6. DRUŠTVO I DRUŠTVENA INTEGRACIJA

Reč »integracija« danas je često u upotrebi, komplikovanog je i kompleksnog epistemološkog značenja, koristi se u različite svrhe, uglavnom političke i ekonomske i ima brojne empirijske implikacije. Integracija može biti karakteristika bilo kog sistema, ali je ključno pitanje društvene i državne organizacije i u tom okviru specijalizacije ljudi u njihovim različitim radnim ulogama. Zato je najčešća polazna tačka u analizi mehanizama društvene integracije upravo – državna organizacija i njeno funkcionisanje, pri čemu se govori o političkoj, ekonomskoj, zakonskoj i sociokulturnoj integraciji.

Na planu najspominjanijih tzv. evropskih integracija, ovim pojmom su objavljeni normativni ciljevi ulaska više država u jednu celinu, odnosno u složen sistem savremenih država kao i formiranje novih supranacionalnih institucija kakav je politički sistem evropske zajednice sa njegovim subsistemima.

U globalističkoj perspektivi takođe se govori o integracijama, kao o procesu ekonomskog i političkog povezivanja i objedinjavanja savremenih društava u »svetsko društvo». Ideja globalizacije intenzivirana je sedamdesetih i osamdesetih godina, kada dolazi do stagnacije teorijskih napora u pogledu pitanja društvene integracije u kojima je polazna tačka nacionalna državna struktura, uprkos tome što je to i dalje velika tema sa kojom se suočavaju zemlje Istočne Evrope. Delimično, zbog ne uzimanja u obzir starijih teorija, zatim opšte kritike biheviorističkih i pozitivističkih teorijskih polazišta o društvenoj integraciji, kao i zbog odsustva pouzdanih rezultata klasičnih i novijih teorija koje se bave pitanjima integracija kao što su funkcionalizam, intergavermentalizam, federalizam, transakcionalizam, realizam i neofunkcionalizam.

Navedene teorije zagovaraju integracione procese na globalnom planu kao i stvaranje novih političkih unija i centralnih organa čiji su, kako se tumači, »korisnici nacionalne države«. Politička integracija definiše se kao »osećaj zajedništva ljudi koji žive na jednoj teritoriji« (Dojč, K. V., 1957), pomicanje građanske lojalnosti sa jednog nacionalnog na drugi nadnacionalni nivo« (Has, E. B., 1958), ili kao »proces u kome jedna nacija daje mandat za donošenje odluka jednom novom centralnom organu« (Lindberg, L. N., 1969). Prema neofunkcionalistima, integracijom u veće sisteme, nacionalne države prestaju da deluju kao autonomne po pitanju najvažnijih političkih oblasti (Has, 1964). Slično je i stanovište federalista (Riker, V.) koji smatraju da su politike pojedinih nacionalnih država podređene stvaranju novih institucija, što prinuđava nacionalne vlade da pregovaraju oko zajedničkih interesa. Proces integracije je linearan i sa spill-over efektom. Transakcionalizam (Dojč, K.) insistira na zajedničkom osećanju pripadnika jedne teritorijalne zajednice da će im postojeće institucije omogućiti ostvarivanje osnovnih očekivanja, te da će se promene koje nastaju integracionim procesima odvijati mirnim putem i bez većih konflikata.

Može se reći da na ovom planu dominiraju dve očigledne prepreke: u teoriji uopšte – zbog odsustva saglasnosti o konceptu i referentnom okviru za proučavanje integracija,

1

u praksi – zbog nepostojanja kompromisnog odgovora na pitanje šta utemeljuje savremenu državu.

Osnovna ideja ove analize zasniva se na stanovištu o povezujućim efektima društvene integracije, kao i na činjenici da se moderna državno-politička integracija ne odnosi samo na stvaranje novih supranacionalnih ili nadnacionalnih оrganizacija u kojima dominira, na političkom planu - institucionalni aspekt integracije sa globalnim parlamentom i svetskom vladom, na ekonomskom - univerzalizacija kapitalističkog načina proizvodnje, a na planu građanskog identiteta - »transfer lojalnosti sa jednog starog na novi centar« (Has, 1958). Tim više, što se, i pored zalaganja za transnacionalne političke zajednice i instalisanje polurazvijenog evropskog političkog sistema, kao i kompromisnog stava u pogledu državnog suvereniteta, u Zapadnoj Evropi ipak konsoliduju moćne centralizovane države. Osim toga, još uvek postoje društva koja se rekonstituišu, traže svoju strategiju razvoja i svoj identitet i intenziviraju napore u pravcu vlastitog unutrašnjeg integrisanja. Stoga je nužno pažnju usmeriti na pitanje društvene integracije pojedinačne političke zajednice i njenog državnog organizovanja. Tumačenja ovog vida integracije su različita, ali se uvek dotiču načina i kvaliteta funkcionisanja društvenog sistema i države, njihovih organizacionih principa i oblika socijalne integracije.

Legalizacija ideje i principa integracije važna je za one države koje svoju strategiju razvoja nužno usmeravaju na dva nivoa istovremeno, na globalnom - uključivanjem u veće integracije, i u okviru perspektove vlastite integracije koja se zasniva na zajedničkom interesu, društvenoj koristi i opštem dobru, odnosno kompromisu i što manjem sukobljavanju1. Za zemlje koje prelaze težak i dramatičan put tranzicije (tranzitologije, kako navodi Klaus Ofe) i konsolidovanja u normalnu državu - to je poseban problem, jer je pitanje njihove unutrašnje integracije istovremeno i pitanje njihove budućnosti. Izuzetno za one zemlje koje moraju da nadoknade propušteno vreme vlastite modernizacije.

Politički realitet koji nas okružuje i različite forme konflikata - utrašnje političke, ekonomske, kulturne i teritorijalne - zatim implikacije izazvane »posledicama globalnog kapitalazima« (U. Bek, 1999), zbog kojih su institucije nekih nacionalnih država dovedene pred kolaps, kao i siva slika projekta integracije manjih i siromašnijih društava u veća i bogatija, motiviše da se odgovori na pitanja o stabilnosti jednog društva potraže kroz mogućnosti i principe njegove unutrašnje integracije. Zato, zalaganje za dobro integrisano društvo nije tek iluzija o harmoničnoj i nekonfliktnoj zajednici, pri čemu se ne uvažava kompleksnost društvenog i političkog života, već je:

a) važna problemsko-teorijska oblast budući da nema jasnog razumevanja fenomena integracije (to je tema, prevashodno, sociologije i

1 Kako navodi Martin Šo, danas postoje postmoderne države udružene u regionalne ili globalne organizacije, zatim tradicionalne nacionalne države u većem delu sveta i predmoderne države koje su pod neprestanom tenzijom rešavanja unutrašnjih i spoljnih konflikata (Shaw, M. (2000), The State of International Relations, u: Sarah Owen Vandersluis, The State and Identity Construction in International Relations, Mcmillan/Millennium, str. 7-8).

2

politikologije, odnosno filozofije politike ili opšte praktične političke mudrosti phronesisa o održavanju društvenog sistema); integracija je u svim spektima složen fenomen i teško ga je do kraja objasniti budući da nema čistih definicija ovog pojma; termin se više koristi preko koncepta procesa i strategije integracije i najčešće kroz sinonime kao što su stabilnost, harmonija ili kooperacija, ili utvrđivanjem načina i puteva kojima se postiže stanje integrisanosti; pri tome se zanemaruje integralan, holistički karakter društva i uzajamna povezanost njegovih delova;

b) interesna pozicija, posebno za postsocijalističke zemlje u tranziciji koje još uvek sadrže spektar društvenih problema rizičnih po integraciju društva u celini (entropija); problemi bivših socijalističkih zemalja suštinske su prirode, jer se, osim osnovnih tranzicijskih ciljeva kao što je ekonomska i politička liberalizacija, otvaraju i pitanja ukupne (re)integracije države i društva, među čijim podsistemima već duže vreme dominiraju disolutivni procesi.

O integrativizmu, dakle, govorimo, kao o naučnoj ali i interesnoj koncepciji (poopštenih interesa) jedne zajednice i njenih građana, o dobrom funkcionisanju i skladu pojedinih integrativnih delova, koji, i pored raznih vidova asimilacije, zadržavaju svoju autonomiju, što je važna premisa demokratskog okruženja. O tom odnosu delova i celine društvenog sistema Egon E. Bergel kaže da »ni jedan društveni poredak ne može da funkcioniše ako njegovi delovi ne sarađuju i nisu integrisani međusobno«, budući da u suprotnom dolazi do »razgradnje društvenog poretka« [1]. Sledstveno tome, društvena integracija ne podrazumeva savršenu državu i bezkonfliktnu zajednicu, unifikaciju niti nepomućeno jedinstvo svih društvenih subjekata. Čak ni u onim situacijama u kojima sile integracije jačaju zbog potenciranih osećaja pripadnosti nekoj zajednici i kada se integrativni mehanizmi baziraju samo na nacionalizmu i patriotizmu, odnosno u vreme napada na ceo sistem iz vana u slučaju rata, ili iznutra kada su uspostavljeni odnosi uzurpatorske oligo-biroktratske vlasti.

6. 1. Koncept društvene integracije

U tumačenju koncepta društvene integracije nužno je uzeti u obzir dve dimenzije pojma integracije i dvostruku refleksivnost samog fenomena: s jedne strane integracija podrazumeva stanje stvari, što ukazuje na stepen unutrašnje koherencije u jednom sistemu i svrhovitog delovanja ljudi u njemu, a s druge da se radi o procesu, odnosno razvoju kojim se postiže više unutrašnje koherencije u sistemu. U tom slučaju integracija pretpostavlja i funkcionalnu diferencijaciju koja je s njom u vezi.

U savremenoj sociološkoj perspektivi koncept integrativizma baziran je na dve paradigme: na paradigmi konflikta gde je integracija minimalna i na paradigmi poretka u kome se socijetalna interakcija temelji na koheziji, konsenzusu, kooperaciji, reciprocitetu, stabilnosti, harmoniji i istrajavanju. Tada se stabilnost fluktuirajućeg

3

društvenog sistema podstiče kroz funkcionalnu međuzavisnost njegovih delova, normativnu kontrolu, različite oblike solidarnosti i jasan i priznat autoritet.

Politikološki uzev, integracija se meri brojem i snagom političkih odnosa koji povezuju članove jedne državne zajednice. U traganju za osnovnim načelima na kojima se zasniva dobar politički poredak organizovano grčko društvo pretpostavljalo je princip nomosa - zakona i njihovog poštovanja, kao bitnom uslovu slobode i kao garanciji umnog poretka stvari - logosa. Hrišćanstvo se okreće veri, dakle, ne političkim već moralnim zajednicama. Liberalna država duboko je zašla u korpus societa civile, još od apsolutne monarhije i time postala najodgovornija za društvenu integrisanost.

Savremene države čine snažno integrisane društvene grupe čije stanovništvo je podvrgnuto visokim pravilima i mehanizmima prinude koja služi kao spoljna zaštita i kao mehanizam unutrašneg podređivanja i političke promocije. To znači da jačanje integracionig faktora pretpostavlja i povećanje podređenosti, s jedne strane, ali i veću državnu zaštitu, s druge (protection racket, reket za državnu zaštitu). Obrnuto, povećanje podređenosti i zaštite implicira povećanje integracije. Slabljenje integracionih procesa i veza dovodi do smanjenja podređenosti ali i zaštite. Što je integrisnost veća a zajednice zgusnutije, to su mere političke vlasti nepopularnije. Politička integracija pretpostavlja monopol vlasti i ekskluzivno pravo na upotrebu sile. Jedna teritorija zahteva jednu vlast; ukoliko ima više vlasti na jednoj teritoriji, ona nije integrisana.

U normalnom političkom procesu građani se većinom lako podvrgavaju prinudi i ne proveravaju stalno da li je sila integracije uvek efektivna. Obični ljudi vole da gledaju svoja posla i žive u miru. Nјih najviše interesuje uređen lični i zajednički život kojim se obezbeđuje sigurnost, stabilnost, trajnost i prosperitet političke zajednice.

Pitanje integracije jednog društva konceptualizuje nekoliko faktora od kojih su najvažniji - izgradnja demokratske države i očuvanje stanovništva. U temelju ovih osnovnih integrativnih postulata su: dobre političke ustanove i političko jedinstvo, državotvorne političke partije, vladavina prava, tržišna ekonomiju i efikasno privređivanje, razrađen socijalni podsistem, kulturno zajedništvo i sklad u raznolikosti, zatim nacionalitet i teritorijalni okvir države. Takođe se podrazumeva postojanje sistema interesnih organizacija, kritičkih grupa i građanske inicijative, slobodnog razvijanja i delovanja javnog mnenja i političke javnosti. U društvu koje uspeva da održi svoju unutrašnju integrisanost moguće je očuvanja vlastitog identiteta, vrednosti i tradicije i ostvarivanje fundamentalnih državnih i nacionalnih interesa. Osim toga, integrisano društvo lakše rešava krizne i konfliktne situacije.

Prigovori konceptu integrativizma mogući su sa dva stanovišta: teorijskog i sa stanovišta prakse građansko-civilnog obrasca društva. U prvom slučaju, kada se teorijski govori o važnom aspektu društvene organizacije, kao što je nivo integrisanosti svih njegovih vitalnih delova, može se steći utisak da se radi o jednoj konzervativnoj temi, jer se pojam integrisanog društva, u duhu sistemske teorije i

4

teorije poretka, veže za koncept zajedničkog dobra, odnosno zajedničkog državnog i nacionalnog interesa, apstrahujući moguće političke razlike oko državnog i nacionalnog interesa. Istina, pozicija integrativizma ima elemente teorije poretka i može da asocira na prilagođenu i podešenu teoriju sistema, koja, opet, zastupa tezu o neophodnosti postojanja zajedničkog državnog i nacionalnog razloga, normativnog poretka i društvene solidarnosti. Prema poznatom institucionalističkom konceptu T. Parsonsa (1951), na tome počiva organizacija i integracija društva, red, stabilnost, saradnja i vrednosni konsenzus.

U drugom slučaju, prigovori konceptu društvene integracije usmereni su na, u suštini, travestirani sukob i rivalitet koji nastaje zbog »suprotnosti« između globalizovane prakse građansko-liberalne paradigme s jedne strane, a s druge separatističkih zahteva etničkih zajednica koje neoliberali smatraju nepolitičnim, arhaičnim, provincijalno-tradicionalnim i partikularističkim i zbog čega se u ovakvim društvima uspostavlja negrađanska hijerarhija. I treće, koncepti integrativizma problematičan je na planu međunarodnih odnosa u kom slučaju se radi o sučeljavanju ideje komunitarizma i kosmopolitizma.

Koncepcija društvene integracije ima, dakle, elemente teorije sistema, ali takvog u kome bi bilo moguće da se uspostavi ravnoteža između osnovnih društvenih konstanti i sa postavkama koje se ne suprotstavljaju mogućnostima za promene koje zahteva napredak. O toj dihotomiji poretka i napretka Slobodan Jovanović je zapisao: »Dobro uređenje nije samo ono koje obezbeđuje brz i dinamičan društveni napredak, već i ono koje obezbeđuje siguran i trajan mir« [2].

Građansko društvo i liberalni koncept građanskog društva može biti integrativni faktor, ali je još uvek normativni i politički ideal i zavisi od političkih, ekonomskih, kulturnih, teritorijalnih, primordijalnih i drugih uticaja. Naime, i u građanskom društvu prisutni su različiti vidovi negrađanske hijerarhije i društvenih nejednakosti dok je javna sfera postala nevidljiva, »utonula« u milionskim gradovima, što ukupno stvara sivu sliku projekta društvene integracije.

Opravdanost teme o integrativnosti jednog državnog entiteta, potvrđuje i fakticitet svakodnevnog života, sažet kroz pitanje: šta je zajedničko u multikulturnom društvu u kome nemaju svi iste interese niti u istoj meri participiraju u njegovom funkcionisanju, u kome, u ekonomskom smislu, dominiraju nejednaki statusi i ekonomski efekti nejednake raspodele kao i protivrečnosti koje iz toga proizlaze.

Pored mogućih implikacija, pitanje društvene integracije nezaobilazna je tema za način društvene organizacije, kao što je i krupan problem epohe, posebno države u kojoj živimo. Stoga na društvenu integraciju gledamo kao na neminovnost novovekovnih država, kao na organizacione i integracione potrebe društva, kao na neminovnost »ulaska« države u društvo, uz pretpostavku da je moguće izbeći stanja etatističke paradigme i već poznatog »integralnog etatizma« i očuvanje autonomnosti pojedinih društvenih podsistema. Upravo kroz relaciju odnosa država–društvo jedan od vodećih teoretičara društvene

5

integracije Herbert Spenser integraciju definiše kao »ostvarivanje nadređene društveno-državne zajednice» u kojoj je društvo »onaj rezultat ustaljenog načina života, gde postoji neka stabilnost u distribuciji delova», gde je moguće predviđanje kretanja unutar političke zajednice i gde su »uspostavljeni i ustaljeni društveni aranžmani» [3]. U slobodnijoj interpretaciji Spenserovog modela, plodna integracija podrazumeva nadređenu državnu zajednicu i funkcionalnu organizaciju, uređene tokove političkog sistema u dužem periodu i jasna načela političkog delovanja, ustanove zajedničkog života i pravila (kodekse) uzajamnog ponašanja.

6. 2. Integracija i društveni razvoj

Društvena integracija doprinosi a) stabilnosti društva i b) njegovom razvoju. U prvom slučaju, stabilnost može biti narušena kada ojačaju elementi izvan ravnoteže društva i stvaraju konflikt (krizu) u sistemu, a njihova uzajamna povezanost podstiče pogrešnu integrisanost. Rđava ili iznuđena integracija postaje centralna tačka u procesu dezintegracije društvenog sistema – sistem se ne održava i ne nastavlja. Međutim, moguće je da stanje konflikta i dijalektika koju on imanentno sadrži, stvori mogućnosti za nove integracije, odnosno, da se putem konflikta ojačaju veze između elemenata sistema. To se u prezentnoj sociološkoj teoriji J. H. Tarnera (1991), koja izučava društvene strukture i društvenu dinamiku, definiše kao kultivisanje integrativnih procesa - kroz konflikt [4].

Pitanje integracije jednog društva posebno dobija na važnosti u godinama njegove ekspanzije, budući da razvoj i rast društva znače i njegovu promenu. Prema navodima H. Spensera rast društva obično teče od momenta kada se društvo deli ili je prevladano. Društvo kao agregat koji evoluira nužno vodi integraciji i to kao »običnom povećavanju mase tako i spajanjem i prespajanjem masa». To rezultira promenama u pogledu homogenosti, heterogenosti, koherentnosti i definisanosti pojedinih društvenih struktura [5]. I moderni socijalni analitičari, kao što je Entoni Gidens, ukazuju na to da pod uticajem fizičkog okruženja, u koje ubraja ekonomiju, političke organizacije i elemente kulture - jedan društveni sistem »doživljava izmene u osnovnoj strukturi i modifikaciju osnovnih institucija» [6] što može da ugrozi stabilnost društva, posebno ukoliko nije »očuvana osnovna linija društva koja sadrži kontinuitet i veze s prošlošću» [7]. U praksi se tada manifestuje kriza društvenih struktura i najvažnijih integracionih elemenata.

Poznati su različiti primeri i principi u procesu integracije država - društvo (imperija, državna zajednica, nacionalna država). Grčki model društvene, političke i državne integracije baziran je na sistemu polisa od 5. veka pre naše ere, kada je već bila izvršena funkcionalna podela rada. Politički život se temeljio na vladavini većine u javnim stvarima i učešću slobodnih građana u javnim poslovima, građanskoj disciplini i jednakosti građana pred zakonom u privatnim sporovima. Slede modeli feudalne teritorijalno-staleške organizacije koje se od 11. do 18. veka interesno povezuju, prožimaju i spajaju u države. Jačanjem centralne države nastupa etatistička homogenizacija »odozgo», te fleksibilnija integracija liberalno-

6

pluralističkog tipa gde se integracija obavlja na planu ekonomije i proizvodnje, u sferi političkog posredovanja i kroz aktivnosti različitih civilnih asocijacija.

Nekada je naznačajniji činilac integracije bilo versko jedinstvo, često je to zajednički jezik, a u novije vreme administrativno-birokratska korporacija i njen ideološki sistem.

Integracija je poseban problem za neke istočnoevropske zemlje koje ulaze već u drugi vek prelaznog stanja, od socijalizma kao »prelaznog» društvenog i ekonomskog sistema, preko perioda tranzicije kao transformacije tog sistema u drugi, što u njihovom funkcionisanju prozvodi krize, sistemske probleme, sukobe starog i novog, razgradnju starih i uspostavljanje novih struktura, pa je stabilizacija tranzicionih država, odnosno njihova društvena integracija pitanje od interesa za najveći deo društva.

6. 3. Definisanje društvene integracije

Teškoće pri definisanju društvene integracije proizilaze takođe i zbog nedoumica u određenju jednog od ključnih politikoloških pojmova - pojma države, posebno u novoj evropskoj supranacionalnoj strukturi nastaloj međudržavnim integracijama. U tim uslovima dolazi do značajnog odricanja nacionalnog suvereniteta, odstupanjem dela nadležnosti nacionalne države u korist nove organizacije i prenošenjem mnogih ovlašćenja na institucije novog, višestepenog »evropskog političkog sistema» (politički sistem Evropske unije deluje na više nivoa: kao supranacionalni, nacionalni, subnacionalni i u nekim slučajevima kao komunaln).

Stanovište klasika sociologije E. Dirkema je da društvena integracija pretpostavlja povezivanje delova u celinu određenih granica, pri čemu treba da je planirana, jer se »društvo integriše kroz povinovanje pravilima». Ključni integrativni faktor društva je, prema ovom teoretičaru - »duh discipline i težnja za pravilnim životom” U tom smislu za pojam integracije Dirkem koristi i druge termine sličnog značenja kao što su »kohezija», »jedinstvo» i »vitalnost» [8].Prema definiciji koju nalazimo kod starijih neofunkcionalista, posebno E. B. Hasa (1958), dominira više normativni karakter integracije; to je »proces kojim politički akteri u nekoliko različitih nacionalnih okruženja bivaju primorani da pomere svoju lojalnost, očekivanja i političke aktivnosti prema novom centru, čije institucije poseduju ili zahtevaju jurisdikciju nad ranijim nacionalnim državama» [9]. Glavni politički akteri društvene integracije su elite svih relevantnih društvenih grupa koje participiraju u javnom životu (političari u vladi, partijski funkcioneri, lobisti). Prema Hasu i Šmiteru (1964) integracione procese potiču nacionalno relevantne političke elite koje obraćaju pažnju na integraciju kroz komplementarnost elitnih vrednosti i privrženosti sličnim ciljevima i svojim širenjem potiču saradnju i među drugim stratumima [10].

7

U terminologiji analitičara Lindberga i Šajngolda (1970), poznatih po radovima iz oblasti koje se odnose na principe političkog udruživanja, integracija je uglavnom političko pitanje pri čemu se naglašava institucionalni aspekt integracije kroz njegov najvažniji izraz - proces donošenja odluka, dok je u drugom planu identitivni aspekt čitave političke zajednice. Tek u širem smislu ovi autori integraciju određuju kao proces u kome se jedna grupa ljudi organizuje u dve ili više nezavisnih država i konstituišu političku celinu koja može biti opisana kao zajednica [11].

U Političkoj enciklopediji integracija (lat. integratio - obnova, integer - čitav, ceo) je definisana kao »svesno povezivanje ljudi, institucija, grupa i zajednica u funkcionalno jedinstvenu društvenu celinu, radi zadovoljenja određenih ljudskih potreba i postizanje specifičnih društvenih ciljeva» [12]. Prema drugom, uopštenijem tumačenju, integracija znači i »obnavljanje, dopunjavanje čega što je bitno, kao i prelazak iz jednog rastrojenog i rasutog stanja u usredsređeno stanje» [13].

Sociološki leksikon definiše društvenu integraciju kao »stanje u kome su elementi neke društvene celine skladno i blisko povezani, što omogućava uspešno delovanje i opstanak te celine». Prema istom izvoru, pojam društvene integracije može se koristiti u analizi društva kao celine (globalnog društva), u analizi pojedinih društvenih ustanova i skupina (u smislu njihove unutrašnje integracije i u smislu njihove integrisanosti u šire okvire), u analizi kulture i kulturnih tvorevina i u analizi ličnosti [14]. U Rečniku Evropske unije integracija je objašnjena kao srastanje više delova u jednu celinu, pri čemu se pod političkim integracijama misli na »proces srastanja ili rezultate tog procesa srastanja više političkih jedinica (država) u jednu celinu». U tom smislu se pod evropskim integracijama podrazumeva uključivanje više država članica u Evropsku uniju.

I pored teškoća u tačnom pojmovnom određenju društvene integracije i različitih polazišta i teorijskih orijentacija u tumačenju ovog fenomena, najčešće formalno-institucionalističkih ili neofunkcionalističko-normativističkih, može se reći da integracija pretpostavlja svesno opredeljenje ljudi da grade racionalno društvo, društvene veze i međusobnu zavisnost. Kroz društvenu integraciju ljudi se vezuju preko čitavnog spektra prepreka i proširuju strukturu priznatih vrednosti kako bi delovali zajedno. Jednakost i proširenje prava na sve članove društva čine temelje integracije.

Rezimirajući navedeno može se reći da društvena integracija pretpostavlja, pre svega, kompatibilnost glavnih društvenih vrednosti, zatim distinktivan način života, nepokidane veze u društvenom komuniciranju kako na teritorijalnom nivou tako i među društvenim stratumima. Nadalje, plodna društvena integracija omogućava društvenu i ličnu mobilnost kao i mogućnost različitih vidova komunikacije i transakcionalizma i uzajamno predvidljivo ponašanje. U tom duhu govori i Karl Dojč (1957) [15] kada u važne činioce integracije ubraja i »osećaj zajedništva, uzajamne simpatije, lojalnost, poverenje, poštovanje, delimičnu identifikaciju interesa, kooperativno ponašanje». Ono što čini osnovne postulate društvene integracije temeljeno je na najvažnijim institucijama državnog korpusa, njihovom funkcionisanju

8

i usklađenosti, zatim na solidnoj kulturnoj integraciji te vrednostima i običajima, na novim tehnologijama, kao i na funkcionalnoj integraciji koju čine odnosi moći među pojedinim strukturama i umerena zategnutost među njima koja ne ometa stabilnost, jedinstvo, ravnotežu i napredak društva u celini.

6. 4. Elementi društvene integracije

Osvrnimo se, ukratko, na neke teorijske pozicije o pitanju društvene integracije, za koje se ne može reći da predstavljaju »teorije pravila» društvene integracije i društvenog poretka, koje, svakakao, mogu podleći različitim vrstama kritike, ali ukazuju na suštinske ili odlučujuće elemente koji jedan društveni sistem čine integrisanim.

Istorijska analiza pokazuje da su, bez obzira na različite političke aranžmane, najmoćniji činioci državne i nacionalne homogenizacije bili su teritorija, jezik i religija. U Zaveštanju zemlje Stefana Nemanje stoji da narod koji nema svoju zemlju i “ne može se nazvati narodom”. »Narod čini zemlja» zapisano je u ovoj Nemanjinoj hrisovulji o zemlji, dok je u njegovom Zaveštanju o jeziku rečeno da »narod koji izgubi svoje reči prestaje biti narod». Uopšte uzev, jezik je sigurno postao jedan od najmodernijih elementa nacionalnog ujedinjavanja, intenzivnije od prošlog veka, budući da (jezik) omogućava, sa pozicije integrativizma, »komunikacijski okvir za racionalno rešavanje nacionalnog ili državnog problema, kao i dogovora o pravnom i političkom uređenju društva» (M. Perišić, 1996).

Prema poznatom opštem modelu koji predlaže V. Landeker društvena integracija sadrži kulturno, normativno, komunikativno i funkcionalno integrativno područje. U integrativne faktore društva Landeker ubraja: institucionalni sistem koji obezbeđuje normalan tok života, utilitarna i normativna sredstva društvene kontrole, činioce koji generišu društveni konsenzus i nacionalni identitet i solidarnost [16]. Ova četiri elementa sadrže kulturnu tradiciju, vrednosti, rituale, simbole, jezik, religiju, teritoriju i etnicitet.

Društveno-kulturni sistem, kako ga vidi V. Ogburn, u opšte-teorijskom smislu, sastavljen je od četiri podsistema: tehnologije, ekonomije, društvenih ustanova (države, porodice, crkve) i društvene filozofije (ideologije), dok integracija predstavlja određen oblik sistemske povezanosti navedenih podsistema [17].

Iz perspektive danas uticajnih predstavnika teorije o društvenim sistemima, posebno transakcionalista i neofunkcionalista, njihove doktrine ali i političkih pozicija (povezivanje teorije režima i teorije međunarodnih odnosa), osnovna argumentacija o najvažnijim društvenim integrativnim elementima sadržana je u sledećim elementima:

9

uzajamna lojalnost, simpatije i »mi-osećanje», poverenje i uvažavanje, zatim delimična identifikacija i zajednički interesi, uzajamno uspešno ponašanje i kooperativna akcija (K. V. Dojč, 1957) [18]. Afirmišući značaj javnog mnenja u procesima društvene integracije R. Sinot (1993) definiše uslove integracije kroz: uzajamnu kompatibilnost glavnih društvenih vrednosti, distinktivan način života, neprekinute linije društvene komunikacije po teritoriji i po stratumu, jačanju političke elite i prema širim stratumima i veze među stratumima, mobilnost ljudi i mnoštvo oblika transakcija kao i uzajamnu predvidljivost u ponašanja [19].

U domenu politikologije prisutne su takođe teorijske pozicije integrativizma. U delu nemačkog politikologa Klausa fon Bajmea nalazimo neke temeljne pojmove o društvenoj integraciji. Ovaj autor pitanje modela integracije i poretka smatra osnovnim pojmovima političkih teorija. Među najvažnije integrativne faktore društva Bajme ubraja: državu, državno područje, državni narod, državnu vlast i legitimnost. Ostali elementi društvene integracije su: moć, politički sistem koji je ujedno i »najvažniji pojam poretka», politička kultura i politički stil i demokratija [20].

Dominacija političkog sistema u društvenoj integraciji takođe je i stanovište Dejvida Istona, čija se opšta analiza političkog života bazira upravo na političkom sistemu, budući da je to »sistem odlučivanja čije odluke imaju posebnu relevanciju jer pogađaju razdeobu dobara» [21]. Pri tome, politički sistem ima pravo na sankciju. Funkcionisanje društvenog sistema, prema Istonu, odvija se kroz tri hijerarhijska nivoa: na prvom nivou donose se odluke o državljanstvu, granicama, teritorijalnom, socijalnom i kulturnom identitetu države-nacije; na drugom nivou potrebno je utvrditi pravila, procedure i prava koja će zajedno činiti ustavno-institucionalni okvir poretka; na trećem nivou odvija se alokacija političke vlasti i privrednih resursa. Iston je mišljenja da su u društvu, u nekim lošijim periodima kada ovi društveni podsistemi (nivoi) ne funkcionišu najbolje, moguća stanja tzv. »stabilne nesigurnosti». Te društvene situacije, međutim, ne mogu bitno da naruše integritet društva ukoliko su poznati »temeljni društveni ciljevi» i ako je uspostavljeno »dobro integralno stanje: stabilnosti, sigurnosti, jednakosti i pravde» [22].

Za Jirgena Habermasa, među najvažnije elemente društvene integracije svake zemlje spada i pravni sistem, što kako u smislu organizovanja i funkcionisanja političke zajednice tako i u tehničkom smislu, odnosno, u domenu pravne politike i pravne (normativne) tehnike, budući da je pravo deo »sistema koji održava granice» i predstavlja »organizovano sredstvo političke vladavine». Juristička sfera vlasti uvodi red među pojedinačne nestabilne kategorije, kao i u državi u celini, kojoj istovremeno osigurava građansko-pravni status, obezbeđuje legitimaciju njenog delovala na sve subjekte u društvu i ograničava aktivnosti države na definisane oblasti [23].

U istraživanju o društvenoj i sistemskoj integraciji postsocijalističkih društava M. Janićijević (1998) utvrđuje da se »glavni potencijali integrativnih energija stvaraju pri uzajamnom delovanju podsistema». Ovi društveni podsistemi mogu se prilagođavati kroz načela koja ovaj autor smatra sposobnošću »adaptivne dinamike», fleksibilnosti i međusobnog prilagođavanja. Janićijević je stanovišta da prilagođavanje pojedinih

10

delova sistemu ne znači njegovu reorganizaciju u neki novi društveni poredak, već usaglašavanje »divergentnih pravaca razvoja» pojedinih delova globalnog društva, bez bitnih promena sistema u celini [24].

Autonomija podsistema takođe je i pitanje osnovnih političkih prava, na šta ukazuju teorijsko-političke opservacije Roberta Dala, jer je u demokratskim društvima uspostavljen visok stepen decentralizacije pa se ravnoteža delova i sistema, odnosno »autonomije i kontrole» uspostavlja kroz demokratske procese i »stalno povećavanje demokratije». Najpovoljniji okvir za društvenu integraciju su nacionalne države, navodi Dal, »kada se procenjuju prema demokratskom idealu, najveće političke jedinice u okviru kojih će u doglednoj budućnosti, postojati relativno demokratski režimi», jer bi sistemi manji od države bili suviše neefikasni, a veći mnogo manje demokratski. Društvena integracija, pretpostavlja, dakle, postojanje usklađenih ali decentralizovanih podsistema koji se mogu međusobno prilagođavati, čime se obezbeđuje društvena stabilnost i razvoj bez većih i dramatičnih promena društva u celini [25].

Kada je reč o srpskom društvu, u kojem još uvek nisu ustanovljeni i do kraja razvijeni osnovni postulati koji definišu njegov društveni korpus i koje se susreće sa elementarnim pitanjima društvene i duhovne ravnoteže i opstanka uspostavljanje i razvoj njegovih osnovnih integrišućih delova i »konsolidovanje najvažnijih društvenih činjenica» (E. Dirkem) predstojeći su globalni zadaci. To bi obuhvatalo: slobodne i pravno ravnopravne građane (državljane), društveni i politički konsenzus oko najvažnijih društvenih pitanja i političke strategije, stabilan finansijski kurs, etablirane političke institucije kako tradicionalne tako i moderne, ujednačen vrednosni sistem, polje javnosti i civilni sektor, definisan državni prostor i državne granice.

Transformacije u srpskom društvu su izuzetno velike, pritiskaju temelje postojećeg stanja, a odvijaju se na unutrašnjem društvenom planu, uz istovremeno prilagođavanje promenama na međunarodnom makrostrukturnom nivou. Globalnost, istovremenost i dubina promena dočekala nas je nespremne, pa je za integraciju našeg društva neophodno naći model kojim će se omogućiti sveobuhvatnost, ali i izvesnost društvenog razvoja. Pri tome je nužno ići prečicom u izgradnji svih struktura društva, budući da je istovremenost postao imperativ razvoja i mogućnosti opstanka u međunarodnoj zajednici

Milovan Mitrović [26] izlaže pojmovno-hipotetičku skicu obrazaca na osnovi kojih je moguće delovanja srpskog društva i kojima se obezbeđuje neophodan nivo društvene integrativnosti. Na makro planu njih čini: polje istorijske akcije, grupno društveno delovanje, kulturno-istorijski kod, »istorijska vertikala», društvene ustanove, porodica, svojina, crkva, tradicionalizam, modernizam, otvorenost, autizam, imitativizam. U analogne mikro-obrasce društvene strukture i delovanja Mitrović ubraja: polje socijalne interakcije, individualno društveno delovanje, socijalno-psihološki kod, »socijalni karakter», kulturne obrasce, porodični mentalitet, politički mentalitet, verski mentalitet, strateške orijentacije, osavremenjivanje, autarhičnost, iskorenjenost i aktivizam. Promene društvenog sistema zavise od promena u jednom od ovih

11

podsistemu, ali budućnost jednog društva najviše je uslovljena tehnološkim razvojem koji najpre utiče na privredni podsistem a vrlo brzo na i društvo u celini.

6. 5. Društvena i sistemska integracija

Društvena integraciji kod nekih je autora tumačena kroz dvostepeni koncept društva – socijetalni i sistemski, dakle kao socijalna integracija kroz mrežu svakodnevnih međuljudskih komunikacija i sistemska integracija kojom se spostavlja i održava jedan kompleksan funkcionalan državni sistem orijentisan na unutrašnji poredak i spoljnu zaštitu. Principi integracije kod Devida Lokvuda [37] definisani su, čisto teorijski, kroz dva nivoa: a) na mikro-planu odvija se društvena integracija između individualnih aktera i različitih društvenih grupa; b) na makro-planu društva odigrava se sistemska integracija kojom su obuhvaćene veće društvene strukture i kulturni sistem društva. Društvena integracija je »nivo ljudi”, pojedinačnih aktera i društvenih grupa, dok se u sistemskoj integraciji povezuju strukture, uspostavljaju odnosi među strukturama ili »odnosi među odnosima». Tu ne dominiraju svojstva ljudi, već iz njihovih odnosa izvedena opšta svojstva. Društveni sistem kao specifična konfiguracija pojedinih struktura, koji su osnova za izgradnju organizacije, za razliku od institucionalnih obrazaca, sadrži nevidljive sile čije kombinacije rađaju dalja izvedena svojstva, kontradikcije i komplementarnosti.

Društvena i sistemska integracija, u Lokvudovoj teoriji, ne odvijaju se istovremeno. Aktivni subjekti iz nivoa društvene integracije mogu da daju pravac i sadržaj društvenim promenama i da ih ubrzaju, odugovlače ili čak predupređuju društvene promene. Tada nastaju novi društveni sklopovi i nove strukture, u društvu se ukazuju »drugačije mogućnosti» i novi »morfogenetski krugovi». Emergirana (lat. emergere – izbiti na površinu, izaći u javnost) odnosno ispoljena svojstva društvenih odnosa postižu realana status i mogu da ostvare kauzalni uticaj na vidljive društvene procese. Procesi društvene integracije mogu biti vidljivi i onda kada su mehanizmi koji uslovljavaju integracije nevidljivi. To su, zapravo one situacije kada se ne mogu spoznati mehanizmi kojima strukture kauzalno utiču na neke procese, kao ni ko su medijatori tih u mehanizama, iako su promene očigledne i nove strukture imaju »realan status». To, međutim, ne znači, navodi Lokvud, da je samo na osnovu ispoljenih svojstava moguće reći da li je neko društvo kvalitetno integrisano ili to nije.

Sličan koncept socijalne i sistemske integracije kao dva analitički odvojena aspekta društvene integracije razradio je i J. Habermas, koristeći pojmove kao što su »sistem» i »svet života», čime razdvaja socijalnu i sistemsku integraciju. Društvo je »sistemski stabilizovano i povezano delanjem socijalno integrisanih grupa», pri čemu je u domenu socijalne integracije prisutna orijentacija na delanje, dok se u sistemskoj integraciji manifestuju posledice delanja. Socijalna interakcija doprinosi unutrašnjem stabilizovanju i očuvanju ja-identiteta i grupnog identiteta, dok je kriterijum sistemske integracije spoljašnje stabilizovanje i očuvanje granica jednog sistema prema njegovoj okolini. Društvena integracija postiže se unutrašnjim silama i odlukama koje oblikuju sistem [28].

12

Dakle, da bi društveni sistem opstao, nužno je uvažiti četiri funkcionalno-sistemska zahteva: prilagođavanje, postizanje cilja, održavanje obrazaca i integracija (Parsons, T., Društva, evolucijski i poredbeni pristup, 1998; 26). U našim uslovima osnovni elementi stabilne i moderne integracije moraju se zasnivati i na volji, odnosno dogovoru većine građana da žive u zajedničkoj državi, u kojoj mogu rešavati pitanja vlastite egzistencije. Osim obaveznosti i poštovanja društvenih normi, opstanak društvenog sistema zavisi i od nivoa lojalnosti koji građani ispoljavaju prema njemu. Društveni konsenzus zavisi od uslova ekonomskog privređivanja, tipa političkog režima i nivoa demokratije, socijalne pravde, izgleda za tehnološki i kulturni razvoj [29]. Na prvi pogled se čini da je to opšti determinizam koji određuje nivo poverenja građana, što je tačno ako se radi o »uhodanim» sistemima, ali u državi čija je sudbina takva da u pola veka promeni različite političke, ekonomske pa i vrednosne orijentacije, da se i teritorijalno dekomponuje, znači da se radi o prostoru na kojem se ni polje javnosti nije moglo konstituisati kao relativno samostalan podsistem, čija bi osnovni zadatak bio da štiti politički život od autoritarizma institucija i pojedinaca i upozorava na uzurpiranje vlasti. Problem je tim veći što smo u dodiru sa okruženjem koje već govori o »svetskoj vladi» i sveobuhvatnoj integraciji.

6. 6. L i t e r a t u r a

[1] Bergel, E. E. (19….), Social Stratification, New York: McGraw-Hill, str. 289.

[2] Jovanović, S. (1990), Primeri političke sociologije, Engleska-Francuska-Nemačka 1815-1914, Beograd: BIGZ, Jugoslavijapublik, Srpska književna zadruga, tom 10, str. 19.

[3] Prema Spenserovoj teoriji, društvo kao agregat koji evoluira nužno vodi integraciji i to kao »običnom povećavanju mase tako i spajanjem i prespajanjem masa«. To rezultira promenama u pogledu homogenosti, heterogenosti, koherentnosti i definisanosti pojedinih društvenih struktura (Supek, R. (1987), Herbert Spenser i biologizam u sociologiji, Zagreb: Naprijed, str. 186).

[4] Turner, H. (1991), The Structure of Sociological Theory, California: Wadsworth Publishing Company.

[5] Supek, R., nav. delo, str. 186.

[6] Entoni Gidens povezuje faktore koji utiču na društvene promene; naziva ih fizičkim okruženjem u koje ubraja ekonomiju, političku organizaciju kao i elemente kulture (Gidens, E. (2001), Sociologija, Podgorica: CIID, Banja Luka: Romanov, str. 317).

[7] Gidens, E., isto.

[8] Dirkem, E. (1963), Pravila sociološke metode, Beograd: Savremena škola, str. 29.

[9] Haas, B. E. (1958), The Uniting of Europe, Stanford: Stanford U. P., str. 16.

13

[10] Haas, B. E., Schmitter, Ph., Economics and Differential Patterns of Political Integration: Projections about Unity in Latin America, in International Organization, Vol. 18, str. 705-737.

[11] Lindberg, L. N., Scheingold, S. A. (1970), Europe's Would-Be Polity. Patterns of Change in the European Community, Englewood Clifs, N. J.: Prentice Hall, str. 99.

[12] Politička enciklopedija (1976), Beograd: Savremena administracija, str. 346.

[13] Vujaklija, M. (1974), Leksikon stranih reči, Beograd: Prosveta, str. 360.

[14] Sociološki leksikon (1982), Beograd: Savremena administracija, str. 92.

[15] Deutsch, K. W. et. Al. (1975), Political Community and the North Atlantic Area, New York: Greenwood, str. 36.

[16] Prema: Politička enciklopedija (1975), str. 347.

[17] Prema: Milosav Janićijević (1998), Društvena i sistemska integracija postsocijalističkih društava, u: Integrativni i dezintegrativni procesi u zemljama tranzicije, Beograd: Insitut društvenih nauka, str. 47.

[18] Deutch, K. W. et al. (1957), Political Community and the North Atlantic Area, New York: Greenwood, str. 36.

[19] Prema: Richard Sinnott (1993a), Theory and the Internationalization og Governance, Strasbourg: Bringing Public Opinion Back, in: Beliefs in Government project, 2-6 June.

[20] Beyme von K. (1974), Suvremene političke teorije, Zagreb: Stvarnost, str. 153-207.

[21] Easton, L. D. (1965), A system analisis of political life, New York: Wiley, str. 10-13.

[22] Easton, L. D. (1955), Ethics, Policy and Social Ends, Dubuque, Iowa: WM. C. Brown Company, str. 108.

[23] Habermas govori o pravu kao o sistemu čija je funkcija da stabilizuje očekivana ponašanja članova zajednice i pravno institucionalizuje svet života. Time se uspostavljaju principi i sredstva koja omogućavaju zajednički život (prema: Pavićević, Đ. (1996), Politički diskurs i racionalnost, Beograd, Srpska politička misao, br. 1-4, str. 94-96).

[24] Janićijević, M. (1998), Društvena i sistemska integracija postsocijalističkih društava, Zbornik radova: Integrativni i dezintegrativni procesi u zemljama tranzicije, str. 45.

[25] Dal, R. (1994), Dileme pluralističke demokratije, Beograd: BIGZ, str. 78, 81.

[26] Mitrović, M. M. (1999), Tradicija i moderni srpski identitet, Beograd, Srpska politička misao, br. 1-2, str. 154.

[27] Lockwood, D. (1964), Social Integration and System Integration, in Zollschann et. al. (eds.): Explorations in Social Change, London: Routledge, str. 54.

14

[28] Habermas, J. (1996), Problemi dvostepenog koncepta društva: sistem i svet života: odgovor Mekartiju, Beograd, Srpska politička misao, br. 1-4. str. 128.

[32] O povezanosti neposrednih vrednosnih i drugih stavova građana kao elementa integrisanosti u društvu i nivoa privredne razvijenosti, Ronald Inglhart je 1990/92. godine sproveo veliko komparativno istraživanje o socijalnoj integraciji. Ukratko, istraživanje je potvrdilo da postoji povezanost između privredne razvijenosti pojedinih država i vrednosne orijentacije stanovništa u njima. Naime, u razvijenim zemljama (Švedska, Finska, Norveška, Danska) prisutna je visoka korelacija između poverenja u ljude i visine nacionalnog dohotka, a kređe se od 81% do 96%. U manje razvijenim zemljama Istočne Evrope taj indeks je znatno manji i iznosi od 45% (Jugoslavija) do 26% (Rumunija); (prema: Pantić, D. (1998), Vrednosti i procesi socijalne integracije i dezintegracije, Zbornik radova: Integrativni i dezintegrativni procesi u zemljama tranzicije, str. 227-236).

15