Instrumenty muzyczneNiektóre rozpowszechnione instrumenty mu-zyczne istniejà w wersji dla osób lewor´cznychlub daje si´ je odpowiednio przystosowaç. Takjak w czasie wykonywania innych czynnoÊci pod-czas gry na instrumencie lewa r´ka powinna byçr´kà wiodàcà. Wiele lewor´cznych dzieci straci∏och´ç do muzykowania, poniewa˝ prawa r´ka nieporadzi∏a sobie z wymaganà czynnoÊcià. Dysku-towana jest tak˝e kwestia, czy u dzieci lewor´cz-nych gra na niektórych instrumentach muzycz-nych z prawà r´kà wiodàcà, szczególnie gdyplanowana jest profesjonalna kariera w tej dzie-dzinie, nie wywo∏a skutków przestawienia naprawor´cznoÊç (Sattler 1999b).

Zarówno znani producenci instrumentów mu-zycznych, jak i mniejsze firmy majà w swojejofercie instrumenty dla osób lewor´cznych (ad-resy w za∏àczniku).

Niektóre lewor´czne dzieci bardzo dobrze sobieradzà ze zwyk∏ym fletem prostym, inne nato-miast wybierajà flet przestawiony, w którym le-wa r´ka wydobywa niskie dêwi´ki. Odpowied-nio te˝ wykonywane lub przebudowywane sàflety altowe i tenorowe. Flety poprzeczne sà do-st´pne jedynie w wersji prawostronnej. Je˝elidziecko grajàce na przestawionym flecie pro-stym chce graç te˝ na flecie poprzecznym, mo˝enapotkaç du˝e trudnoÊci.

Pianino nie jest dobrym instrumentem dladzieci lewor´cznych, bo najtrudniejsze partiemuzyczne wykonywane sà prawà r´kà, a lewama jedynie funkcj´ towarzyszàcà. Nauczycielei uczniowie nie mogà zapominaç, ˝e u dzieci le-wor´cznych niedominujàca prawa r´ka wolniejzdobywa sprawnoÊç ni˝ lewa.

76

Aby od czasu do czasu zwi´kszyç mo˝liwoÊcirozwoju sprawnoÊci lewej r´ki, mo˝na si´gnàçdo utworów ró˝nych kompozytorów pisanychspecjalnie na lewà r´k´. Przyk∏adem mogà byçkoncerty fortepianowe Maurice’a Ravela (g-moll)czy Siergieja Prokofiewa (Nr 4 B-dur). W jazzielewa r´ka cz´Êciej jest wykorzystywana, a w zna-nym „Boogie-Woogie” przypisana jest jej rolawiodàca, prawa r´ka w∏aÊciwie tylko towarzy-szy. W instrumentach perkusyjnych r´kà ude-rzajàcà lub wiodàcà powinna byç lewa. Mo˝na jedo tego celu ustawiç odwrotnie jak w zwiercia-dlanym odbiciu. Ju˝ w przedszkolu, gdy dziecizdobywajà swoje pierwsze doÊwiadczenia mu-zyczne na ulubionych instrumentach Orffa, po-winno si´ o tym pomyÊleç.

77

Ryc. 11. Gitara.

Grajàc na gitarze, r´kà uderzajàcà powinna byçlewa r´ka. Szybkie i skomplikowane rytmy zde-cydowanie ∏atwiej opanowaç r´kà dominujàcà,natomiast dobieranie tonów stanowi raczej tech-nicznà, mo˝liwà do wyçwiczenia cz´Êç kompozy-cji muzycznej. Gitar´ mo˝na ∏atwo przystosowaçdla osoby lewor´cznej poprzez prze∏o˝enie strun.

W lewor´cznych skrzypcach r´ka dominujàca(lewa) trzyma smyczek. Tak˝e i w tym przypad-ku konieczne zmiany mo˝e wprowadziç facho-wiec. Bardzo wa˝ne jest oczywiÊcie, ˝eby peda-gog by∏ gotów nauczyç dziecko gry na odpo-wiednio przystosowanym instrumencie. Jakwskazuje doÊwiadczenie, nie ka˝dy nauczycielmuzyki podejmuje takie wyzwanie.

Komputer – robimy to lewà r´kà!

Pierwsze doÊwiadczenia przy komputerze dzie-ci zbierajà ju˝ w wieku przedszkolnym. W tymprzedziale wiekowym rozwój sprawnoÊci r´kijeszcze nie jest zakoƒczony, dlatego lewor´cznaobs∏uga myszki komputerowej dodatkowo gowspiera.

Pozwala to uniknàç w przysz∏oÊci dolegliwoÊcizwiàzanych z obcià˝eniem r´ki, np. zapaleniapochewki Êci´gna czy napi´cia mi´Êni karkulub ramion.

Zastosowanie symetrycznej myszki komputero-wej jest korzystniejsze ze wzgl´dów ergonomicz-nych, jeÊli komputer przeznaczony jest do u˝ytkuwielu osób z ró˝nà preferencjà r´ki. W innymprzypadku dost´pna jest dla osób lewor´cznych

78

odpowiednia wersja myszki komputerowej. W do-mu czy w szkole dodatkowo nale˝y pomyÊleço okreÊleniu u˝ytkowników komputera, by nietrzeba by∏o wcià˝ na nowo zmieniaç programuustalajàcego konfiguracj´ klawiatury. Takie usta-wienia mo˝na przeprowadziç za pomocà systemuliczbowego. Po w∏àczeniu komputera i po podaniuhas∏a odnajduje si´ swój indywidualny pulpitz odpowiednimi ustawieniami systemu, mi´dzyinnymi prawo- lub lewor´czne ustalenie znakówna klawiaturze. W dobrze zaopatrzonych skle-pach komputerowych mo˝na kupiç joystick, któ-ry daje si´ ∏atwo przystosowaç do obs∏ugi przezosob´ lewor´cznà, natomiast specjalne klawiaturyzazwyczaj zamawia si´ w sprzeda˝y wysy∏kowej.Sà to klawiatury ze strza∏kami i numeracjàpo lewej stronie lub klawiatury z osobnànumeracjà, której mo˝na u˝ywaç w zale˝noÊci odpotrzeb z lewej lub z prawej strony.

Malowanie, prace plastyczne,majsterkowanie

Stolik do prac plastycznych dziecka lewor´cz-nego jest wyposa˝ony tak samo jak dzieckaprawor´cznego tylko ustawienie przedmiotówjest zwierciadlane. Gdy dziecko dorasta, ideal-ne b´dzie biurko z szufladami po lewej stronie.W ten sposób dziecko mo˝e do nich si´gaç swo-jà dominujàcà r´kà, co korzystnie wspiera jejrozwój, a wi´cej miejsca po lewej stronie biurkamo˝na uzyskaç, jeÊli dziecko siedzi bardziej poprawej stronie od Êrodkowej linii blatu.

Wielu producentów oferuje ju˝ ró˝ne systemymebli przeznaczone dla dzieci lewor´cznych.

79

Kredki, no˝yczki i inne przedmioty powinny byç∏atwo dost´pne dla lewej r´ki, a Êwiat∏o padajàcez prawej strony zapewni optymalne warunki dopracy. Warunkiem dobrej postawy przy pisaniujest opanowanie przez dziecko w wieku oko∏oczterech lat chwytu trójpunktowego* przy ryso-waniu (patrz rozdzia∏ dotyczàcy pisania bez wy-si∏ku, str. 83). Je˝eli dziecko ma z tym du˝e trud-noÊci, mo˝emy uznaç, ˝e sà to problemy zesprawnoÊcià r´ki i powinniÊmy si´ w tej sprawieskonsultowaç z lekarzem pediatrà. Takie proble-my dotyczà w równym stopniu dzieci prawo- i le-wor´cznych. Warto zaproponowaç im wtedy gru-be kredki trójkàtne, które wymuszajà trzymaniekciukiem, palcem wskazujàcym i Êrodkowym.Mo˝na te˝ przejÊciowo zastosowaç inne pomocepiÊmiennicze, które pozwolà wykszta∏ciç u dziec-ka poprawny chwyt. Trójkàtne nasadki na kredkiwzmocnià efekt ustawienia palców (ryc. 12). Na-sadki typu „grippy” lub „trigo” (nazwy nasadek)majà odpowiednie wg∏´bienia na trzy palce,a „bolly”, okràg∏a nasadka na o∏ówek czy p´dzel,pomo˝e w rozwijaniu sprawnoÊci d∏oni w swo-bodnym malowaniu okràg∏ymi ruchami. Trójkàt-ne nasadki mo˝na podsuwaç nawet ma∏ym dzie-ciom w wieku przedszkolnym, inne pomoce sàskuteczne w przypadku nieco starszych dzieci,które potrafià ju˝ zapami´taç przyporzàdkowa-nie palców do wg∏´bieƒ. Pomoce te mo˝na cza-sem kupiç w dobrze zaopatrzonych sklepach pa-pierniczych; dost´pne sà oczywiÊcie w sprzeda˝ywysy∏kowej (adresy w za∏àczniku).

Miejsce pracy w przedszkolu powinno zapewniaçdziecku swobod´ ruchów lewej r´ki w czasie ma-

Do çwiczeniaprawid∏owegotrzymaniao∏ówka s∏u˝àró˝ne nasadki

80

* Chwyt trójpunktowy polega na chwytaniu przedmio-tów za pomocà kciuka, palca wskazujàcego i Êrodko-wego (przyp. red.).

lowania, rysowania czy majsterkowania. Ju˝ natym etapie wa˝ne jest zapobieganie trudnoÊciom,które powstajà, gdy prawor´czne dziecko usa-dzone jest z lewej strony dziecka lewor´cznegoi w czasie pracy ∏okcie dzieci stykajà si´ na Êrod-kowej linii ∏awki. Na ogó∏ dzieci lewor´czne wy-konujà czynnoÊci w sposób zwierciadlany w sto-sunku do wykonywania ich przez osoby prawo-r´czne. Dlatego prawor´czni rodzice i wycho-wawcy majà cz´sto k∏opoty, gdy próbujà pokazaçlewor´cznemu dziecku nowà sprawnoÊç, prowa-dzàc jego lewà d∏oƒ lub r´k´.

Wiele lewor´cznych dzieci potrafi przekszta∏ciçw swojej wyobraêni przestrzennej prawor´czniepokazywane sekwencje ruchów zwiàzane z danàczynnoÊcià w ich zwierciadlane odbicie i dzi´ki

81

Ryc. 12. Przyk∏ady pomocy piÊmienniczych: nasadki na o∏ówki (trójkàt, „bolly”,„trigo”.

temu lewor´cznie powtarzaç t´ czynnoÊç. Innedzieci wolà, gdy prawor´czna osoba siedzi w tymczasie naprzeciwko. Taka pozycja jest szczegól-nie godna polecenia w czasie nauki robieniaozdób ze sk∏adanego papieru lub pierwszychprób tkania z u˝yciem pasków papieru. W czasienawijania we∏ny na o∏ówek zwierciadlana se-kwencja ruchów prowadzi cz´sto do odwijaniasi´ we∏ny. Aby uniknàç takich k∏opotów, nale˝ypami´taç, ˝e lewor´czni kr´cà o∏ówkiem w kie-runku cia∏a (do siebie), natomiast prawor´czniod cia∏a. Skomplikowane rysunki lub fotografieo charakterze instrukcji, objaÊniajàce krok pokroku wykonanie przedmiotu osobom prawo-r´cznym, warto skopiowaç na folii, odwróciç jài ponownie skopiowaç, a powstanie zwierciadla-ny obraz jako wzór dla osoby lewor´cznej.

Zwierciadlane odbicie zdj´cia czy rysunkumo˝na wykonaç za pomocà programu kompu-terowego, jeÊli wprowadzimy pierwotny mate-ria∏ do komputera za pomocà skanera. Coprawda tekst za∏àczony do rysunku nie b´dzieczytelny, za to lewor´czne dziecko b´dzie dys-ponowaç swojà wersjà etapów danej pracy.

Niektórym dzieciom du˝e trudnoÊci sprawianauka wiàzania kokardki. Zapi´cia na rzepymogà byç przejÊciowo pomocne. Najpóêniejjednak w pierwszej klasie szko∏y podstawowejoczekuje si´, ˝e dziecko bez pomocy doros∏egopotrafi uporaç si´ ze sznurowad∏ami. Je˝eliu dziecka nie wyst´pujà ogólne problemy zesprawnoÊcià r´ki, to w wielu przypadkach wy-starczy, ˝e poka˝emy dziecku innà sekwencj´ruchów wiàzania. Alternatywa okazuje si´znacznie lepsza do naÊladowania i dziecko uczysi´ jej zaskakujàco szybko. Dok∏adna instruk-cja dwóch mo˝liwoÊci wiàzania kokardki za-

Miejsce pracypowinnozapewniç dzieckuswobod´ ruchówlewej r´ki w czasie malowa-nia i pisania

82

mieszczona jest w za∏àczniku. Zazwyczaj wa-riant zamieszczony po lewej stronie rysunkubardziej odpowiada dziecku lewor´cznemu.

W szkole, na zaj´ciach z prac technicznych, le-wor´czne dzieci trzeba dodatkowo instruowaç,gdy wykonujà pewne czynnoÊci. Aby zapewniçoptymalnà prac´, imad∏o nale˝y przykr´ciç z le-wej strony, pilnik czy tarnik trzymaç w lewejd∏oni, a prawà r´kà wspieraç nacisk na drugimkoƒcu narz´dzia. W czasie pi∏owania przedmiottrzyma si´ w prawej d∏oni, a lewa prowadzi na-rz´dzie. Mniejsze pi∏ki majà przek∏adalnyuchwyt i dost´pne sà modele, które za pomocàÊruby mo˝na przystosowaç do u˝ycia lewo- lubprawor´cznego. Do prac z cienkimi blachamidzieci lewor´czne muszà mieç do dyspozycjino˝yce do metalu dla lewor´cznych.

Pisanie bez wysi∏ku i rozmazywania atramentu

Bardzo wiele dzieci przestawiono tylko na pod-stawie za∏o˝enia, ˝e nie b´dà w stanie pisaç po-prawnie lewà r´kà. Jeszcze dzisiaj z lewor´czno-Êcià kojarzone sà pomazane zeszyty, napi´tapostawa cia∏a i brzydkie pismo. Dlaczego docho-dzi do tych problemów i jak mo˝na im zapobiec?W czasie typowej nauki pisania (od lewej do pra-wej strony) pojawia si´ trudnoÊç, z którà nie mu-szà borykaç si´ dzieci prawor´czne: jeÊli lewo-r´czny pierwszoklasista wzoruje si´ na swoimprawor´cznym nauczycielu i prawor´cznych ko-legach w pozycji zeszytu i u∏o˝eniu r´ki, to grzbie-tem d∏oni zamazuje zapisanà powierzchni´ kart-ki. Dopóki dziecko w pierwszej klasie, jak

Do wykonaniapewnych

czynnoÊci dziecilewor´czne

muszà zostaçdodatkowo

poinstruowane

83

zak∏ada program nauczania, stosuje do nauki pi-sania o∏ówek lub kredki, problem nie jest takwielki. Jednak, gdy w drugiej lub trzeciej klasiedziecko zacznie u˝ywaç pióra i wszystko, co napi-sze, zostanie rozmazane, a atrament zamiast nakartce znajdzie si´ na grzbiecie d∏oni, pojawia si´stres. Jest to moment, w którym uczniowie opra-cowujà w∏asne metody pisania, by zapobiec roz-mazywaniu si´ atramentu. Cz´sto sà one jednakniekorzystne z praktycznego punktu widzenia.

Niektóre dzieci piszà w sposób hakowaty. Jednak,gdy w starszych klasach dzieci muszà coraz wi´ceji szybciej pisaç, taka pozycja d∏oni prowadzi doprzecià˝enia nadgarstka i skurczów ro˝nych grupmi´Êni. W dalszej perspektywie mogà pojawiç si´napi´cia w okolicy ramion i karku, a to z kolei pro-wadzi do kolejnych problemów wtórnych. Stara-nia podejmowane w drugiej czy trzeciej klasie

Dzieci opra-cowujà w∏asnemetody pisaniazapobiegajàcerozmazywaniusi´ atramentu

84

Ryc. 13. „Hakowy” sposób pisania.

w celu skorygowania pozycji r´ki najcz´Êciej nieprzynoszà rezultatów, poniewa˝ niekorzystna po-stawa jest ju˝ najcz´Êciej zautomatyzowana.

Takich doÊwiadczeƒ mo˝na dzieciom zaoszcz´-dziç, je˝eli w czasie nauki pisania b´dziemyprzestrzegaç ju˝ od poczàtku kilku regu∏. Zna-czenie çwiczenia chwytu na o∏ówku zosta∏o ju˝wczeÊniej opisane. Godne polecenia jest tak˝eçwiczenie prawid∏owej pozycji d∏oni na kilkamiesi´cy przed rozpocz´ciem nauki w szkole.By nie przyspieszaç procesu nauki pisania, za-lecane sà w tym celu çwiczenia rozmachowe*.Efektem takich çwiczeƒ jest równoczesne przy-zwyczajenie dzieci do kierunku pisania (Sattler2001b). Wyçwiczenie odpowiedniego ustawie-nia zeszytu i odpowiedniej pozycji r´ki powinniprzez d∏u˝szy czas wspieraç zarówno rodzicew domu, jak i pedagodzy w szkole.

Dziecku nie wystarczy jednorazowa demon-stracja poprawnej postawy przy pisaniu.Praktyka pokazuje, ˝e dzieci potrzebujà wi´-cej czasu na çwiczenia, zanim odpowiedniapozycja wykszta∏ci si´ na sta∏e i zostaniezautomatyzowana. Czasami dziecku wystar-czy kilka tygodni instruowania, cz´sto jed-nak dziecko potrzebuje kilku miesi´cywsparcia. Je˝eli jednak nie wykazuje zrozu-mienia dla nadzorowania jego czynnoÊciprzy pisaniu i odczuwa je jako nieprzyjem-ne, pozwólmy mu na próbne pisanie piórem.Samo szybko pojmie sens çwiczenia prawi-d∏owego chwytu pióra.

Aby nieprzyspieszaç

procesu naukipisania, zaleca

si´ çwiczeniaaktywizujàce

ca∏à r´k´, nie tylko

nadgarstek

85

* Warto wprowadziç çwiczenia z Gimnastyki Mózgu®,aktywizujàce ca∏à r´k´, nie tylko nadgarstek (przyp.red.).

Wspólne starania rodziców i pedagogów dotyczà-ce poprawnej postawy dziecka przy pisaniu sàwa˝ne nie tylko ze wzgl´dów zdrowotnych. Jestona tak˝e warunkiem szybkiego i bezproblemo-wego pisania wszystkimi dost´pnymi narz´dzia-mi, od d∏ugopisu przez ró˝ne rodzaje piór a˝ dopiórka kaligraficznego. W 2001 r. w programienauczania dla bawarskich szkó∏ podstawowychw nowatorski sposób opracowano zalecenia do-tyczàce nauki pisania dla dzieci lewor´cznych.W komentarzu do austriackiego programu na-uczania podano równie˝ wyczerpujàce informa-cje dotyczàce post´powania z dzieçmi lewor´cz-nymi, poÊwi´cone zarówno zdrowej postawiecia∏a, jak i pozycji r´ki przy pisaniu (Boyer 1990,295f). Miejmy nadziej´, ˝e powy˝sze przyk∏adyb´dà wzorem dla innych programów nauczania.

Wskazówki dotyczàce narz´dzi do malowania i pisania

Do malowania nadajà si´ wszystkie kolorowekredki, a o zaletach kredek trójkàtnych ju˝wspomniano. Dla dzieci w wieku przedszkol-nym lepsze sà grube kredki ni˝ cienkie. Produ-kowane sà tak˝e grube o∏ówki, których pedago-dzy u˝ywajà ch´tnie na pierwszych lekcjachnauki pisania. Lewor´czne dzieci piszà ruchempopychajàcym, wa˝ne jest wi´c stosowaniemi´kkich kredek, które ograniczajà u˝ycie si∏y.W lewor´cznej nauce pisania nie nale˝y stoso-waç flamastrów, poniewa˝ wspomniany ju˝ ruchpopychajàcy jest na poczàtku wykonywany z du-˝ym naciskiem, co powoduje szybkie zniszcze-nie koƒcówki flamastra. Szczególnie szybkozniszczy si´ dany dziecku do pisania cienkopis.Alternatywà mogà byç flamastry zaopatrzone

Lewor´cznedzieci piszàruchem popychajàcym,warto wi´czaproponowaçim mi´kkiekredki, któreograniczà u˝ycie si∏y

86

87

Ryc. 14. Podk∏adka do pisania z zaznaczonym kàtem nachylenia kartki (Sattler 1996b).

Ryc. 15. Poprawne trzymanie o∏ówka.