INNCWADI YEZIFUNDO.

ISAHLUKO II.

1. Yizwani ! Nansi imfumbe! Qandelani okupezu kwomuntu, kodwa kakumsindi ? Qandelani umfazi osebenza nomtanake ? Qandelani indoda, engatsho ku’muntu, ukuti, ‘ Siza’uhamba nawe,’ isimze ifike idonse ihambe nje ?

2. Innja yailele pezu kwokudhla kwama- hashi. Afika amahashi, etanda ukudhla. Yagwavuma innja. Elinye lanyakama, lati, ' W o ! ngoba kaudhli wena, wala ukuba abanye badhle.’

3. Kwahla kw’esuka izilo zas’endhle, zapi- kisana ; sati esinye, siza’udhlula esinye ngokuzalela. Zaya ebubesini lensikazi, zabuza zati, ‘ Uzalelakangakanani na? Lati, ‘ Ngizala izinyane libelinye ; kepa lona lelo liy’ibubesi.’

4

4- Ukozi lwatshaywa ngomcibitsholo. Lwati soluzakufa, lwabona upape emcibi- tsholweni, lu upape lwalo, olwawa kulona : lwati, ‘ Kukulu ukubulawa ngezikali zako.’

Kunjalo-ke, inxa indo.dana ihlupa uyise nonina.

5. Yati inkalankala ezinyaneni, ‘ Mntanami! y’ini ukuba uhambe’fukeke ? Hamba, uqonde pambili.’ Lati izinyane, ‘ Mame, ake ungi- .fundise ukuqonda pambili ; inxa ngikubona uqonda pambili, nami ngiyakwenza njalo.’

Kunjalo-ke abantwana bafuza uyise nonina.

6. Insensane yaizungeza inkunzi ekanda., ibanga umsindo, ibuza. Yati ukugciha, yahlala opondweni ; yati, ‘ Ake uvume ; kepa, inxa nga ngikweleke ngobunzima bami, wongitshela ngisuke.’ Yati inkunzi, ‘ Musa ukuhlupeka y ’iloko. Aku’luto kumina ; ungahlala uma nga uhlala, usuke uma nga usuka ; ngoba impela bengingakuzwa nokuti ukona.’

Unjalo-ke ozikulisayo kwabakulu uyaku- jabiswa.

7. W ati umfana, owalusa izinkomo, wazi- tokozisa, wagijima waya’kuhlaba umkosi, wati.

5

* Zapela izinkomo y ’isilo! ’ Lahloma ibandhla ; laya’kuhlangulisa; lafika kunge’cala. W ’enza njalo kabili katatu. Kwati ngolunye usuku, safika isilo ; wagijima umfana, ekala kakulu kakulu. Kepa abantu bakubo es’ebakohlise kaningi, ababe bes’etuka ukukala kwake. Sambamba isilo, samdabula, samudhla, ku- ngeko’muntu wokusiza.

Kunjalo-ke inxa umuntu ezinge eqamba- manga, nomaes’eqinisile, abantuabayikukolwa.

8. Kwati endulo kw’ezwakala ukuduma okukulu pakati kwentaba. Bati abantu,‘ Konje le’ntaba nga iza’uz'ala.’ Bahlangana, baba baningi, bevela ezindawreni zonke, ukuza ’kubona okuzakuzalwa iyona. Bahlala isikati eside, beqonda, bebeka, begqolozela intaba, beti kuza’uvela okumangalisayo. Mamo ! ukupela kwaloko konke kwapuma— imbiba !

Kunjalo-ke abantu abaningi batembisa oku- kulu ; emva kwaloko baveze okuncinyane.

9. Kwakukona umuntu enabafana abane : bezinge bepikisana imihla yonke. Uyise watanda ukuba bavumelane ; ngesinye isikati abancenge ngesinye isikati abatetise, angasizi ’luto ; bapikisane njalonjalo. Wababiza,

6

wabopa innyanda yezintingo, wati, * Yapulani lezi’ntingo, nidedelane ngazo.’ Omunye wazitata, walinga ukuz’apula, w’ahluleka. Wazitata omunye w’ahluleka. Kwaba njalo kubo bonke ; b’ahluleka. Uyise wayitukulula innyanda, wabanika nga’zinye izintingo, wati, ‘ Z ’apuleni.’ Baz’apula kahle. W ati uyise, ‘ Niyabona, bantabami, inxa nihlezinihlangene, aniyikwahlulwa’muntu; kodwa, inxa nipiki- sana, n’ahlukene, impela niyakuciteka.’

Kunjalo-ke ukuhlangana kung’amandhla.

10. Impukane yawela etungeni lobisi, ya- kwingcwa. Y at’is’izakufa, yati, - * Eya ! sengidhlile, ngapuza, ngageza ; nakuba ngifa, akusenani kumina loko.’

11. Isikukukazi safumana amaqanda en- nyoka, sawafukamela kahle, sawacamsela. Lati ipotwe, uba lisibone, lati, ‘ Wena dhliwa! ukwondhlela-ni, okuyakut’uba kukule, kuqale okubi ngawe ? ’

12. Isidawane sabona amakiwane e’mahle ebomvu epezulu. Salinga ukufinyelela kuwo, siwadhle. Sesihlusekile kakulu, singena’kufika, sat’ukuzitokozisa sati, ‘ Eya ! as’ebolile.’

7

13- W ati umuntu otile, ngesikati sas’ebusika, wafumana innyoka igodole amakaza, is’ilukuni. Wayitata, wayibeka esifubeni. Y at’uba ito- koziswe ukufudumala, yati ukwenza ngobuntu bayo yadhla owayisizayo.

14. Kwakukona umuntu uGogo : way’e isilauli. Kwafika im pi; wabaleka, waziponsa eweni; wawela pezu kwecolo ; wapepa. Wati, ‘ Wo ! ngapons’ukuzibulala ngiti, ukusinda kus’eweni ; kanti ukusinda kus’ejubaneni.’

Ngako-ke owokulaula ufi\ elaula.

15. Sati isalukazi ngesinye isikati, sateza izinkuni entabeni ; saz’etshata ehlombe, sati badabada nazo. Kepa indhlela yainde ; sesi- qal’ukukatala, sadela, sazilahla pansi, sati, ‘ W o ! aku’sibonda saguga namaxolo aso ! woza, kufa, ungipangise.’ Bala kwafik’ukufa, kwati, ‘ U*ngibizela-ni na ? ’ Sati isalukazi, ‘ Nkosi, ngikubizela ukuba uze’kungetwesa izinkuni zami.’

16. Kwati isikukukazi sifukamele, kwafika imbodhla, yati, ‘ O nkosikazi ! ngidabukile kakulu ngizwa kutiwa uyagula; akusonako kuwepa lapa, upansi. Uma nga ikona into

8

oyisweleyo, ngingakusiza ngayo. Uswele-ni n a ? ’ Sati isikukukazi, ‘ Ngiyabonga, nkosi. Kepa ake umuke ; ngiswele loko kodwa. Ingabe ngiza’upila masinyaneumaus’umukile.’

Njalo-ke izihlobo ezinye zitandeka kakulu, uma sezimukile.

17. Impisi yaxatshwa itambo empinjeni. Yaya entungunonweni, yaya’kuyinxusa ukuba iyisize ngentamo ende yayo, ingenise ikanda ngomlomo, ikipe itam bo; yati, * Ngjyaku- kuvuza.’ Y ’enza njalo-ke intungunono, yalikipa itambo, yabiza umvuzo. Impisi yahleka, ya- dhla amazinyo, yati, ‘ Y ’ilowo kambe umvuzo wako, wokuba ukipe ikanda lako emlonyeni nas’emazinyweni empisi, ungena’cala la’luto.’

18. Isidawane silambile sabona innyama nokudhla kupakati kwendhlu, kanti-ke indhlu ivaliwe kahle, inembotshana nje esasibuka ngayo. Kepa-ke isidawane sesizacile kakulu, sazibutaza, sangena ngayo, sadhla kahle. Sat’uba sidhle, sesitanda ukupuma, kanti isisu sesisikulu. Saqala ukulunguza. S ’ezwa esinye isidawane sikala, s’eza’kusisiza, sisiluleke. S ’esizwe indaba, sasale sesiluleka ngaloku, kwokuti, ‘ Kuhle ukuba ulambe, uz’uzace njengakuqala, and’uba upuriie.

9

19. Kwakukona umfana ’alusa. Wabona

isambane, wasixotsha, eti, iso lesi’silwanyana

esitshinga kakulu. Kwati ngoluny’usuku

w’alusa, lana kakulu, lawisa. Kwaba kude ekaya ; kwaba kude emhumeni. Wabona umgodi wesambane, wangena kuwo, wasinda. Wati, es’etokoza, ‘ kanti angina’nkaba ya’luto. Ivwakukuhle ukuba ngizwe ngenkaba, ukuti,

isambane isihlobo sami.’

Ungamdeleli ongenako ; uyakukusiza ngo-

kuncinyane kwake.

20. Wati umuntu, es’ezakufa, wabiza ama- dodana ake, wati, ‘ Bantabam i! senginishiya. Kepa konke loko enginako, niyakukutola pansi ensimini yami.’ Wafa uyise : ati amadodana ake, ‘ Nga kukona imali, ayifihlileyo ensimini.’ Aya’kufuna ; ’emba ngamageja imihla yonke ; ’emba ensimini yonke ; kaz’atola’luto lwemali. Kepa ngokwenza loko lowo’mhlaba ombiweyo wavuma kakulu : noko ay’es’efile uyise, kwa- bafundisa loko, ukuti, kuvela inhlanhla ngokukutala nangokulima.

10

21. Kwati ngesinye isikati ubaqa olukulu olunamafuta amaningi, lwazikukumeza kakulu kusihlwa, lwati, ‘ Mina ngikanyisa kakulu kunelanga nennyanga nezinkanyezi zonke zezulu.’ Kwati uba kuvuke umoya, walupepeta, lwacima. W ati umuntu olubanekayo, ‘ Ka- nyisa, mhlobo lubaqa ! Beka, ngemva kwaloku ungab’us’enza’luto ngokwenza kwako. Izi- nkanyezi zezulu azipepetwa nakanye.’

Banjalo-ke abantu abazikulisayo bange’nze ’luto engozini. Kodwa abesiminya b’ema bakanyise ngezikati zonke.

22. Kwati ngolunye usuku unogwaja wa- hleka ufudu ngoba luhamba kancinyane. Lwati ufudu, ‘ Ake sipikisane.’ Wavuma unogwaja wati, ‘ Ngiza’ukudelisa ngezinnyawo zami.’ Bagijima ; wadhlula unogwaja ; wa- lushiya impela ufudu ; wati, ‘ Ake ngilale isikatshana.’ Kepa ufudu lwahamba ka- ncinyane lwaya lwafika lapa beya kona. Ute epapama unogwaja lwasoluhlezi lupumule.

Kuhle ukuhamba kancinyane ngezikati zonke, kunokutshetsha kakulu kuqala kupinde kufike ukulala.

I I

23- Igwababa latata innyama laya lahlala emtini, ladhla kahle. Sat’isidawane, uba sili- bone l’enza njalo, saya s’ema pansi kwomuti, saligqolozela sati, ‘ Maye ngobuhle bako nobukulu bako ! kungati ungaba y ’inkosi yezinnyoni zonke. Kepa kunga ngingake ngizwe nezwi lako, ubuhle balo.’ E ! igwababa, litokoziswe kakulu, lakamisa umlomo, lakala lalahla innyama, yawa. Sat’isidawane, sesi- yibambile sati, ‘ Ai-ke, mngane ! unako konke okuhle' kambe ! kepa ukuhlakanipa akuko kuwena.’

24. Kwakukona izimu noMjitane ka’Hlo- mbekulu. Bahamba labo bobabili, babona izinkomo zimbili. Lati izimu, ‘ Eyami emhlope ;’ wati uMjitane, * Eyami emnyama ;’ lokupela izimu liti imhlope nangapakati. W ati uMjitane, * Ake ngizwe eyako ;’ lamupa, wayigodhla. Lati izimu, Ake ngizwe eyako;’ walinika yona leyo yalo. Ngoba eyake em- nyama inonile, eyalo emhlope ing’umjwaqu.

Kunjalo-ke isela litunda kakulu lingenako ; onako uhlakanipile.

. B

12

25- Kwati ngolunye usuku inkonyana, nembuzi, nemvu, nenngonyama, kwahlangana kwaya’kuzingela. Kwayibamba innyamazane enhle. Inngonyama yayidabula kane, yay’aba. Yati ezihlotsheni zayo, ‘ Bekani, bangane ! Ngitabata le’nnyama kuqala, ngoba ngiyin- ngonyama; eyobubili le, ngiti niza’ungipa nina ngobuqawe bami; eyobutatu le ngizakuyibanga ngoba amandhl’ami makulu kunawenu nonke ; eyobune le, wo koya’usondela ayitinte! ’ Kwaba njalo-ke : inngonyama yayitabata yonke.

Unjalo-ke nomuntu oy’isidhlova kwaba- hlangene naye.

26. Impisi yanxiba ukuhamb’ekaya, icaba amatambo. Bayibona abantu, batabataumbobe, bawubeka ngompanda pakati kwe- silulu. Yafika, yasindelekela, yangena, ngoba isalambile. Yadhla, yasuta, yalinga ukupuma ; ai-ke ! kwaba nqala ukupuma. Kwapuma ilanga; bavuka abahlakanipile ebutongweni betemba ilanga ; bayipata ngokubona kwabo. Sebeyipete yakala, yati, ‘ Q ! yek’ukufa ngombobe ! bekungenani bengife ngesa- ngqondo kona kodwa.’

Isiula siqonda ubuula, sikamelele ngabo, sifele kubo, sikale ngabo.

13

27- Kwaya umuntu ehlatini. Wafika wa- cela emitini umpini wembazo. Yakulumisana imiti, yavuma yati, ‘ Hamba unqume ingaba yalo’muti enge’nto ya’nto.’ W aya lo’muntu, w’enza, njengokutsho kwayo, wawubazela um- pini, wapisela izembe, wabuyela, wafika, wayigaula yonke imiti, ngalapa nangalapa, emikulu nemincinyane. W ati umgwenya, us’uzakuwa, ‘0 ! ukuvuma kwakuqala ku- kuvumele konke. Kanti kufanele ukuba abakulu bavikele abancinyane, inxa betanda ukuba b’eme nabo.’

Loku ku’kuti, uma amakosi eyeka okwaba- mpofu kuciteka, ngaloko-ke emveni kuyaku- citeka okwawo.

28. Kwati ngesinye isikati kwapikisana umoya nelanga. Omunye wati, ‘ Ngiyakwa- hlula ;’ nomunye wati, ‘ Ngiyakwahlula.’ Bati, ‘ Ake sizwane-ke.’ Bati, ‘ Oyakususa ingubo kulo’muntu ohamba endhleleni, uyakuba umahlulile omunye.’ W ’esuka umoya, wafuta ngamandhla, walinga ukuhlwita ingubo. Kepa ngokufuta kwawo ngamandhla lowo’muntu wayibopa ngamandhla ingubo, wayibamba

14

ngazo zombili. Lavela ilanga, layicita inkungu namakaza ; wancibilika lowo’muntu ; wayi- sombulula ingubo ; wayikumula ukupela.

Kunjalo-ke ukwenza kwomusa kufana no- kwelanga, okwolaka kufana nokwomoya.

29. Kwalwa uZulu noQwabe. W ati uPa-

katwayo, inkosi yamaQwabe, ku’Tshaka, ngokumdelela, wati, ‘ Wo !^eya ! ini yona, igamata’ndukwana, eliti livuba amasi, libe

lifumbete umcaba ngalapa, lipet’inngxwembe ngalapa; kusondel’innja, liyitshaye ngekanda?’

Wakutsho loko uPakatwayo, ebona uTshaka

engakabi na’bukosi.

Banjalo-ke abazikulisayo, bengakakuliswa.

Beka ! kafanga izandhla, kafanga okukulu, njengokubona kwake : wafa l’uvalo. Ngoba igamata’ndukwana lelo lati, ‘ Ningake nim- tinte, nihle n’anele ukumbamba nje, nimzise lapa kimi.’

Unjalo-ke oziqenya ngokwake, engakubeki

okwenziwa ngomunye.

15

30. Kwati ngolunye usuku, umoya wafuta ngamandhla, wavunguza kakulu. Izulu la- duma ; kwanyazima unyazi ; kw’esabeka. Kwakukona umuti omdala umhluma, umile emfuleni. Sokudhlule iminyaka e’miningi ; sow’ahlule iziqoto nezikukula nezipepo. Wau- z’etemba kakulu ; wauzikukumeza ngobude nangamandhla awo. Kepa ngalolo’lusuku umoya wawusimbula; wawa, watshona ema- nzini, w’emuka namanzi ; waza wafika endaweni etile, engena’miti, engena’mbali, e ubala nje. Amanzi aya awubeka odakeni ekwanini. Wati umhluma, ‘ Mamo ! nazi lezi’zinto ezitambileyo, ezingena’mandhla ; kepa zona azisipukile njengami.’ Lati ikwani, ‘ Beka, mngane omkulu ! Angisipuki mina, ngoba ngiyazitoba ngezikati zonke.’

Kuhle ukuba umuntu azitobe kuze kudhlule amandhla’ahlulayo, angalwi nawo ngokuzidhla.

31. Sapila ngezinkumbi, uma sis’eSwazini, kuy’indhlala, amabele epelile. Zafika izi. nkumbi ezinningi, zahlala kona-lapo izinsuku zaba ziningana ; zagolwa eziningi, zagolwa zatelwa ezilulwini, zagolwa ekuseni lapo zina- makaza, zingena’mandhla okusuka; zapekwa, z ’enekwa, zoma. Sazidhla izinsuku zaba ningi;

i6

sazidhla tina, sazidhla umzimba wonke, nezi- mpondo, nemilenze ; asisusanga’luto ; sasus’ amapiko odwa. Zabe zimnandi ngesikati lapa zimitiyo zikulelwe. Nalapo sezipelile kwazi- ngelwa izinnyamazane imihla yonke.

82. Sizwa ukuba kutiwa, uNkulunkulu wa- dabula abantu ohlangeni ; kutiwa, watuma unwaba, wati, ‘ Hamba, lunwaba, uye’kuti abantu abangafi.’ Lwahamba unwaba, lwa- hamba kancinyane, lwalibala endhleleni, luhamba ludhla umuti, igama lawo ubu- kwebezane. uNkulunkulu waza watuma intulwa ngas’emva kwonwaba, solu kade luhambile unwaba. Yahamba intulwa, ya- gijima yatshetsha kakulu, ngoba uNkulunkulu ete, 1 Ntulwa, ufike uti abantu abafe.’ Yahamba-ke intulwa, yati ‘ Ngiti, kutiwa abantu abafe.’ Yabuya intulwa, yafika ku- ’Nkulunkulu, lwaba unwaba lungakafiki; lona lwatunywa kuqala kutiwa, aluyekuti, ‘ Abantu abangafi.’ Lwaza lwafika lwamemeza, lwati, ‘ Kutiwa, abantu qbangafi.’ Bati abantu, ‘ O ! sibambe izwi lentulwa ; yona isitshelileyo, yati, Kutiwa abantu abafe. Asisalizwa elako izwi, lunwaba ; abantu bazakufa.’

i7

33- Kwati ngolunye usuku izito zonke zom- zimba zahlangana ngesisu, zati, ‘ W ena’vila ! utanda ukugingela nje ; wamukela izinto zonke, utokoze ngazo; tina sisebenza imihla yonke, ukuba sitokozise wena.’ Zaceba icebo lokuba zihlale zmgakwenzi loko. Zahlangana esinye nesinye ; z ’ala izandhla ukusebenza ukudhla ; y ’ala iminwe ukubamba ifunze ; w’ala umlomo ukukamisa ; ’ala amazinyo ukuhlafuna. Kazakwenza loko kwaza kwaba isikati eside, isisu salamba, izandhla zapel’ amandhla, neminwe, nomlomo, nomzimba wonke. Zabona ngaloko ukuba isisu siya- sebenza naso, zingebe-ko singeko, naso singebe-ko zingeko.

Loko kuti uBaba uNkulunkulu w’enza abantu bonke ukuba batandane basizane, b’andise okuhle kwabo bonke.

34. Kwati ngesinye isikati kwalwa izilonezinnyoni ngamandhla. Kwalwa isikatieside; akw’aziwa okwahlulwayo. Kepa isi-hlwitandhlebe, esifana na’ntombili, sasi kude,# t _ «sihlezi njeya. Emva kwesikati z’ahlulwaizinnyoni kancinyane. Isihlwitandhlebe s’ele-kelela izilo, saba isiqwaga. Izinnyoni

zaxotshwa kuqala ; zapinda, zalwa futi, zaz’ahlula ukupela izilo. Kwaba njalo-ke. Isihlwitandhlebe sabuyela ngas’ezinnyonini: kwati ukugcina s’ema pakati kwazo. Zabuya zahlangana izinnyoni nezilo. Zamemelana isihlwitandhlebe; zasihleka kakulu; zasixotsha. Kungaloko-ke namanje sihlezi ngezikati zonke emigodini nas’emagumbeni, sicatshele uku- kanya kwemmini, sitanda ubumnyama.

Unjalo-ke umuntu, oba y ’ilowo amvumele, abe y ’ilowo amvumele, ukupela uya’ulahlwa y ’ibo bobabili.

35. Kwati ngolunye usuku, kufudumele, impisi nemvwana kwaya’kupuza kanyekanye emfuleni omuhle ocwebileyo wehlabati. Y ’em’ impisi ngas’enhla : imvwana y ’ema kude ngas’enzansi kwayo emanzini. Kepa impisi yatanda ukuzwa innyama yemvwana: nga- loko-ke yalinga ukupikisana nayo. Yati, ‘ Dhliwa wena, y ’ini ukuba unyatele odakeni, udunge amanzi engizakuwapuza na ?’ Yati imvwana, ‘ Amanga, Nkosi : ngokuba aya- hamba amanzi, avela ngakuwena, ’eza kimina.’ Yati impisi, ‘ Aku’luto loko ; uyashinga wena ; futi waungihleba kakulu nyakenye.’ Yati

i8

19

imvwana, ‘ Amanga, nkosi; angikwazi loko : ngokuba. nyakenye ngangingakazalwa mina.’ Yati impisi, ‘ E he! kepa uyihlo oway’engihleba; loko sokuza’ukokwa uwena, wena’mntanake.’ Yati uba itsho njalo, y ’eqa, yayibamba imvwana, yayidabula, yayidhla.’ f

Banjalo-ke abantu ababi, bafuna ngezikati zonke icebo lokwelelesa, lingeko nga’sibili.

36. Kwahla kw’esukela kwati, abantu behlezi esibayeni, babona amasomi nezindhlazi zi- hamba umhlambi ; bapuma, bazilandela. Kwaku ng’amadoda, namakehla, nezinsizwa, behamba nenkosi yabo. Baharnba, bahamba, bahamba. Bati sebekude le ekaya, sokuhlwile, babona umlilo uti lokoloko : bahamba baya kona. Bat’uba bafike, bangena endhlini, beng’azi ukuba indhlu yezimu. Badhla izinnyoni zabo, balala. Kwati ebusuku lafika izimu, laya kona, livela kwamanye amazimu ; lahamba liti, ‘ Endhlini yami lapa kwanuka’za- ntungwana ! Endhlini yami lapa kwanuka ’zantungwana ! Endhlini yami lapa kwanuka ’zantungwana ! ’ Laya langena endhlini, lihambe litsho njalo. Langena endhlini, lababona belele, lati, ‘ Ngodhla lo, ng’esule

c

20

ngalo! ngodhla lo, ng’esule ngalo ! ngogcina ngo’nnyawana zimhlotshana, ngoba zihamba ezihlabatini.’ Lati liqeda loko, lalihamba liya’kubiza amanye. Lafika lawabiza amanye amazimu. Basebevuka bonke labo’bantu behamba ; batabata izidhlodhlo zabo, ba- hamba, bakauleza impela. Kwasa ; bati sebekude, yati inkosi, ‘ O ! Isidhlodhlo sami sisele emuva.’ Yahamba yaya kona, yahloma induku yayo pansi, yati, ‘ Uma le’nduku iwile ayabe isavuka, niya’ukwazi ukuba sengifile ; kodwa uma imi, niya’ukwazi ukuba ngisekona. U ma iny akaza, niya’ ukwazi ukuba ngiy agij ima. ’ Yahamba-ke leyo’nkosi, yaya kona; yafika amazimu epeke amasele ; yati kuwo, ‘ Ngipeni isidhlodhlo sami lapo.’ Ati wona amazimu, ‘ Ngena, uzitatele.’ Yangena newisa layo, ya- tshaya imbiza, kwaciteka amasele. Amazimu onke alibala ukucotsha amasele. Yona yatata isidhlodhlo sayo, yagijima yaya kwabakubo. Yafika kubona : basebehamba beya kubo.

37. Kwati ngolunyeusuku imenyiwe innqina; nangobusuku ezakupuma ngabo. Nami ebu- suku ngapupa isilwane, simpofu, sisikulu,

sinopondo lunye, siza kiti. Sabaleka, sasikuza; noko isilwane s’eza. Ngapapama; kodwa anganaka nokuba kube kuy’ini na ; ngadelela nje. Kute sesihamba-ke ukuya ennqineni ukuzingela, saduka ; enye innqina asayibona ; ngokuba ivukile ebusuku. Safika emfuleni omkulu nje, igama lawo uPongolo. Sabona lapo ib’ilola kona imikonto, yota kona. Nati s’ota kona, salola imikonto. S ’esuka, sahamba; safika entabeni ; sabona indhlovu ; abanye bati, ‘ Masiye kuyo ;’ abanye bati, ‘ O ! seikude.’ Sati, sisahlezi lapo, sayibona innqina, ivela ehlanzeni. Bat’abanye, ‘ Masi- yihlangabeze ;’ sati sesiya kuyo, zavela. ezibili, ezinopondo lunye, ezikulu. Savela sis’obala nje, namadoda amane, nami mina’mfana, enye innqina iza emuva.’ Amadoda ati, ‘ Asime,’ kodwa amanye ati, ‘ Asibaleke.’ Sabaleka ; nalapo sesibaleka, saqinisa isilwane emva kwetu. Lapo bangishiya ; ngapambuka kubo ; ngagijima ngedwa ngokuba ngibona sebengishiyile. Nesilwane saqinisa emva kwetu, saqonda kubo, ngokuba sibabona bebatatu ; kodwa asingibonisisanga mina. Sagijima ngamandhla ; safika kubo ; nomunye

21

samtabata o umkwenya wetu. Kodwa nga- gijima, angibanga ngis’ema ; ngabona abanye ababesilandela ; ngapanga kubo. Nesilwane safika, sadhlula masinyane ; ngati ngibeka emuva, ngati, ‘ W o ! sifikile!’ Ngaqinisa, ngagijima ; naso saqinisa. Ngabona umuntu omunye efika esihlahleni somtana, ehamba pezulu, izinnyawo zima pansi; nami ngangena pansi kwake. Isilwane sadhlula, ngabona sesidhlulile ngapuma, ngasiciba ngomkonto. W ati lo’muntu, ‘ O ! kahle! emva s’onile, kulabo engibengihamba nabo ;’ ngokuba nga- baleka, angabe ngisabeka emuva. Saya kona emuva kubona, lapo isilwane sesidhlulile ; ngafi.ka, samangala ; wo ! umkwenya wetu sesimbulele. Isilwane ibizo laso, umkombo. Lapo ngakumbula ipupo lami ; ngatshela abanye ;. bati, ‘ O ! uba ube usitshele kuqala sisapuma ekaya, mhlaumbe beliyakuciteka.’

38. Lapo kuhlatshwa inkomo kubongwa idhlozi kuqala, and’uba ihlatshwe. It’uba ihlatshwe ihlinzwe qede, kutatshatwe innyama eneinyane enonileyo, iyekubekwa endhlini emsamo ngodengezi kubekwe umlilo pezu kwodengezi, ukuba kutshe innyama yenkomo

23

kudhle amatongo. Itutwe, ibekwe endhlini, lapo kukona innyama kuhlale umuntu abe munye; ngokuba kutiwa kuza’ufika amadhlozi, azokudhla innyama. Kuti kusasa singaboni lapa amadhlozi edhle kona ; sibone izito zenkomo zipelele zonke, nennyama eb’iso- dengezini ingadhliwe’luto, isahlezi njengaloko ibe injalo; singaboni’luto oludhliweyo. Kodwa sibuza siti, ‘ Amadhlozi adhle-ni na ? loku innyama kusa sisayibona yonke. Bati aba- dala, amatongo ayayikota', singabi na’mandhla okubapikisa, situle, ngokuba be’badala nga- pambili kwetu, besitshela izinto zonke, sizi- lalele ; ngokuba sitshelwa zonke, sizivume, kodwa singaboni kahle ukuba baqinisile, y ’ini na. Uma kungena innyoka endhlini aibulawa; kutiwa, idhlozi lika’banibani, kutshiwo igama lomuntu owafayo, kutiwe leyo’nnyoka ipume kuye ekufeni kwake ; iyekwe ihlale njalo endhlini; kutatwe imbuzi, kuhlatshwe yona, kuhlatshiswe innyoka. Aibonwa’muntu lapa is’imuka. Abantu abamnyama lapa beha- mbayo, badumisa innyoka. Uma umuntu alimala wapinda wasinda, agwaze inkomo,

ngoba ebonga idhlozi, eti, limsindisile. Lapa umuntu ezuza nezinkomo, abonge innyoka, ati, iyona emnikelayo izinkomo ezinningi. Ati ongasena’yise, ati, lapa ezakuhlaba inkomo, abonge uyise, ati uyise kambeke njalo, amupe konke akutandayo, amupe izi- nkomo namabele, nako konke. Uma umuntu egula, kubulwe ezinnyangeni ; innyanga ifike iti, abadhle inkomo; bayidhle inkomo; iti innyanga, umuntu uyakusinda. Bati sebeyi- dhlile inkomo, umuntu angasindi, afe, kutiwe, ubizwa abapansi; kutiwe ubulawa amadhlozi ngokuba etanda ub’ezekuhlala kuwona. Uma ku’bantu kufe umuntu, kukalwa kakulu, kwenziwe umsindo omkulu. Kut’uba alahlwe, kutatwe izinto zake zonke, zibaselwe umlilo omkulu, kungabiko nolulodwa uto lwake, ab’elubinca emzimbeni wake, olusalayo, zi- tshiswe zonke, ngoba kuy’esatshwa ukubinca impahla yomuntu ofileyo.

39. Kwahle kw’esukela uCakijana boGcololo, uMahlab’indoda-isemi. Wafumana impunzi izalele. W ati kuyona, ‘ Mame, angipate abanta bako.’ Yavuma-ke impunzi. Kwati ngangomuso impunzi yaya’kulima ; wasala

24

25

uCakijana nabantwana. Watabata omunye umntwana, wampeka ; wavutwa umntwana, wamopula wambeka. Yafika impunzi; wati uCakijana, ‘ Mame, nansi innyamazane yesi- budu; ngizwe abantu beti welewele; ngapuma, ngati budubudu.’ Yadhla-ke impunzi, yaqeda, yati, ‘ Ake ngibone-ke abantwana.’ W ’esuka, watabata umntwana waba munye, wamveza; watabata omunye, wamveza. W ’enza njalo- njalo izinsuku zonke. Pa ! bapela abantwana, Kwati owokugcina, pa ! wayinika innyama ; yadhla, yati, ‘ Ake ngibone-ke abantwana, Cakijana.’ Wati, ‘ O ! ake ngiye ngapandhle.’ Wapuma ; wati, uma es’emnyango, pa ! wa- baleka: wati,umaengapandhle,wati, ‘ Wadhla abantwana bako, wati udhla izibudu.’

O ! y ’esuka impunzi ; watshona’lukalo, yatshona’lukalo ; pa ! wafika emfuleni; wafika wegcwele umfula; wapenduka imbokondo yom- fula. Yafika impunzi ; yatabata leyo’mbo- kondo ; yati, ‘ We, baba ! umbone lapaya uCakijana, umtshaye ngale’mbokondo!’ Ya- tsho, yayiponsa ngapetsheya ; kanti leyo- ’mbokondo uyena uCakijana. Wati wangiwe- lisa mina’Cakijana-boGcololo, mina’Mahlab’ indod’isemi, mina’Mahlab’indod’isidindi.’

26

W ’esuka wahamba uCakijana. Wafumana isalukazi sihlezi sodwa; wati, ‘ Mame, asi- pekapekane.’ Savuma isalukazi. Wasitshela icebo lokuvutwa, wati, ‘ Uma souzwa kutshisa, woti, Ngivutiwe ;’ wati ‘ Akuqalwe ngami.’ Savuma isalukazi. Wapekwa uCakijana, wati, ‘ Ngivutiwe ;’ samopula. Sangena isa- lukazi, sati, ‘ Ngivutiwe;’ was’opula. Wangena uCakijana ; wat’engakafiki nokufika, wati, ‘ Ngivutiwe ; ’ samopula. Safakwa isalukazi, sati, ‘ Ngivutiwe.’ W ati uCakijana, ‘ Qabo ! au ! angiti mina ngike ngahlalahlala. isi- katshana ? ’ Sati isalukazi, ‘ Ngivutiwe.’ W ati uCakijana, ‘ Vutwa pela ! ’ Savutwa isalukazi. W ’esuka uCakijana, watata ama- bele, wawagaya, wawabond’isijingi, wasibonda, wasibonda, wasipaka; wabekela amadodana esalukazi, lokupela kunjalonjalo amadodana aso kawako pela. Wadhla-ke, wabekela amadodana aso, lokupela aye’kuzingela. Wa- wabona es’eza, watabata isipuku sesalukazi; wazisonga ngaso ; walala pansi. Afika ama- dodana esalukazi nennyamazane. Wati, ‘ Wuluwulu, banta bomntanami!’ wati, ‘ Ta- batani ukudhla kwenu nako-ke.’ Badhla-ke. Bate lapa bedhlayo, wati omncinyane, ‘ yVe !

yeka lesi’sandhla ! kunga esika’kulu.’ Wati omkulu, ‘ Tula! uyabona ukuti ukulu uyafa; umhlolela umhlola.’ W ati noCakijana, ‘ W o ! yizwa-ke ongangitandiyo ! ’ Watula umfana ; badhla baqeda. W ati uCakijana, ‘ O ! banta bomntanami ! ake nihlinze-ke in- nyamazane yenu p ela; ’ bayihlinza. Bati uma beyihlinzayo, wapuma uCakijana, wa- hambahamba, wati uma enjeya, wasintshinga pansi isipuku, wati, ‘ Mfengumfengu, wadhla unyoko! ’

O ! b’esuka bamxotsha, b’emuka, b’emuka naye. Wafika emfuleni ugcwele uCakijana, wapenduka isigodo. Bafika, basitata, bati,‘ W o ! umbone lapaya, umtshaye ; ’ batsho besiponsa ngapetsheya. Wati, ‘ NangiweHsa, mina’Cakijana-boGcololo.’ B ’ema, bajaba.

Wahamba-ke uCakijana, waya kwenye indawo. Wafumana kubekwe isinkwa sexegu ; wasitata, wabaleka naso. Lati ixegu, ‘ Beka isinkwa sami, Cakijana ! ’ Wagijima, wangena esiningweni. Lafaka isandhla ixegu, lam- bamba ; wati ‘ Y e y e ! wabamba impande.’ Layeka, labamba futi, labamba impande; wati ‘ Maye ! maye ! maye ! wangibulala ! ’ Laqinisa kakulu; wasidhla isinkwa, wasiqeda; wapuma, wahamba.

2 7 '

P

28

40. Kwati ngesikati sokugula kuka’Mame- kazi, ubaba w’emuka, waya emahlatini, eya- kufuna innyanga yokumbulula abulawa ngako. Abantu bamyalela innyanga yemilozi, bati, ‘ Iya ku’Manxele o^mkukusiza.’ Wafika kuye, wati, ‘ Mngane, ubona nje ngifika kuwe, ng’a- hlulekile kuzo zonke izinnyanga ; ngiti, mhla- umbe wena ungangisiza kunezinye izinnyanga; ngifuna ukuhamba nawe kusasa.’ Wavuma uManxele. Kwasa kusasa, izulu libuyisile, wahlala izinsuku ezinningi, l’enze umvumbi, bengena’kuhamba. Kwati nga’mhla lisayo bapuma; sabona befika, singasalwazi usuku abayakufika ngalo. Ekufikeni kwabo batshe- lwa bonke abantu esas’ake nabo, ukuti, ifikile imilozi. Kwabutana abantu bonke endhlini ka’Mantshayo ogulayo. Ukugula kwake wab’ engaguli ennyameni; ub’egula ngokubujelwa abantwana. Abantu bangena ukuza’kubinge- lela innyanga, beng’azi kahle ukuba unemilozi impela, kodwa b’azi ukuti unemilozi ngokuzwa ngabantu ; singabonanga ngawetu amehlo. Singene ukubingelela; abanye bayibingelele, abanye bati, bengakayibingeleli, b’ezwe soku- tsho yona, iti, ‘ Sakubona, Bani,’ imbiza nge- gama lake, etuke, ati, ‘ Au ! kutsho-pi loko ? loku bengibingelda uManxele mina,’

2Q

Kwasa kusasa: kwapunyelwa ngapandhle esangweni lomuzi ukuya’kubula innyanga. uManxele wati, ‘ O, Msilali,’ (igama lika’baba aliqanjwa imilozi) ‘ ang’azi mina ukukutshela izwi, noma lilinye, lokuti nokuti: akona ama- kosi, ayakukupendula.’ Bala apendula ati, ‘ Msilali, singebule, ungasikokelanga’luto ; auboni ngani ukuba size’kukusiza ? ’ Kok’ inkomo, kona sizakukukanyisela izinto owa- bulawa ngazo.’ Asibonanga’muntu okulumayo noMsilali, s’ezwa izwi nje litsho, liti, ‘ Funa inkomo.’ Saqalaza ukuti, ‘ Au ! uManxele umlomo wake utulile nje. Kukuluma-pi loko na ? ’ Sabekana sonke omunye nomunye. uMsilali wangena ngapakati ukufuna inkomo, wayitshaya, wati, ‘ Nansi-ke, makosi, inkomo yenu. Nembala uma nitsho njalo niti nina nize’kungivusa, ngingenqabe nenkomo, noko zingaseko, zapelela ezinnyangeni ; ngininika yona eyasalayo kuzo.’ Yabonga imilozi, yati, ‘ Kuhle ; siyayibonga inkomo yako.’

Wahlala pansi ubaba. Yakuluma imilozi, yati, ‘ Msilali, uyagulelwa umfazi wako, use- mutsha; uyamangala uti, ini loku lo’mfazi ngimtate ku’yise e intombazana, wafika lapa kumi, wazala umntwana wentombi, ngemva

30

kwake kwala ukuzala, wazalela pansi ? Kw’e- nze njani na ? Kepa tina sizakukutshela okwenza ngako loko ku’mka-ko. Wena uyafuna, uti, umka-mi w’eqe-pi ? Kepa k’eqanga’ndawo. Ukufa kumfikele ekaya lapa, nidhla utshwala; wabulawa umuntu; umka-ko wafa ngobuhle. Wati, epuma eya pandhle, kanti lowo’muntu umhlomele ; wati enhliziyweni yake, ‘ Kunjani-ke, loku ang’ala, engavumi ukuba abe umka-mi ? Ngizakum- swezisela, ahlupeke naye njengami.’ Kepa tina’milozi sinamandhla okuya’kukumbulula loko ; singaya sikutabate sibuye nako, niku- bone ngamehlo enu ; asina’mandhla okuti, hamba uy’ennyangeni yokwelapa, ibozise loko. Z ’ahluleka zonke ; kuzakuya tina’milozi. Siyakuhamba ngomuso ; namhlanje sikatele, siseza’upumula.’

Kwavela nabanye ababulawa kanye naye. Bati,, ‘ Nati makosi, niyazi ukuba sas’ake ndawonye, s’aleka kulowo’muntu.’ Yati imi- lozi ku’Ndayeni, ‘ Siy’azi ukuti wena uy’indo- dana ka’Msilali ; wabulawa nawe ngobuhle bomfazi wako. Akutandwanga ukuba azekwe uwe, umubi kangaka; kepa wena wamzeka ngamandhla ako, ngoba waba nezinkomo

3i

ezinhle, zatandeka ku’yise wentombi, waku- nika yona. Kepa kulowo’muntu kwaba isi- zondo kuye, ukuti, ini ukuba intombi inhle kangaka, ujadu ayinike umfokazana, emubi kangaka na ? Wati, ngizakumbulala, ngim- shiyise yona ; sibone ukuti uma efile, angiyi- kuyizeka na ? Wabulawa ngaloko wena. Kepa amadhlozi akini awavumi ukuba ufe, ati kung’enzeke ukuba umntwana wetu abu- lawe ngobuhle bomfazi wake. Samnika izinkomo ukuba azeke ; nati sidume ngokum- pata kahle. Kodwa-ke, Ndayeni, noko uha- mba ngosuku lwanamuhla, uyabulawa, nama- dhlozi awasizi’luto, ngokuba unxanele njalo ukuze abuye nesidumbu sako. Sizakuya’ku- kumbulula loko owabulawa ngako, ukubone ngamehlo.’

Kwati kusasa yatsho imilozi yati, Sipeni ukudhla, sincame sihambe.’ Kwafunwa uku- dhla, kwaletwa utshwala bungokamba, lwa- bekwa ku’Manxele, wapuza-ke nabantu bake ; kwapela. Yabonga, yati, ‘ Siyabonga-ke ; sesihamba, sihamba nabakini, uCuba no- Butongwana, nabo bonke bakini. Asitsho ukuti loko siyakukutata obala, siyakulwa nabakona; kodwa siyakub’ahlula, sibuye nako loko. Salani kahle-ke.’ Yahamba.

32

Sasala tina noManxele nabantu bake, simangele siti, 1 Izakuba’ndaba-ni lena na ? ’ Y ’emuka’masuku a’matatu. uManxele wasala nati. Sabuza kuye, ukuti, ‘ Iyakufika nini na ? ’ Wati, ‘ Nangomuso ingafika, uma pambili kunge lukuni, ib’ahlulile. Kodwa ang’azi nami usuku lokufika kwayo ; ngokuba abangitshelanga usuku abayakubuya ngalo, ngokuba baya eziteni. Siyakubona ngoba sebefika nje.’ Sibuze tina siti, ‘ Uma befikile, siyakubona ngani na ? ’ Ati uManxele, ‘ Ni- yakuzwa izwi labo, noma nibanga umsindo, nikuluma ngamandhla, bayakuti, ‘ Tulani, sifikile ’ ; noma ning’ezwa, lowo opakamisa umsindo bayakumbiza ngegama lake, bati ‘ Tula, bani; auzwa ini na ? ’ Kuyakuba njalo-ke ukufika kwabo.’

uManxele way’epakati kwetu njengomuntu was’emizini, engafani nennyanga ; wadhla, wapuza, nabantu bake. Kwati ngolwesine ntambama, kwafika wa’munye umlozi, s’ezwa us’uti, ‘ Ngifikile.’ Wabuza uManxele, wati,‘ Ubani na ? ’ Wati, ‘ N g’ubani,’ (utsho igama lawo). Wabuza futi uManxele, wati,‘ Aobani bonke bapi na ? ’ Wati, ‘ Au ! siya- hlupeka; basele; bay’ala abantu, bayasigwaza;

33

abavumi ukuba simbulule. Kodwa nati sina- madoda akiti, ayalwa nabo ; ngize’kucela ukudhla; silambile, ngiyabuyela, angiz’ulala lapa.’ Kwatunwa ukudhla, kwabekwa ku’Ma- nxele, noma isikafu, noma utshwala ; wadhla uManxele, waqeda. Umlozi wabonga, wati, “ Salani kahle.’ Wabuza uManxele, wati Niyakubuya nini na ? ’ Wati, “ Ang’azi,

ngokuba abantu bakatele ; seloku safika, amasuku omatatu, salwa njalo, loku kuze kube namuhla. Mhlaumbe na ngomuso singafika ; ang’azi ; siyakubona pambili.’ W ’emuka.

Sahlala olwesihlanu. Kwati ngomso em- mini, sati sihlezi, sing’azi’luto, s’ezwa seitsho emsamo, iti, ‘ Tulani umsindo, sesifikile; kodwa asifiki sonke ; abanye b’emuke nama- nzi.’ Wabuza uManxele, wati, 1 Obani ? ’ Yati, ‘ uButongwana; kavumi ukuvela, w’e- saba amanzi. Kodwa nezinto ebesiyekuzitata, azipelele, zimukile futi namanzi ; kumuke ingcaba ka’bani enokuti nokuti yake, neka- ’bani y ’emuka njalo. Kodwa ezinye zikona, eka’bani nobani, bonke abatakatelwayo, sifika nazo,’

34

Tina s’ezwa sekutiwa, ‘ Ifikile imilozi,’ ku- nyenyezwa aomame. Sabuza sati, ‘ Ifike nini na ? ’ Bati, ‘ Ifike emmini nje, kepa iti, uyihlo umukile namanzi; nezinto ezinye zi- muke namanzi.’ Sapuma ukuti, ‘ Ake siye ’kuzwa nati.’ Sangena endhlini. Sahlala, s’ezwa bala kunjalo, ikuluma im ilozi; safuna ukuba ikuluma-pi; sabeka emlonyeni ka’Ma- nxele, asabona’kukuluma ; sakohlwa uma ku- tsho-pi loko na. Iti, ‘ Sifike sonke,’ ixoxa impi yayo, ukuhlabana kwayo ; iti, ‘ Sab’a- hlula : ukuze sib’ahlule, sab’enzela ingomane ngomlilo; sab’ahlula, sahlala, silinde umlilo ukuze ucime, simbulule izinto lezi esifika nazo. Kwaba njalo ; sazimbulula; sifika nazo zonke; niyakuzibona kusasa, ukuti no- kuti njalo.’

Kwasa kusasa ; kwati emmini kwakitshwa izinto zonke endhlini; kwasindwa, ukuze izibi zonke zipume; y ’oma indhlu. Kwabutwa abantu baleyo’mizi yakiti ukuza’kubona izinto ezifikileyo : kwaketwa abadala, amadoda nesifazana, abazakungena endhlini ; kwati abancane bahlungwa, kabangena, basala ngapandhle. Kwatiwa abancane abanako ukungena lapa ; akufanele ukuba baboniswe

35

izinto zobulima obubi. Kwati besakuluma, yati imilozi, 1 Hlelani, nihlale kahle, nitule umsindo, niti nya.’ Bala, kwaba njalo, batula, bati nya. Yatsho imilozi yati, ‘-Bekanioku- wayod Bahlala ngokuqapela. B ’ezwa kwehla into pezulu, injengento iponswa umuntu, iti ngqiti. Kwat’uba kupelele, yatsho, ukuti, 4 Kubuteni, kupelele manje.’ Bakubuta : kuti abangakuboniyo, b’ezwe seutsho umlozi, uti,‘ Bekani okunye nako, ngotingo olutile, no- kunye kwolutile.’ Bakubuta konke. Yatsho, yati, ( Kupelile-ke manje. Hambani niye emfuleni, emadwaleni, nikuhlakazele kona ; niyakubona kona izinto enabenizifuna, ingcaba ka’bani nanso etile, neka’bani etile.’ Y az’a- hlukanisa zonke izingcaba ngabaninizo. Yati,‘ Hambani-ke, nicite emanzini ; uma senibo- nile, kumuke namanzi, niyakupila, nob’efelwa uyakupila, nogulayo uyakutokoza, ukuze n’azi, ukuti, si izinnyanga impela.’

Bala b’emuka, bakuhlakazela emanzini ; abanye bafumana ubuhlalu babo ; abanye bafumana umhlaba ubotshiwe ; nabanye ba- fumana izidwaba zabo, nabanye bafumana iziziba zabo ; bonke bafumana okwabo njalo ;

E

36

bakulahla emanzini, kw’emuka. Bageza iza- ndhla nemizimba, beti, ‘ Singegoduke nepunga lamanyala ; ’ bafika ekaya. Sabuza kwomame ngokunyenyeza, ukuti, ‘ Nizifumene izinto zonke zetu na ? ’ Bati ‘ Au ! impela. Siya- kolwa ukuba ba izinnyanga, sesikubonile, nokuti okuka’bani esasikubona kungakalahleki; zonke izinto esiz’aziyo sazibona. Siy’etemba ukuba sizakusinda manje.’

Kwati ngangomuso uManxele wanikwa inkomo yake, wavalelisa, wagoduka ; sabonga, sati, ‘ Hambani kahle-ke, Makosi; sibubonile ubunyanga benu, kodwa sesiyakuqapela uku- pila kodwa.’ B ’emuka. Sasala sibekile. Wasitata isisu uMantshayo ; zapela izin- nyanga zokubeleta, wabeleta, inngane yahlala amasuku amahlanu, yahlabeka, yatsho nga- pansi nangapezulu, yadhlula. Sabuyela emuva, sati, ( Au ! loku kutiwe simbululiwe ; kuvela-pi loku na? Au ! siza’uq-apela ngemva; uma sibona loku nje, siya’udela, siti, noku- mbululwa akusizi’luto. Styahlupeka nje.’ Wahlala isikati eside, watabata isisu, zapela izinnyanga zake, wabeleta. Yahlala inngane amasuku ange’mangaki, kwaba njalo, yatsho

37

ngapansi- nangapezulu, yadhlula. Sati, ‘ Au ! O ! okona kuy’iko ikupi ? loku sesibona kuse sikale ? Inkomo yetu sayidelela-ni ? Y ’ikupi loku singasaboni’mntwana nje na ? ’

- Sati, ‘ O, imilozi yasikohlisa ; aikutatanga ukufa esabulawa ngako, izitungele okwayo,

*■ ukuzakutabata inkomo yetu. Asikuboni uku- mbululwa kwetu ; sifela pezu kwako.’

Kuze kube namuhla, uyafelwa uMantshayo. Naye uNdayeni katolanga’sikala sokupumula; kwaba y ’iloku wagula, waza wafa, kungeko ’nnyanga na’nye emsizayo, z ’ahluleka zonke ; nabo abakwoNdayeni bakala nga’kukala’kunye nati

Au ! Lalelani, nizwe, bantwana ! Aiko impela indaba enjenga-lena, okutiwa kukona imilozi ese ing’amadhlozi abantu asebafa ekuluma ngomlozi njenga-loku enikuzwa ku- xoxwa kule’ndaba ka’Manxele. Loku kambe kung’amanga uqobo. Ake nginixoxele ka- ncane indaba efana nalena. Naku’belungu bakona abanemilozi, abakwaziyo ukutshwi- tshwiza ngomlozi, abakwenza ngamabomu, abakwenza bengakubonakalisi ukuti bakwenza ngamabomu. Inflodan’enkulu ka’Sobantu,

3§

uMnyaiza, eng’udokotela, yati iseng’umfa- nyana omncane yabe inayo imilozi ; kwakuti lapa itshwitshwiza, bamangale bonke abafana besikole sas’Ekukanyeni, ababe intanga yake nababe ngapezu kwake ; ngoba kwakuzwakala kubesongati kutsho pezulu, kubuye kungati kutsho ngalapa ecaleni futi, umuntu akohlwe nje ukuti kutsho-pi ; kubelapa umlomo wake utule nya, ungazamazami. Kodwa-ke abuye abalandise,. ukuti, loko kw’enziwa ng’uye nje ngesingamabomu, akuz’enzeli. Naye-ke lo ka’Sobantu, ukuba wab’enge’ndodana ka’yise kambe, ngaehambe ekohlisa izwe ngokuti kw’enza amadhlozi ang’aoyisemkulu noma oninakulu, kumbe obanibani bendhlu yakwabo asebafa ; ngobapela waqala ukukw’enza loko eseng’umntwana uqobo ; kungaloko-ke naye ub’eyakuhambe eclhla lesi’sinkwa samanga nokukohlisa konke, njengaloku okw’enziwa ng’abanye !

Ake nginixoxele futi okunye okwake kw’e- nziwa ng’enye inkosi yokutet’amacala ngalapa kwelangas’eLovu, endhle, ekuteliseni ; okwati uba ibone umuntu okutiwa unemilozi, yam- biza, yamngenisa ku’tente wayo kanye na-

bantu ab’ehamba nabo lowo onemilozi. Kwat’ uba imngenise ku’tente, kwatiwa amapolisa kawamkulumise njeng’okwenziwayo. Akulu- ma-ke amapolisa kuye ati, ‘ Makosi, ayabuza amakosi kini ’ ukuti nokuti. Nembala-ke yapendula kahle imilozi njengokwenza kwayo, yati ‘ tshwi, tshwi, tshwi.’ Emva kwaloko inkosi yammumatisa amanzi, angawagwinyi, yaseiti emapoliseni kawapinde amkulumise futi. Abuza-ke amapolisa, eti, ‘ Makosi, ayabuza kini amakosi . . .’ Ivwati-nqi uku- pendula, kwapela ukutshwitshwiza ; ab’esa- pinde ukubuza amapolisa kwati nya. Yaseiti inkosi, kapumese lawo’manzi awamumeteyo ; yapinda yati amapolisa kawamkulumise futi. Lapo-ke yapinda yakuluma njengokwenza kwayo. Yab’is’iti kuye inkosi, 1 Beka, angi- tandi ukukubopa ngokuqamba kwako amanga angaka ; kuhle uyeke ukukohlisa abantu ngo- kunjalo, uma upinda ngiyakukubopa.’

39

40

IZIBONGO ZAMAKOSI AKW A’ZULU.

—(o)—

USENZANGAKONA.

uMjokwane ka’Ndaba:Usala’kutshelwa, usala’kunyenyezelwa.

Ubidi-limateta ngezinnyembezi:Linj engelika’Piko was’eBulawini.

Jnnyati l’ehambe is’engam’amazibuko,InjengoMzingeli ku’maMfekana.

O’zitebe’zihle uMjokwane Ezidliliwa ng’amancasa.

Odhle umfazi umka’Sukuzwayo : Wamudhl’uSukuzwayo nendodana: Wamudhl’uMahamule ka’Mlomo.

Odhle uNonhlambase, ingqongqokazana, Esatet’izindaba zas’Esinyameni.

Wamudhla uMabebeta kwa’Nokokela:• WamudhruMsikazi kwoNdimoshe:

Ingabe ub’eye’kwenza-ni kwa’Mas’a’mlilo Lap’imihlambi yabantu iselayo.

Umatshwabada ka’Maqanda noNsele,Owatshwabadela izindhlubu zakwa’Mudhli nama-

kasi.Odhle izimfe zimbili kwa’Sondombana,

Ikambi lapuma lilinye.

4i

Ob’engayi’bar.clhla, ob’engayi’madureni:Ub’enjengo Vimba waku’maNgwekazi.

Igawu, bayalurna, bayapumesa,Bakumbul’amagawu a’bebesi.

Umlunguzi wezingoje, kand’uba izingoje ziyalungu- zelwana,

Ngoba walunguz’ingoje yomfo wabo,Walunguza ingoje ka’Zivalele.

Unyalut’omnyama ka’Hlayukana,Abawukote bengakay’cnnyangeni abakwa’Zulu.

Umbebe ka’mama, bebe simuke,Abanye bas’emhlane kwonina, babeletwe.

Ng’abaoMbuzo, ng’abaoNsele,Ng’abaoSicusa sika’ Dungankomo.

Intete egolwe nga’nti zomkonto kwa’Malandela, Yat’ukusuka yaj ubalala.

Ungezwa beti c \ralela njalo, Solunjalose ’ :Kabatslio kuwe, baburunyoko, uMbulazikazi, ova-

lel’inngonyama.Umqingo wang’itshe las’esildlalo,

Ebeliyalezwa ng’abalol’izinhlendlila,Tina’bamaavewa singekete’tsb e,Singafunyana necoba s’osule.

uMenzi kabongwa ng’abalanclakazi,Ub’ebongwa y’injenjc yas’Emqekwini.

Izembe lenkubo lakwoSocpli.Abanye bayateza, Menzi ka’Nclaba, abanye balilezi;

Abahleziyo ng’abatet’icala,

42

TJti hvempundu lwakwa’Nomgabi oluhlarizikova : Oluhlal’uPungaslie kwa’Butelezi, Oluhlal’uDhladhlama wakwa’Maj ola.

Ot’ewesa way’ewalilela,Ayabuya us’ewazek’izibongo.

Ob’eyalala wangangemifula,VVay’eyavuka wangangezintaba.

Usibuy’amaxegu e'nyanye :Unombanga’kubuya waoPalp :Usisa’nhloko lapa bes’izinnyawo.

Uanga elipume li’nsizwa lati lipezulu la’ ’sansa, Kanti l’enzela ukwotiwa ’mizimbazimba.

Ob’e’siyaka sing’amanzi endhlela uMjokwane : Ukulume kwati-kuhle ! kwati-lwaye !Kwanga ng’umnyama usiza nemvula.

Ongitume ngipansi ngaya pezulu,Ngabuya nencombo, ngabula, ngapeka.

Igod’elimnyama lakwa’Nobamba,Lohambe liwahil’amaqakalana.

Owapot’intamb’ende umntaka’Ndaba, Owapot’intamb’ende way’ezulwini,Wati, kon’izituta zakwoMageba zingeyikutika, Zoba ziyakwela zapuk’amazwanyana.

Umtombo wamanzi wakwa’Nobamba,Engipuze kuwo ngaze ngaqangqaleka,Ngaze ngapons’ukudhliwa na’zimmamba, Ebezilal’ehlatini nas’epungweni.

Immamba l’edhl’umuntu bat’iloyelwe,Ivanti b’azi ngeyakubo eyolelwayo.

43

Oye ngomnyama kwoMazolo, wabuya ngonyezi: Amadoda apenduka umbejazana.

Umpiwa nganxanye, kanti kakupiwa, kuyabuyise.- lwana.

Umkombe ongono’nde waoNonkombo,Ote ukuka wagogoda, . rW’eza nenqumbulo, w’eza nenqumbu.

Ibicongo eli’mzimb’ubutaka:Ob’e’mzimba’muhle nangendhlal’enkulu.

Kona b’eza be’nkungu, Menzi ka’Ndaba:Kona b’eza be’nkungu abakwa’Butelezi, siyakuba-

dabula:uNgoboza yedwa otsh’ennyaweni.

Ob’e’sipundu si’mbukwane ngezinnqina:Kazi bazobuka-ni ngamajadu.

---- o—:—

* UTSHAKA.

uDhlungwana womBelebele,Odhlunge emanxulumeni,Kwaza kwasa amanxuluma esibikelana.

uTshaka ngiy’esaba ukuti ng’uTshaka, uTshaka kwaku inkosi yas’emaTshobeni.

Umlilo wotate ka’Mjokwane,Umlilo wotate ubuhanguhangu,Otshise izikova zas’eDhlebeKwaze kwaye kwatsha nezis’emaBedhlana.

F

44

Uteku lwabafazi bakwa’Nomgabi ;Ababetekula behlez’emLovini,Beti, uTshaka kayikubusa; kayikuba’nkosi;Kanti unyakana uTshaka ezakunetezeka.

Okangele enzansi namaDungele,Inkomo zaoSihayo zamlandela;Kwaze kwalandela nezaoMafongosi,Ebezisengwa y’indiki yakwa’Mavela.

Izulu elidum’emva kwomuzi Ekuqobekeni,Lazitabata izihlangu zamaPela.

Wamudhl’uNomahlanjana ezalwa ng’uZwide, Wamudhl’uMpepa ezalwa ng’uZwide, Wamudhl’uDaingubo ezalwa ng’uZwide, Wamudhl’uMpondo-pumela-kwezinde emaPeleni, Wamudhl’uMntimona ezalwa uGaqa emaPeleni.

Usitshaya’ndhlondhlo, ubusika nehlobo b’ahlukene: Nobakwa’Ntombazi nobakwa’Langa.

Inkonyan’ekwele pezu kwendhlu kwa’Ntombazi, bati iyahlola:

Kanti yibona bez’az’ukuhlola.Indhlovu ete imuka babeyilandela abakwa’Langa ;

Ibuyise’nhloko yadhl’amadoda.Inkomo ekal’emTonjaneni:Imkubulo bayishiy’izinqindi:Imbewu bayishiya s’emanxiweni,

Abafazi abanendeni banyekeza.Udabule ku’Buzane esangweni,

Waketelwa udwendwe lwamaza:Wadabula ku’Mcombo, zigoduka.

45

Ubuze izindhlela ku’Dunjwa,Ing’indhlela anga eyibuza ku’Mbozane,Yena apang’ukuya ku’Nomagaga,Lafik’iqude lamvimbela.

O’zulu lizayo kwezan’abantwana,Ng’abadala bodwa abazozibalekela.

Ugasane kade lubagasela:Lwagasela uSondaba womTanda ehlez’ebandhla, Lwagasel’uMacingwane Engonyameni: . Usineke-suduka lapa ku’Macingwane, Ku’nsukwan’abantu ubabangel’uxuxu, Nabas’eziteni nabas’ekaya.

Izulu elidume pezulu ku’Nomangce, Lazitat’izihlangu zamaPela.

Ulusiba-gojela ngalapaya kweNkandhla,Lugojela njalo ludhl’amadoda.

Obe’sixokolo esing’amatshe as’eNkandhla,Ab’epepela izindhlovu uba lipendule.

Ubiyoze ku’Nomangce pezuluEyakunqumela umbango wakwa’Nyuswa: Kwakungabangwa’luto ngakwa’Nyuswa, Kwakubangw’izinhlak uva s’emanxiweni,Beti nteke-nteke zilinden’amajuba.

Ondande nga’nkalo wabuya nga’nkalo,Eya ngoBoiya ka’Mdakuda.

Ondande ngokal’olude lwabanta baka’Tayi,Ebebegodola beya ku’Macingwane Engonyameni.

Uye wak’amaxib’oTukela lapa kucutshw’isilo ngom- wowane,

W’eza noKungwayo noNgobizembe.

46

Innyati ejame ngomkonto pezu kwomZimvubu, AmaMpondo ay’esaba nokuy’ehlela : Nani’boGambushe, nani’boFaku ningamhlabi; Ningamhlaba; noba nihlab’uPunga noMageba.

Oxotshel’umuntu futi:Ngimtande exotsh’oka’Langa:Umsingise lapa litshona kona,Wabuya wamsingisa lapa lipuma kona : Ukuma kwedala ukwetuk’omutsha.

---- o-----

UDINGANE.

uVezi, uNonyanda, uMgabadeli,Owagabadel’inkundhla yakwa’Bulawayo : uVezi wakwa’Simanga’nnyawo.

uMbomboshe omnyama, uNomatshikizela, uNoma- shiya’mpi yake.

Uvemvane olu’maba] a’zibadu,Ngibe ngiyalupata lwahwaqabala,Lunj engo'Vuma ku’bangoma.

Isiziba esis’emaVivane, esiminzis’umuntu eti uyageza Waza watshona nangesicocwana.

Izibuko lika’Ndaba eli’madwala’butshelezi, Latshelel’uPiti nendodana.

Indhlovu l’ekulala kunqwambaiya,Ezinye ziyalala ziyatokoza.

Umvus’omnyama waoSikaka,Ovusel’abantu ukuhlatshwa.

47

Isela eli’ntonga’ncle laoBayeka,Litabate umzaca law’etshata:Laliyaugalela ngawo emakunzaneni.

Ibaka lamanzi laoNdikidi,Lisibekel’iiikomo zamaSwazi zanyamalala: Nezi’mpondo’nde zanyamalala:NoNgwana ka’Zikode wanyamalala.

Ofingqe amehlo etunzini lentaba,Wang’abazingeli bakwoNogenya,Ebebezingela izimbongolwana.

Bantu ninezihlobo ngas’Ensingweni,Bikelani abakwa’Matshobana,Niti lukulu, luza luyanyelela ;Ngilufanisa noPunga noMageba.

Abakwa’Matshobana b’elelesile,Bazibukul’itshe linemmamba,Sebejiyelwe nokulisibekela.

Isihlangu sika’Matshobana sasal’entabeni ende em- Pama,

Saswela nendoda esitatayo.Wamudhl’uGundane-kumita kwa’Matshobana:

Wamudhl’uMlomo-wezinqaba kwa’Matshobana: Wayiclhrinsimba e’msil’ulugaju kwa’Matshobana: W’eza nodwendwe lwamaqikiza kwa’Matshobana: W’eza noNtanase noNozinyanga kwa’Matshobana.

Uvivi lung’umnyama wokusa:Umzizima ung’amatunz’ezin-taba:Uhpa luy’inclhlov’enamanxeba.

48

Kalidume Teyame ngezintaba :L’eyame ngoMpehlela noMaqwakazi.

uMatsliiulana onga’zembe lomlungu:Ub’engababele ukuya kwa’Matshobana: Ub’eyocel’inkwelo emHlahlandhlela:Eti kumbe bangamtshwekela.

Umkwa’mude wangisik’isilevu :Usungulo lwangitung’impumulo.

Indiha l’ebabayo enjengesibara,Sona si’mababa ku’maHatshanga.

Uvezi ngimfunyene bemzila, ngafike ngamudhla : Kanti ngizifak’iloyi s’esiswini.

Vezi, kwof’abantu, kwosal’izibongo:Y ’izona zosale zibadabula.

uJonono ob’enga’ntonga yezulu.Inkomo ekal’osizini kwa’Nhlapo, umlomo yawubekisa

kwa’Zulu:Iye yazwiwa ng’amaNtungwa akwa’Sokumalo.

Izicwe kazimhlabanga esaya pambili,Zilibale ukumbuk’izinnyawo :Zite ziyakumhlab’ependuka:Ut’ebuya zasezilibele ukubamb’izingxangxa s’em-

fuleni.Umsutu owadhla’nyosi z’emukela:

Abanye bezidhla ziyazalela.

Izibongo zamakosi amatatu akwa’Zulu—uSenzangakona nama- dodan’ake amabili, uTshaka noDingane—zitatwe emlonyeni wom- Ntwana uNdabuko ka'Mpande, eses’e St. Helena, ngo 1896.

49

UMPANDE.

Umzingeli kakohlwa l’ihawu,Kanti ahadala libakohlile.

Uhlumane olu’mapamba,Olwapamb’uMbombotshane.

Umgwaqo wezinnqola umatshitshiliza,Owulandayo angaz’ay’aponseke eBodwe.

Innyoni ka’maube umatshitshiliza:Evik’izihlangu ezibe zing’ezamadoda: Ebezing’ezika’Dulela nomBelebele.

Intaka’nsinsi zihlangerie pezulu:Y ’ikona, ngizaubona ezakwapuk’ipiko.

Inkonjane e’buwaba bus’epikweni,Ezinye zi’buwaba bus’esiswini.

Umdayi wezwe,Oday’abantu waday’izinkomo.

Induku ka’MjokwaneEyatshay’amanzi kwavel’udaka,Ngemva kwodaka kwavel’izinkomo.Izibongo zsnkosi yakwa’Nodwengu azipelele ; nalezi eziy’in-

ngcozana zizuzwe ku’mnumzana uMkulu Nxumalo, ong’umfo wabo ka’Sotondose, owab’e 1’uKokoti-olwadhl’ihashi, ibuto lakwa’Zulu.

Izibongo zenkosi yas’Ondini kazisayikuvela kule’nncwadi yana- muhla ; kodwa ziyakubuye zibonakale emva kwesikati.

—-—0-----IHUBO ELIKULU LIKA’PAKATWAYO.

Nant’uyengo lwezizwe; Ziyasiyeng’izizwe,Wen’oka’Ndabst omkulu.

50

AMAHUBO AMAKULU AKWA’ZULU. — 0—

elika ’ndaba .Oye ! O-o ! Ji-ji-ji!

uNdaba uy’inkosi!Ha! Ha! 0 !

—o—Naziya !

Oye ! balele:Ji-ji-ji! Ha!

— o ----

Sekwenze njani!Hau ! Hau !

elika ’tshaka .W aqedaqed’izizwe,Uyakuhlasela-pi na ?

He ! He ! Eya ! He ! Wanqob’amakosi,W’ahlul’izizwe ke.

—o—elika ’dingane.

Asiyikuze sababona !Us’eziteni.

—o—elika ’mpande.

Waliwa ng’uNdhlela,Waliwa le !

— o—elika ’cetshwayo.

Uzitulele kaqali’muntu:Sinik’abafo sibati nya.t