9. a. 4

b. 3

c. 5

10.a. 1

b. 3

c. 5

40

Tel al je punten samen.

Je haalt 50 punten:

Dat kan niet. Je bedriegt jezelf of je kan niet rekenen. Je begrijpt dat wij best geen

uitspraak doen over jouw morele intelligentie. Voor je eigen zelfrespect zou je best

herbeginnen. Voor het respect van je klasgenoten zou je best niet uitpakken met dit

resultaat.

Je haalt 40 of meer punten:

Als je die test eerlijk hebt ingevuld, scoor je heel hoog inzake morele intelligentie.

Proficiat. Als je jouw MI op hetzelfde peil wilt houden, blijf je best verder oefenen in

bewuste keuzes. Maar dat weet je zelf ook wel.

Je haalt tussen 30 en 40 punten:

Je hebt een sterk ontwikkelde morele intelligentie, een goed gevormd geweten. Besef wel

dat je daar grotendeels zelf voor verantwoordelijk bent. Het zijn jouw eigen bewuste

keuzes die jouw geweten vormen en je hoeft je niet altijd bij het oordeel van anderen neer

te leggen. Bedenk misschien ook eens: niet elke keuze waarin je jezelf wegcijfert voor de

anderen is de beste keuze.

Je haalt tussen 25 en 30 punten:

Oef, met de hakken over de sloot! Het is goed dat je opkomt voor jezelf, maar denk uit

puur eigenbelang ook eens aan de anderen. Niets is zo goed voor je zelfrespect dan het

verdiende respect dat anderen jou betonen. Met enige oefening kun je jouw morele

intelligentie nog flink verbeteren. En oefenen, dat is: bewuste keuzes maken elke dag.

Je haalt tussen 20 en 25 punten:

Heb je de test wel goed ingevuld? Je scoort onder de helft. Je moet beseffen dat ‘ikke en de

rest kan stikke’ geen goed levensmotto is. Veel respect van de anderen zul je daarmee niet

oogsten. En dat is op de lange duur ook niet goed voor je zelfrespect. Het is echt tijd om

eens goed na te denken en bewust te kiezen in bepaalde situaties.

Je haalt tussen 10 en 20 punten:

41

Waarschijnlijk heb je de test niet goed ingevuld. Als je zo verder doet in het leven, zal je

uiteindelijk worden veracht door de anderen, wat je ook bereikt. Tijd om het roer om te

gooien of de test eens opnieuw te doen met wat meer aandacht.

Je haalt minder dan 10 punten:

Dat kan niet. Je bent averechts geweest bij het invullen van de test of je kan niet rekenen.

Je hebt een kans gemist om iets over jezelf te weten te komen. Voor je eigen zelfrespect

zou je best herbeginnen. Voor het respect van je klasgenoten zou je best niet uitpakken met

dit resultaat.

42

7. Verplaats je eens in een ander.

In dit hoofdstuk duiken voor het eerst de anderen op. Tot nu toe had Savater het alleen over de

persoonlijke beweegredenen, blikte hij in het binnenste van het individu. Nu kijkt hij naar

buiten.

7.1. Inleiding

7.1.1. Als inleiding van het hoofdstuk een groepsdiscussie over:

Wat zou je doen zonder andere mensen om je heen?

Wat zou je missen indien je om één of andere reden alleen op een eiland zou belanden? Hoe

zou je jezelf redden? Denk aan het VT-4 programma Expeditie Robinson. Wat zou je doen

om het voor jezelf leuk en interessant te maken al die maanden en misschien jaren dat je daar

zit te wachten op een bevrijdend schip? Laat ze dat opsommen. Schrijf de genoemde

activiteiten in twee kolommen op het bord:

1) een kolom overlevingsdaden

2) een kolom daden gericht op later als je bevrijd wordt van je eenzame afzondering.

Die tweede kolom zijn eigenlijk activiteiten gericht op anderen, zelfs al zijn ze niet aanwezig:

artistieke bezigheden, dagboek bijhouden, verzamelingen aanleggen, mooie landschappen

proberen te onthouden om die te kunnen doorvertellen…….

Conclusie is: datgene wat het leven menselijk maakt, speelt zich af in gezelschap ( lees

p.102)

Als “de-briefing”: laat ze de tekst lezen over Robinson Crusoë.

7.1.2. Savater zegt (p.106) “Niets kan me zo goed uitkomen als een mens”.

Gaat er naar jouw idee iets boven bemind te worden?

43

Wordt het verlangen naar geld of macht of aanzien uiteindelijk niet gedreven door het

verlangen om met die rijkdommen de helft te kunnen kopen van wat iemand gratis krijgt

wanneer er iemand is die iemand liefheeft ?

Vrije discussie daarover : gaat iedereen daarmee akkoord ?

7.1.3. Ergens in de tekst staat er een fabel over de slaafse muis en de vrije leeuw.

Zoek die op ( p.110/111)

Wat vinden jullie daarvan? Ben je een muis of ben je een leeuw? (of zie je jezelf meer als een

ander dier) en waarom ?

7.1.4. Laat ze p.111/112 lezen over praten.

Laat ze op één of andere manier doordenken over een doodgewone activiteit als “praten”.

Als je erover doordenkt is het eigenlijk een heel belangrijke bijna magische activiteit.

(oefening en doorwerking zie punt 7.2)

7.1.5. Savater zegt: “Je leeft niet in je eentje in een wereld van schimmen, maar je staat in contact met andere mensen die net zo ‘werkelijk’ zijn als jijzelf.”

Al jouw mogelijke belangen zijn dus relatief, dat wil zeggen afhankelijk van andere belangen.

Jouw enige absolute belang is: mens te zijn onder de mensen, om actief en passief mee te

doen aan het menselijk verkeer waarbuiten geen “goed leven” kan bestaan. De ander serieus

nemen, wil zeggen: in staat zijn je in hem te verplaatsen om te aanvaarden dat hij echt even

werkelijk is als jijzelf.

Dat betekent dat je ervan uitgaat dat alle mensen elkaars gelijken zijn.

Vraag: ‘Iedereen gelijk’ ???

Is dat geen saaie boel?

44

Hoe voorkomt Savater die saaie boel?

Hoe citeert hij de Britse humorist Bernard Shaw? Wat bedoelt hij met “het recht van de mens om een beetje uitzonderlijk te zijn?”

Moet dat recht in de grondwet? Waarom niet? ( Recht is minimum; niemand kan rechtvaardig zijn in jouw plaats, ook de staat niet)

Laat ze de tekst opzoeken en dan discussie of kort opstel en nadien discussie.

7.2. Palavercultuur in Afrika

In traditionele groepen als bands17 en stammen beslist de leider voor de groep: veel macht

komt dus in één persoon samen. Hij regelt de politiek en de rechtspraak en beslist over oorlog

en vrede: soms wordt hij daarbij geholpen door een raad van oudsten maar hij heeft toch echt

alle macht. Maar of hij die macht ook houdt, hangt af van de groep. M.a.W. een goede

leider geniet het respect van de groep en andere voordelen, maar hij moet zich ook kunnen

opofferen en veel weggeven. Hij is helemaal afhankelijk van de eensgezinde steun van de

groep, die hem voortdurend in het oog houdt. Houdt die steun op dan is hij leider af.

Een leider zal dus alles doen voor het groepsbelang en maakt bijzonder weinig kans als hij

alleen aan zijn eigenbelang denkt.

Binnen traditionele groepen als bands of stammen is er verder gelijkheid tussen de mensen.

Beslissingen en rechtszaken worden meestal uitvoerig besproken door de leider en de oudsten

en alle andere betrokkenen, waarbij men niet gaat stemmen maar palaveren. Palaveren is

heen en weer discussiëren tot er een oplossing komt waarmee iedereen akkoord kan

gaan. In een Dogon-dorp18 is het dak van het Palaverhuis zo laag dat niemand boos kan

opspringen of gauw naar buiten hollen. Er moet immers gezorgd worden voor een

samenspraak tot er een voor iedereen geschikte oplossing uit de bus komt.

Een van de redenen waarom er zoveel besproken moet worden is dat er grote festiviteiten

moeten kunnen gehouden worden zoals het “Dama-feest” of de “tweede begrafenis”. 19

17 Bands: een band is een eerder kleine groep van zo’n 20 à 5018 De Dogon is een Soedanees volk dat in Mali woont. De “hoeders” van een vervlogen cultuur (derde à tweede eeuw vóór onze jaartelling) bestaat uit zo’n kwart miljoen mensen. Vermoedelijk hebben zij zich daar in de vijftiende eeuw gevestigd en zich vermengd met een deel van de oude Tellem- cultuur.19 Door middel van prachtige, gemaskerde dansen wordt de geest van de dode uit de groep van levenden weggeleid naar het rijk van de voorouders. Dit feest betekent het einde van de rouw en herstelt het evenwicht in het dorp dat door de dood was verstoord. Zolang het feest niet werd gehouden, blijft de dode immers de levenden bedreigen.

45

Westerse organisatievormen werden tijdens de kolonisatie aan deze culturen opgedrongen: de

bands en de stammen werden daaraan ondergeschikt gemaakt: vaak gebruikte men zelfs

leiders van die kleinere groepen om in een staatsvorm naar westers model mee te draaien.

Om politieke macht te krijgen speelt bij ons geld een belangrijker rol dan afstamming of talent

en gaven om mensen goed te leiden. Onze politieke en sociale organisatie wordt sterker

beïnvloed door onze economie. Een aantal antropologen stelt dat niet-westerse, kleine

samenlevingen meer gelijkheid en solidariteit kennen.

7.3. Vragen bij het thema “praten”

1. Zeg eens wat je zinvol vindt aan die palavercultuur. En welke zijn de verschilpunten met

onze praatcultuur. Hebben wij eigenlijk een praatcultuur? Wat versta je daaronder?

2. Twee buurvrouwen die de was te drogen hangen in de tuin en met mekaar over de haag

over het weer beginnen en eindeloos blijven praten….Wat vind je daarvan?

3. Wanneer krijg je het gevoel dat je echt kunt praten?

4. Wat is er zo magisch aan praten?

5. Praten zonder iets te zeggen te hebben….is dat compleet zinloos of heeft dat toch nog

enige zin ? ( tonen dat je bestaat bvb)

6. Wie vindt het meeste synoniemen voor praten? Omdat niemand 0 punten zou hebben, één

weggevertje : “ouwehoeren”.

7. Over de verveling in het gesprek:

Je zit in een gezelschap en het gesprek is van die aard dat je niet kunt deelnemen, dat men

over je heen praat.

8. Of gesprekken onder politici, waar men uit jouw naam spreekt.

46

9. Wanneer kreeg jij het gevoel dat je niets te zeggen hebt/ had?

7.4. Groepswerk

1. Wanneer wordt een gezellig gesprek ongezellig?

2. Wanneer is een gesprek gezellig?

47

8. Geniet er maar van

8.1. Doorlees hoofdstuk 8 van het boek en geniet er van!

8.2. Bediscussieer daarna in groep volgende vragen:

1. ‘Seks is niet immoreler dan eten of wandelen’, zegt F.Savater. Toch is het aangewezen om

bij seks extra te letten op ‘gepaste eerbied voor zijn gelijken’. Wat is er zo speciaal aan

seksueel contact in vergelijking met bijvoorbeeld met iemand aan de toog hangen?

2. Seks brengt bij de mens meer voort dan kinderen. Wat bijvoorbeeld?

3. Wanneer wordt seks menselijker volgens F. Savater?

4. Waarom hebben samenlevingen altijd getracht te verhinderen dat de mensen zich op gelijk

welk uur van de dag zouden overgeven aan hun lusten? Vind je dat dit taboe nog altijd

geldt? Hoezo?

5. Er zijn mensen die enkel genieten als ze anderen het genieten onmogelijk maken. Hoe

noemt Savater hen? Waarom moet jij je niets van hen aantrekken?

6. Wat is één van de beste manieren om de genietingen van het moment te verpesten? Hoe

kan je dit voorkomen?

7. Wat is volgens Savater het verschil tussen gebruik van genot en misbruik? Wat zijn de

gevolgen voor jezelf?

8. Wat is de hoogste beloning dat iets ons in het leven kan geven?

9. Waarom noemt Savater ‘matigheid de fundamentele bekwaamheid van de vrije mens’ “?

10. Wat is de ‘treurigste van alle genietingen’?

48

11. Mensen met een obsessie voor seksuele immoraliteit hebben vaak angst. Waarvoor

hebben zij angst? Kun je ook zeggen waarom?

12. ‘Een brutale hufter is fatsoenlijker dan een puritein’: Savater legt dit uit aan de hand

van een voorbeeld. Waar schuilt de perversie in de puriteinse logica?

13. Wie schreef het volgende advies: ‘Mens moet zich met al zijn nagels en tanden

vastklampen aan het gebruiken van de geneugtes des levens, want de jaren zullen ze ons

één voor één uit handen rukken’.

14. Welke twee aspecten wil hij aanraken? Leg dit uit in eigen woorden of formuleer over

elk aspect een eigen leefregel.

49

9. Je moet kiezen

Het ganse boek wil jongelui aansporen tot het maken van bewuste keuzes voor een

persoonlijk goed leven. Ethiek is kiezen. Kiezen moet je ook in het stemhokje. Ook politiek is

kiezen. Ook hier poogt Savater de lezers te overhalen tot bewuste keuzes. Hij pleit bovendien

voor politiek die de mensen niet beperkt in hun persoonlijk streven naar een goed leven.

Niettemin kan je persoonlijke verkeerde keuzes nooit wijten aan de slechte politieke

omstandigheden: ‘Geen enkele politieke orde is zo slecht dat er niemand in kan bestaan die

ook maar een beetje goed is; hoe ongunstig de omstandigheden ook zijn, iedereen is

uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor zijn daden’. Het omgekeerde is ook waar: zelfs in het

beste politieke systeem, zullen er altijd mensen zijn die voor het slechte leven kiezen. Dat

betekent niet dat de politiek van geen belang is voor de ethiek, voor de kunst van het goede

leven. Savater geeft enkele ideetjes voor een politiek ‘die gunstig is voor het goede leven’.

Opdracht: Maak een partijprogramma

Om de tekst te laten doordringen tot de leerlingen, laat ze die eerst lezen. Splits de klas dan in

twee groepen. De ene groep krijgt als opdracht: Maak een partijprogramma in 10 punten

waarbij F. Savater zou gruwelen. De andere groep krijgt als opdracht: Maak een

partijprogramma in 10 punten waarbij je van F. Savater applaus zou krijgen.

Kopieer beide programma’s en deel ze uit. Bespreking met als doel te kijken of beide

programma'’ wel beantwoorden aan de opdracht, namelijk aan wat F. Savater afkeurt en aan

wat hij toejuicht.

Daarbij let de leerkracht/coach vooral op de punten die F. Savater opsomt in hoofdstuk 9:

1. Geen ethiek zonder vrijheid. Politiek moet de menselijke vrijheden respecteren. Wij

hebben geen boodschap aan dictaturen. Dergelijke politiek zal ook de nadruk leggen op de

maatschappelijke verantwoordelijkheid van ieders daden en nalatigheden. Hoe minder de

mens verantwoordelijk gesteld wordt voor zijn goede en slechte keuzes, des te geringer de

vrijheid.

50

2. Rechtvaardigheid: leren de belangen van de ander als de jouwe beschouwen en jouw

belangen als die van de ander. Je mag de vrijheid van het individu inperken om te beletten

dat men zijn medemens als een inferieur wezen behandelt. Politiek moet streven naar de

menselijke waardigheid. Ieder mens heeft zijn waardigheid en is onvervangbaar, mag niet

misbruikt worden. Ieder mens heeft recht op respect, zelfs als hij gestraft wordt volgens de

wet of behoort tot de politieke vijanden.

3. Iemand respecteren betekent ook meevoelen in zijn miserie, ongeacht of de ellende het

gevolg is van een persoonlijke fout of een ongelukkig toeval. Een goede politiek moet

bijstand verlenen aan degenen die zichzelf niet goed kunnen behelpen. Die steun mag niet

ten koste gaan van de menselijke vrijheid of de menselijke waardigheid. Solidariteit mag

niet misbruikt worden om de hulpbehoevenden te knechten.

4. De enige politieke strijd waaraan de ethiek zich niet mag onttrekken is de strijd voor de

mensenrechten, de volledige catalogus.

5. De huidige politieke verbrokkeling in de wereld (die economisch wel is één geworden)

bestendigt de wereldproblemen. Al wat de mensen op wereldniveau bijeenbrengt en

oorlogen voorkomt is politiek interessant.

6. Mensen zijn onvervangbaar, dingen niet. Maar het ding aarde is eveneens onvervangbaar

en mag niet vernietigd worden door winstbejag.

7. Alles wat bijdraagt tot een georganiseerd verband tussen mensen is goed. Maar

verscheidenheid aan levenswijzen is essentieel, zo ook verdraagzaamheid. Savater: “Wat

wij anders krijgen, is een verscheidenheid aan misdaden en geen verscheidenheid aan

culturen”. Racisme, fanatiek nationalisme en fundamentalisme verafschuwt Savater.

Uiteraard is de achtergrondidee voortdurend het streven naar het goede leven, waarin je de anderen respecteert als mens en je respect sprokkelt van jezelf en van de anderen.

51

10. Besluit: je moet er zelf over nadenken

Lees nu ook het laatste hoofdstuk grondig door.

Nu is het aan jou: maak een eindverhandeling rond het Goede Leven. Vertrek hierbij van de

onderstaande titel:

“ Wat is voor jou ‘Goed Leven’? ”

52

BIBLIOGRAFIE

Buelens J: Cursus Ethische Stelsels, R.U.G. 1969

Clavel James: Shogun, Veen/ Luitingh- Utrecht, 1975

De Sterck Marita: Anders is niet gek; NCOS Averbode, 1992

Encarta 2000

Eysenck Hans en Michael: De naakte Ziel, Elsevier Amsterdam/Brussel, 1981

Gaarder Jostein: De Wereld van Sofie, Houtekiet/ Fontein, 1994

Holzhauer F.F.O.: Omgaan met mensen, Stenfert Kroese Leiden/ Antwerpen 1981

Lombaert Peter: Sociologie Deel 2, De Sikkel, Oostmalle 1997

Magee Bryan: Het verhaal van de filosofie: 2500 jaar westers denken, De Morgen, 9 december 1999

Marchand Jacqueline: Joodse en christelijke legenden, Unie Vrijzinnige Verenigingen v.z.w., 1996

Mauromataki Maria: Griekse Mythologie en godenverering, Chaitali, Athene, 1997

Pubben G. en Gloudemans C.: Afrika bezuiden de Sahara, Volken en stammen, Amsterdam Boek, 1974

Raths L.E.: Naar eigen waarden, Deel 1: basisboek, Lemniscaat Rotterdam, 1978

Simon S.B.: Naar eigen waarden, Deel 2: praktijkboek, Lemniscaat Rotterdam, 1978

Störig H.J.: Geschiedenis van de filosofie, Prisma 410, 1966

53