interim report albanian

Qeveria e Shqiperise

PAP/RAC – SOGREAH Consortium

Plani dhe Studimi per Menaxhimin

e Integruar Bregdetar

Raport i perkohshem


PAP/RAC – SOGREAH Consortium

Plani dhe Studimi per Menaxhimin

e Integruar Bregdetar

Raport i perkohshem

Tetor 2005

i

Tabela e permbajtjes

LISTA E TABELAVE ............................................................................................................. III LISTA E FIGURAVE...............................................................................................................V LISTA E HARTAVE...............................................................................................................VI

Parathenie .............................................................................................................................vii Permbledhe ekzekutive .......................................................................................................xiii 1. KONTEKSTI FIZIK DHE BURIMET E RAJONIT BREGDETAR JUGOR ........................1

1.1. KUFIJTE E ZONES SE STUDIMIT......................................................................................1 1.2. BURIMET FIZIKE DHE NATYRORE TE BREGDETIT .............................................................1

1.2.1. Gjeomorfologjia...............................................................................................................1 1.2.2. Kushtet hidrogjeologjike dhe hidrologjike .......................................................................4 1.2.3. Klima ...............................................................................................................................5 1.2.4. Ekosistemet kryesore ne zonen e studimit ...................................................................10

1.3. PEISAZHI DHE MBULESA E TOKES................................................................................18 1.3.1. Analiza e peisazhit ........................................................................................................18 1.3.2. Mbulimi i tokes ..............................................................................................................48

1.4. KONTEKSTI FIZIK DHE BURIMET: MUNDESITE, SHQETESIMET DHE RREZIQET ..................52 2. ZHVILLIMI SOCIO-EKONOMIK: FORCAT DREJTUESE..............................................55

2.1. ANALIZA E PROCESEVE DEMOGRAFIKE DHE ZHVILLIMIT EKONOMIK...............................55 2.1.1. Permasat, shperndarja dhe dinamikat e popullsise......................................................55 2.1.2. Ekonomia e zones ........................................................................................................57 2.1.3. Vleresimi social .............................................................................................................62

2.2. SISTEMI I VENDBANIMEVE DHE PERDORIMI I TOKES ......................................................64 2.2.1. Sistemi i vendbanimeve................................................................................................65 2.2.2. Modelet dhe tendencat e perdorimit te tokes................................................................66 2.2.3. Sherbimet e banimit dhe ato sociale.............................................................................67 2.2.4. Trashegimia kulturore, fshatrat tradicionale dhe format e ndertimit .............................68

2.3. SISTEMET E INFRASTRUKTURES ..................................................................................72 2.3.1. Rrjeti i transportit...........................................................................................................73 2.3.2. Furnizimi me uje............................................................................................................79 2.3.3. Ujerat e zeza.................................................................................................................86 2.3.4. Mbetjet e ngurta ............................................................................................................89 2.3.5. Elektriciteti.....................................................................................................................90 2.3.6. Telekomunikacioni ........................................................................................................92

2.4. NDOTJA E BREGDETIT.................................................................................................92 2.4.1. Aspekte kyc te ndotjes bregdetare ...............................................................................94

3. ZHVILLIMI I TURIZMIT ...................................................................................................99 3.1. ANALIZAT E TENDENCAVE HISTORIKE TE TURIZMIT.......................................................99

3.1.1. Vizitat e turisteve...........................................................................................................99 3.1.2. Analiza e klienteles .....................................................................................................103

3.2. ASETET E TURIZMIT NE BREGDETIN JUGOR TE SHQIPERISE ........................................105 3.2.1. Imazhi i produktit shqiptar te turizmit ..........................................................................105 3.2.2. Analiza te strukturave aktuale te akomodimit .............................................................105 3.2.3. Sezoni i gjate ..............................................................................................................107 3.2.4. Aktivitetet qe u ofrohen turisteve ................................................................................107 3.2.5. Mberritja ......................................................................................................................109 3.2.6. Analiza SWOT ............................................................................................................110

PAP/RAC–SOGREAH: Plani dhe Studimi per Menaxhimin e Integruar Bregdetar – Raport i perkohshem

ii

3.3. TENDENCAT E KERKESES PER TURIZEM .................................................................... 110 3.3.1. Konteksti i tregjeve mesdhetare: rritje e jashtezakonshme e numrit te

turisteve dhe shtreterve ............................................................................................. 110 3.3.2. Turizmi me diell dhe plazh: fundi i nje modeli apo nje dallge mbi te cilen

duhet lundruar?.......................................................................................................... 111 3.3.3. Eko-turizmi, turizmi me baze ne natyre dhe turizmi i qendrueshem: Mit apo

realitet? ...................................................................................................................... 111 3.3.4. Turizmi kulturor: nje komponent i turizmit diell & plazh?............................................ 115 3.3.5. Cfare e ben te qendrueshem nje destinacion turistik?............................................... 116

3.4. KERKESA POTENCIALE PER TURIZMIN BREGDETAR: CILI ESHTE MODELI I ZHVILLIMIT PER BREGDETIN JUGOR SHQIPTAR? ........................................................ 117 3.4.1. Tregjet qe synohen .................................................................................................... 117 3.4.2. Masa kritike qe duhet arritur....................................................................................... 117 3.4.3. Mjetet per zbatim........................................................................................................ 117 3.4.4. Tipet e planifikimit fizik te turizmit............................................................................... 118 3.4.5. Rekomandime strategjike........................................................................................... 118

4. KAPACITETI MBAJTES I TERRITORIT...................................................................... 121 4.1. PARATHENIE: PERKUFIZIMI I KAPACITETIT MBAJTES.................................................. 121 4.2. KAPACITETI MBAJTES MJEDISOR.............................................................................. 122

4.2.1. Uji i burimeve.............................................................................................................. 124 4.2.2. Ujerat nentokesore..................................................................................................... 124 4.2.3. Ujrat bregdetare ......................................................................................................... 126 4.2.4. Toka ........................................................................................................................... 144 4.2.5. Ajri .............................................................................................................................. 156 4.2.6. Habitatet dhe biodiversiteti......................................................................................... 157 4.2.7. Peisazhi bregdetar ..................................................................................................... 157 4.2.8. Permbledhje e kapaciteteve mbajtese ....................................................................... 157 4.2.9. Permbledhje e gjetjeve............................................................................................... 159

4.3. KAPACITETI MBAJTES DHE ANALIZA E ZHVILLIMIT POTENCIAL.................................... 160 4.3.1. Kapaciteti mbajtes turistik dhe mjedisor..................................................................... 160 4.3.2. Analiza e potencialit te zhvillimit te turizmit................................................................ 163

4.4. VIJA BREGDETARE................................................................................................... 174 4.5. KAPACITETI MBAJTES: KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME........................................ 174

5. PRESIONET MBI ZHVILLIMIN E BREGDETIT: PERGJIGJET E POLITIKAVE......... 177 5.1. PLANIFIKIMI I ZHVILLIMIT DHE PERDORIMIT TE TOKES................................................. 177

5.1.1. Sistemi i planifikimit te perdorimit te tokes ................................................................. 177 5.1.2. Rishikim dhe vleresim i planeve te perdorimit te tokes.............................................. 183

5.2. MBROJTJA E NATYRES............................................................................................. 191 5.2.1. Parku Kombetar i Butrintit .......................................................................................... 191 5.2.2. Zona e Karaburunit .................................................................................................... 193

5.3. PRONESIA MBI TOKEN DHE KOMPENSIMI I SAJ .......................................................... 194 5.3.1. Metodologjia e vleresimit............................................................................................ 195 5.3.2. Rikthimi/kompensimi dhe ndertimet turistike.............................................................. 195

5.4. MENAXHIMI BREGDETAR .......................................................................................... 197 5.4.1 Pse ka rendesi menaxhimi bregdetar? ....................................................................... 197 5.4.2. Disa propozime per menaxhimin e integruar bregdetar ne Shqiperi ......................... 197

5.5. REKOMANDIME: MASAT URGJENTE PER PLANIFIKIMIN BREGDETAR ........................... 199 6. VIZIONI I ZHVILLIMIT PER RAJONIN E BREGDETIT JUGOR TE

SHQIPERISE ................................................................................................................ 203 6.1. TENDENCAT DEMOGRAFIKE...................................................................................... 203 6.2. STRUKTURA E PREFERUAR EKONOMIKE ................................................................... 204 6.3. VIZIONI I ZHVILLIMIT ................................................................................................. 206

6.3.1. Principet dhe objektivat e planifikimit dhe zhvillimit bregdetar................................... 208 6.3.2. Ndertimet ne bregdet: Strategjia e zonimit................................................................. 209


iii

Lista e Tabelave Tabela 1.1: Shperndarja vjetore e drejtimit te eres, ne perqindje (%) pergjate bregdetit Jugor te Shqiperise........ 10 Tabela 1.2: Zonat e ndjeshme mjedisore............................................................................................................... 16 Tabela 1.3: Lista e specieve me interes globel per t’u mbrojtur, te cilat gjenden ne zonen e studimit ................... 17 Tabela 1.4: Peizazhi – konturet natyrore ............................................................................................................... 39 Tabela 1.5: Peisazhi – Burimet ujore ..................................................................................................................... 40 Tabela 1.6: Peizazhi natyror – bimësia .................................................................................................................. 42 Tabela 1.7: Peizazhi kulturor – mbjellja ................................................................................................................. 44 Tabela 1.8: Peizazhi kulturor –elementet e ndërtuara............................................................................................ 45 Tabela 1.9: Pejsazhi Kulturor – perdorimi I burimeve natyrore .............................................................................. 47 Tabela 1.10: Mbulimi i tokes .................................................................................................................................. 49 Tabela 1.11: Toka e ndertuar jashte “vijes se verdhe” ........................................................................................... 51 Tabela 2.1: Te dhena per popullsine...................................................................................................................... 56 Tabela 2.2: Dinamika e popullsise ne vendbanimet 1926-2004............................................................................. 56 Tabela 2.3: Njesite kryesore hapesinore ne zonen e studimit, nga pikepamja socio-ekonomike........................... 60 Tabela 2.4: Vleresimi social i mundesive te zhvillimit te turizmit ne zonen e studimit ............................................ 64 Tabela 2.5: Ndarja administrative dhe territoriale e Prefektures se Vlores ............................................................ 65 Tabela 2.6: Tipet e lejeve te ndertimit, Sarande, 2001........................................................................................... 66 Tabela 2.7: Familjet dhe toka sipas gjendjes kadastrale per Saranden, Konispolin, Delvinen dhe komunat e

rrethit te Sarandes.............................................................................................................................. 67 Tabela 2.8: Shtepite sipas kohes se ndertimit (%) ................................................................................................. 69 Tabela 2.9: Popullsia, niveli i banimit ne zonat e perzgjedhura ............................................................................. 70 Tabela 2.10: Gjetje paraprake te komponenteve te infrastruktures........................................................................ 73 Tabela 2.11: Gjendja e rrugeve ekzistuese dhe projektet ne vijim......................................................................... 74 Tabela 2.12: Analiza SWOT per rrjetin rrugor ........................................................................................................ 75 Tabela 2.13: Analiza SWOT per strukturat portuale............................................................................................... 76 Tabela 2.14: Vendet e perzgjedhura per ndertime te reja infrastrukturore per turizmin nautik.............................. 77 Tabela 2.15: Numri i pritshem i pasagjereve dhe fluturimeve ................................................................................ 79 Tabela 2.16: Analiza SWOT per aeroportet ........................................................................................................... 79 Tabela 2.17: Te dhena mbi popullsine ................................................................................................................... 81 Tabela 2.18: Bashkia e Himares ............................................................................................................................ 83 Tabela 2.19: Komuna e Lukoves ........................................................................................................................... 84 Tabela 2.20: Bashkia Sarande............................................................................................................................... 84 Tabela 2.21: Komuna e Alikos ............................................................................................................................... 85 Tabela 2.22: Komuna e Ksamilit ............................................................................................................................ 85 Tabela 2.23: Komuna Xarre................................................................................................................................... 85 Tabela 2.24: Burimet ujore bregdetare – permbledhje........................................................................................... 85 Tabela 2.25: Vleresim paraprak mbi menaxhimin e mbetejeve te ngurta .............................................................. 89 Tabela 2.26: Vende per grumbullimin e mbetjeve ne te ardhmen.......................................................................... 90 Tabela 2.27: Analiza SWOT per sektorin e elektricitetit ......................................................................................... 91 Tabela 2.28: Ndikimi ne mjedis i shkarkimit te ujerave te zeza.............................................................................. 92 Tabela 2.29: Ndikimi ne mjedis i hedhjes se mbetjeve te ngurta ........................................................................... 93 Tabela 2.30: Paraqitje e shkakrimeve ditore te ndotjeve (2004) nga banesat ne zonen bregdetare ..................... 94 Tabela 2.31: Sasia e ndotjes nga qyteti i Sarandes qe derdhet ne detin Jon ........................................................ 95 Tabela 2.32: Saranda – sasia totale e ndotjes se prodhuar krahasuar me sasine e ndotjes qe derdhet ne detin

Jon ..................................................................................................................................................... 95 Tabela 2.33: Cilesia e ujit te detit ne gjirin e Sarandes (2002)............................................................................... 96 Tabela 2.34: Klasifikimi i cilesise se ujerave te lumenjve sipas UNECE ................................................................ 96 Tabela 2.35: Permbajtja bakteriale ne gjirin e Sarandes ne krahasim me kerkesat e BE sipas Direktives se Ujit

per Larje ............................................................................................................................................. 97 Tabela 2.36: Klasifikim paraprak i projekteve te trajtimit te ujerave te zeza ne vendbanimet bregdetare sipas

kritereve te siperpermendura ............................................................................................................. 97 Tabela 2.37: Vleresimi i prodhimit te mbetjeve te ngurta ne vendbanimet bregdetare........................................... 98 Tabela 3.1: Mberritjet e vizitoreve shqiptare dhe te huaj permes portit te Sarandes ne 2000-2004 .................... 101 Tabela 3.2: Mberritjet e vizitoreve shqiptare e te huaj nga porti i Vlores 2000-2004............................................ 102 Tabela 3.3: Mberritjet e vizitoreve ne Himare ne 2004 (nga toka & deti) ............................................................. 102 Tabela 3.4: Turistet (te huaj dhe vendas) qe qendrojne per 5-14 dite dhe parashikimi deri ne 2020................... 103 Tabela 3.5: Turistet e huaj qe parashikohet te qendrojne .................................................................................... 105 Tabela 3.6: Strukturat e akomodimit (hotelet, shtepite, vilat) ............................................................................... 106 Tabela 3.7: Analiza SWOT per turizmin ne zonen e studimit ............................................................................... 110 Tabela 3.8: Numri i turisteve dhe kapacitetet e hoteleve ne Mesdhe................................................................... 110 Tabela 4.1: Klasifikimi i ndikimit ........................................................................................................................... 123 Tabela 4.2: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore bregdetare................................................................. 124 Tabela 4.3: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore ne brendesi te territorit .............................................. 124 Tabela 4.4: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore nentokesore bregdetare ............................................ 125 Tabela 4.5: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore bregdetare dhe ujerat nentokesore ........................... 125


iv

Tabela 4.6: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore bregdetare dhe burimet ne brendesi te territorit ........ 125 Tabela 4.7: Popullsia e regjistruar dhe banuese ne komunat e bregdetit............................................................. 127 Tabela 4.8: Sasite ditore te ndotjeve nga ujerat e zeza te gjeneruara nga popullsia e regjistruar (sezoni pik

2004) ................................................................................................................................................ 127 Tabela 4.9: Sasite ditore te ndotjeve nga ujerat e zeza te gjeneruara nga popullsia rezidente (sezoni i ulet

2004) ................................................................................................................................................ 128 Tabela 4.10: Turiste qe qendrojne me fjetje – sezoni pik 2004 ............................................................................ 128 Tabela 4.11: Ndotjet nga turistet qe qendrojne me fjetje (sezoni pik 2004).......................................................... 128 Tabela 4.12: Turistet ditore – sezoni pik 2004...................................................................................................... 129 Tabela 4.13: Ndotjet nga ujerat e zeza qe shkaktohen nga turistet ditore (sezoni pik 2004) .............................. 129 Tabela 4.14: Ndotjet nga ujerat e zeza qe shkaktohen nga turistet qe qendrojne me fjetje (sezoni i ulet 2004) .. 129 Tabela 4.15: Ndotjet nga ujerat e zeza qe shkaktohen nga turistet ditore (sezoni i ulet 2004) ........................... 130 Tabela 4.16: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne bashkine e Himares – permbledhje 2004 .......................... 130 Tabela 4.17: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza qe derdhen ne gjirin e Himares – permbledhje 2004 ............... 131 Tabela 4.18: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza qe derdhen ne det nga vendbanimet e Himares, pervec

qytetit te Himares – permbledhje 2004 ............................................................................................. 131 Tabela 4.19: Qyteti i Himares – te dhena mbi kapacitetin mbajtes lidhur me ndotjen e ujit te detit nga derdhjet

e kanalizimeve.................................................................................................................................. 132 Tabela 4.20: Vendbanimet ne bashkine e Himares, pervec qytetit te Himares - te dhena mbi kapacitetin

mbajtes lidhur me ndotjen e ujit te detit nga derdhjet e kanalizimeve............................................... 133 Tabela 4.21: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne komunen e Lukoves – permbledhje 2004.......................... 133 Tabela 4.22: Komuna e Lukoves – te dhenat e kapacitetit mbajtes lidhur me ndotjen e ujerave bregdetare nga

ujerat e zeza..................................................................................................................................... 134 Tabela 4.23: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne bashkine Sarande – permbledhje 2004 ............................. 135 Tabela 4.24: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne komunen Aliko – permbledhje 2004 ................................... 135 Tabela 4.25: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne Sarande dhe Aliko – permbledhje 2004............................. 135 Tabela 4.26: Dinamika e popullsise – Bashkia Sarande ...................................................................................... 136 Tabela 4.27: Dinamika e popullsise – Komuna Aliko ........................................................................................... 137 Tabela 4.28: Saranda + Aliko: Te dhenat e kapacitetit mbajtes lidhur me ndotjen e ujerave bregdetare nga

ujerat e zeza..................................................................................................................................... 137 Tabela 4.29: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne Komunen e Ksamilit – permbledhja 2004 .......................... 138 Tabela 4.30: Komuna e Ksamilit – te dhena per kapacitetin mbajtes lidhur me ndotjen e ujit bregdetar nga

ujerat e zeza..................................................................................................................................... 139 Tabela 4.31: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne komunen e Xarres – permbledhje 2004............................. 139 Tabela 4.32: Komuna e Xarres – Te dhenat e kapacitetit mbajtes lidhur me ndotjen e ujerave bregdetare nga

ujerat e zeza..................................................................................................................................... 140 Tabela 4.33: Kapacitetet mbajtese dhe ndikimet nga ujerat e zeza – permbledhje e bashkive dhe komunave

bregdetare ........................................................................................................................................ 140 Tabela 4.34: Kerkesat per trajtimin e ujerave te zeza per zonat me pak te ndjeshme, sipas direktives se BE

91/271, Aneksi I, Tabela 1, per ujerat e zeza ................................................................................... 142 Tabela 4.35: Kerkesat per trajtimin e ujerave te zeza per zonat e ndjeshme, sipas direktives se BE 91/271,

Aneksi I, Tabela 2, per ujerat e zeza ................................................................................................ 142 Tabela 4.36: Kapaciteti mbajtes per skenarin e parandalimiti .............................................................................. 142 Tabela 4.37: Popullsia e parashikuar ne 2015 ..................................................................................................... 143 Tabela 4.38: Kapacitetet mbajtese per skenarin e parandalimit krahasuar me parashikimin e popullsise ne

2015 ................................................................................................................................................. 143 Tabela 4.39: Zona e Vunoit: popullsia e regjistruar ne 2004 (Skenari 1).............................................................. 146 Tabela 4.40: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhen ne zonen e grumbullimi ne Vuno (Skenari 1)........... 147 Tabela 4.41: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Vuno ne varesi te densitetit te mbetjeve te

ngurta (Skenari 1)............................................................................................................................. 147 Tabela 4.42: Prodhimi mesatar vjetor specifik i mbetjeve te ngurta – zona e grumbullimit Vuno (Skenari 1,

Opsioni 2) ......................................................................................................................................... 148 Tabela 4.43: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne

Vuno (Skenari 1, Opsioni 2) ............................................................................................................. 148 Tabela 4.44: Zona e Vunoit: popullsia e parashikuar ne 2015 (Skenari 2) ........................................................... 148 Tabela 4.45: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhen ne zonen e grumbullimi ne Vuno (Skenari 2)........... 149 Tabela 4.46: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Vuno ne varesi te densitetit te mbetjeve te

ngurta (Skenari 2)............................................................................................................................. 149 Tabela 4.47: Zona e grumbullimit Vuno: sasia specifike mesatare vjetore e prodhimit te mbetjeve te ngurta

(Skenari 2, Opsioni 2)....................................................................................................................... 149 Tabela 4.48: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne

Vuno (Skenari 2, Opsioni 2) ............................................................................................................. 150 Tabela 4.49: Popullsia e regjistruar ne 2004 ne zonen e grumbullimit Bajkaj (Skenari 1).................................... 150 Tabela 4.50: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhet ne zonen e grumbullimit Bajkaj (Skenari 1) .............. 151 Tabela 4.51: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Bajkaj ne varesi te densitetit te mbetjeve te

ngurta (Skenari 1)............................................................................................................................. 151 Tabela 4.52: Zona e grumbullimit Vuno: sasia specifike mesatare vjetore e prodhimit te mbetjeve te ngurta

(Skenari 1, Opsioni 2)....................................................................................................................... 152


v

Tabela 4.53: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne Bajkaj (Skenari 1, Opsioni 2)............................................................................................................ 152

Tabela 4.54: Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta ne zonen e grumbullimit Bajkaj (Skenari 1, Opsioni 2)..... 152 Tabela 4.55: Zona e grumbullmit Bajkaj dhe parashikimi i popullsise per vitin 2015 (Skenari 2) ......................... 153 Tabela 4.56: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhen ne vendin e grumbullimit ne Bajkaj (Skenari 2) ....... 153 Tabela 4.57: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Bajkaj ne varesi te densitetit te mbetjeve te

ngurta (Skenari 2) ............................................................................................................................ 153 Tabela 4.58: Prodhimi mesatar vjetor specifik i mbetjeve te ngurta – zona e grumbullimit Bajkaj (Skenari 2,

Opsioni 2)......................................................................................................................................... 154 Tabela 4.59: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne

Bajkaj (Skenari 2, Opsioni 2)............................................................................................................ 154 Tabela 4.60: Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta ne zonen e grumbullimit ne Bajkaj (Skenari 2, Opsioni 2) 154 Tabela 4.61: Paraqitje e kapaciteteve mbajtese per mbetjet e ngurta ne rajonin bregdetar ................................ 155 Tabela 4.62: Bashkia Himare – kapacitetet mbajtese .......................................................................................... 157 Tabela 4.63: Komuna Lukove – kapacitetet mbajtese ......................................................................................... 158 Tabela 4.64: Bashkia Sarande – kapacitetet mbajtese ........................................................................................ 158 Tabela 4.65: Komuna Aliko – kapacitetet mbajtese ............................................................................................. 158 Tabela 4.66: Komuna Ksamil – kapacitetet mbajtese .......................................................................................... 158 Tabela 4.67: Komuna Xarre – kapacitetet mbajtese ............................................................................................ 158 Tabela 4.68: Kapacitetet mbajtese sipas kapaciteteve te zonave te grumbullimit ............................................... 159 Table 4.69: Kapacitetet mbajtese mjedisore te identifikuara ne nivel bashkie/komune........................................ 161 Tabela 4.70: Kapacitetet mbajtese turistike lidhur me mjedisin e ujerave bregdetare (2004) .............................. 161 Tabela 4.71: Turistet aktuale (sezoni pik 2004) krahasuar me kapacitetin mbajtes turistik.................................. 161 Tabela 4.72: Kapacitetet mbajtese turistike per skenarin e permiresimit te ujerave bregdetare .......................... 162 Tabela 4.73: Turistet aktuale (sezoni pik 2004) krahasuar me kapacitetin mbajtes turistik per skenarin e

permiresimit te ujerave bregdetare................................................................................................... 162 Tabela 4.74: Zona e Palases ............................................................................................................................... 166 Tabela 4.75: Zona e Dhermiut ............................................................................................................................. 166 Tabela 4.76: Zona e Vunoit.................................................................................................................................. 167 Tabela 4.77: Zona e Himares............................................................................................................................... 167 Tabela 4.78: Zona e Porto Palermos ................................................................................................................... 168 Tabela 4.79: Zona e Qeparoit .............................................................................................................................. 169 Tabela 4.80: Zona e Borshit................................................................................................................................. 169 Tabela 4.81: Zona e Lukoves .............................................................................................................................. 170 Tabela 4.82: Zona e Sarandes............................................................................................................................. 171 Tabela 4.83: Zona e Ksamilit ............................................................................................................................... 172 Tabela 4.84: Zona e Butrintit dhe e Kepit te Stillos .............................................................................................. 173 Tabela 5.1: Ceshtje kyc bregdetare, analiza DPSIR............................................................................................ 183 Tabela 6.1: Parashikimi per rritjen natyrale te popullsise (2004 – 2015)* ............................................................ 204 Tabela 6.2: Opsioni 0........................................................................................................................................... 212 Tabela 6.3: Opsioni 1........................................................................................................................................... 212 Tabela 6.4: Opsioni 2........................................................................................................................................... 213 Tabela 6.5: Opsioni 3........................................................................................................................................... 213 Tabela 6.6: Opsioni 4........................................................................................................................................... 214 Tabela 6.7: Rezultati final .................................................................................................................................... 214

Lista e Figurave

Figura 1.1: Zonat klimatike te Shqiperise................................................................................................................. 6 Figura 1.2: Rreshjet ne rajonin bregdetar jugor sipas muajve.................................................................................. 7 Figura 1.3: Sasia mesatare vjetore e reshjeve ne Sarande, Borsh, Himare dhe Dhermi ......................................... 7 Figura 1.4: Temperatura mesatare vjetore ne Sarande, Borsh, Himare dhe Dhermi ............................................... 8 Figura 1.5: Temperatura mesatare vjetore ne Vlore ................................................................................................ 8 Figura 1.6: Drejtimi i eres per tre stacione (Treport, Vlora, Saranda)....................................................................... 9 Figura 1.7: Drejtimi i eres per dy muaj karakteristike (stacioni i Vlores)................................................................... 9 Figura 1.8: Zonat e njesise se peisazhit................................................................................................................. 19 Figura 2.1: Shembuj te arkitektures tradicionale te fshatrave ................................................................................ 71 Figura 2.2: Opsione per aeroportin ne Sarande..................................................................................................... 78 Figure 3.1: Turistet e huaj ne Sarande sipas vendeve......................................................................................... 100 Figura 3.2: Mberritjet e vizitoreve shqiptare dhe te huaj (ditore dhe me fjetje) permes portit te Sarandes ne

2000-2004 ........................................................................................................................................ 101 Figura 3.3: Mberritjet e vizitoreve shqiptare e te huaj nga porti i Vlores 2000-2004............................................. 102 Figura 3.4: Parashikimi i numrit turisteve te huaj dhe vendas ne bregdetin jugor deri ne vitin 2020 ................... 102 Figura 3.5: Raporti i turisteve ditore ndaj atyre me fjetje...................................................................................... 104 Figura 3.6: Perqindja e turisteve te huaj ndaj gjithe turisteve ne total .................................................................. 104 Figura 4.1: Zonat e ndertimeve turistike............................................................................................................... 165


vi

Lista e Hartave Harta 1: Topografia Harta 2: Rreziqet mjedisore Harta 3: Klasifikimi i tokes bregdetare Harta 4: Mjedisi detar dhe tokesor Harta 5: Mbulimi i tokes Harta 6: Indikatoret demografike Harta 7: Indikatoret socio-ekonomike Harta 8: Sistemi i vendbanimeve Harta 9: Trashegimia kulturore Harta 10: Infrastruktura Harta 11: Kufijte e zones se studimit Harta 12: Zhvillimi bregdetar, vleresim paraprak Harta 13: Kategorite e pjerresive Harta 14: Aspektet e terrenit Harta 15: Analiza e peisazhit Harta 16: Fotografi hapesinore te zonave te ndertimit Harta 17: Analiza e perdorimit te tokes / mbulimit te tokes Harta 18: Zhvillimi bregdetar, vleresim paraprak

vii

Parathenie

Pershkrimi i projektit Bregdeti Shqiptar i perket grupit te madh te shteteve te Mesdheut me vije bregdetare me te shkurter se 1,000 km. Nga fiziografia e tij, pjesa e bregdetit shqiptar paraqet dy lloje, mjaft te ndryshme, bregdetesh: bregdeti teper aktiv i Adriatikut jugor dhe qendror, i karakterizuar nga plazhet e gjata te cilat po mbushen me llumin e ardhur nga lumenjte e shumte me origjine brenda territorit te vendit, dhe nga bregdeti jugor Jonian, i cili eshte bregdeti tipik me gure e shkembinj dhe i ngjason se tepermi bregdetit lindor te Adriatikut ne Kroaci dhe Mal te Zi. Mbi te gjitha, bregdeti Shqiptar eshte aseti me i madh kombetar qe terheq popullsine dhe aktivitetet, dhe jo vetem ne koherat e rritjes relative te ekonomise. Per me teper, bregdeti konsiderohet te jete burimi me i rendesishem nga i cili varete shume zhvillimi i vendit ne te ardhmen. Bashkeveprimi midis mundesive, forcave drejtuese dhe presioni eshte duke i dhene forme fiziogonomise se bregdetit Shqiptar te diteve te sotme.

Bregdeti jugor po shfaq me shume tipare se sa ato qe mund te gjenden ne pjesen tjeter te bregdetit shqiptar ditet e sotme: zhvillim i shpejte, ndertime te pakontrolluara, presionet e punesimit, probleme mjedisore, por gjithashtu mundesi ekonomike me te medha. Jo me kot kjo pjese e bregdetit shqiptar ka qene ne qender te perpjekjeve per te rimekembur ekonomine e Shqiperise

Ne mes te viteve 90, gjat peridhues se pare “optimiste” post-komuniste, ka patur nje sere projektesh, te mbeshtetura nga komuniteti nderkombetar, te cilat kane propozuar strategji per zhvillimin e bregdetit. Ato ishin ose sektoriale, si per shembull strategjia per zhvillimin e turizmit e EBRD-se, ose per intergrimin, si zhvillimi i strategjive per menaxhimin e bregdetit nga UNEP/MAP dhe METAP (planet e menaxhimit te bregdetit neper zona kane mbuluar te gjithe pjesen e bregdetit shqiptar). Banka Boterore/METAP - Plani i menaxhimit te zonave te bregdetit ne Shqiperi (1995-96) kishte nje pjese specifike qe merrej ekskluzivisht me bregdetin jugor shqiptar. Ndonese shume nga propozimet e tij ishin te nje cilesie te mire, dhe mund te konsideroheshin ende te vlefshme, ne nje fare menyre ato ishin te parakohshme lidhur me kapacitetin e sistemit Institucional te Shqiperise ne momentin e zbatimit te ketyre propozimeve. Per me tej, pala shqiptare, Komiteti i Mbrojtjes se Mjedisit, u duk se ishte teper i “dobet” per te realizuar nje detyre kaq te veshtire dhe per te koordinuar veprimet me lojtare institucionale te tjere, me “te fuqishem”. Megjitheate, keto projekte paten nje ndikim pozitiv tek kapacitetet institucionale ne Shqiperi duke paraqitur bazat e menaxhimit te zonave te integruara ne nje shtet qe po e bazon te ardhmen e tij ne perdorimin e burimeve bregdetare.

Fatkeqesisht, tendencat social-ekonomike ne Shqiperi papritmas u kthyen drejt me te keqes ne fund te viteve 90. Kjo u ndikua dhe nga turbulencat e brendshme ashtu si dhe nga ngjarjet ne vend. Shumica e aktiviteteve zhvilluese u ndaluan. Kjo pati nje ndikim shume te keq ne zhvillimin e zones bregdetare, sepse shume iniciativa u nderprene ose u ndaluan, dhe asnje interesim tjeter nderkombetar per investime ne turizem ne zonen e bregdetit jugor nuk eshte regjistruar per nje periudhe kohe. Ne te njejten kohe, kontrolli i ndertimeve pothuajse u zhduk. Per pasoje, insitucionet financuese nderkombetare, psh Banka Boterore, e humben interesin ne Menaxhimin e Integruar Bregdetar ne Shqiperi. Kjo ndoshi nga fundi i viteve 90,


viii

dicka qe ishte krejt e kundert me “euforine” e mesit te ketyre viteve. Per shkak te aresyeve te siperpermendura, shpejt mbas ngjarjeve te vitit 1997, presioni i brendshem mbi vijen bregdetare eshte intensifikuar. Ai ka rezultuar ne zhvillimin e gjere dhe te pakontrolluar fizik pergjate vijes bregdetare, sidomos ne zonen e bregdetit verior, rreth Durresit, dhe ne jug rreth Sarandes dhe Ksamilit. Keto procese, nese vazhdojne te mbeten te pakontrolluara, mund te kene nje ndikim negativ shume te gjate mbi mundesite e nje zhvillimi te qendrueshem ne Shqiperi.

Sfidat e reja Me hyrjen e milleniumit te ri, interesi per bregdetin shqiptar eshte rritur. Komiteti Ekonomik i Kombet e Bashkuara per Evropen (UNECE) pergatiti ne 2002 raportin “Rishikim i Performances Mjedisore per Shqiperine”, me nje kapitull special per menaxhimin e zones bregdetare dhe turizmin. U propozuan nje sere rekomandimesh, midis tyre njeri, i cili propozonte qe ICZMP i 1995 te adoptohej nga Qeveria, gje qe u be shpejt, brenda te njeitit vit. Banka Boterore, nje nga institucionet me te medha nderkombetare ne Shqiperi, ka rishfaqur interes per te kontribuar ne nje zhvillim te qendrueshem bregdetar (dicka qe erdhi ne nje periudhe aq te vonuar sa 2001!). Banka Boterore hartoi me sukses projektin multi-sektorial dhe me shume pale te interesuara, i cili eshte Programi per Pastrimin dhe Menaxhimin e Integruar te Zones Bregdetare. Edhe me inkurajues eshte roli shume aktiv qe Qeveria e Shqiperise ka marre persiper ne kete iniciative, ne radhe te pare permes Ministrise se Turizmit dhe Rregullimit te Territorit (MRRTT), me pjesemarrjen e ministrive te tjera te linjes. Nuk eshte e lehte te gjesh ne Mesdhe, ashtu si kudo tjeter ne bote, Qeverine vendase e cila ve burime financiale mjaft serioze per te stimuluar menaxhimin e zones bregdetare. Per me teper, kjo eshte nje shenje e forte per qendrueshmerine e gjate te kesaj iniciative. Si paranisje e ketij projekti, METAP dhe UNEP/MAP kane financuar nje mision ne gusht te 2004 me objektiven qe te vleresoje situaten aktuale te zhvillimit ne rajonin e bregdetit jugor. Raporti i misionit permban analiza te detajuara te situates, dhe propozon nje sere masash qe duhen marre ne te ardhmen.

Situata ne terren tregon qe procesi per arritjen e nje zhvillimi te qendrueshem bregdetar dhe inagurimin e ICZM si mjetin kryesor per te arritur dicka te tille, nuk do te jete as i shkurter dhe as i thjeshte. Ka shume ndertesa te ngritura ilegalisht, shume pak respekt per ligjin, shume perpjekie per te arritur te ardhura ekonomike te larta ne nje kohe te shkurter duke sakrifikuar mbrojtjen afatgjate te burimeve bregdetare, shume pak mekanizma te zbatimit te ligjit, instrumenta mjaft te pakte per zbatimin e planeve, jo projektues/planifikues te kualifikuar dhe me eksperience, mungese e nje strategjie koherente per zhvillimin e bregdetit, etj. Mbi te gjitha, ideja qe shfrytezimi i burimeve te zonave bregdetare do te jene zgjidhja e shume problemeve qe jane grumbulluar me kalimin e kohes, eshte shume e forte. Kjo i referohet ne vecanti zbatimit te ligjit per Rinjohjen, Rikthimin dhe Kompesimin e Pronave, ku pritet te kete toke te mjaftueshme ne bregdet per te plotesuar pjesen me te madhe te kerkesave. Pa perfitimin e te paturit me perpara nje analize, e cila do te tregoje se sa toke eshte ne te vertete e disponueshme, duhet patur mjaft kujdes ne evitimin e zgjidhjes se nje problemi duke hapur nje tjeter.

Plani dhe studimi i zhvillimit te integruar bregdetar: Perkufizimi dhe Objektivat Plani dhe Studimi i Zhvillimi te Integruar te Bregdetit (studimi dhe plani i ICD) eshte konsideruar si krahu strategjik i ICZMCP. Ai do te bazohet ne percaktimin e potencialit social-ekonomik te rajonit te bregdetit jugor, dhe nje vleresim te ndjeshmerise se

Parathenie

ix

ekosistemeve bregdetare, detare dhe tokesore per te akomoduar ndertimet e planifikuara ne te ardhmen. Termat e References per studimin dhe planin e ICD do te fokusohen ne: Mbeshtetjen per hartimin e politikave, kuadrit rregullator dhe forcimit institucional per nje

menaxhim te qendrueshm bregdetar; Investime rajonale per te permireuar zhvillimin, perdorimin e tokes dhe zbatimin e

projekteve; dhe Permiresimin e kushteve mjedisore dhe infrastruktures rajonale per te terhequr me

shume investime private ne turizmin e qendrueshem.

Me tej, qellimi kryesor i projektit eshte te: Inventarizoje situaten ekzistuese dhe te identifikoje zonat e ndjeshme dhe ato te ‘nxehta’

te territorit si deh potencialet qe ato kane per zhvillim; Siguroje nje zhvillim te qendrueshem te bashkive dhe komunave bregdetare nga

perspektiva ekonomike dhe mjedisore, permes perdorimit te aresyeshem te burimeve dhe mbrojtjes se asaj cka ka mbetur e pademtuar, me vemendje ne potencialin e rigjenerimit te ekosistemit;

Zgjidhe konfliktin e interesave per te mbrojtur dhe rigjalleruar gjerat e vecanta qe ka rajoni i bregdetit jugor

Propozoje nje strategji, politikat dhe planin e zbatimit per zonen e programuar, dhe Siguroje bazen per zbatimin e GIS si nje mjet efektiv per monitorimin e zhvillimit dhe

kontrollin e menaxhimit

Projekti do te ndikoje shume ne zbatimin e ligjit mbi Rinjohjen, Rikthimin dhe Kompesimin e Pronave. Qe te realizohet kjo duhet te hidhen themelet e nje procesi afatgjate pjesemarrjeje, me qellim qe te sigurohet nje nivel i larte transparence dhe dhenie informacioni. Projekti permban tre pjese:

Studimin e zhvillimit; Planin e Zhvillimit; dhe Planin e Veprimit te Politikave.

Studimi eshte perqendruar ne analizat e situates social-ekonomike dhe mjedisore ne zone, ne percaktimin e potencialit te zhvillimit te zones dhe ne nje parashikim te shpejte te drejtimeve te zhvillimit ne te ardhmen; nje analize e pergjigjes institucionale ndaj presioneve ne bregdet dhe propozon nje sere masash urgjente qe duhen marre.

Gjate pergatitjes se studimit u perdoren teknikat me moderne analitike, si psh imazhet ndjesore, mbi bazen e te cilave u krijua baza e te dhenave GIS. Kjo pike eshte e rendesishme te theksohet, sepse, me siguri eshte hera e pare qe perdoren teknika te tilla per nje projekt planifikues konkret ne Shqiperi. Plani i Zhvillimit do te hartoje nje strategji te zhvillimit te bregdetit dhe propozime per perdorimin e tokes per te gjithe zonen e studimit. Per me tej, 2-3 zona do te planifikohen me me hollesi, sidomos ato ku pritet zhvillimi i turizmit ne te ardhmen. Horizonti i kohes per studimin e zhvillimit dhe planit eshte 10 vjet, dhe fillon pasi te miratohet nga Qeveria. Plani i veprimit te politikave do te permbaje me shume hollesi per veprimet me kritike nga politika.

Perafrimi metodologjik PAP/RAC (Kroaci) dhe SOGREAH (France), si partnere ne nje konsortium, u perzgjodhen me nje procedure tenderi nderkombetar per te realizuar kete projekt. Ne projekt propozimin e tyre per tenderin, ata nenvizuar metodologjine baze qe eshte zbatuar ne kete projekt. Ne


x

thelb, projekti eshte nje inisiative per Menaxhimin e Integruar Bregdetar, me elemente te forte te zhvillimit dhe planifikimit te perdorimit te tokes. Mjetet qe jane perdorur kane qene nje perzierje teknikash te cilat perdoren normalisht ne tipe te tille projektesh.

Hapi i pare metodologjik ishte krijimi i nje grupi me eksperte te njohur te huaj dhe shqiptare, qe vinin nga 8 vende. Te gjithe ata kishin eksperience te madhe ne Shqiperi. Grupi ishte mjaft i njohur me raportet e pergatitura ne kete fushe. Gjithe grupi pati nje mision te gjate ne Shqiperi ne prill, ku u takua me nje numer te madh palesh te interesuara. Inputet e tyre ishin thelbesore ne pergatitjen e raportit te perkohshem.

Jane analizuar te gjithe sektoret qe lidhen me rajonin jugor te Shqiperise, dhe jane bere referenca dhe integrime te ndermjetme. Imazhet satelitore te rajonit jugor, te marra ne prill 2005, u morren dhe u perpunuan, dhe u pergatit nje baze te dhenash GIS. Kjo baze te dhenash ishte nje burim i pacmuar informacioni, dicka qe nuk ishte bere kurre me perpara ne Shqiperi per qellimet e planifikimit te perdorimit te tokes. Kjo baze te dhenash i eshte dorezuar institucioneve pergjegjese shqiptare (Institutit Kombetar te Urbanistikes). Pritet qe baza e te dhenave GIS te perdoret gjate fazes se vijueshmerise se ketij projekti. Eshte realizuar nje vezhgim i detajuar i 20 vendbanimeve me te rendesishme ne rajon. Cdo vendbanim eshte vizituar per disa dite dhe jane regjistruar te gjithe aspektet e rendesishme te zhvillimit te tij ne te kaluaren, si dhe opinionet e popullsise vendase lidhur me deshiren per zhvillimet ne te ardhmen. Eshte bere nje analize e hollesishme e peisazhit, me objektive vleresimin e potencialeve te zhvillimin e ardhshem te turizmit ne rajon. Pas studimeve sektoriale eshte pergatitur nje kuader strategjik i zhvillimit. Kjo strategji do te perpunohet ne detaje gjate fazes tjeter te projektit, ate te planifikimit te perdorimit te tokes.

Objektivat e raportit te perkohshem Termat e references jane pak ambicioze po t’i krahasosh me rezultatin. Edhe pse studimi dhe plani jane dy rezultatet kryesore, ato nuk jane te permendur specifikisht si rezultate, por ne vend te tyre ne kemi raportin e pare, raportin e perkohshem, dhe raportin perfundimtar. Megjithe ate, duke krahasuar karakterisitkat e tyre, eshte e qarte qe studimi duhet konsideruar si pjese e Raportit te Perkohshem. Pra, ajo qe ne kemi perpara eshte Studimi i Zhvillimit te Integruar me te gjithe elementet qe jane percaktuar nga Termat e References. Ne tekstin qe vijon, termat raport i perkohshem dhe studim do te perdoren me raste, pasi ne substance ato jane pak a shume te njejta. Studimi eshte nje vleresim ne perspektive per Zhvillimin e Integruar te Bregdetit Jugor. Ai jep nje sinteze te imazhit te lodhur te zones se studimit dhe te dhena paraprake lidhur me mbrojtjen e mjedisit dhe biodiversitetit, kushtet social-ekonomike ne lidhje me zhvillimin e pritshem te turizmit; potencialit dhe ndikimeve te zhvillimit te turizmit; hartimit te politikes se zhvillimit te bregdetit dhe kuadrit institucional.

Sic deklarohet ne Termat e References, raporti i perkohshem do te jape nje vleresim te pergjithshem te ceshtjeve te mbuluara deri tani, prezanton rekomandimet paraprake dhe jep nje kuader strategjik zhvillimi, i cili sherben si baze per fazen tjeter te planifikimit – peratitjen e planit te perdorimit te tokes.

Struktura e raportit Kapitulli 1 fillon me pershkrimin fizik, duke perfshire gjeomorfologjine, klimen, fauna dhe flora, vazhdon me nje analize te detajuar te territorit duke mbaruar me situaten e zones se studimit si nje eko-zone me nje numer te konsiderueshem tokash te ndryshme dhe peizazhesh detare per te cilat eshte pershkruar statusi ekzistues, apo i propozuar i mbrojtjes dhe eshte vleresuar qendrueshmeria e turizmit.

Parathenie

xi

Kapitulli 2, i dedikohet forcave drejtuese te zhvillimit te bregdetit. Ai fokusohet, ne radhe te pare, ne aspektin demografik me nje vemendje te vecante tek fenomeni i emigracionit, rezultatin e te ardhurave prej tij dhe pasojat e tyre mbi mikro ekonomine e bregut. Ai vazhdon me nje analize te kushteve ekonomike dhe sociale per te identifikuar dobesite dhe kercenimet qe mund te ndikojne zhvillimin e komunitetit lokal dhe per te pasqyruar efektin e turizmit ne rritjen e popullsise dhe ne punesimi. Me pas eshte analizuar territori, perfshire sistemin e vendbanimeve, vecorite e perdorimit te tokes dhe banimi. Vemendje e vecante i eshte kushtuar shpopullarizimit, nenshfrytezimit te tokes bujqesore, shperthimit urban dhe ndertimeve spontane pasojat e tyre mbi terheqjen e turizmit permes alternimit te peisazheve, zvogelimit te tokes se disponueshme dhe demtimit te arkitektures tradicionale. Eshte bere nje analize e zgjeruar e sistemit te infrastruktures, duke perfshire sektorin e transportit, rruget, portet dhe aeroportet, sektori i ujit, uji i pijshem dhe ujerat e zeza, menaxhimi i mbetjeve te ngurta, sektori i energjise elektrike (prodhimi dhe sherbimet), dhe telekomunikacioni. Per shumicen e sektoreve te infrastruktures eshte bere ne analize SWOT. Se fundi, ky kapitull mbyllet me nje analize te integruar te ndotjes se bregdetit.

Kapitulli 3 flet vecanerisht per zhvillimin e turizmit. Aresyeja per nje kapitull te vecante per turizmin eshte se ka shume interes per zhvillimin e tij. Objektivisht, ai eshte faktori i vetem i rendesishem dhe shtytes per zhvillimin, prandaj meriton nje trajtim special. Kapitulli fillon me nje vleresim te kushteve ekzistuese ne bregdet, duke perfshire imazhet e tij, strukturat akomoduese, gjatesine e sezonit, ofrimin e aktiviteteve dhe mberritjen ne breg, si dhe rezultatet permbledhese te analizes se SWOT. Kapitulli me tej vazhdon me nje vleresim te tregut dhe prezantim te tendencave dominuese te turizmit ne Mesdhe, duke diskutuar ceshtjet e ekoturizmit kundrejt turizmit masiv, turizmit kulturor dhe dhe perputhjes se cilesise se ofertes me te ardhurat e pritshme nga turizmi. Seksioni vijues jep opsione per te percaktuar modelin e turizmit shqiptar, duke perfshire tregjet qe synohen, mesen kritike dhe problemet social-ekonomike. Jane identifikuar nje sere zonash me potencial per zhvillimin e turizmit dhe ato jane trajtuar nga pikepamja e pershtatshmerise per zhvillimin e tyrizmit. Se fundi, ky kapitull jep rekomandime strategjike rreth planifikimit te turizmit ne bregdet.

Kapitulli 4 eshte me kritiku dhe merret me kapacitetin mbajtes te territorit. Pasi nderton konceptin e “kapacitetit mbajtes” (i cili ne vetevehte disa here eshte nje koncept kontroversial), kapitulli vlereson, se pari, kapacitetin mbi bazen e parametrave mjedisore: uji i burimeve, uji nentokesor, ujerat bregedetare, toka, ajri, habitatet dhe biodiversiteti dhe peisazhi bregdetar. Kapaciteti eshte llogaritur per shumicen e elementeve, nderkohe qe per disa eshte dhene ne terma sasiore. Pjesa e dyte e kapitullit merret me potencialin e zhvillimit te turizmit bazuar ne kapacitetin mbajtes. Zona e studimit ndahet ne 11 vende per zhvillimin e turizmit, dhe per secilin prej tyre analizohet potenciali turistik, duke marre ne konsiderate kapacitetin mbajtes te llogaritur ne pjesen e pare te kapitullit. Per cdo zone jane identifikuar disa nenzona. Kjo eshte baza e kuadrit strategjik te zhvillimit.

Kapitulli 5 i dedikohet presionit te zhvillimit bregdetar dhe pergjigjeve te politikave. Ai fokusohet ne vleresimin e projekteve ekzistuese dhe te propozuara, masat dhe legjislacionin, dhe ne instrumentat dhe politikat kryesore planifikuese. Jane analizuar nje sere planesh ekzistuese per perdorimin e tokes dhe ato jane vleresuar kundrejt staqndarteve te perdorimit te tokes dhe atyre te projektimit urban. Kapitulli mbyllet me nje propoziim per masat urgjente qe duhen marre menjehere. Aresyeja e ketyre masave qendron ne faktin se situata ne bregdetin jugor ka dale nga duart, keshtu qe kerkon masa urgjente, te cilat nuk do te kercenojne zbatimin e nje strategjie afatgjate. Masat e propozuara bazohen ne nje vleresim te thelle te situates dhe perfshjne masa qe jane zbatuar me sukses ne situata te ngjashme ne vende te tjera te Mesdheut.


xii

Kapitulli 6 analizon kuadrin e strategjise se zhvillimit. Aik perfshin vizionin e zhvillimit dhe nje strateegji zonimi. Jane nenvizuar nje sere zhvillimesh dhe eshte prezantuar nje opsion i cili nxit zhvillimin e turizmit te pergjegjeshem.

Shtojca e raportit kryesor permban raportet e detajuara te vizitave ne terren per vendbanimet kryesore te rajonit. Ky material ishte shume voluminoz per t’u perfshire ne raportin kryesor, por u gjykua mjaft e rendesishme qe te vendoset ne dispozicion te kujtdo qe mund te interesohet per hollesi lidhur me vendbanimet bregdetare. Informacioni qe perfshihet ne keto raporte eshte perdorur per te analizuar vendbanimet ekzistuese, por gjithashtu do te jete i rendesishem kur te merret vendimi per zhvillimet ne te ardhmen, vecanerisht kur te pergatiten vizionet specifike te zhvillimit.

Anekset permbajne informacion qe ploteson gjetjet qe jepen ne pjesen kryesore te raportit.

Si duhet lexuar raporti Duke qene se eshte pjesa e pare e ICDSP, raporti i perkohshem/studimi perfshin nje sere konkluzonesh dhe rekomadimesh, perfshire dhe kuadrin strategjik te zhvillimit. Rekomandimet dhe propozimet e planit do te mbeshtete ketu. Edhe pse qellimi kryesor i Grupit ishte te pergatisnin nje studim qe do te ishte i kuptueshem, ai domosdoshmerisht u drejtua nga deshira per te theksuar disa aspekte te zhvillimit te brgdetit jugor, sic ja problemet e perdorimit te tokes dhe turizmi, te cilat kerkojne vemendje te vecante ne kete periudhe. Studimi ndonjehere eshte polemik dhe e vetmja arsye per kete eshte per ta bere ate terheqes per audiencen e madhe te lexuesve dhe per te stimuluar debate frutdhenese te cilat do te cojne ne rritje te cilesise ne hapin tjeter te Projektit. Studimi perfaqson gjithashtu edhe informaconet dhe njohurite e mbledhura, dhe ne disa askepte sic eshe psh infrastruktura, bazohet ne punen qe eshte bere nga te tjeret (Banka Boterore). Do te kete nje rendesie te madhe per Grupin ne hapat e ardhshme te projektit. Studimi eshte ne fazen e tij te diskutimit, dhe do te vazhdoje te qendroje i tille deri sa procesi i konsultimit dhe diskutimit te kete mbaruar.

Raporti i perkohshem/studimi, i cili prezantohet ketu, duhet diskutuar gjere, vecanerisht me grupet e paleve te interesuara ne bregdet. Ne kohen qe raporti po pergatiej, ne Shqiperi u be ndryshimi i pushtetit. Perfaqesuesit e qeverise se re do te njihen me studimin ne mundesine me te pare.

Si perfundim, grup i eksperteve deshiron te falenderoje palen shqiptare, stafin e MRRTT dhe gjithe institucionet shqiptare dhe individet te cilet siguruan kohe, informacion dhe burime te tjera per e kompletuar kete raport. Do te donim te falenderonim stafin e Bankes Boterore per komentet e tyre, sidomos per draftin e pare, te cilat ishin thelbesore per perfundimin e ketij draft raporti.

xiii

Permbledhe ekzekutive

Parathenie 1. Plani dhe Studimi i Zhvillimi te Integruar te Bregdetit (studimi dhe plani i ICD) eshte

konsideruar si krahu strategjik i Programit te Pastrimit dhe Menaxhimit te Integruar te Zones Bregdetare (ICZMCP). Ky raport i perkohshem, permban kryesisht studimin e ICD, i cili eshte perqendruar ne analizat e situates social-ekonomike dhe mjedisore ne zone, ne percaktimin e potencialit te zhvillimit te zones dhe ne nje parashikim te shpejte te drejtimeve te zhvillimit ne te ardhmen; nje analize e pergjigjes institucionale ndaj presioneve ne bregdet; nje vleresim te kapacitetit mbajtes te territorit, kompletin e masave te propozuara qe duhen ndermarre dhe nje kuader strategjik per vizionin e rajonit bregdetar te Shqiperise jugore.

2. Zona e studimit shtrihet per 194 km (45% e bregdetit shqiptar) duke filluar nga gadishulli i Karaburunit ne gjirin e Orikumit ne veri, dhe duke mbaruar me Kepin e Stillos ne kufirin mes Shqiperise dhe Greqise ne jug. Zona eshte nje rajon bregdetar gjeomofologjik i vecante, qe karakterizohet nga male te thepisura qe ngrihen mbi bregdetin e ngushte, pervec zones se ligatines se Butrintit ne jug. Kufijte e kontekstit fizik te zones se studimit, shtrihen mbi ekosistemet kryesore pergjate bregdetit, zakonisht jane pellgjet ujembledhese te rrjedhjeve kryesore ujore. Per qellime mbledhjeje informacioni,, sidomos informacion qe lidhet me parametrat social ekonomike, kufiri i brendshem i zones se studimit, pergjithesisht korrespondon me kufijte administrative te bashkive dhe komunave bregdetare (bashkite e Sarandes dhe Himares dhe komunat e Lukoves, Alikos, Ksamilit dhe Xarres). Se fundi, do te behet nje analize duke marre ne kosiderate zonen e studimit te percaktuar nga gjeresia e brezit bregdetar. Do te percaktohen tre breza: 500 m, 2 km dhe 5 km largesi nga vija e ujit. Ky kufi sherben vetem per qellime menaxhimi te studimit.

3. Puna eshte realizuar nga PAP/RAC (Kroaci) dhe SOGREAH (France), si partnere ne nje konsortium, te cilet krijuan nje nje grup me eksperte te njohur te huaj dhe shqiptare, qe vinin nga 8 vende. Gjithe grupi ka komunikuar me nje numer te madh palesh te interesuara. Inputet e tyre ishin thelbesore ne pergatitjen e raportit te perkohshem. Pala shqiptare ishte Ministria e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit, nderkohe qe Banka Boterore ka ofruar asistence te madhe teknike dhe financiare.

4. Raporti i perkohshem ka 6 kapituj, nje shtojce dhe nje numer te madh aneksesh. Kapitulli 1 fillon me nje pershkrim fizik perfshire gjeomofologjine, klimen, faunen fhe floren, analiza te hollesishme te territorit dhe peisazheve detare e tokesore, dhe mbuleses se tokes. Kapitulli 2 i dedikohet forcave drejtuese te zhvillimit te bregdetit, me fokus aspektet demografike, ekonomike, vendbanimet dhe nfrastrukturen ne bregdet. Kapitulli 3 flet vecanerisht per zhvillimin e turizmit. Kapitulli 4 eshte me kritiku dhe merret me kapacitetin mbajtes te territorit. Kapitulli 5 i dedikohet presionit te zhvillimit bregdetar dhe pergjigjeve te politikave. Kapitulli 6 analizon kuadrin e strategjise se zhvillimit. Ne Shtojcen ndaj raportit kryesor jane dhene raporte te detajuara nga terreni per vendbanimet kryesore ne rajon. Anekset permbajne informacion qe ploteson gjetjet qe jepen ne pjesen kryesore te raportit.


xiv

Konteksti fizik 5. Kushtet gjeologjike dhe gjeoteknike te vendeve ne zonen e studimit, me potencial per

zhvillime fizike (turizem dhe te tjera), jane pergjithesisht te mira. Ne disa vende ekzistojne rreziqe te vogla te fenomeneve negative fizike e gjeologjike, por ato mund te shmangen nese gjate fazes se ndertimit behen studime specifike gjeologjike. Zona e studimit eshte nje zone sizmike relativisht aktive, me nje aktivitet te njohur qe arrin deri ne 5.8 te shkalles Rihter apo intensitet 9 sipas shkalles Mercali. Ne rajon ka patur nje termet te madh shume kohe para Krishtit, por termete te tjere me te vegjel, kane krijuar shpella, humnera dhe forma te tjera karstike permes shkembinjve gelqerore.

6. Zona nga Orikumi ne Butrint eshte e pasur me burime ujore, vecanerisht ne pjesen jugore te zones se studimit. Ne kete faze te hershme te projektit, mund te konkludohet se burimet ujore ne zone e studimit jane te mjaftueshme qe te plotesojne kerkesat qe vijne nga rritja e konsumit ne te ardhmen, sic eshte kerkesa qe krojohet nga zhvillimi i turizmit. Uji i burimeve ka karakteristika te mira. Ka nje sere burimesh natyrore qe gjenden jashte zones se studimit. Per momentin ata jane te mbrojtur, pasi vendodhjet e tyre jane larg zonave te zhvilluara urbane. Megjithate, ne pjanifikimet e ardhshme per zhvillime, duhen marre ne konsiderate edhe masa mbrojtese shtese. Kjo i referohet vecanerisht disa burimeve qe mund te jene te ekspozuara shume shpejt ndaj ndikimeve negative urbane, sic jane burimet e Ujit te Ftohte ne Vlore, Izvori ne Tragjas, dhe Potami ne Spille (Himare). Per te percaktuar zonen e sigurt higjenike perreth secilit prej burimeve te mesiperme, duhet bere nje studim i vecante hidrogjeologjik.

7. Zona e studimit dallohet per diversitetin e habitateve te saj dhe pasurine me specie te flores dhe faunes. Shume prej tyre jane ne mbrojtje ne nivele nderkombetare, kombetare dhe rajonale. Plani i Menaxhimit te integruar te Zones Bregdetare (ICZMP) i 1995 ka identifikuar 5 Zona te Ndjeshme Mjedisore (ESA): Gadishulli i Karaburunit, Kanioni i Vunoit, Porto Palermo, Plazhi i Kakomese dhe Butrinti. Strategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit (BSAP), i adoptuar nga qeveria e Shqiperise ne 1999, ka percaktuar 8 Zona te Ndjeshme Mjedisore. Perkufizimi i ketyre zonave eshte bazuar ne integrimin e karakteristikave te sistemeve detare dhe tokesore ne njesi te unifikuara mjedisore. Te gjitha ESA te propozuara ne ICZMP te 1995, pervec Vunoit, jane perfshire ne listen BSAP.

8. Rreziqet kryesore per biodiversitetin ne zonen e studimit jane: humbja dhe fragmentimi i habitatit, mbishfrytezimi dhe perdorimi i paqendrueshem i burimeve natyrore, shqetesimi dhe keqtrajtimi i kafsheve, perfshire gjuetine ilegale, zjarret per te hapur kullotat dhe peshkim e gjueti e tepruar. Aresyet kryesore qe sjellin keto rreziqe jane: ndergjegjesim i ulet mjedisor i komuniteteve lokale dhe i publikut ne pergjithesi, mungesa e mekanizmave te zbatimit te ligjit, varferia, mungesa e menaxhimit dhe e njohurive mbi praktikat me te mira te perdorimit te qendrueshem e burimeve natyrore, kapacitet i ulet institucional ne zbatimin e politikave te mbrojtjes se natyres dhe biodiversitetit (staf i pamjaftueshem dhe mungese kualifikimi profesional).

9. Gjatesia aktuale e pjeses bregdetare te zones se zhvillimit, nga gadishulli i Karaburunit ne veri, deri ne kufirin greko-shqiptar ne kepin e Stillos ne jug, ka kuptim si nje njesi e integruar e peisazhit bregdetar, e percaktuar ne thelb nga struktura e saj gjeologjike dhe gjeomorfologjike me shpate shkembinjsh gelqerore, prane dhe pothuajse paralel me bregun, perfshire dhe sistemin e luginave erozive, dhe nga forma konkave e tokes qe formon dhe gadishullin e Karaburunit ne veri dhe Korfuzin dhe kepin e Stillos ne jug. Njesia e peisazhit bregdetar ndahet ne 8 zona te peisazhit: Kepi i Stillos – pjerresi qe shohin detin; Butrinti – pellgu me i madh ujembledhes; Saranda deri tek kepi i Shkalles – pjerresi qe shohin detin; Kakome deri ne Sarande – pjerresi qe shohin detin; Borsh deri


xv

ne Kakome perfshire pellgun ulembledhes se lugines se Fterres; Himara – kanioni i Vunoit deri ne Qeparo – pjerresi qe shohin detin dhe pellgje ulembledhese; Karaburun deri ne Dhermi – pjerresi qe shohin detin; dhe pellgu ujembledhes i lugines se Orikumit deri ne qafen e Llogarase. Elementet e peisazhit jane ndare ne dy grupe kryesore, dhe gjashte nengrupe, nge tre per cdo grup kryesor: peisazhi natyror (format e tokes, burimet ujore dhe bimesia) dhe peisazhi kulturor (pyllezimi, elementet e ndertimit, shfrytezimi i burimeve natyrore). Cdo element i peisazhit gjykohet nga mundesite qe ai ofron per zhvillimin bregdetar (per te dy grupet e medhenj), sikurse dhe rreziqet qe lidhen me vazhdimesine e zhvillimeve te deritanishme (ne rastin e peisazheve kulturore). Per me tej, eshte percaktuar vendodhja hapesinore per cdo element te peisazhit.

10. Mbulesa e tokes eshte analizuar ne brezin bregdetar me gjeresi 5 km. cdo kategori e mbulese se tokes eshte analizuar ne breza me gjeresi te ndryshme (5 km, 2 km dhe 0.5 km) dhe brenda komunave dhe bashkive bregdetare. Shperndarja, permasat mesatare dhe fragmentimi i zonave te ndertuara, tregon nje ndertim te madh te pakontrolluar, dhe nje menaxim te dobet apo inekzistent ne te gjithe vendbanimet. Ky process i ndertimeve te pakontrolluara ndryshon vetem nga intensiteti ne vendbanime te vecanta bregdetare, ku Saranda, Ksamili dhe Himara jane ne krye. Toka jashte te ashtuquajtures “vije e verdhe” ku jane ndertuar godina, mund te konsiderohet si ilegale, sepse ne asnje menyre pronaret e tyre nuk mund te kene marre leje ndertimi. Nje llogari e shpejte tregon se, nese merret nje vleresim prej 10-15 godina per ha, ka rreth 2,000-3,000 ndertime ilegale.

11. Cdo opsion per zhvillim ne te ardhmen duhet te marre ne konsiderate nje sere problemesh qe kufizojne disponibilitetin e burimeve natyrore ne rajon. Forma e tokes dhe pjerresite, cilesia e tokes, cilesia e mbuleses bimore, zonat qe historikisht perdoren per banim, transport dhe bujqesi me nje vlere te larte per imazhin e zones; ndjeshmeria e ekosistemeve dhe habitateve, perdorimi i infrastruktures, duhet te mbrohen te gjitha me kujdes, gje qe mund te kufizoje disponibilitetin e hapesites se pershtatshme per ndertime ne te ardhmen, vecanerisht ato qe bazohen tek turizmi. Vemendje e vecante i duhet kushtuar rreziqeve qe ose jane natyrore per disa sisteme burimore ne rajon, ose shkaktohen nga njeriu, pra qe lidhen me proceset e zhvillimit aktual apo te ardhshem, sic jane: mungesa e respektit per formen e tokes, bimesine, bujqesine, elementet historike, ekosistemet dhe habitatin, duhen marre masa paraprake per te reduktuar rrezikun e termeteve; disa vende ne zonen qendrore nuk jane plotesisht te prshtatshme per ndertim, disa zona jane te ekspozuara ndaj rrezikut te permbytjeve; ndertime fizike te pakontrolluara; mungesa e ujit ne pjesen veriore te rajonit; biodiversiteti mund te ekspozohet ndaj rrezikut te shkaktuar nga mbipeshkimi, mbigjuetia, shqetesimi i kafsheve, dhe djegia me qellim e pyjeve per te hapur toke per ndertim.

Forcat Drejtuese 12. Popullsia e regjistruar eshte dyfishuar nga 1989 ne 2004. Rritja me e madhe eshte ne

Bashkine e Sarandes dhe ne Komunen e Ksamilit, te dyja zona urbane predominuese. Megjithate, popullsia rezidente e perhershme (vetem 45% e popullsise se regjistruar) perben krahun e punes se disponueshem. Duke supozuar se popullsia migratore e perkohshme (e cila mund te jete baraz me 55% te popullsie totale) do te jete krah pune potencial per zonen kur te hapen vendet e punes, numri i kraheve te punes do te jete rreth 40,000 (60% e popullsise) dhe nuk paraqet ndonje problem, nga pikepamja e numrave, per te mbeshtetur zhvillimin e turizmit. Nese gjysma e krahut te punes eshte e disponueshme per t’u punesuar ne sektorin e turizmit (punesim direkt ne sektorin e akomodimit dhe indirekt ne ate te sherbimeve), numri i shtreterve te turisteve qe mund te perballoheshin do ta kalonte shume nivelin e planifikuar te nertimeve turistike ne te


xvi

ardhmen. Bashkia Himare dhe komuna Lukove duket sa jane pak prapa ne drejtim te rritjes se popullsise. Ky eshte nje problem, por gjithashtu nje sfide per politikat qe e krijoje mundesi zhvillimi ne pjesen veriore te zones se studimit, pasi eshte e qarte qe rritja e popullsise ndjek mundesite per punesim.

13. Ekonomia e zones se studimit mund te pershkruhet si ‘dyfishe’, ekonomi urbane me nje sektor te madh ndertimesh dhe sherbimesh ne dhe rreth Sarandes ne pjesen jugore te rajonit, dhe nje ekonomi rurale ne pjesen veriore. Ne kete te fundit, aktivitetet ekonomike jane te kufizuara dhe komunitetet karakterizohen nga humbja e popullsise dhe mungesa e zhvillimit. Popullsia lokale eshte shume e vogel qe te gjeneroje kerkese te mjaftueshme per te siguruar te ardhura te qendrueshme dhe rritje te punesimit. Popullsia lokale, megjithe rritjen e saj, nuk do te mjaftoje qe te siguroje fuqi blerese shtese per te punesuar burimet njereore qe jane te gatshme ne zone. Keshtu qe, eshte e qarte se ekonomia ne zonen e studimit ka nevoje per nje ‘sektor te forte eksporti’ qe te arrije kete objektive. Turizmi eshte sektori i sigurt i cili duhet te bazohet ne krijimin e tregut te kerkeses per punesim dhe bujqesi.

14. Zhvillimi i ardhshem ne zonen e studimit duhet te siguroje tre objektiva te rendesishme afatgjata: gjenerim te ardhurash dhe punesimi (rritje ekonomike); menaxhim te mire te burimeve mjedisore (menaxhim i integruar mjedisor); dhe rigjenerim social dhe ulje te varferise (‘perfshirje’ e komuniteteve lokale ne zhvillim). Arritja e ketyre objektivave kerkon ndryshime thelbesore ne kushtet ekzistuese ekonomike, mjedisore dhe sociale. Pergjithesisht zona e studimit ka mungese te burimeve te qendrueshme te punesimit dhe lidhje te pjaftueshme ndermjet sektoreve te ekonomise (bujqesi, turizem, sherbime etj.) qe te gjeneroje rritje te ardhurash te cilat mbeten ne zone. Prandaj nje perqindje e larte e krahut te punes, punesohet jashte.

15. Zgjedhjet per zhvillim qe jane te disponueshme ne zonen e studimit, mund te permblidhen si me poshte: vazhdimi i situates ekzistuese me vartesine nga te ardhurat qe vijne nga jashte, si burimi kryesor i jeteses dhe rritjes ekonomike; adoptimi i ne strategjie bazuar ne anen e ofrimit / rritjen ekonomike me theks ne ndertimin masiv dhe rritje te numrit te turisteve; adoptimi i nje strategjie te zhvillimit te integruar bazuar ne turizem dhe fokusuar ne avantazhet mjedisore dhe ne kapacitetin mbajtes mjedisor te zones, dhe si forca levizese ne gjenerimin e zhvillimit te bazuar ne kerkesen nga gjithe sektoret (bujqesi, sherbime, ndertim, prodhime te vogla etj.).

16. Tani Shqiperia e ka kaluar fazen e tranzicionit dhe gjendet ne kufirin e rritjes se qendrueshme. Megjithate, megjithe paraqitjen mbreselenese ne shume sektore te ekonomise, shoqeria vazhdon qe te vuaje nga varferia dhe nga privimi relativ qe ndikon kryesisht grupet me te dobeta te grave pa pune, te moshuarit dhe ato rajone rurale qe nuk kane mundesite e duhura per sherbime edukimi dhe shendetesore. Zona jugore bregdetare eshte nder rajonet me te zhvilluara te Shqiperise, me nivle te ulet papunesie dhe nivel te larte te ardhurash. Nisur nga fakti se zhvillimi i turizmit e prezanton veten si forca drejtuese me e rendesishme per zhvillimin ekonomik ne zonen e studimit, detyra e vleresimit social eshte te marre ne konsiderate: kombinimi i opsioneve te zhvillimit me strategjine qe duhet ndjekur; aktoret kryesore qe do te perfshihen ne zhvillimin e turizmit; dhe mundesite per pjesemarrjen e komunitetit si aktore ne proceset e zhvillimit. Komponenti i zhvillimit te turizmit me baze ne fshat duket se ka nje avantazh te dukshem social, jo vetem si nje kontribues ne vet turizmin por dhe ne objektivat e politikave sociale, qe lidhen me uljen e varferise, zhvillimin e bujqesise dhe ceshtjet e rigjenerimit rural. Komponenti i strategjise se zhvillimit te turizmit, i modeluar me struktura turistike komplekse, duke ju adresuar tregut te turizmit masiv i planifikuar per zonen e gjere te urbanizuar te Sarandes, duket se do te krijoje punesim lokal dhe do te gjeneroje shpenzime ne ekonomine urbane ne Sarande.


xvii

17. Si sistemi i vendbanimeve ashtu dhe perdorimi i tokes po perballen me ndryshime drastike. Te dy ishin te kontrolluar ashper nga sistemi komunist, te dy po evoluojne krejt pa rregull ne ditet e sotme. Vendbanimet ekzistuese me arkitekturen e vecante jane nje aset primar per zhvillimin e turizmit, dhe nga ana tjeter tregojne nje kapacitet real lokal per investime, por perfaqesojne nje rrezik per bukurite terheqese te bregdetit, ne zonat ku disponibiliteti i tokes eshte efektivisht i kufizuar.. Vendbanimet ne keto 836 km2, kryesisht rajon rural, jane fshatra te vecuar, me Himaren dhe Saranden si dy qytetet kryesore bregdetare ne zonen e studimit. Fshatrat mund te ndahen ne tre grupe: (i) Fshatrat e Dhermiut, Vunoit, Himara e vjeter, Qeparoi i vjeter, jane vendbanime tradicionale ku shumica e ndertimeve jane bere para 1945; (ii) Fshatra te tjere te rendesishem si Borshi, Piqerasi dhe Lukova, ku ka me shume ndertime pas lufte dhe pas 1990; dhe (iii) vendbanime te paligjshme spontane si Cuka dhe Ksamili.

18. Vecorite e perdorimit te tokes ne zonen e studimit po sjellin ndryshime te thella tipike per nje vend ne tranzicion. Keto jane: toka bujqesore eshte nen nivelin e shfrytezimit, ne krahasim me situaten para 1990; vendbanimet e brendshme qe varen nga bujqesia, po perballen me shpopullizimin dhe perdorimi i tyre per banim eshte ne ulje, paralelisht me perdorimin e tokes per bujqesi; densiteti i popullsise ne vijen bregetare i nxitur nga pritjet per sigurimin e te ardhurave nga turizmi dhe financuar ne pjesen me te madhe nga kursimet sjell nje perdorim miks dhe te parregullt te tokes se lire ne bregdet; mungesa e zonave te projektuara per perdorim – pevec Parkut te Butrintit – thekson konkurrencen mes perdorimeve: turizem, banim, mbrotje e trashegimise, mbrojtje e mjedisit, gje qe sjell ne humbjen e gjithe ketyre perdorimeve. Ky evoluim nuk ka ndonje kuader ligjor, dhe nuk shoqerohet as nga ndonje realizim i nevojshem i infraqstruktures apo lehtesive sociale.

19. Per momentin rruget jane e vetmja mundesi per te mberritur ne vendet e lokalizuara ne zonen e studimit (me perjashtimin e trageteve qe vijne nga Korfuzi). Me gjithe punimet e bera kohet e fundit apo qe jane ne vijim, kushtet e rruges kryesore (shtrimi dhe kthesat) mes Palases dhe Sarandes, jane pergjithesisht te keqija. Per momentin, gjendja e rruges mund te jete deri diku e pranueshme per turizmin rajonal (turistet vijne me makina), po te behen disa permiresime te kushteve (gje qe eshte ne pune e siper); cdo vonese ne keto permiresime do te sjelle pengesa per zhvillimin e turizmit rajonal. Nga ana tjeter, edhe ne te ardhmen, pas rehabilitimit dhe permiresimit te rrugeve aktuale, gjendja e rrugeve do te mbetet nje problem serioz per vizitoret e huaj qe vijne me aeroplan ne Tirane. Koha qe duhet per te shkuar ne zonen turistike nga aeroporti i Tiranes nuk do te jete kurre me pak se 2 ore, gje qe perseri eshte me shume se kriteri i nje ore qe pergjithesisht konsiderohet si koha maksimale per transferimin nga aeroporti tek zona turistike.

20. Aeroporti duket se eshte ceshtje kryesore ne arritjen e shume objektivave per zhvillimin e turizmit, kjo per te akomoduar vizitoret e huaj e jo per te harxhuar ore te tera neper rruget e Tiranes, ato duhet te vine gjithashtu ne bregdet dhe nepermjet Gjirokastres. Nga pikepamja e zhvillimit turistik, vendi i Sarandes, duke perfaqesuar piken terheqese qendrore te zones, preferohet me shume se zona e Vlores. Ne pergjithesi konsiderohet qe nje aeroport eshte i pershtatshem vetem kur ai ofron rreth 10,000 zona, nje objektiv i cili ndoshta nuk do te arrihet per 8 ose 10 vjet kohe.

21. Studimi mbi burimet dhe ujerat nentokesore konfirmon se burimet ujore te disponueshme per furnizimin e vendbanimeve bregdetare jane mese te mjaftueshme per fshatra dhe ndertime te tjera turistike. Totali i burimeve ujore te disponueshme korrespondon me nje popullsi prej 1,068,000 vetesh. Lidhur me vleresimin e popullsise dhe tendencave turistike, eshte e qarte se burimet ujore nuk do te perbejne nje faktor kufizues deri tani. Duke lene menjane kapacitetet fizike te burimeve (sasine dhe


xviii

cilesine), si dhe burimet e nevojshme financiare per t’i perdorur ato, nje nga ceshtjet kryesore eshte kapaciteti i varfer i menaxhimit te ndermarrjeve te ujit.

22. Aktualisht, ekziston vetem nje impiant i trajtimit ne zonen e studimit (ne Himare, dhe vetem trajtim mekanik) dhe vetem disa rrjete pjesore te mbledhjes ne Sarande dhe Himare. Prandaj, trajtimi i ujerave te zeza mbetet kryesisht ne instalimet individuale, nese ka te tilla. Gropa te thjeshta dhe gropat septike jane praktikat me te zakonshme ne rajon, duke shkaktuar ndotje ne token karstike ose rrjedhjet ne det. Pikat me te larta te ndotjes jane identifikuar ne vende ku jane ndertuar disa rrjete (Sarande dhe Himare) pa trajtime dhe pa struktura te mjaftueshme per trajtim.

23. Pavaresisht nga perpjektjet e fundit te materializuara ne ndertmin e nje zone grumbullimi ne Sarande, gjendja per mbetjet e ngrurta akoma mbetet nje shqetesim i madh, ku ka shume vende shkarkimi te jashteligjshme, mungese te strukturave mbledhese dhe shkarkuese ne shume zona, te cilat shkaktojne degradimin e natyres, rritjen e grumbujve te mbeturinave te ndertimit buze rrugeve kryesore. Per shkarkimin e ndotjeve te ngurta ne te ardhmen jane vleresuar dhe analizuar tashme dy vende ne Vuno dhe Bajkaj. Percatimi i dy kantiereve per shkarkimin e mbetjeve eshte nje progres i rendesishem ne ceshtjen e menaxhimit te mbetjeve. Keto kantiere do te vendosen sipas (i) vendit te prodhimit (qyteti i Sarandes duke marre ne konsiderate dhe rritjen e mundshme te zonave turistike) dhe (ii) rrugeve te kalimit, mbeshtetjes institucionale (marreveshjet me pronaret dhe autoritetet perkatese), nese kjo konfirmohet. Duhet te identifikohen kantieret shtese afatgjate dhe afatshkurter, njeri mundesisht sa me pare, prane Ksamilit dhe ne 1 ose dy vende te tjera ne Borsh - Qeparo (distanca shume e largeta nga Vunoi dhe Saranda) ose Dhermiu – Palasa.

Zhvillimi i Turizmit 24. Bregdeti Jugor nuk ka nje zhvillim te mirefillte te sektorit te turizmit. Vendet fqinje si

Kroacia, Greqia dhe Italia jane shume perpara persa i perket fluksit te turisteve te huaj dhe cilesise se turizmit te ofruar. Tregu aktual per bregdetin jugor bazohet ekskluzivisht tek turistet Shqiptare. Saranda eshte shume prane WHS te Butrintit dhe Korfuzit dhe kjo eshte porta kryesore qe terheq me shume turistet, shumica prej te cileve jane kalimtare. Keshtu qe, Saranda ka hyrjen me te madhe te turisteve ne krahasim me vendet e tjera te Bregdetit Jugor (30%), Vlora ka rreth 2% dhe Himara 1%.

25. Industria e turizmit varion dukshem sipas vendit – ne Sarande dhe rreth saj turizmi (kryesisht turiste te huaj nje ditore) lidhet kryesisht me trashegimine kulturore dhe plazhin (kryesisht turiste vendas qe qendrojne me fjetje), ndersa ne Vlore dhe rreth saj lidhet me ekoturizmin (Parku Kombetar i Llogarase) dhe turizmin e plazhit. Ne te gjithe vendet e tjera mes Vlores dhe Sarandes eshte i zhvilluar vetem turizmi ne plazh. Megjithate parashikimet per vitin 2020 jane me dramatike. Eshte parashikuar nje rritje graduale, me me shume se 250,000 touriste qe vijne ne 2020. Pjesa e turisteve te huaj do te rritet ne total, por shiptaret do te perbejne pothuajse 70% te numrit total te turisteve.

26. Qellimi eshte krijimi i nje destinacioni te ri turistik. Qe te behet kjo nevojiten asetet e meposhteme turistike: imazh qe te terheqe turistet (pozicionimi ne treg duhet te perzgjidhet nga vendimmarresit); gjendje te strukturave te akomodimit qe te terheqe operatoret (cilesi e mire akomodimi qe te terheqe tipe te ndryshem turistesh si dhe sasi e mjaftueshm qe te arrihet masa kritike); sezon te gjate per te patur kthim te mire te investimit (te mbhate aq i gjate sa eshte e aresyeshme); zgjedhje aktivitetesh qe t’i bejen vizitoret te shpenzojne para ne rivieren shqiptare; dhe mberritje e mire dhe me cmim te lire.


xix

27. Zhvillimi i turizmit duhet te perqendrohet prane pikave hyrese dhe terheqese si dhe zonave te mundshme te punes (si psh Saranda dhe Butrinti). Kjo strategji “oportuniste” do te jete ne linje me pritjet e tregut turistike perfshire operatoret e medhenj dhe investitioret e huaj, te cilet jane forcat kryesore levizese per turizmin shqiptar ne te ardhmen e afert. Megjithate, kritere te tjera si nje shperndarje e barabarte e perfitimeve nga zhvillimet ne te ardhme, rritja e synimeve te popullates ne gjithe rajonin dhe avantazhet natyrore per zhvillimin e aktiviteteve plotesuese te turizmit gjate bregdetit jugor, cojne drejt rekomandimit qe, pervec tipit te perqendruar te turizmit, ky zhvillim te shperndahet dhe ne pika te tjera pergjate bregdetit.

28. Ekoturizmi si zgjidhje eshte padyshim tendenca me legjitime dhe me cilesore e turizmit. Ky eshte nje objektive per t’u arritur, por rregullat elementare te ndertimit jane shume te veshtira per t’u zbatuar ne Shqiperi dhe nuk reale te flitet vetem per ekoturizmin. Ekoturizmi ne rastin e Shqiperise mund te jete thjesht nje plotesues i tipeve tradicionale te turizmit. Keshtu qe pjese e strategjise se turizmit duhet te jete mbeshtetja per projekte pilote qe mund te jene “dritaret” per investitore private.

29. Jane shtate aspekte kyc qe kerkojne vemendje te vecante dhe per secilin prej tyre duhen ndermarre veprime decizive: siguria mbi pronesine e tokes, lehtesisht e arritshme, mundesi konkurruese financimi, politika e produktit te qarte perfshire pozicionimin, cmimin dhe promovimin, mjedis miqesor ligjor dhe taksor, modernizimi i trajnimit profesional dhe ndarje e mire ne faza.

Vleresimi i kapacitetit mbajtes mjedisor 30. Percaktimi i kufijve te kapacitetit per turizmin e qendrueshem dhe aktivitete te tjera

zhvillimi pergjate bregdetit jonian, perfshin ne vecanti nje vizion te zhvillimit rajonal dhe vendime te vecanta per planifikimin dhe menaxhimin e turizmit. Me qellim qe te lehtesohet ky vizion dhe te informohet procesi i vendimmarrjes, duhet te aplikohet koncepti i kapacitetit mbajtes territorial, mjedisor dhe turistik. Kapaciteti Mbajtes Territorial eshte me i gjeri ne kuptim dhe perfshin nivelin e popullsise dhe ndertimeve qe mund te mbahen ne nje zone, pa shkaktuar ndikime negative mjedisore, sociale dhe ekonomike pertej nje niveli te pranueshem. Territori, ne kete perkufizim, eshte hapesira pritese per gjithe aktivitetet njerezore dhe reagon ‘pozitivisht’ ose ‘negativisht’ ndaj tyre, sipas kapacitetit mbajtes. Kapaciteti mbajtes mjedisor perfshin nivelin e popullsise apo te ndertimeve qe mund te qendrojne ne nje vend pa shkaktuar ndikime ne mjedis pertej niveleve te pranueshme. Kapaciteti mbajtes turistik mund te perkufizohet si niveli i ndertimeve turistike (jo domosdoshmerisht i matur me numrin e turisteve) qe mund te mbahet ne nje zone pa patur ndikime sociale, kulturore, mjedisore apo ndikime te tjera negative pertej nje kufiri te pranueshem.

31. Nje studim i hollesishem i burimeve ujore mbi dhe ne tokesore ka rezultuar ne kapacitete te sigurta. Ato mberrijne ne me shume se 1 milone persona qe mund et qendrojne me ndikim te neglizhueshem ne mjedis.

32. Kapaciteti mbajtes i ujit te detit eshte i mjaftueshem per te gjithe popullsine e regjistruar. Vetem ne Sarande dhe Aliko situata eshte disi e paqendrueshme, pasi popullsia aktuale e regjistruar e tejkalon qe tani kapacitetin mbajtes me 150%. Megjithate, ne disa komuna, disa pika te rritjes se ndotjes lokale (psh gjiri i Himares dhe ai i Ksamilit) tregojne tashme efekte negative te moderuara. Gjetja kryesore eshte se, vecanerisht ne Sarande, eshte e nevojshme te merren pasa per parandalimin e ndikimit te ujerave te zeza ne det Analizat bera per skenarin e permiresimit tregojne qarte se kapacitetet mbajtese, ne shumicen e komunave, e tejkalojne parashikimin e ardhshem te popullsise (2015) nga tre here (ne Xarre) deri ne 20 here (ne Himare). Vetem per zonen


xx

Sarande – Aliko kapaciteti mbajtes per skenarin e permiresimit eshte me afer parashikimit te popullsise (raporti 1.6). Keshtu qe hapesira e lire per ndertime ne fshat dhe ndertime turistike duket se eshte e kufizuar. Nga ana tjeter, per zonen Sarande – Aliko, do t’i kushtohet vemendje e vecante ndikimeve te ujerave te zeza ne gjirin e Sarandes, ne kuadrin e ndertimeve te ardhshme turistike ne Sarande. Perkundrazi, kapacitetet mbajtese per skenarin e permiresimit, ne gjithe bashkite dhe komunat e tjera, pervec Sarandes, krijojne nje game te gjere dhe te mjaftueshme per ndertime te ardhshme ne fshat dhe ndertime turistike.

33. Studimi i hollesishem i prodhimit aktual (2004) dhe te parashikuar (2015) te mbetjeve te ngurta ne bashkite dhe komunat bregdetare, dhe krahasimi me kapacitetet e dy zonave te grumbullimit ne Vuno dhe Bajkaj, tregon se investimet e parashikuara jane shume te pamjaftueshme qe te mundesojne nje mbrojtje te sigurte te mjedisit bregdetar. Per me teper, studimi tregon se kapaciteti mbajtes i kufizuar dhe i pakenaqshem perben nje shqetesim serioz per nje zhvillim te qendrueshem te fshatrave dhe te turizmit. Si shtese ndaj vendeve te grumbullimit te parashikuara ne Vuno dhe Bajkaj, duhen bere investime te tjera per rritjen e kapaciteteve te grumbullimit te mbetjeve te ngurta, me qellim rritjen e kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta deri ne permasa qe do te lejonin nje mbrojtje te qendrueshme te tokes dhe burimeve ujore nentokesore, si dhe te natyres. Bazuar ne parashikimin e rritjes se popullsise ne 2015, duhet te dyfishohet kapaciteti grumbullues i vendeve ne Vuno dhe Bajkaj, qe te pakten te mbulojne sasine e mbetjeve te prodhuar vetem nga popullsia. Nevoja per kapacitete shtese per vednet e grumbullimit te mbetjeve te ngurta qe prodhohen nga turizmi, do te vleresohet mbi bazen e ndertimeve turistike qe jane parashikuar te behen ne komunat dhe bashkite e bregdetit.

34. Per nensistemet mjedisore “ajer”, “habitate & biodiversitet” dhe “peisazhe bregdetare”, ne kete moment nuk ka te dhena specifike numerike per kapacitetet mbajtese. Ne vijim te procedures graduale te SEA, identifikimi i te dhenave te sakta do te jete subjekt per nje planifikim specifik te perdorimit te tokes dhe vezhgimeve gjate fazes se planifikimit te hollesishem.

35. Analizat e problemeve te ndertimeve turistike ne toke, jane bere duke aplikuar metodologjine e analizave te pershtatshmerise se tokes, kombinuar me perdorimin e teknologjise GIS. Studimi identifikon dhe harton gjithe problemet e rendesishme fizike dhe mjedisore, ku perfshihen pjerresite, zonat qe permbyten, zonat e rrezikshme gjeologjike, zonat e ndjeshme mjedisore dhe burimet e rendesishme te tokes, sic eshte toka bujqesore dhe pyjet. Tokat potenciale per ndertime jane ato toka te lira nga “problemet” e permendura. Analizat e pershkruara, se bashku me kriteret shtese qe bazohen ne gjetjet nga vleresimi i peisazheve (kapitulli 1), jane perdorur per perzgjedhjen dhe pervijimin e nje sere zonave potenciale per ndertime turistike. Jane perzgjedhur gjithsej 62 zona potenciale per ndertime turistike ne rajonin jugor te Shqiperise. Me tej, te gjitha zonat jane analizuar bazuar ne vecorite e hollesishme natyrore, burimet (natyrore dhe kulturore) qe kane nevoje te mbrohen, mberritjes ne zone si dhe potencialit te infrastruktures dhe ndertimeve turistike sipas tipit dhe sasise se ndertimeve.

Pergjigjet e politikave 36. Autoritetet shqiptare, ne nivel qendror, rajonal dhe lokal, kane angazhuar nje sere

forcash per te kontrolluar zhvillimet ne bregdet. Keto forca sigurisht qe jane lidhur me masat qe kane patur ne dispozicion. Megjithate, situata ne zonen bregdetare te rajonit jugor duket se eshte kritike. Me e keqja eshte se gjerat po dalin jashte kontrollit, te pakten po te gjykohet nga ritja e ndertimeve ilegale ne disa zona “te nxehta”, ku


xxi

padyshim qe po kthehen ne zona te paqendrueshme. Ky fakt, padyshim qe perben nje kercenim per zhvillimin e qendrueshem te rajonit jugor te Shqiperise.

37. Situata aktuale e ndertimeve ne bregdet si dhe planifikimi e menaxhimi urban eshte me kritikja nder ceshtjet e identifikuara deri tani ne rajonin e bregdetit jugor te Shqiperise. Kjo komplikohet me tej nga fakti se tendencat e popullsise per te dale nga kjo gjendje e veshtire qe ndodhen sot, duket se lidhen shume me ceshtjet e tokes. Pikerisht, ne mungese te nje strategjie koherente zhvillimi, ceshtja e pronesise se tokes dhe zgjidhjet e ofruara nga procesi i rikthimi apo kompensimit, duket se jane i vetmi opsion i vlefshem per momentin.

38. Ceshtjet kryesore qe lidhen me perdorimin e tokes ne Shqiperi, te cilat kane ose mund te kene pasoja te rendesishme per burimet bregdetare dhe per perdorimin e tyre te qendrueshem ne te ardhmen, perfshijne: humbje te burimeve natyrore bregdetare dhe te peisazheve te bukura, perfshire dhe burimet shoqeruese biologjike, urbanizim jo i sakte, perfshire shperthim aktivitetesh, ndertime spekulative dhe ilegale, mungese infrastrukture dhe standarte te uleta higjene. Nje ceshtje e rendesishme eshte riafirmimi dhe mbrojtja e plote e te drejtave te pronesise mbi token private, qe akoma nuk eshte balancuar me prezantimin e politikave te pershtatshme per token dhe cmimit te ndikimit, (zakonisht si pjese e sistemit te urbanistikes) per te mbrojtur interesat publike ne vendbanime (hapesira publike, rruge, parking, lulishte, parqe etj). Nje ceshtje tjeter e rendesishme eshte mungesa e rregullit per ligjin. Kjo eshte aresyeja qe per momentin, hartimi i ligjeve te reja eshte me pak problem se zbatimi i tyre. Kjo nga ana e saj, vjen si rezultat i mungeses se kapacitetit institucional dhe administrativ, procedurave te dobeta te detyrimit dhe me shume se cdo gje tjeter mungesa e vullnetit politik per zgjidhjen e ketij problemi (sic raportohet, zeri i ndertuesve ilegale eshte shpesh me i forte se urdheruesit per mbrojtjen apo zhvillimin e rezervave).

Forca drejtuese Presioni Situata Ndikimi Pergjigja

Kerkesa per zhvillimin e pasurive te paluajtshme ne bregdet, sistemin e planifikimit te problemeve, migrimi drejt bregdetit

Urbanizimi i bregdetit pa plan apo kunder planifikimit, rritja e konsumit dhe gjenerimi i mbetjeve

Nivel i larte i ndertimeve pa plan dhe pa leje, hedhje pa leje e materialit qe germohet gjate ndertimit, mbushje ilegale e detit Zhvillime te paplanifikuara apo te planifikuara dobet me hapesira te kufizuara publike (rruge, lulishte), parking dhe infrastrukture, bregdet i okupuar (zhvillime te ngushta), mbulim i vazhdueshem i peisazheve cilesore te bregdetit (naturore dhe kulturore), Godina me permasa te papershtatshme, mobilim te papershtatshem, godina kunder rregulloreve te intensitetit

Humbje e burimeve (natyrore, tokes, peisazhit...), humbje afatmesme dhe afatgjate te vlerave, humbje e potencialit per turizem

Masa per nje zhvillim te balancuar rajonal, vecanerisht rural ne zonen bregdetare, politika bujqesore Plane rajonale dhe lokale te perdorimit te tokes, hierarki ne planifikim, zhvillim i infrastruktures, Planifikim dhe forcim institucional per menaxhimin e mjedisit Amendime ligji per mbulimin e kostos se infrastruktures publike, percaktimin e zonave te mbrojtura bregdetare

39. Mbrotja e natyres bazohet ne Strategjine e Biodiversitetit dhe Planin e Veprimit (1999), ku propozohet rritja e siperfaqeve te mbrojtura, nga 5.8% ne 14% ne nje periudhe afatshkurter, me objektiv afatgjate 25%. Lidhur me nivelin e ndergjegjesimit per mbrojtjen e biodiversitetit/peisazhit, BSAP eshte mjaft ambicioz. Nevoja per mbrojtje mbeshtetet shume ne teori, por ne praktike, ka mungese te njohjes dhe zbatimit te


xxii

nevojave te mbrojtjes, nga sektoret e tjere. Ceshtje te rendesishme qe lidhen me mbrojtjen e mjedisit jane: informacioni i pamjaftueshem dhe komunikimi jo i mire (nese ka, eshte nga lart/poshte), mungesa e bashkepunimit nga dy pushtetet dhe autoritetet e tjera dhe nje perfshirje shume e kufizuar e autoriteteve lokale dhe banoreve ne procesin e vendimmarrjesMegjithese nevoja e mbrojtjes se aseteve te vlefshme mjedisore dhe kulturore pergjithesisht njihet nga autoritetet lokale dhe publiku, ne praktike pronaret e tokes dhe perdorues te tjere shpesh mbajne nje qendrim negativ ndaj mbrojtjes se mjedisit (shembuj jane Karaburuni dhe Butrinti). Kjo mund t’i atribuohet te pakten pjeserisht, perafrimit strikt rregullator, i cili imponon vetem kufizime mbi pronen apo perdorimin. As motivime dhe as mekanizma te tjere nuk jane perdorur per te siguruar mbrojtjen e vlerave natyrore, mjedisore apo kulturore. Dy zonat me te medha te mbrojtura ne bregdetin jugor jane Parku Kombetar i Butrintit dhe zona e Karaburunit (qe aktualisht perfshihet ne Parkun Kombetar Llogara, por eshte propozuar te zgjerohet)

40. Principi i rikthimit apo kompensimit te pronave ish-pronareve, te cileve keto prona ju konfiskuan gjate regjimit komunist, u shtua ne ligjin shqiptar ne 1993, pasi kishin filluar te zbatoheshin programet e ndarjes se tokes bujqesore dhe privatizimi i banesave. Keshtu qe ligjet duhet te merreshin me problemin e zgjidhjes se konflikteve mes pronareve te rinj (qe fituan te drejten e prones sipas ligjit te privatizimeve pas 1991) dhe pronareve te vjeter. Fillimisht ligji parashikonte per kompensim dheurimin e nje toke tjeter apo kompensim financiar, me mire sesa rikthimin e prones aktuale, per disa kategori tokash. Ligji 9235 synon te rregulloje rikthimin/kompensimin e pasurive te paluajtshme te vjedhura, kombetarizuara apo konfiskuara me akte ligjore e nenligjore, vendime kriminale te gjykatave apo te rrembyera padrejtesisht qe nga 29.11.1944. Ai percakton procedurat sipas te cilave do te behet rikthimi apo kompensimi i pronave.

41. Pronesia e tokes ne bregdet eshte akoma e pazgjdhur nga qeveria, dhe duket se perben nje problem kritik per zhvillimin. Ceshtjet e pazgjidhura te rikthimit apo kompensimit jane vecanerisht problematike per bregdetin Vlore - Sarande. Rikthimi/kompensimi ka nje rendesi te vecante per zhvillimin e sektorit te turizmit dhe do te ndikoje ne kete projekt si dhe ne gjithe projektin e Bankes Boterore per Menaxhimin e Integruar dhe Pastrimin e Zones Bregdetare (ICZMCP). Politika e qeverise per te shmangur rikthimin e pyjeve dhe kullotave pergjate bregut, ka sjelle kundershtim per shume nga zhvillimet e propozuara ne keto zona. Eshte e qarte qe ceshtjet e rikthimit/kompensimit mund et zgjidhen ne nje zone, dhe pushteti lokal e banoret duhet te jene aktive ne planet e zhvillimit, perndryshe do te vazhdoje kundershtimi ndaj ICZMCP dhe inisiativave te tjera te zhvillimit.

42. Menaxhimi i Integruar Bregdetar (ICM) nuk duhet ngaterruar me planin urbanistik, megjithese ky i fundit eshte akoma instrumenti me i rendesishem qe rregullon ndertimet bregdetare ne shume vende, perfshire Shqiperine. Per fat te keq ne shume vende planet e urbanistikes shtrihen deri vijen bregdetare, nderkohe qe ujerat e bregdetit mbeten jashte kesaj zone dhe rregullohen ose c’rregullohen nga shume pale te interesuara por te pakoordinuara. Si hap i pare drejt vendosjes se nje sistemi te integruar te menaxhimit bregdetar ne Shqiperi, duhen konsideruar dy komplete masash: ligjore dhe institucionale. Nese do te merren veprime te shpejta, kjo ndihmon ne krijimin e bazes per nje menaxhim te qendrueshem te bregdetit qe con drejt nje mbrojtjeje me efektive te mjedisit dhe perdorim racional te burimeve bregdetare. Mund te propozohen dy masa ligjore: nje afatshkurter dhe nje afatgjate: nje dekret mbi zonat bregdetare dhe nje ligj per bregdetin. Dekreti per mbrojtjen e zonave bregdetare eshte nje mase e perkohshme e cila ndalon perkohesisht ndertimet negative ne bregdet. Duke qene dekret mund te adoptohet nga qeveria dhe nuk ka nevoje te kaloje ne parlament ku mund te ngrihen debate te panevojshme. Dekreti duhet te jete i shkruar shume qarte dhe te mos coje ne


xxiii

keqinterpretime. Dekreti duhet qe te coje menjehere drejt ligjit te bregdetit, i cili rregullon saktesisht kushtet per ndertime ne bregdet, perfshire: percaktimin e zones se lire, identifikimin dhe kufizimin jashte zonave te mbrojtura, zonat ne te cilat ndalohen ndertimet urbane dhe aktivitete te tjera, kufizon shtrirjen lineare te ndertimeve urbane pergjate bregut, shmang ndertimin e rrugeve te reja pergjate bregut, siguron mberritje e thjeshte ne breg, etj.

43. Marreveshjet institucionale per ICM jane elemente kyc ne zbatim. Autoriteti bregdetar eshte tipi me solid i rregullimeve institucionale. Ai ka pushtet te forte ekzekutiv per vendimmarrje, ka mjete per zbatimin e ligjit (mund edhe te veproje si polici), ka rol juridik per miratimin e rregulloreve dhe direktivave, standarteve dhe procedurave te zbatimit dhe arbitrazhit, dhe ka nje pozicion te larte ne hierarkine qeverisese, dhe siguron qe ceshjte e bregdetit te hyjne ne axhenden e qeverise. Agjensia bregdetare eshte nje zgjidhje me “e bute” sesa autoriteti. Megjithese zakonisht gjendet nen juridiksionin e nje ministrie te caktuar, roli i tij duhet te jete ulja bashke e te gjithe agjensive te ndryshme (partnereve) te perfshire ne ICM dhe stimulimi i nje dialogu mes tyre. Ai nuk eshte organ rregullator, por mund te kete mjete ne dispozicion per te monitoruar situaten ne bregdet, sic jane sherbimet e inspektimit. Perfundimisht, komisioni i menaxhimit te bregdetit eshte vertete nje zgjidhje “e bute”. Ai duhet te perfshije gjithe palet e interesuara ne menaxhimin bregdetar, perfshire pushtetin qendror dhe lokal, OJQ-te, sektorin privat dhe organizatat profesionale. Komisioni i Paleve te Interesuara ne Bregdet (CSC), qe eshte propozuar ne kete projekt, si forme e forumit lokal te ICM, mund te merret si berthama e nje zgjidhjeje institucionale.

44. Rekomandohen masat urgjente (megjithate, jo te ekzagjeruara) te meposhteme: Brezi bregdetar prej 1000m duhet shpallur si zone e mbrojtur bregdetare (PCA) me

rendesi dhe interes te vencate per shtetin. Masa te menjehershme per te permiresuar efektivitetin e policise ndertimore. Cdo ndertim rezidencial apo turistik brenda PCA mund te behet vetem pas adoptimit

te nje plani te detajuar rregullues. Ndertimi i godinave per banim apo turistike brenda PCA duhet te behet vetem pasi te

jene ndare parcelat e hapesirave publike perfshire korridoret e rrugeve me infrastrukture komunale dhe zona te gjelbra.

Ne perdorimin e tokes per turizem jashte zonave urbane nuk duhet lejuar asnje ndertim apo strukture akomodimi te turisteve ne nje brez 100 m nga bregu i detit.

Masa per te kufizuar apo ndaluar ndertimet brenda zonave te zhvillimit te turizmit. Cdo ndertim illegal ne te ardhme brenda PCA duhet shpallur si akt kriminal.

Vizioni i zhvillimit 45. Tendenca kyc demografike e bregdetit te Jonit eshte levizja gjeografike e punes, si nje

nga pergjigjet e rendesishme ndaj mungeses se vendeve te punes Nese adoptohet rritja natyrore vjetore e popullsise (parashikimi i popullsise i bere per Studimin) ne shifrat 1.5-2.0% (rritje e ngadalte), atehere popullsia ne zonen e studimit ne 2015 (pa Orikumin) do te jete rreth 105,000 banore (Tabela 6.1). Rritja ekonomike ne te ardhmen per zonen e studimit mund te arrihet vetem duke krijuar nje strukture ekonomike me sektor te forte prodhimi dhe kerkese per konsum. Permasa e kufizuar e tregut lokal tregon qarte se struktura e ardhshme ekkonomike me nje rritje te kapacitetit te prodhimit dhe konsumit nuk mund te ndertohet nga burimet e kerkeses se brendeshme (endogjene), por nga stimulimi i kerkeses se jashteme, sic eshte turizmi, i cili eshte ne gjendje qe te krijoje kerkese per ndertime, sherbime, prodhime vendase dhe bujqesi. Turizmi, duke qene nje


xxiv

aktivitet ekonomik kompleks, mund te siguroje elementin qe mungon dhe te veproje si nje fokus (force levizese) ne ndertimin e nje ‘strukture ekonomike bregdetare’ te integruar ne zonen e studimit.

46. Sfida kryesore e pushtetit lokal eshte permiresimi i cilesise se jetes se banoreve, sigurimi i nje rritjeje te mjaftueshme ekonomike dhe vecanerisht krijimi i mundesive per njerezit, te cilet me perpara jane perjashtuar nga pjesemarrja ne ekonomi, duke qene ky shkaku qe shumica e tyre emigrojne per pune ne vendet fqinje. Me qellim qe te kete sukses, ajo duhet te zhvilloje infrastrukturen, te terheqe investitoret, te menaxhoje popullsine dhe te inkurajoje bizneset lokale. Bregdeti i Jonit, i kufizuar nga dy parqe kombetare, eshte nje perle ne rrejtin shqiptar te zonave natyrore. Bukuria natyrore e zones, klima e saj relativisht e bute, trashegimia kulturore intriguese dhe sasia e aktiviteteve argetuese qe mund te zhvillohen atje, te shoqeruara nga nje mberritje e thjeshte ne zone dhe struktura te perzgjedhura akomodimi, e bejne kete zone nje magnet per turistet e huaj dhe vendas. Po ashtu, turizmi eshte identifikuar si nje nga sektoret me potencialin me te larte per rritje ekonomike. Nje nga ceshtjet kyc ne arritjen e konsensusit per strategjine e zhvillimit dhe zonimit eshte menaxhimi i tensioneve mes: pritjeve per rritje te madhe, kryesisht bazuar ne ndertimet turistike pergjate gjithe bregut, nevojes per mbrojtje te brezave te medhenj bregdetare, duke perfshire nje sere mjedisesh dhe peisazhesh te vlefshme, dhe nevojes per ndertime graduale te nje infrastrukture te kushtueshme, e cila padyshim ndryshon sipas lokaliteteve.

47. Analizat deri tani kane treguar se ka nje sere ceshtjesh kritike per te cilat duhet treguar kujdes kur hartohen strategjite per bregdetin jonian. Keto ceshtje jane: (1) mbrojtja e vlerave natyrore dhe kulturore; (2) permiresimi i infrastruktures se pamjaftueshme dhe ceshtjet qe lidhen me mjedisin; (3) mbajtja e komuniteteve te vogla dhe te mesme; (4) zhvillimi i turizmit brenda nje ekonomie te shumellojshme; (5) mbeshtetja e zhvillimit te turizmit; 6) ndertime te kontrolluara; dhe (7) zhvillim cilesor dhe rehabilitim i zonave ku ka ndertime te pakontrolluara. Si pasoje vizioni i zhvillimit do te jete: Bregdeti i Jonit behet nje destinacion i rendesishem i turizmit ne Mesdhe, i njohur per mbrojtjen e mjediseve te tij, trashegimise dhe identitetit natyror dhe kulturor, ku sektori i turizmit eshte i mireintegruar ne nje ekonomi te diversifikuar rajonale e cila siguron prosperitet dhe mireqenie per banoret e saj.

48. Jane propozuar principet dhe objektivat kyc te planifikimit dhe zhvillimit bregdetar: (i) mbrojtja e karakteristikave te vecanta mjedisore; (ii) perdorimi i qendrueshem i burimeve natyrore bregdetare; dhe (iii) ndertime te pershtatshme ne bregdet. Mjeti kyc ne aplikimin e principeve dhe objektivave te mesiperme eshte ICM qe perfshin, vecanerisht, sistemin statuor te planifikimit te perdorimit te tokes, sistemin e menaxhimit mjedisor dhe rregulloret sektoriale, te shoqeruara me nje zbatim strikt te ligjit dhe monitorim e vleresim efektiv. ICM duhet te zbatohet permes nje sistemi te permiresuar institucional dhe ligjor ne nivele kombetare dhe vecanerisht rajonale e lokale.

49. Strategjia e zonimit eshte hapi tjeter ne procesin e hartimit te planeve, ne te cilat, principet dhe objektivat e mesiperme per perdorimin dhe mbrojtjen e tokes duhet te shtjellohen me tej dhe te shnderrohen ne struktura hapesinore rajonale te aktiviteteve dhe perdorimeve te tokes dhe detit, sikurse dhe zona qe perjashtohen nga plani i ndertimeve. Me fjale te tjera, zonimi ndihmon ne shnderrimin e principeve verbale te zhvillimit ne perfaqesim specifik gjeografik. Qellimi praktik i strategjise se zonimit eshte te ndihmoje Klientin dhe vendimmarresit qe te bejne zgjedhjen e tyre sipas ndikimeve, pozitive apo negative, per cdo opsion.

50. Struktura e vendbanimeve do te kete Saranden ne krye. Ajo eshte ‘krijuar’ qe te kete rendesine kryesore ne hierarkine e vendbanimeve dhe organizimit hapesinor te rajonit.


xxv

Funksionet e saj mund te pershkruhen si me poshte: qender transporti dhe trafiku, qender sherbimi dhe qender urbane. Saranda eshte konkurrenti virtual i Vlores, dhe mungesa e nje planifikimi hapesinor dhe funksional mund te coje ne nje konkurrence sterile dhe te kushtueshme mes dy qyteteve, me rrezikun e humbjes se energjive te kota. Saranda duhet te modelohet qarte si porta kresore hyrese e turisteve – porta per ne rivieren joniane – dhe si qender sherbimi dhe gjenerimi e aktiviteteve terciare turistike, nderkohe qe Vlora duhet te zhvilloje aktivitetet primare dhe sekondare, si dhe kapacitetet e veta ne peshkim dhe transport portual mallrash. Qyteti duhet te theksoje dhe zhvilloje oferten e tij turistike dhe te inkurajoje krijimin e nje oferte me cilesi te larte per qendrim dhe ushqim si dhe ngjarje kulturore. Himara eshte e dyta per nga rendesia. Qyteti i Himares ka nje rol te rendesishem per te luajtur si “kryeqyteti” i nen-rajonit Porto Palermo-Palase. Qyteti i vetem tjeter bregdetar, Himara dhe rajoni i saj ofrojne nje eksperience te ndryshme nga ajo e gjysmes jugore te bregdetit; ky identitet shenohet nga menyra tradicionale e jeteses, perzierja e jeteses ne det dhe ne toke dhe nje trashegimi e vecante arkitekturore. Dhermiu, Himara e Vjeter, Qeparoi, Borshi dhe Lukova jane pese fshatra tradicionale. Ata jane thesare arkitekturore dhe duhen konsideruar si te tille nga autoritetet kombetare dhe lokale; ato duhet te perdoren si pika stacionare per zhvillimin e turizmit. Vrina, Shendelliu, dhe Xarra permbajne gjithe problemet nga kushtet shendetesore dhe analfabetizmi, banim nen standarte dhe papunesi, deri ne degradimin e mjedisit. Nuk kane ndonje perfitim te qarte nga afersia me parkun e Butrintit. Ksamili po behet shembulli i mundesise se humbur brenda skemes se vendbanimeve ne bregdet: i pasur me disa prej pikave dhe peisazheve me te vlefshme te seksionit jugor te bregdetit jonian. Per fat te keq, zona eshte demtuar seriozisht nga ndertimet kaotike dhe ilegale deri aty sa disa vende jane pothuajse te pariparueshme dhe nuk mund te kthehen me per ndertime turistike. Duhet te zbatohen nje sere masash imediate sic jane: prishja e gjithe ndertimeve ilegale, bllokimi i te gjitha ndertimeve ne vijim apo te planifikuara.

51. Turizmi eshte sektori i vetem me i rendesishem i zhvillimit ne bregdetin jonian. Nje skenar i zhvillimit te tij potencial dhe i shtrirjes hapesinore per 10-20 vitet e ardhshme, eshte pyetja kyc te ciles strategjia e zonimit duhet t’i jape pergjigje. Strategjia e zonimit per ndertimet turistike kerkon analiza te opsioneve apo modeleve te ndryshme te zonimit, permes nje analize me shume kritere. Kontributet per keto analiza jane dhene kryesisht permes vleresimit te kapacitetit mbajtes mjedisor dhe turistik si dhe analizave te pershtatshmerise se tokes. Blloqet e ndertimit te analizes jane 11 Zona te Zhvillimit te Turizmit (TDA), qe permbajne rreth 62 zona ndertimi. Ne cdo opsion, per secilen prej 11 zonave eshte dhene nje kapacitet i vleresuar (shtreter te rinj vec atyre ekzistues) dhe nje nga kualifikuesit e meposhtem (tipet e ndertimeve turistike): TDA strategjike– S, ku zhvillimi eshte nje aktivitet per te gjithe rivieren e Jonit dhe

duhet te jete shembullor. Shumica e pikave te zhvillimit brenda nje zone te tille duhet te mbeten mjete ne duart e institucioneve shteterore qe te behen shembuj dhe te deshmojne nje zhvillim virtuoz.

TDA kryesore – M, ku mund te arrihet nje zhvillim i shpejte kryesor, sepse ai tashme ka filluar dhe potenciali per zhvillim eshte i larte.

Zona me zhvillim dominues te ekoturizmit – E, eshte nje zone ekskluzive me kapacitet te ulet, si psh nje fshat i vjeter apo nje zone e vecante skenike, e cila permban imazhin e rajonit, eshte e brishte dhe duhet te zhvillohet me shume kujdes.

TDA te mevonshme – D, eshte nje zone qe do te ndetohet ne te ardhmen (per shkak te kufizimeve aktuale per mberitjen ne kete zone dhe mungeses se infrastruktures)


xxvi

dhe duhet te mbrohet nga spekullimet dhe ndertimet pa kriter (te mbahet e paarritshme, te ndertohen shesh fushime etj)

Zona qe perjashtohen nga ndertimet apo zona te mbrojtura - P mbrohen nga te gjitha llojet e ndertimeve (rezerva natyrore, parqe kombetare, zona kulturore, zona te virgjera te pazhvilluara).

Ndikimi i cdo opsioni eshte vleresuar mbi bazen e 6 kritereve: C1 - Ndikimi ekonomik afat-gjate (LT); C2 - Ndikim ekonomik afat-shkurter (ST); C3 - Ndikimi ne mjedis (E); C4 – Kostot per infrastrukturen (I); C5 - Ndikimi ne perfshirjen ne treg (IM); dhe C6 – Pranueshmeri sociale dhe politike (S/P) dmth balance mes zonave, pronesise se tokes. Jane identifikuar pese opsione: 0 – Opsioni “Asgje”; 1 – Opsioni me nje pike stacionare; 2 – Opsioni me dy pika stacionare; 3 – Opsioni me tre opika stacionare; 4 – Ndertimet ne trajte brezi. Pas analizimit dhe rezultatit, doli qe opsioni Pike stacionare eshte me i pershtatshmi.

52. Opsioni Pike Stacionare nenkupton “mbrojtje permes perqendrimit” ku shumica e zonave te pershtatshme zhvillohen me densitete disi te larta, nderkohe qe zonat e tjera bregdetare lihen pothuajse ne gjendjen e tyre natyrore, apo nderhyhet fare pak; tipi i ekoturizmit. Nisur nga natyra e perqendruar e ndertimeve, krijimi i infrastructures eshte me efektiv dhe me kosto me te ulet, megjithese investimi fillestar mund te jete i larte. Keto opsione sigurojne nje cilesi me te mire te mjedisit dhe nje kontroll me te lehte te gjithe procesit te ndetimeve. Ndikimet ekonomike afatshkurtra jane te mira, ne saje te arritjes se mases kritike te turizmit, qe nga ana tjeter rrit imazhin e marketingut te zones. Ne pikepamjen afatgjate, ndikimet ekonomike mendohet te jene te qendrueshme, nisur nga tendencat e mira per miremabjtjen e cilesise mjedisore.

53. Zbatimi me i mire i opsionit pike stacionare kerkon fazen e pare ne te cilen zhvillohet vetem nje pike stacionare (zona e zhvillimit turistik ne Sarande dhe Ksamil). Avantazhi i ketij koncepti eshte qe, te pakten ne fazen e pare, rreziku i demtimit te mjedisit eshte i ulet, pasi mund te vendoset dhe testohet gjithe sistemi i kontrollit te ndertimeve ne zonat te cilat kane vuajtur nga presione te forta ndertimesh, dhe aty ku siperfaqe te tera ne bregdet jane demtuar nga ndertimet e parregullta ne te kaluaren. Ai konsolidon zhvillimin ekzistues dhe ate qe eshte ne vijim, me kosto te uleta te investimeve publike ne infrastructure, dhe me nje avantazh shtese, pasi ndodhet prane pikave kryesore hyrese ne rajon (aeroporti dhe porti i jahteve ne Sarande). Nje gje tjeter e mire e ketij opsioni eshte afersia me zonen urbane, e cila ka te mirat e veta dhe krah pune te disponueshem. Opsionet fillestare 1, 2 dhe 3, ne fakt jane nje menyre e ndarjes ne faza te ndertimeve tip ‘Pike stacionare’, me shume sesa skenare kundershtuese (opsionet 0 dhe 4). Nese zhvillohet turizmi, ai do te filloje me zonimin e opsionit 1, vazhdoje me opsionin 2 dhe perfundoje, duke shpresuar qe burimet jane te disponueshme, me opsionin 3, pas disa vitesh.

Shtojca 54. Eshte bere nje analize e hollesishme per te gjitha vendbanimet ne zone. Jane pergatutur

raporte te hollesishem, te cilet jane perdorur per te analizuar nje sere ceshtjesh ne kete raport. Cdo raport per vendbanimet permban nje pamje te pergjithshme te situates, analizen e infrastruktures baze, problemet dhe sfidat sid eh potencialet e zones. Gjate pergatitjes se raporteve jane realizuar udhetime ne cdo vendbanim, gjaet te cilave jane bere intervista te shumta me banoret e vjeter dhe te rinj te fshatrave. Kjo pune tregoi se ishte me pjesemarrje te gjere, pasi informacioni i mbledhur do te perdoret gjate zbatimit te procesit te planifikimit me pjesemarrje. Shtojcat permbajne raportet per cdo vendbanim te analizuar.

1

1 Konteksti fizik dhe burimet e rajonit bregdetar jugor

1.1. Kufijte e zones se studimit Zona e studimit shtrihet per 194 km (45% e bregdetit shqiptar) duke filluar nga gadishulli i Karaburunit ne gjirin e Orikumit ne veri, dhe duke mbaruar me Kepin e Stillos ne kufirin mes Shqiperise dhe Greqise ne jug. Zona eshte nje rajon bregdetar gjeomofologjik i vecante, qe karakterizohet nga male te thepisura qe ngrihen mbi bregdetin e ngushte, pervec zones se ligatines se Butrintit ne jug.

Kufijte e kontekstit fizik te zones se studimit, shtrihen mbi ekosistemet kryesore pergjate bregdetit, zakonisht jane pellgjet ujembledhese te rrjedhjeve kryesore ujore. Kufiri i zones fillon ne jug te qytetit te Vlores, ne gjirin e Orikumit dhe perfundon ne kufirin shqiptaro-grek ne kepin e Stillos. Megjithate, nese ndonje zone jashte ketyre kufijve ka nje ndikim te vecante ne cilesine e mjedisit brenda zones, ajo mund te perfshihet ne kufijte e projektit. Qellimi i percaktimit te ketyre kufijve eshte analizimi i burimeve natyrore te rajonit te bregdetit jugor, me qellim qe te percaktohet kapaciteti mbajtes mjesidor i territorit. Ne momentin qe keto percaktohen, kapaciteti mbajtes mjedisor sherben si baza per zhvillimin e ardhshem te zones.

Per qellime mbledhjeje informacioni, sidomos informacion qe lidhet me parametrat social ekonomike, kufiri i brendshem i zones se studimit, pergjithesisht korrespondon me kufijte administrative te bashkive dhe komunave bregdetare (bashkite e Sarandes dhe Himares dhe komunat e Lukoves, Alikos, Ksamilit dhe Xarres). Zona e percaktuar nga keta kufij do t’i sherbeje qellimit te krijimit te nje vizioni dhe strategjie zonimi per te gjithe zonen, sikurse dhe per cdo bashki e komune bregdetare. Per me tej, do te percaktohet kapaciteti mbajtes mjedisor per secilin nga elementet permbajtes te zones se studimit (bashkite dhe komunat).

Se fundi, do te behet nje analize duke marre ne konsiderate zonen e studimit te percaktuar nga gjeresia e brezit bregdetar. Do te percaktohen tre breza: 500 m, 2 km dhe 5 km largesi nga vija e ujit. Ky kufi sherben vetem per qellime menaxhimi te studimit. Eshte zona ku do te vendosen pikat kryesore turistike dhe ku presionet nga ndertimet do te jene me te medha. Kjo eshte aresyeja qe percaktimi i nje planifikimi strikt dhe i zonave te menaxhimit, bazuar ne distancen nga vija bregdetare, ka nje rendesi jetesore per te ardhmen e rajonit. Harta 11 tregon kufijte sipas cdo parametri te then me siper: ekositemi, socio-ekonomik, funksional dhe planifikim/menaxhim (brezat bregdetare).

1.2. Burimet fizike dhe natyrore te bregdetit

1.2.1. Gjeomorfologjia

Bregdeti jonian eshte kryesisht shkembor. Ai karakterizohet nga shkembinjte e thepisur, te cilat ne shume raste bien direkte ne det. Topografia e zones se studimit eshte dhene ne Harten 1. Pjerresia eshte krijuar kryesisht nga shkembinj gelqeror. Rastet e gureve te lehte kane nje pjerresi te dobet. Depozitat e zhavorrit jane te pranishme ne rrymen e deltes se


2

bregdetit. Keto formacione kane krijuar plazhet me te bukura ne zonen e studimit. Deltat formojne tarracat detare te mbuluara me depozitat e Kuaternarit. Ky fenomen mund te gjendet ne Orikum, Gjipe, Qeparo, Borsh, Kakome, Sarande dhe Butrint.

Ne veri te zones se studiuar, gjate vijes bregdetare permses Orikumit dhe Sarandes, ka nje diference prej 600 m deri ne 1000 m mbi nivelin e detit deri ne lartesine me te larte te maleve. Megjithe ate, nga Saranda deri tek kufiri me Greqine, relievi i bregdetit eshte me i larmishem, dhe rrepirat kane nje pjerresi me te bute, nderkohe qe ndryshimi e lartesi nga niveli i detit deri tek majat e kodrave eshte 200-3,000 m. Fusha e Vurgut (Delvine) afer zones detare eshte nje nga fushat tipike bregdetare. Karakteristikat gjeomorfologjike bregdetare mund te ndahen ne tre zona te vecanta, sic jepet ne Planin e ICZM te 1995:

Shkembinj te thepisur me carje te medha dhe me disa pjerresi te forta ne bazen e Gadishullit te Karaburunit deri ne veri te Dhermiut;

Profil i ngushte dhe i sheshte bregdetar nga Dhermiu ne Butrint; dhe Zona qe karakterizohet nga plazhet e ulera me gure mes Butrintit dhe kufirit me Greqine.

Analizat e tokes bregdetare tregojne se ne zonen e studimit ka 5 kategori. Dominues jane bregdetet shkembore (42.4%) dhe shkembore me kreshta (37.3%). Kategorite e tjera jane plazhet e ulet (14.6%), pllakat shkembore (4.2%) dhe plazhet artificiale (1.6%). Klasifikimi i tokes bregdetare jepet ne Harten 3. struktura e vijes bregdetare, dmth tipet e plazheve ne rajonin jugor, tregojne nje potencial te madh per zhvillimin e turizmit.

Pjerresite pergjate bregdetit jonian jane te mbuluara me bimesi te shkurter. Ngjyra e shkembinjve gelqeror mbizoteron ne zone. Shkembinjte gelqerore jane te qendrueshem. Ne kete pjese te zones se studimit nuk dallohen fenomene negative gjeologjike dhe fizike.

Pjerresite e perbera nga shkembinjte baltor dhe ranore kane ngjyre te gjelber kur mbillen me agrume dhe vegjetacion te tipit te makjeve. Keto pjerresi jane te mbuluar me depozite koluviumi qe, ne disa sektore, rreshkasin ne drejtim te renies se relievit. Ne keto lloje pjerresish ka nje zhvillim te rendesishem te fenomeneve negative fizike dhe gjeologjike. Nje studim cilesor gjeologjik do te jete i nevojshem per evitimin/zhdukjen e influences negative te ketyre fenomeneve gjate hapit tjeter te studimit tone mbasi do te formohen propozime me te detajuara.

1.2.1.1. Struktura gjeologjike

Struktura gjeologjike e rajonit bregdetar jugor perbehet nga depozitimet e periudhes Jurasike deri ne periudhen Kuaternarit. Cdo element i struktures eshte pershkruar me poshte: • Depozitimet e Jurasikut. Ato perfaqsohen nga gure gelqerore te ngjyrave te bardhe dhe

gri, me te cara. Ato jane te forta dhe shume te mira per t’u perdorur si material ndertimi.

Depozitimet e Kretakut. Ato perfaqesohen nga guret massive gelqerore me ngjyre te bardhe ne gri, te forte, me disa te cara ne maje. Pergjithesisht ato jane te shpyllezuara, por ne raste te vecanta, ato jane te mbuluara nga nje shtrese eluvionale. Keta shkembinj jane shume te mire per material ndertimi, gjithashtu edhe per prodhimin e asfalto-betonit.

Depozitimet e Palogjenit. Ato perfaqsohen nga shkembinjte gelqerore dhe dhe shkembinjte gelqerore argjilore, te bardhe ne gri, me te cara. Keto depozitohen nga pjerresite e qendrueshme.

Depozitimet e Neogjenit. Jane depozitime gjysmeguri, te perbera nga shkembinj qelqerore, shkembinje ranore, gure renor, shtresa te rralla shkembinjsh dhe konglomerat midis shtresave te gureve ranor. Zakonisht keta shkembinj prej rrafshesh te

Konteksti fizik dhe burimet e rajonit bregdetar jugor

3

paqendrueshme, prej depozitave koluviume qe mbulojne shkembinjte. Ato rreshkasin ne drejtim te relievit. Hollesia e depozitave koluviumale eshte 2-3m, por ne disa raste, ajo mund te arrije 8-9 metra.

Depozitimet e Kuaternarit. Keto depozitime ndahen ne disa tipe sipas origjines se formimit: Depozitimet koluviale te perbera nga gelqere, prurjet e reres dhe prurjet e reres se

zhavorrit gelqeror jane kafe ne gri, disa ne ngjeshje mesatare dhe jane gjendur kryesisht ne fund te shkembinjve te mprehte. Ato jane gjetur tek formacionet e fluskut, me rralle tek formacionet e karbonit. Rruget ekzistuese nuk jane ndertuar mbi keto formacione, dhe rekomandohet qe vleresimi i rrugeve te reja te mos behen mbi keto formacione, sepse nuk jane te qendrueshme ndaj pjerresise.

Depozitimet proluviale jane te kompozuara nga shkembinj gelqeror zhavorri dhe shkembinj ranor ngjyre bezhe rreth kafes. Ato gjenden ne trashesine rreth 3-5m.

Depozitimet bregdetare perfaqsohen nga rera dhe shkembinjte renor. Zhavorri me permasa te medha, me ngjyre gri, eshte shume I veshtire per tu gjetur. Ato jane zakonisht te ngjeshura dhe gjenden ne fund te detit. Plazhet me te bukura te studimit jane zhvilluar ne depozitat bregdetare qe jane te nderthurura me depozitat e rrjedhshme. Ato kane nevoje te theksohet qe Deti Jonian ka disa gjire, te shkaktuara nga bregdeti shkembor me nje aktivitet gerryes teper aktiv. Depozitimet bregdetare nuk rekomandohet te perdoren si material ndertimi.

1.2.1.2. Rreziqet gjeologjike

Duke konsideruar strukturen gjeologjike qe eshte ndertuar kryesisht prej depozitimeve gelqerore dhe me pak prej depozitimeve te tjera, rajoni bregdetar jugor ka dy tipe te makrozonave lidhur me rreziqet gjeologjike. i pari perfaqesohet nga formacionet e forta (shkembinjte gelqerore), dhe tjetri nga formacionet e lehta (argjilat, shkembinjte ranore dhe konglomeratet). Zonat respektive pershkruhen me poshte. Formacionet e forta (Guret gelqeror). Keto formacione kane te bejne me gure

gelqerore mjaft te forte. Keta shkembinje jane shume rezistues ndaj agjenteve atmosferike. Zakonisht, ato mbulohen nga depozitat koluviane ne zonat me pjerresi te vogel e gjithashtu ne zonat me rryme. Shkembinjte e formuar nga keto formacione jane shume te qendrueshme. Keto struktura ndonjehere zhyten nen nivelin e detit. Duhet nenvizuar qe nga pikpamja gjeoteknike, problemet e vogla duhen paraprire dhe strategjite e parandalimit duhen zhvilluar gjate fazes se ardhshme te projektit.

Formacionet e lehta (argjilat, shkembinjte ranore dhe konglomeratet). Sipas pershkrimit te strukturave dhe pozicionit ne terren, pas disa vezhgimesh te bera, rezultoi qe keta gure kane ndikim te drejtperdrejte ne qendrueshmerine e pjerresise. Prioritetet e nevojshme per te siguruar stabilitetin gjeoteknik ne zonen e ngritjes se nje ndertese jane te respektosh metodat e germimit dhe pjerresine e tokes sipas matjeve te inxhiniereve te cilat duhen marre per te mbrojtur keta shkembinj. Te bazuar ne informacionin e marre ne terren, nuk u gjeten pjerresi te medha qe mund te kercenojne stabilitetin e ndertesave te ardhshme. Zakonisht, pjerresite jane te qendrueshme, por ndonjehere rreniet e tokes dhe blloqe me permasa te vogla jane vene re ne raste ne pjerresite me formacione te tilla. Keta gure gjenden kryesisht (shih Harten 2) ne zonen midis Borshit dhe Perparimit (Shen Vasil). Reniet shkaktohen nga aktiviteti gerryes i valeve, nga erozioni i shkaktuar nga uji i perrenjve malore, dhe nga germimet e pakontrolluara te bera shpesh nga vendasit. Rekomandohet qe ndertesat e bera ne pjerresi te jene ne raportin 2:3 dhe, nqs pjeresia eshte me e madhe se 8 metra, ndertesat duhen ndertuar me shkalle, gjithmone ne akordim me karakteristikat mekanike fizike te tokes. Muret mbajtese duhen ndertuar


4

rreth germimeve te reja dhe ujrat siperfaqesore duhen patur kujdes ne qofte se do te zbatohen rregullat e germimit. Mundesia e shkaterimit te qendrueshmerise se pjerresise nuk ekziston ne se e gjitha keto masa merren.

Zona e studimit eshte nje zone sizmike relativisht aktive, me nje aktivitet te njohur qe arrin deri ne 5.8 te shkalles Rihter apo intensitet 9 sipas shkalles Mercali. Ne rajon ka patur nje termet te madh shume kohe para Krishtit, por termete te tjere me te vegjel, kane krijuar shpella, humnera dhe forma te tjera karstike permes shkembinjve gelqerore.

Kushtet gjeologjike dhe gjeoteknike te vendeve ne zonen e studimit, me potencial per zhvillime fizike (turizem dhe te tjera), jane pergjithesisht te mira. Ne disa vende ekzistojne rreziqe te vogla te fenomeneve negative fizike e gjeologjike, por ato mund te shmangen nese gjate fazes se ndertimit behen studime specifike gjeologjike.

1.2.2. Kushtet hidrogjeologjike dhe hidrologjike

Me poshte jane dhene karakteristikat kryesore te hidrogjeologjise dhe hidrogjeografise te zones se studimit: rrjeti hidrografik i zones, pershkrimi i burimeve ujore nentokesore dhe vleresimi i kapaciteteve te tyre dhe mundesive qe ato ofrojne per zhvillimin ne te ardhmen, vecanerisht per turizmin. Vleresimet bazohen ne studimet ekzistuese, sikurse dhe ne disa vezhgime te fundit ne terren.

1.2.2.1. Rrjeti hidrografik

Zona bregdetare pershkohet nga nje sere lumenjsh, perrenjsh dhe rrymash nga te cilat me te rendesishme jane: perroi i Dukatit, Kudhesit dhe Borshit ne pjesen veriore te zones se studimit, dhe lumenjte e Bistrices, Kalases dhe Pavllos ne pjesen jugore. Laguna e Butrintit eshte njesia me e rendesishme e vecante hidrografike. Si shtese, ka eshe disa perrenj e rreke te vogla qe pershkojne zonen.

Pjesa veriore e zones se studimit konsiderohet si rrjeti hidrologjik siperfaqesor me i varfer ne Shqiperi. Ky rrjet, me rrjedhjet kryesore ka keto karakteristika: Perroi i Dukatit buron nga malet e Dukatit dhe derdhet ne det ne gjirin e Vlores/Orikum.

Ka uje gjate dimrit me shira, ndersa ne vere eshte pothuajse i thare. Perroi i Kudhesit buron nga malet ne lindje te vijes bregdetare dhe derdhet ne det. Ne

piken ku ai bashkohet me detin, krijon depozitime aluviale ne forme delte. Ky perrua ka uje gjate dimrit dhe transporton materiale te ndryshme te ngurta me vete.

Perroi i Borshit buron nga lindja e fshatit te Borshit dhe derdhet ne detin Jon.Gjate periudhave te reshjeve, ky perrua transporton materiale te ndryshme me vete dhe prurjet e tij krijuan fushen e Borshit dhe plazhin e Borshit. Ky perrua ka shume uje ne dimmer, ndersa ne vere, uji eshte shume i paket

Pjesa jugore e zones se studimit ka nje rrjet hidrologjik krejt te kundert, qe eshte nder me te pasurit me burime ujore ne gjithe Shqiperine: Lumi i Bistrices buron nga Syri i Kalter. Ky eshte nje burim natyror me sasi konstante

uji. Perroi i Vrisit bashkohet me kete lume dhe te dy derdhen ne kanalin e Cukes (bashke me lumin e Kalases). Sasia e ujit te lumit eshte konstante dimer - vere, dhe eshte lumi me prurjen me te madhe ne rajonin bregdetar jugor (19 m3/s).

Lumi i Kalases buron nga rreza e Malit te Gjere (burime karstike) qe perbehet nga gur qelqeror. Ai ka nje sasi konstante uji ne vere dhe dimer, dhe bashkohet me lumin e Bistrices para se te derdhet ne kanalin e Cukes dhe me pas ne detin Jon.


5

Lumi i Pavllos buron nga malet prane bregdetit ne territorin grek. Ai hyn ne pjesen shqiptare dhe derdhet ne det ne pjesen jugore te gjirit te Butrintit. Ky lum ka prurje normale, me pak ndryshime mes stines se dimrit dhe te veres.

Laguna e Butrintit perfaqeson nje lagune qe komunikon me detin, duke patur keshtu uje te njelmet. Ajo eshte e vecante per shkak te biodiversitetit te flores dhe faunes, si dhe per aktivitetin e kultivimit te midhjes.

1.2.2.2. Rezervat ujore nentokesore

Kushtet hidrogjeologjike varen nga struktura gjeologjike dhe morfologjike e zones bregdetare. Mund te verehen rezervat e meposhteme hidrologjike te ujerave nentokesore: Rezervat hidrogjeologjike nga burimet natyrore. Ne zonen e studimit ka nje sere

burimesh ujore natyrore me nje sasi te konsiderueshme prurjeje. Gjithashtu, ujerat kane nje cilesi te mire. Keto burime kane origjine karstike dhe krijohen ne nivele te ndryshme hipsometrike. Burimet kryesore jane: burimi i Ujit te Ftohte ne Vlore, nen nivelin e detit, Izvori ne Tragjas, burim ne fshatin Dhermi, Potami Spille, Mulliri i Janit ne Qeparo, Hoston Qeparo, Borsh, Ftere, Sasaj Piqeras, Syri i Kalter, Kardhikaqi, Vrisi, Tatzatit, Mezalake, Shkalla, Ajtoi dhe, Çuka.

Rezervat hidrogjeologjike te gureve gelqerore. Sic u permend me pare, ne bregdetin jonian ka shume shkembinj gelqerore. Ne keto shkembinj ka evoluar fenomeni i karstit. Ka shume rezerva te ujerave nentokesore, sic jane burimt e permendura me lart. Ujerat e gjetura ne keto shkembinj kane indikatore shume te mire te cilesise.

Rezervat hidrogjeologjike te formacioneve te flishit. Keto formacione perbehen nga gure argjilore dhe ranore. Ato kane nje pershkueshmeri te ulet dhe rezervat e ujit nentokesor jane te pakta. Ne keto shkembinj jane gjetur burime te perkohshme uji.

Rezervat hidrogjeologjike te depozitimeve te Kuaternarit. Depozitimet e Kuaternarit perbehen nga argjili, rera dhe zhavorri. Shtresat e reres dhe zhavorrit jane akuafere. Keto depozitime gjenden ne zoan te sheshta si ne Dukat, Borsh, dhe Vurg (Delvine). Ne keto lugina ka puse hidrogjeologjike dhe sasi te mjaftueshme uji. Ne disa raste ka puse arteziane, por ne rastet e tjera uji duhet pompuar.

1.2.2.3. Shqetesimet per perdorimin e burimeve ujore

Zona nga Orikumi ne Butrint eshte e pasur me burime ujore, vecanerisht ne pjesen jugore te zones se studimit. Ne kete faze te hershme te projektit, mund te konkludohet se burimet ujore ne zone e studimit jane te mjaftueshme qe te plotesojne kerkesat qe vijne nga rritja e konsumit ne te ardhmen, sic eshte kerkesa qe krojohet nga zhvillimi i turizmit. Uji i burimeve ka karakteristika te mira.

Ka nje sere burimesh natyrore qe gjenden jashte zones se studimit. Per momentin ata jane te mbrojtur, pasi vendodhjet e tyre jane larg zonave te zhvilluara urbane. Megjithate, ne pjanifikimet e ardhshme per zhvillime, duhen marre ne konsiderate edhe masa mbrojtese shtese. Kjo i referohet vecanerisht disa burimeve qe mund te jene te ekspozuara shume shpejt ndaj ndikimeve negative urbane, sic jane burimet e Ujit te Ftohte ne Vlore, Izvori ne Tragjas, dhe Potami ne Spille (Himare). Per te percaktuar zonen e sigurt higjenike perreth secilit prej burimeve te mesiperme, duhet bere nje studim i vecante hidrogjeologjik.

1.2.3. Klima

Klima e Shqiperise eshte shume diverse. Kjo per shkak te pozicionit gjeografik, amplitudes se madhe te lartesise mbi nivelin e detit dhe kryesisht per shkka te relievit kodrinor e malor, qe karakterizohet nga lugina e fushegropa te thella. Vendi mund te ndahet ne kater zona te


6

dallueshme klimatike (Figura 1.1), te cilat ndahen me tej ne 13 nen-zona klimatike. Cdo nen-zone kontribuon shume ne diversitetin e pasur biologjik te vendit.

Ne pergjithesi, zona e studimit ka klime mesdhetare, por per shkak te pozicionit gjeografik dhe shtrirjes vertikale ajo shtrihet ne tre zona kryesore klimatike:

Zona e ulet bregdetare; Zona kodrinore; dhe Zona malore.

Rreshjet mesatare vjetore ne zonen e studimit jane vleresuar 1,000-1,200 mm (Figura 1.2). Rreshjet jane kryesisht ne formet e shiut, nderkohe qe bora eshte nje fenomen me i rralle ne rajonin bregdetar (ajo bie vetem ne zonen malore, Mali i Cikes, Llogara – Vuno).

Figura 1.1: Zonat klimatike te Shqiperise

Zonat klimatike Zona e ulet qendroreZona e ulet bregdetare Zona kodrinore

Zona malore


7

Figura 1.2: Rreshjet ne rajonin bregdetar jugor sipas muajve

0

50

100

150

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Muajt

Rre

shje

t (c

m)

Burimi: Hidrologjia e Shqiperise, 1984

Shumica e reshjeve bie ne dimer, nga nentori ne prill, 70-80% e sasise vjetore regjistrohet gjate kesaj periudhe (Figura 1.3, Figura 1.4). Gjate pranveres regjistrohet vetem 20% e sasise vjetore te rreshjeve.

Figura 1.3: Sasia mesatare vjetore e reshjeve ne Sarande, Borsh, Himare dhe Dhermi

Burimi: Kabo M. et al, 1998

Temperatura mesatare vjetore ne zonen e studimit eshte midis 16.1 - 17.7°C. Ne janar temperatura e ajrit eshte midis 8-10°C, kurse ne gusht luhatet midis 24-26° C (Figura 1.4 dhe Figura 1.5). Sezoni i plazhit pergjate bregdetit jugor te Shqiperise luhatet midis 150 – 180 diteve (bazuar ne numrin e diteve me temperature mbi 20° C).


8

Figura 1.4: Temperatura mesatare vjetore ne Sarande, Borsh, Himare dhe Dhermi

Burimi: Kabo M. et al, 1998

Figura 1.5: Temperatura mesatare vjetore ne Vlore

05

1015202530

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIIM uajt

Tem

p. 0 C


Duke qene se eshte nje zone bregdetare, era e detit ndikon drejtperdrejte ne kushtet klimatike, ne vecanti ne periudhen e veres. Nga Nentori deri ne Mars drejtimi kryesor i eres eshte Lindja, ndersa gjat pranveres drejtimi i eres eshte Jug dhe Veriperendim. Nga Qershori deri ne Shtator ererat kryesore jane Veriperendim dhe Perendim. Shpejtesia kryeore e eres eshte vleresuar 2.5 m/s ne pjesen e Vlores. Gjate dimrit drejtimet kryesore jane Veriperendim (30%), dhe Jug (35%). Keto erera kane nje shpejtesi mesatare prej 7.2 m/s. Ne situata te vecanta sinoptike, Shpejtesia me e madhe e eres shkon 40m/s. Keto erera kane drejtim Jugor (Figura 1.6, Figura 1.7).


9

Figura 1.6: Drejtimi i eres per tre stacione (Treport, Vlora, Saranda)


Figura 1.7: Drejtimi i eres per dy muaj karakteristike (stacioni i Vlores)

0

10

20

30N

NE

E

SE

S

SW

W

NW

Janar

05

101520

N

NE

E

SE

S

SW

W

NW

Korrik Burimi: Hidrologjia e Shqiperise, 1984

Shperndarja vjetore e drejtimit te eres pergjat bregdetit Jugor, si u regjistrua ne stacionin meteorologjik ne Vlore, Borsh dhe Sarande tregon qe drejtimi mbizoterues i drejtimit te eres per Vloren eshte Lindja (17.1%), per Borshin eshte Verilindja (23%) dhe per Saranden eshte Juglindja (12.4 %).


10

Tabela 1.1: Shperndarja vjetore e drejtimit te eres, ne perqindje (%) pergjate bregdetit Jugor te Shqiperise

Drejtimi i eres Stacioni Pa erera

N NE E SE S SW W NW Vlora 40.2 3.5 6.7 17.1 3.2 7.6 5.3 6.5 9.8 Borshi 14.7 22.3 10.3 0.5 4.6 8.7 12.4 3.6 23.0 Saranda 12.9 7.6 3.5 8.1 8.2 10.1 12.4 6.9 2.5 Burimi: Hidrologjia e Shqiperise, 1984

Gjendja klimatike ne pjesen jugore te Shqiperise lejon nje periudhe turizmi rekativisht te gjate, me nje mesatare prej me shume se 100 ditesh plazhi cdo vit, relativisht erera modeste dhe rreshje vjetore te kenaqshme. Nuk pritet qe drejtimi i ererave do te ndikoje negativisht shkarkimin e ujerave te zeza ne det. Nuk eshte verejtur ndonje faktor tjeter kritik.

1.2.4. Ekosistemet kryesore ne zonen e studimit

1.2.4.1. Mjedisi tokesor

Te dhenat historike dhe ato te mbledhura nga kerkimet e fundit ne zonen e studimit (rajoni bregdetar jugor i Shqiperise) tregojne nje flore te pasur dhe diverse, diversitet te madh te habitateve dhe asosacioneve bimore me nje rendesi te vecante kombetare, nga pikepamja shkencore, ekologjike dhe socio-ekonomike. Nje sere speciesh bimore te zones se studimit i perkasin listes kombetare te specieve te rralla, nje numer i konsiderueshem bimesh dallohen per interesin e tyre te vecante shkencor, nderkohe qe shume prej tyre kane vlera te vecanta ekonomike si bime mjekesore, bime vajore, bime industriale, bime dekorative etj.

Flora e zones se studimit eshte shume e pasur me pothuajse 1,400 specie bimesh enesore (qe perfaqesojne 42.4% te flores totale te Shqiperise). Kjo shifer e larte shpjegohet nga pozicioni gjeografik i zones se studimit, orografia shume e thyer dhe formacionet gjeologjike diverse, sikurse dhe tipet e ndryshme te mikroklimes qe gjenden ne bregdetin jugor te Shqiperise.

Ne zonen e studimet gjenden shume specie endemike dhe relikte nga koha e Terciarit, sic jane Hypericum haplophyloides, Leucojum valentinum subsp. vlorense, Taxus baccata, Aesculus hippocastanum, Quercus ithaburensis subsp. macrolepsis, etj. DY speciet e para, Hypericum haplophyloides, Leucojum valentinum subsp. vlorense, jane specie strikt endemike te zones se studimit. Bregdeti jugor perfaqeson nje kryqezim te rendesishem te rrugeve te migrimit te flores se rajonit te Ballkanit. Ka nje sere speciesh qe ketu kane kufirin me verior te shperndarjes se tyre, sic jane Quercus ithaburensis subsp. macrolepsis, Abies borisii – regis etj. Specie te tjera kane kufirin me jugor te tyre sic jane Petteria ramentacea. Disa specie si Aesculus hippocastanum, kane kufirin me perendimor, ndersa disa te tjera (Teucrium fruticans, Brassica incana) kufirin me lindor. Ne zonen e studimit gjenden rreth 68 specie bimore, ose 21.3% te totalit prej 330 specieve te rralla apo te rrezikuara te Shqiperise.

Kerkimet tregojne se flora e zones se studimit ka nje lidhje te forte florike me vendet e Ballkanit jugor; me shume se 24 specie te shperndara ne Greqi kane pjesen me veriore te shtrirjes se tyre ne zonen e studimit. Tipet kryesore te bimesise qe gjenden ne pjesen tokesore te zones se studimit, jane pershkuar me poshte: Vegjetacioni i zonave te uleta apo pujet dhe shkurret gjithmone te gjelbra. Ai

shtrihet nga ultesira bregdetare deri ne lartesine 900 m. Shpatet e kodrave te gadishullit te Karaburunit, ishullit te Sazanit, vargmali i Rrezes se Kanalit, luginat e Dukatit, Palasa-Himara, Kakomeja, ishujt e Ksamilit dhe Butrinti, karakterizohen nga nje diversitet i larte i


11

tipeve te bimesise. Dy tipet kryesore te bimesise ne kete rajon jane pyjet gjethegjere gjithmone te gjelber (Asoc. Orno – Quercetum ilicis) qe gjenden ne gadishullin e Karaburunit, vargmali i Rrezes se Kanalit, bregdeti nga Palasa ne gjirin e Kakomese, dhe Ksamili-Butrinti; si dhe bimesia e makjeve, qe gjendet kryesisht ne ishullin e Sazanit, gadishullin e Karaburunit, vargmalin e Rrezes se Kanalit dhe luginat e Dukatit, Vunoit, Himares, Qeparoit, Kakomese, dhe Ksamilit.

Pyjet me pishe mesdhetare (Assoc. Pistacio- Pinetum halepensis). Keto pyje gjenden ne shpatet e kodrave te lugines se Dukatit (parku kombetar Llogara). Perberesit kryesore te ketyre pyjeve jane Pinus halepensis dhe me rralle Pinus pinea. Ato shtrihen nga niveli i detit deri ne 400-500 m lartesi ne luginen e Dukatit keto pyje nuk jane indigjene te zones. Rreth 30-35 vjet me pare eshte bere pyllezimi i lugines se Dukatiti me Pinus halepensis.

Komunitetet bimore te dominuara nga Euphorbia dendroides, Pistacia lentiscus – Allianca Oleo – Ceratonion (Assoc. Pistacxio – Euphorbietum dendroides). Kjo lloj bimesie takohet ne pjese te vecanta pergjate zones se brendshme te gadishullit te Karaburunit, vargmalit te Rrezes se Kanalit, Porto Palermos dhe zones se Ksamilit. Ajo ekspozohet ne det ne lartesi te uleta (50-100 m).

Phrygana vegetation (Assoc. Chrysopogono – Phlometum fruticosae, Assoc. Ericetum manipuliflorae). Kjo eshte nje bimesi tip shkurreje e vogel, zakonisht me e ulet se 100 cm. Kjo bimesi, qe eshte shume e shperndare ne gadishullin e Karaburunit, gjendet ne dhe te ceket mbi shkembin gelqeror, ne lartesi 0-900 m.

Vegjetacioni i pseudo–stepes qe dominohet nga Brachypodium ramosum (Assoc. Brachypodium ramosi). Degradimi qe shkaktohet nga mbikullotja ka sjelle nje vegjetacion te tipit pseudo-stepe, qe dominohet nga barerat, kryesisht Brachypodium ramosum. Pjese te livadheve jane te zakonshme ne lartesi 0-900 m pergjate gjithe bregdeit jugor te Shqiperise. Ne fushegropat e medha dhe ne shumicen e faqeve te kodrave (lugina e Dukatit, Dhermiu, Vunoi, Iliasi, Himara, Qeparoi, Borshi, Piqerasi, Lukova) tani mbillen drithera, ullinj, portokalle etj.

Pyje lisi qe rrezojne gjethet (Assoc. Quercetum frainetto). Shpatet perendimore te vargmalit Rrëza e Kanalit, Vuno-Himare, Kakome, dhe kepi i Stillos, ne lartesi mes 500 dhe 300 m, jane zona me pyje lisi qe rrezojne gjethet.

Quercus ithaburensis subsp. macrolepsis (i njohur si lisi i Vlores) eshte specia dominuese e pyjeve te lisit: shtresa e pemeve mbulon 60-70%, lartesia 7 m; shtresa e shkurreve mbulon 50-60%, lartesia 1-2 m; shtresa e barit mbulon rreth 30%, lartesia 0,3 m; diametri maksimal i trungut 30-40 cm. Ky tip pylli gjendet aty-ketu ne gadishullin e Karaburunit, Himara-Porto Palermo, Lukove-Kakome, zona e Butrintit dhe kepi i Stillos, ne lartesi 0-800 m.

Pyjet malore konifere (Assoc. Pineto – Abietetum borissi-regis). Shtresa me drure mbulon 80-90%, ajo me shkurre 50-60%, me bar 20%. Ne nje lartesi prej 750-1,300 m, pyjet e lisit zevendesohen nga pyjet malore konifere (kryesisht ne parkun kombetar Llogara). Ne nje lartesi prej 1,000 m (Qafa e Llogarasë, Parku Kombetar i Llogarase) eshte gjetur “Pisha Flamur”, nje monumet i rralle natyror (lartesia 13 m, ku te githa deget jane drejtuar ne veri-perendim).

Pyjet qe dominohen nga Pinus leucodermis (Assoc. Pinetum leucodermis typicum). Keto pyje shtrihen ne malet e Qores dhe Çikes (shpatet perendimore) ne lartesi 1,300-1,700 m.

Nder speciet e faunes, permenden si me poshte:


12

Invertebratet. Te dhena jo te plota per invertebratet qe gjenden ne zonen e studimit, tregojne per nje faune te pasur me insekte (rreth 151 specie te rendit Coleoptera, dhe 93 specie te rendit Lepidoptera).

Amfibet dhe Reptilet. Ne zonen e studimit gjenden 11 specie amfibesh (nga 15 specie qe ka gjithe vendi) dhe 30 specie reptilesh (nga 37 qe ka gjithe vendi). Herpetofauna mjaft e pasur dhe e shumellojshme shpjegohet me pozicionin e zones, kushteve te favorshme klimatike dhe tipeve te ndryshme te habitateve. Breshka e detit (Caretta caretta) viziton bregun jugor dhe jane vene re disa perpjekje per riprodhim. Te pakten dy specie, Testuto marginata dhe Rana epeirotica gjenden vetem ketu ne gjithe Shqiperine.

Zogjte. Ne zonen e studimit raportohen 250 specie zogjsh, nga 330 specie ne te gjithe vendin. Zogjte ujore, (kryesisht ata te liqenit te Butrintit dhe te lagunes se Orikumit) dhe zogjte detare, jane elemente te rendesishme te botes se gjalle te zones. Liqeni i Butrintit eshte shpallur si zone Ramsar, per shkak te pasurise qe ka me zogj ujore, dhe me zona ripriodhimi per zogjte dimerore dhe verore. Ne zone gjenden me shumice zogjte e pyllit si qukapiket, vecanerisht ne parkun e Llogarase. Te gjitha keto e bejne zonen mjaft terheqese per studiusit e zogjve.

Gjitaret. Megjithe te dhenat jo te plota, mund te konkludohet se zona e studimit eshte mjaft e pasur me gjitare. Gjate bregdetit jugor pritet qe te gjenden 55 specie gjitaresh nga 71 qe ka Shqiperia, nga te cilat 42 specie jane regjistruar. Lakuriqet qe jetojne ne shpella, gjitaret e medhenj dhe mishengrenesit, sikurse dhe gjitaret ujore dhe detare (Lutra lutra, Monachus monachus dhe delfinet) jane disa nga gjitaret me interesnte te zones. Rreth 17 specie gjitaresh i perkasin Librit te Kuq te Gjitareve te Kercenuar Globalisht.

1.2.4.2. Mjedisi detar

Flora dhe fauna detare e bregdetit jugor te Shqiperise, kane nje interes te vecante, pasi zona e studimit gjendet ne kufirin mes tre nenrajoneve: Mesdheu perendimor dhe lindor dhe deti Adriatik. Keshtu qe flora dhe fauna perfshijne specie me origjine te ndryshme: specie vetem mesdhetare, mbetje te flores dhe faunes nga Atlantiku dhe flore dhe faune migratore nga oqeani Indian permes Kanalit te Suezit. Rregjistri i flores detare perfshin 131 alga makrofite. Fauna detare perfshin nje total prej 251 peshqish, 46 ekinodermatesh, 104 dekapodesh dhe 84 specie molusqesh. Popullata bentike e bregdetit shqiptar ka nje fiziognomi tipike mesdhetare, qe karakterizohet nga bolleku i specieve mesdhetaro-atlantike.

Deri tani, iktiofauna shqiptare ka te rregjistruara 251 specie peshkore. Bregdeti jonian konsiderohet nje habitat i pasur per nga diversiteti i specieve peshkore de organizmave te tjera detare. Prania ne ujerat bregdetare shqiptare e specieve te rralla peshkore si Luvarus imperialis, Ranzania laevis, Coelorhinchus coelorhinchus, Lebistes reticulatus, kompleton shperndarjen e tyre te njohur ne Mesdhe. Zonat kryesore te peshkimit jane livadhet e Posidonias pergjate bregdetit (5-45 m thellesi). Keto livadhe jane zonat e strehimit, ushqimit dhe riprodhimit per nje sere speciesh te tjera (peshq, krustace dhe invertebrate te tjere).

Zona e Supralitoralit gjendet ne nivelin me te larte te batices dhe dallohet nga Cianobakteret e erreta me te cilat ushqehen guaskat e Litorines. Kjo zone shtrihet vertikalisht nga me pak se 1 m ne zonat e qeta, ne me shume se 6 m pergjate bregdetit shume te ekspozuar te Karaburunit. Ne kete breg shkembor speciet karakteristike jane: Cyanophycea sp., Gastropods Littorina sp., dhe Cirripeds Chtamalus depresus..

Zona e Mediolitoralit perfshin pjesen nderbaticore (vertikalisht rreth 1 m). Karakteristika kryesore e cilesise se ujerave eshte prania e algave Koraligjene, te cilat krijojne nje zone e perbere nga Lithophyllium sp., e cila mund te shtrihet ne disa vende deri ne 1 m gjeresi. Ky


13

formacion biogjenik eshte gjetur pergjate bregut perendimor te Karaburunit dhe Rrezes se Kanalit. Ata jane indikatore te mire biologjike te ndotjes siperfaqesore dhe te niveleve te ndryshueshem te detit (Lithophyllium sp ka nevoje per masa mbrojtese si nje monument natyror). Specie te tjera interesante ne kete zone jane algat e kuqe Lithophyllum lichenoides qe formon nje platforme mbi 1 m te gjate mbi te cilen rritet Patella sp.

Zona e Infralitoralit shtrihet deri ne 45 m thellesi. Infralitorali perbehet kryesisht nga Cystoseira sp. me Padina sp., Acetabularia sp., Cymadocea sp. ne zonat e sheshta, ku rriten iriqi i detit dhe peshq si Sarpa salpa; alga te tjera si Peyssonnelia sp., Halimeda sp. dhe Udotea sp. qe shfaqen ne ujera me te qeta dhe me te thella. Biocenoza me e rendesishme e zones se infralitoralit jane livadhet e Posidonia oceanica. Produkti primar i Posidonia oceanica eshte vleresuar ne 21 ton materil i thate/ha/vit. Si shtese e interesit biologjik, Posidonia oceanica luan nje rol te rendesishem ne mbrojtjen e fundit te detiti nga erozioni, dhe ne mbrojtjen e bregdetit. Ne substrate te pershtatshme, prania ose mungesa e Posidonia oceanica reflekton cilesine e gjithe zones. Per shkak te rendesise se saj, kjo specie eshte e mbrojtur ne nje sere vendesh, dhe cdo zhvillim qe lidhet me mjedisin detar dhe me Posidonia oceanica eshte subjekt i nje vleresimi strikt ne ndikimit ne mjedis. Livadhet e Posidonia oceanica gjenden ne nje sere vendesh pergjate bregdetit jugor, vecanerisht prane brigjeve shkembore, por nje vleresim i sakte i shendetit te kesaj specieje, mund te behet vetem me nje monitorim te perhershem.

Banoret tipike te ketij stadi jane gjithashtu ekinodermatet dhe krustacete dekapode. Ne zone jane lokalizuar dhe ylli termofil i detit Ophidiaster ophidianus dhe kastraveci i detit Holothuria helleri.

Kanionet dhe shpellat, qe shpesh nuk mund te arrihen kollaj, perfaqesojne nje habitat ideal per foken e Mesdheut (Monachus monachus) e cila eshte raportuar ne zone qe ne vitin 1982. Disa nga keto shpella jane monumentale (deri ne 50 m te larta) me stalaktit dhe me faune te ujerave te embela (mushkonja, lakuriqe) sic eshte psh shpella e njohur si Shpella e Haxhi Aliut.

Eshte e rendesishme te theksohet se Plani i Menaxhimit te Zones Bregdetare ne Shqiperi, i vitit 1995 identifikon 7 njesi detare bio-gjeografike ne rajonin bregdetar jugor. Ketonjesi u percaktuan sipas gjeomofologjise, orintimit, gjeologjise, substratit dhe ekspozimit ndaj ererave dhe rrymave detare. Ky klasifikim mund te konsiderohet i vlefshem edhe sot, pasi ai eshte perdorur si nje nga bazat e pergaitjes se Strategjise se Biodiversitetit dhe Planit te Veprimit (BSAP) per Shqiperine, pergatitur nga Ministria e Mjedisit ne 1999. Referenca jepet dhe per harten S3 te atij plani. Njesite ishin si me poshte: Njesia 1 (gjiri i Vlores perfshire lagunen e Orikumit): gjiri i Vlores shtrihet nga qyteti i

Vlores (lindje) deri ne kepin e Gallovecit (perendim). Bregdeti eshte kryesisht shkembor, me plazhe te vogla me gure, pervec zones lindore qe eshte ranor, dhe zones qendrore te gjirit qe eshte e mbushur me rere dhe balte. Zonat me uje te ceket jane te mbushura me livadhe te posidonias, te cilat jane shume te rendesishme ekologjikisht. BSAP propozon qe laguna e Orikumit te shpallet zone e mbrojtur (shih Harten 4). Peshkimi eshte nje aktivitet i rendesishem ne gji.

Njesia 2 (Ishulli i Sazanit): Kjo njesi nuk perfshihet ne zonen e studimit. Njesia 3 (gadishulli i Karaburunit): Zona shtrihet nga Kepi i Gallovecit deri tek Kepi i

Gjuhezes ne brigjet veriore dhe perendimore, dhe ne gjirin e Bristanit ne drejtimin veri-veriperendim dhe jug-juglindje. Shpatet jane shume te pjerreta, karakterizohen nga shkembinj te larte vertikale qe zhyten ne det ne thellesi te medha. Mjedisi bregdetar nenujor eshte i shumellojshem. Zona eshte shume e rendesishme ekologjikisht me


14

parkun Kombetar te Llogarase dhe Rezerven e Menaxhuar Natyrore Karaburun – Rreza e Kanalit (shih Harten 4). Peshkimi eshte nje aktivitet i rendesishem ekonomik.

Njesia 5 (zona e Rrezes se Kanalit): Njesia shtrihet nga gjiri i Bristanit deri ne Dhermi. Ajo ka peisazhe mbreselenese, me kanione qe bien ne det. Tabani i detiti tregon aktivitet aroziv pergjate vijes bregdetare. Flora dhe fauna detare jane te ngjashme me ato te gjetura ne gadishullin e Karaburunit. Ne BSAP propozohet qe kanioni i Gjipese te behet zone e mbrojtur (shih Harten 4).

Njesia 5 (Dhermiu deri ne Porto Palermo): Relievio bregdetar eshte me i bute. Livadhet me barishte deti domunojne zonat me uje te ceket. Mjedisi bregdetar eshte mjaft i shumellojshem Njesia eshte zona me prodhuese me peshk e gjithe bregdetit shqiptar. BSAP propozon Porto Palermon si zone te mbrojtur (shih harten 4).

Njesia 6 (Qeparoi deri tek kepi i Qefalit): Vija bregdetar karakterizohet suksesione te peisazheve te ndryshme. Ne kete njesi mbizoterojne plazhet me rere te bardhe, qe shtrihen deri ne 20 m thellesi dhe ku jane te zakonshme popullatat e Posidonia oceanica dhe Cymodocea spp. BSAP propozon dy zoan qe duhen mbrojtur: Perroi i Borshit dhe gjiri i Kakomese (shih Harten 4).

Njesia 7 (kepi i Qefalit deri tek kepi i Stillos): Profii bregdetar nuk eshte kaq spektakolar sa ne njesite e tjera, megjithese ndahet ne nje sere sektoresh specifike. Parku Kombetar i Butrintit eshte nje zone Ramsar. BSAP propozon zgjerimin e siperfaqes se parkut qe duhet mbrojtur, perfshire dhe kepin e Stillos (shih harten 4).

1.1.4.3. Zonat e ndjeshme mjedisore

Zona e studimit dallohet per diversitetin e habitateve te saj dhe pasurine me specie te flores dhe faunes. Shume prej tyre jane ne mbrojtje ne nivele nderkombetare, kombetare dhe rajonale. Ne zonen e studimit gjendet nje game e gjere habitatesh, sic jane: ekosistemet e maleve te larta (deri ne 2,000 m); kullotat alpine dhe subalpine; tipe te ndryshme pyjesh (perzierje e konifereve me gjethegjeret, perzierje e gjethegjereve ku dominojne peme qe i rrezojne gjethet, perzierje e gjethegjereve ku dominojne peme gjthmone te gjelbra, shkurre dhe makje, pyje aluviale); kullotas te uleta, habitate bregdetare ranore e shkembore, ligatina bregdtare si liqeni i Butrintit, liqeni i Bufit (Rreza) dhe laguna e Orikumit, perrenj, rrjedha, burime karstike, shpella etj. nga pikepamja ekologjike, prania e nje shumellojshmerie te madhe habitatesh, krijon nje muner te madh nishesh ekologjike dhe per pasoje nje nivel te larte te biodiversitetit ne zone, e cila veshtire se gjendet ne zonat e tjera te Shqiperise apo ne vendet fqinje..

Flora dhe fauna e bregdetit jugor jane shume te pasura dhe interesante. Sic u permend me siper, ne zonen e studimit ka rreth 1,400 bime enesore (baraz me 42.4% te flores se Shqiperise). Kjo shpjegohet (i) nga historia e vjeter e flores ne kete rajon (sic eshte prania e specieve apo relikeve te Terciarit), (ii) nga influenca e florave te tjera sic eshte ajo e Egjeut, (iii) nga izolimi gjeografik i rajonit (male te larta dhe barriera detare), dhe (iv) nga marredheniet natyre-njeri qe jane vendosur ketu neper shekuj, duke krijuar habitate komplekse (natyrore, seminatyrore, te modifikuar, artificiale) dhe peisazhe. Te gjitha keto specie bimore perbejne nje aset te madh kombetar, me vlera ekonomike dhe shkencore. Disa prej tyre jane mjaft te rralla, disa kane vlera shkencore, dhe shumica kane perdorime ekonomike si: mjekesore, aromatike, ushqimore dhe dekorative.

Per shkak te karakteristikave gjeografike dhe te flores, bregdeti jugor perfaqeson habitate interesante per entomofaunen. Diversiteti i ketij grupi eshte shume i madh krahasuar me madhesine e zones se studimit. Referuar fluturave te rendit Rhopalocera, ne zone jane verejtur 93 specie, nga te cilat disa kane rendesi nderkombetare. Eshte verejtur nej nume i


15

madh speciesh te rendit Coleoptera: 152 specie qe i perkasin 21 familjeve. Bregdeti jugor eshte i pasur ne grupe verteratesh. Ne zonen e studimit ka rreth 252 specie peshqish, 11 specie amfibesh (nga 15 qe njihen ne Shqiperi), 30 specie reptilesh (nga 37 specie), 250 specie zogjsh (nga 330 specie) dhe 55 specie gjitaresh (nga 71 specie).

Plani i Menaxhimit te Integruar te Zones Bregdetare (ICZMP) i 1995 ishte shume i orientuar nga mbrojtja e biodiversitetit. Ai identifikoi 5 Zona te Ndjeshme Mjedisore (ESA):

Gadishulli i Karaburunit; Kanioni i Vunoit; Porto Palermo; Plazhi i Kakomese; dhe Butrinti.

ESA-te u identifikuan sipas kritereve te meposhteme: (1) cilesia apo “natyraliteti” i mjediseve bregdetare detare e tokesore; (2) bukuria natyrore; (3) ekzistenca e rrenojave kulturore dhe arkeologjike; (4) potenciali per qellime argetuese dhe edukative; (5) ekzistenca e perdorimeve tradicionale; (6) kompleksiteti i larte i ekosistemeve; (7) biodiversiteti i pasur; (8) burime te rendesishme natyrore per perdorim human; dhe (9) nevoja per nje zhvillim te integruar dhe te sakte mjedisor. Keto kritere vlejne sot, ashtu sic vlenin dhe 10 vjete me pare, dhe duhen patur parasysh ne fazat e ardhshme te ketij projekti.

Eshte shume e rendesishme te te theksohet se ne planin e 1995, nderkohe qe objektiva kryesore eshte mbrojtja e habitateve ne ESA, nuk perjashtohen zhvillimet e ardhshme turistike, bujqesore dhe/ose urbane ne rrethinat e tyre, per sa kohe qe keto zhvillime planifikohen ne menyre te integruar. “Rrethinat” nuk percaktohen qarte ne kuptimin hapesinor, nderkohe qe aktivitete e zhvillimit brenda ESA jane shume te kufizuara. Megjithate konkluzioni i pergjithshem eshte se ky plan i atribuon nje rendesi te madhe mbrojtjes se biodiversitetit, dhe propozimet e tij lejojne vetem mundesi te kufizuara zhvillimi brenda dhe rreth ESA.

Strategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit (BSAP), i adoptuar nga qeveria e Shqiperise ne 1999, ka percaktuar 8 Zona te Ndjeshme Mjedisore. Perkufizimi i ketyre zonave eshte bazuar ne integrimin e karakteristikave te sistemeve detare dhe tokesore ne njesi te unifikuara mjedisore. Te gjitha ESA-te jane dhene ne Tabelen 1.2 dhe ne Harten 4. Te gjitha ESA-te e propozuara ne ICZMP te 1995, pervec Vunoit, jane perfshire ne listen BSAP.

16

Tabe

la 1

.2: Z

onat

e n

djes

hme

mje

diso

re

Em

ri i z

ones

se

mbr

ojtu

r M

adhe

sia

St

atus

i ekz

istu

es d

he i

prop

ozua

r R

reth

i K

omen

te

1.

Llog

ara-

Orik

um,

Kar

abur

un-

Saz

an-R

adhi

më-

Trag

jas-

Duk

at

35,0

00

ha

Stat

usi e

kzis

tues

: Par

ku

Kom

beta

r Llo

gara

(101

0 ha

) (k

ateg

oria

II);

Kar

abur

un-R

reza

e

Kan

alit,

Rez

erve

Nat

yore

e

Men

axhu

ar (2

0000

ha)

(k

ateg

oria

IV) S

tatu

si i

prop

ozua

r: P

ark

Kom

beta

r (d

etar

/toke

sor)

(kat

egor

ia II

)

Vlo

ra

Zona

me

rend

esin

e m

e te

mad

he b

iodi

vers

itare

ne

vend

, dhe

nje

nga

me

te re

ndes

ishm

et n

e M

esdh

e:

livad

he d

he k

ullo

ta a

lpin

e dh

e su

b-al

pine

; fie

ri m

aqed

onas

(Abi

es b

oris

si-r

egis

) pyj

e pi

she

te p

erzi

era

me

P

inus

nig

ra, P

inus

leuc

oder

mis

; pyj

e ah

ore

me

Que

rcus

coc

cife

ra, Q

. mac

role

pis;

mak

je ti

pike

m

esdh

etar

e; b

imes

i tip

ike

shke

mbo

re b

regd

etar

e; li

gatin

e m

e m

betje

te p

yjev

e al

uvia

le; n

je s

htre

se

litor

ale

dhe

bent

ike

te z

hvill

uar m

ire; l

ivad

he m

e po

sido

nia

(Pos

idon

ia o

cean

ica)

; del

fine

(Del

phin

us

delp

hi d

he T

ursi

ops

trunc

atus

); fo

ka e

mes

dheu

t (M

onac

hus

mon

achu

s) v

izito

n sh

pella

t dhe

bre

gun

e pj

eses

per

endi

mor

e te

gad

ishu

llit t

e K

arab

urun

it; k

ufiri

ver

ior i

bas

hkim

it O

leo-

Cer

atin

ion.

Shu

me

spec

ie

ende

mik

e, s

ub-e

ndem

ike

dhe

te rr

alla

apo

te k

erce

nuar

a sh

faqe

n ne

zon

e, s

i psh

Tax

us b

acat

a,

Cer

aton

ia s

iliqu

a, P

itym

ys fe

lteni

, Pity

mys

thom

asi,

etj.

Pot

enci

al i

larte

per

zhv

illim

in e

eko

turiz

mit.

2.

K

anio

ni i

Gjip

ese

1,20

0 ha

St

atus

i i p

ropo

zuar

: Zon

e e

Mbr

ojtu

r Mje

diso

re (k

ateg

oria

V)

Vlo

ra

Pei

sazh

shu

me

terh

eqes

me

form

acio

ne g

jeom

orfo

logj

ike

te v

ecan

ta d

he in

tere

sant

e ku

nuk

mun

gojn

e sh

pella

t. 3.

P

orto

Pal

erm

o

600

ha

Stat

usi i

pro

pozu

ar: R

ezer

ve

Nat

yror

e S

trikt

e (d

etar

e /

toke

sore

) (ka

tego

ria I)

Vlo

ra

Zona

det

are

dhe

breg

deta

re m

e e

mbr

ojtu

r me

nje

vler

e te

mad

he s

hken

core

per

ven

din.

Nje

lito

ral m

jaft

i zh

villu

ar m

e nj

e se

re s

peci

esh

te rr

ezik

uara

dhe

qe

mbr

ohen

nga

kon

vent

a nd

erko

mbe

tare

(kon

vent

a e

Bar

celo

nes)

. Jo

me

pak

e re

ndes

ishm

e ne

pje

sen

toke

sore

me

shtre

terit

e g

jere

te E

upho

rbia

den

droi

des

dhe

Sal

via

trilo

ba. P

rani

a e

kesh

tjelle

s se

Ali

Pash

es i

jep

zone

s vl

ere

hist

orik

e.

4.

Lum

i i B

orsh

it 2

km

Rez

erve

shk

enco

re (k

ateg

oria

I)S

aran

da

Nje

lum

e m

e zo

na te

zhv

illuar

a dh

e te

mbr

ojtu

ra m

ire m

e N

eriu

m o

lean

der p

ergj

ate

shtra

tit te

tij.

5.

G

jiri i

Kak

omes

e dh

e ke

pi i

Qef

alit

2,20

0 ha

St

atus

i i p

ropo

zuar

: Zon

e e

mbr

ojtu

r det

are

dhe

toke

sore

(k

ateg

oria

V)

Sar

anda

N

je z

one

me

peis

azhe

shu

me

terh

eqes

e, d

he m

e vl

era

turis

tike,

shk

enco

re d

he a

rget

uese

. Si i

sh z

one

usht

arak

e, a

jo e

shte

e m

broj

tur m

ire d

he s

igur

on v

end

push

imi p

er b

resh

ken

e de

tit C

aret

ta c

aret

ta, n

je

spec

ie s

hum

e e

rrez

ikua

r ne

Mes

dhe.

Shf

aqja

e k

esaj

spe

ciej

e i j

ep n

je v

lere

dhe

rend

esi t

e ve

cant

e zo

nes;

rret

h 40

0 ha

te k

esaj

zon

e pa

rash

ikoh

en te

jene

reze

rve

shke

ncor

e (k

ateg

oria

I).

6.

K

anal

i i C

ukes

, gj

iri i

Ksa

mili

t dh

e is

hujt

1,00

0 ha

St

atus

i i p

ropo

zuar

: Zon

e e

mbr

ojtu

r det

are

dhe

toke

sore

(k

ateg

oria

V)

Sar

anda

Zo

na, d

he v

ecan

eris

ht is

hujt

e ve

gjel

te K

sam

ilit p

rane

bre

gut,

form

ojne

nje

pei

sazh

uni

k. Is

hujt

mbu

lohe

n ng

a nj

e bi

mes

i tip

ike

mes

dhet

are

gjith

mon

e e

gjel

ber,

nder

kohe

qe

ne d

et k

a nj

e flo

re d

he fa

une

te p

asur

ku

bie

ne

sy H

alop

hyla

stip

ulac

ea d

he P

inna

nob

ilis

qe ja

ne te

dyj

a sp

ecie

te m

broj

tura

nga

kon

vent

at k

u S

Hqi

peria

esh

te p

ale.

Rre

th 4

00 h

a pr

ej 1

,000

ha

te z

ones

duh

et te

per

cakt

ohet

si R

ezer

ve S

trikt

e N

atyr

ore

(kat

egor

ia I)

. 7.

La

guna

e

But

rintit

dhe

rre

thin

at

4,00

0 ha

St

atus

i ekz

istu

es: P

ark

kom

beta

r ark

eolo

gjik

dhe

zon

e R

amsa

r Sta

tusi

i pr

opoz

uar:

Zg

jerim

i pa

rkut

kom

beta

r

Sar

anda

dh

e D

elvi

na

Meg

jithe

pro

blem

et e

vet

a ek

olog

jike,

lagu

na e

But

rintit

esh

te n

je z

one

e re

ndes

ishm

e pe

r ikt

iofa

unen

/ ak

uaku

lture

n dh

e av

ifaun

en. N

e la

gune

kul

tivoh

et M

ytilu

s sp

. duk

e e

bere

nje

zon

e vl

era

te m

edha

ek

onom

ike.

Liq

eni i

Buf

it (R

rëza

) ne

jugl

indj

e te

But

rintit

i sh

ton

zone

s vl

era

te tj

era

naty

rore

dhe

bi

olog

jike.

Shu

mic

en e

qyt

etit

antik

te B

utrin

tit (q

e es

hte

perc

aktu

ar s

i zon

e e

UN

ESC

O-s

) e m

bulo

jne

pyje

t tip

ike

mes

dhet

are

me

Que

rcus

ilic

is, Q

. rob

ur, A

lnus

glu

tinos

a, U

lmus

cam

pest

ris, F

raxi

nus

angu

stifo

lia e

tj, m

e nj

e fa

une

te p

asur

me

rept

ile d

he in

sekt

e. Q

ytet

i ant

ik, s

e ba

shku

me

kesh

tjella

t qe

ka

afer

, i s

jell

zone

s vl

era

hist

orik

e dh

e ku

lturo

re, d

he e

ben

terh

eqes

e pe

r viz

itore

t dhe

turis

tet.

Per

vle

rat

ekol

ogjik

e dh

e ku

lturo

re, l

agun

a e

But

rintit

esh

te k

ateg

oriz

uar s

i zon

e R

amsa

r.

8.

Pag

ane

– K

epi i

S

tillo

s dh

e is

hujt

500

ha

Stat

usi i

pro

pozu

ar: R

ezer

ve

naty

rore

stri

kte

deta

re d

he

toke

sore

(kat

egor

ia I)

, si p

jese

e

park

ut k

ombe

tar t

e B

utrin

tit

Sar

anda

Zo

ne e

mbr

ojtu

r nde

rkuf

itare

. Nje

nde

r zon

at d

etar

e dh

e br

egde

tare

me

te m

broj

tura

me

vler

a te

larta

sh

kenc

ore

per z

onen

mja

ft te

zhv

illuar

te li

tora

lit. Z

one

e pe

rsht

atsh

me

per s

htim

in e

Car

retta

car

etta

. Jo

me

pak

e re

ndes

ishm

e es

hte

pjes

a to

keso

re m

e py

jet d

he s

hkur

ret t

ipik

e m

esdh

etar

e. S

hfaq

ja e

Tes

tudo

m

argi

nata

ne

kete

zon

e, i

jep

asaj

nje

vle

re te

larte

shk

enco

re.

Bur

imi:

BS

AP

, 199

9


17

Tabela 1.3: Lista e specieve me interes globel per t’u mbrojtur, te cilat gjenden ne zonen e studimit (bazuar ne kategorite e rrezikimit sipas IUCN, 2001)

Nr. Emertimi Kat. Rrez.

Zonat kyc Rreziqet

Gjitaret 1. Rhinolophus euryale VU Shpellat ne zonen Llogara-

Karaburun, Himare, Butrint Keqperdorim i shpellave dhe shqetesim e keqtrajtim i kafsheve

2. Rhinolophus hipposideros VU Shpellat ne zonen Llogara-Karaburun, Himare, Butrint

Keqperdorim i shpellave dhe shqetesim e keqtrajtim i kafsheve

3. Rhinolophus ferrumequinum LRcd Shpellat ne zonen Llogara-Karaburun, Himare, Butrint


4. Rhinolophus blasii LRnt Shpellat ne zonen Llogara-Karaburun, Himare, Butrint


5. Myotis capaccinii VU Shpellat ne zonen Llogara-Karaburun, Himare


6. Myotis myotis LRnt Shpellat ne zonen Llogara-Karaburun, Himare


7. Miniopterus schreibersi LRnt Shpellat ne zonen Llogara-Karaburun, Himare


8. Sciurus vulgaris LRnt Llogara PK, Syri kalter Humbje habitati, djegie e pyjeve 9. Myoxus (Glis) glis LRnt Llogara PK, Syri kalter Humbje habitati, djegie e pyjeve

10. Dryomys nitedula LRnt Llogara PK Humbje habitati 11. Muscardinus avellanarius LRnt Llogara, Karaburun, Kakome,

Vuno-Himare, Syri kalter Mbikullotje, djegie e pyjeve

12. Microtus felteni LRnt Llogara PK, fusha e Vurgut Zjarre per hapje kullotash 13. Microtus thomasi LRnt Llogara PK, fusha e Vurgut Zjarre per hapje kullotash 14. Mus spicilegus (abbotti) LRnt Fusha e Vurgut Zjarre per hapje kullotash 15. Lutra lutra VU Perroi Tragjas, lumi Pavllo,

kanali i Cukes, lumi Bistrice, Syri kalter

Peshkim, shqetesim i kafsheve dhe vraje direkt

16. Monachus monachus CR Karaburun-Rreza e Kanalit, kepi i Stillos, kepi i Qefalit

Peshkim, shqetesim i kafsheve

17. Stenella coeruleoalba LRnt Peshkim

Zogjte

18. Falco naumanni VU Fusha e Vurgut, fusha e Dukatit Gjueti e pakontrolluar dhe ilegale

19. Haliaeetus albicilla LRnt Zona Ramsar e Butrintit Gjueti e pakontrolluar dhe ilegale 20. Circus macrourus LRnt Zona Ramsar e Butrintit Gjueti e pakontrolluar dhe ilegale 21. Crex crex VU Fusha e Vurgut, fusha e

Dukatit Gjueti e pakontrolluar dhe ilegale

22. Numenius tennuirostris CR Zona Ramsar e Butrintit Gjueti e pakontrolluar dhe ilegale 23. Gallinago media LRnt Zona Ramsar e Butrintit Gjueti e pakontrolluar dhe ilegale

Reptilet

24. Dermochelys coriacea EN Kepi i Qefalit, Saranda Peshkimi me rrjeta 25. Caretta caretta EN Kepi i Stillos, gjiri i

Kakomese, gjiri i Dukatit Peshkimi me rrjeta, vrasje direkte

26. Emys orbicularis LRnt Butrinti, Orikumi, Qeparo, Syri kalter

Habitat loss and fragmentation

27. Elaphe situla DD Kepi i Stillos Vrasje direkte, zjarre

Amfibet

28. Triturus cristatus LRcd Syri kalter, Orikumi Humbje dhe fragmentim habitati 29. Hyla arborea LRnt Llogora, Butrinti, Syri kalter Djegie pyjes

Invertebratet

30. Cerambys cerdo VU Llogara Zjarre 31. Lycaena dispar LRnt Llogara Zjarre 32. Hirundo medicinalis LRnt Orikumi, Syri kalter Humbje habitati, ndotje e ujit

Burimi: BSAP 1999, IUCN 2001


18

Zona e studimit permban habitate per nje sere speciesh te rrezikuara. Jane 85 specie vertebratesh ne kete zone qe konsiderohen te kercenuara ne nivel kombetar. Zona e studimit ka gjithashtu rendesi per interesin e mbrojtjes globale. Te pakten 17 specie gjitaresh, 6 specie zogjsh, dhe 6 specie herpetesh (2 amfibe dhe 4 reptile) dhe 3 specie invertebrate i perkasin listes se specieve qe jane globalisht te rrezikuara (Tabela 1.3).

Rreziqet kryesore per biodiversitetin ne zonen e studimit jane: humbja dhe fragmentimi i habitatit; mbishfrytezimi dhe perdorimi jo i qendrueshem i rezervave natyrore; shqetesimi dhe keqtrajtimi i kafsheve, perfshire dhe gjuetine ilegale; zjarret per te krijuar kullotat per bagetine; dhe gjueti dhe peshkim i tepruar.

Aresyet kryesore qe sjellin keto rreziqe jane: ndergjegjesim i ulet mjedisor i komuniteteve lokale dhe i publikut ne pergjithesi; mungesa e mekanizmave te zbatimit te ligjit; varferia; mungesa e menaxhimit dhe e njohurive mbi praktikat me te mira te perdorimit te

qendrueshem e burimeve natyrore; dhe kapacitet i ulet institucional ne zbatimin e politikave te mbrojtjes se natyres dhe

biodiversitetit (staf i pamjaftueshem dhe mungese kualifikimi profesional).

1.3. Peisazhi dhe mbulesa e tokes Peisazhi dhe mbulimi i tokes mund te konsiderohen si burime natyrore. Megjithate, karakteristikat e tyre ndryshohen shume nga aktiviteti human. Nga kjo pikepamje ato jane burime natyrore te ndryshueshme. Analizimi i tyre eshte futur ne kete kapitull me qellim qe te theksohet “natyraliteti” i karakterit te tyre baze.

1.3.1. Analiza e peisazhit

Gjatesia aktuale e pjeses bregdetare te zones se zhvillimit, nga gadishulli i Karaburunit ne veri, deri ne kufirin greko-shqiptar ne kepin e Stillos ne jug, ka kuptim si nje njesi e integruar e peisazhit bregdetar, e percaktuar ne thelb nga struktura e saj gjeologjike dhe gjeomorfologjike me shpate shkembinjsh gelqerore, prane dhe pothuajse paralel me bregun, perfshire dhe sistemin e luginave erozive, dhe nga forma konkave e tokes qe formon dhe gadishullin e Karaburunit ne veri dhe Korfuzin dhe kepin e Stillos ne jug. Kjo eshte e vetmja pjese e bregdetit shqiptar qe mali takon detin. Shpatet jugire te maleve e ndajne zonen e bregdetit nga pjesa e brendshme e vendit, si nga ana fizike, ashtu dhe nga ajo vizuale. Kjo njesi e peisazhit, ne fakt, vazhdon deri ne fund te malit Lungare ne jug te Vlores, para se bregu te ndryshoje karakterin dhe te kthehet ne nje bregdet te sheshte dhe te gjere, dhe deti Jon ne jug kalon ne ate Adriatik ne veri te kesaj pjese.

1.3.1.1. Pershkrim i zonave dhe nenzonave te njesise se peisazhit

Peisazhi bregdetar ndahet ne 8 zona te cilat jane prezantiar nga veriu ne jug. Shumica e zonave ndahen ne disa nenzona me qellim qe te behet nje pershkrim same i sakte mbi njesine e peisazhit. Zonat e peisazhit jepen ne Figuren 1.8.


19

Figura 1.8: Zonat e njesise se peisazhit

Zona 8: Lugina e Orikumit drejt Qafes se Llogarase.

Pejsazhi natyror: Lugina e Orikumit ngrihet drejt Qafes se Llogarase dhe kufizohet nga Gadishulli I Karaburunit ne perendim dhe Mali Lungare dhe I Cikes ne lindje. Kjo lugine e gerryer eshte krijuar nga sistemi I ushqimit te rrymes se Dukatit. Zona e deltes eshte e gjere, dhe eshte nje zgjatim integral I fundit jugor te gjirit te Vlores. Linja bregdetare perfshin zona me plazhe te gjera me rere. Laguna dhe mocali i Orikumit sigurojne ambjente per migrimin e zogjve dhe eshte shume i vecante per koloninte e kafsheve, panvarshisht mases se tij te vogel. Fusha te meparshme bujqesore, qe tashme jane ugar, po kthehen ne vende per lule

Zona 1. Kepi i Stillos. Pjerresi me pamje nga deti Zona 2. Butrinti. Pellgu me i madh ujembledhes Zona 3. Saranda. Sarande - Kepi i Shkalles. Pjerresi me pamje nga deti

Saranda Saranda - Ksamil Ksamili

Zona 4. Kakome. Kakome - Sarande. Pjerresi me pamje nga deti Kakome Kakome - Sarande

Zona 5. Borsh. Borsh - Kakome perfshire pellgun ujembledhes te Lugines se Fterres Borsh Borsh - Lukove Lukova Perperim (Shen Vasil) Shpati i Eremisit Krorez

Zona 6. Himara. Kanioni Vuno-Qeparo. Pjerresi me pamje nga deti dhe pellgje ujembledhes

Kanioni i Vunoit dhe Vunoi Jali Himara Limani Porto Palermo Qeparoi

Zona 7. Karaburun. Karaburun - Dhermi. Pjerresi me pamje nga deti deri ne shpatin e malit, perfshire dhe Llogarane

Gadishulli Karaburun dhe Rreza e Kanalit Llogara - Dhermi Palasa Dhermiu

Zona 8. Orikum. Pellgu i lugines Orikum deri ne qafen e Llogarase


20

te egra indigjene dhe per barishte te egra. Zona e Lugines se Dukatit qe ngrihet drejt Qafes se Llogarase eshte pjeserisht e mbuluar me pisha, ne menyre te shperndare me zona te gjalleruara me peme mesdhetare. Burimet ujore dhe shtratiujor permban specie te vecanta indigjene.

Pejsazhi Kulturor: Tipike e strukturave te vendbanimeve pergjate bregedetit te Shqiperise, Orikumi origjinal ka qene I lokalizuar ne pjese te ngritur, diku larg bregut te detit, duke pasur avantazhin e puhizave detare, ne distance nga mocalet, duke lene keshtu pjesen e lerueshme te lugines per qellime bujqesore. Gjiri ka struktura arkeologjike nenujore, ashtu si pjesa antike e Orikumit. Mbetjet e druve frutore qendrojne ne lugine ashtu si dhe strukturat e ujitjes si pasoje e punimeve te fermes nen regjimin e Hoxhes. Mbetjet e drureve te Ekualiptit nga e njejta zone, krijojne efekteve bulevardi pergjate disa rrugeve. Bunkeret pikezojne pejsazhin si pjese e sistemit unik te mbrojtjes se familjeve sipas perkufuzimit te Hoxhes.

Kufizimet: Fushat ugare kane nje pamje te abandonuar. Prerjet intensive dhe materialet per ndertesa te reja, si dhe veprimet e nxjerrjes se gelqeres kane demtuar pejsazhin. Hedhjet e mbeturinave pergjat shtrati te ujit kane ndikuar ne cilesine vizuale dhe ekologjike. Zgjerimi I Orikumit modern eshte I rastesishem dhe ne konflikt me formen morfologjike te zones, sic eshte zhvillimi I rastesishem I turizmit afer bregut.

Rreziqet: Zhvillimi I zones mund te ndikoje me tej ne degradimin e kenetave ekzistuese, lagunes dhe zonave arkeologjike.

Mundesite: Zgjerimi dhe Rehabilitimi I zonave te kenetes mund te kthehet nga ferme ugare ne habitat te pasur dhe mund te rrise mundesine e migrimit te zogjve dhe vend argetues si pjese e ekskursioneve te cilat mund te vazhdojne deri ne gadishullin e Karaburunit. Germimet arkeologjike te Orikumit antik, duke perfshire dhe germime arkeologjike nenujore mund te krijojne nje vend te trashegimive kulturore ne interes te vizitoreve.

Zona 7: Karaburuni deri ne Dhermi – Deti perballe Pjerresive

a) Gadishulli I Karaburunit

Pejsazhi natyror: Gadishulli I Karaburunit dhe vargmali I Rrezes se Kanalit paraqitet si nje pejsazh unik. Kjo pjese kufizohet nga qafa e Llogarase, mocali I Dukatit ne verilindje dhe nga Deti Jon ne jugperendim. Vargmali I Karaburunit dhe Rreza e Kanalit bien dhe ngrihen ne piken ku takohen me malin e Cukes. I gjithe gadishulli takohet me detin ne rrepire dhe ka shkembinj te paarritshem. Bregu perendimor eshte I larte, I fragmentuar me shume copetime, kavitete, hapesira dhe plazhe te vogla. Bregu lindor eshte me pak I fragmentuar. Kepi I Gjuhezes ne cepin veriperendimor eshte pika me perendimore e Shqiperise. Praktikisht, zona nuk ka bimesi, pervec disa pemeve ne grumbuj te vegjel dhe barerave te egra, dhe nuk ka asnje burim te ujrave te embla.

Pejsazhi Kulturor: Aktualisht, nje pjese e Gadishullit te Karaburunit eshte zone e mbyllur ushtarake dhe prandaj nuk ka ansje mundesi hyrjeje. Platea e Ravenes ne jugperendim te gadishullit njihet per kullotat e shkelqyera dimerore. I gjithe gadishulli eshte djegur nga barinjte ne menyre periodike duke ndaluar keshtu bimesine natyrale. Gjiri I Grames ka kavitete me mbishkrime te rendesishme, dhe e gjithe seria e kaviteteve ka legjenda te lidhura me to. Ne kete zone mund te gjenden minierat antike te mermerit.

Kufizimet: Baza ushtarake ne gadishull ndalon hyrjen nga toka per ne baze, pavarsisht se mund te arrihet ne te nepermjet detit nga Dhermiu. Toka ne kete zone eshte jo pjellore dhe shume nxehte ne vere dhe I ekspozuar ne diell. Mundesia e hyrjes ne gadishull ne plazhet e tij eshte e veshtire dhe e pamundur per shkak te shkembinjve ne bregdet.

Rreziqet: Cdo zhvillim ne gadishullin e Karaburunit, duke perfshire ambjetet argetuese dhe parqet si dhe mundesine e rrugeve, rrezikon izolimin total te zones dhe cilesine e tij te paprekur.


21

Mundesite: Nese gadishulli do te behej nje zone natyrale pejsazhi, me mundesi vajte ne kembe, dhe nese zona do te deklarohet si toke kullote, atehere do te rigjenerohet nje ambient I vertete unik ne kete kontur pejsazhi.

b) Nga Llogaraja ne Dhermi

Pejsazhi natyral: Maja e Cikes eshte vargmali me I larte ne qafen e Llogarase dhe perfshin Parkun Kombetar te Llogarase. Meqe parku eshte ne piken me te larte te kreshtes, ajo ka nje lidhje vizuale me detin drejte ne jug dhe ne gadishullin e Karaburunit ne perendim. Karakteri I bregdetit nga Llogaraja drejt Himares kufizohet nga lartesi te medha te Malit te Cikes qe bien parallel me vijen bregdetare, ka pjerresi dhe afersi me detin. Shpatet pergjate detit jane gerryer ne kreshta dhe lugina duke krijuar keshtu nje sere gjiresh dhe plashes me rere ose guraleca ndermjet vargmaleve transversale qe disahere perfundojne ne kepe shkembore ne breg te detit. Keto shkembinj jane shpesh te fragmentuar dhe ose te gerryer nga rrymat e burimeve ujore, duke krijuar kanione dhe kavitete. Plazhet ne vetvete kufizohen nga zgjatime shkembore qe dalin ne det. Pamjet e detit nga pjerresia dhe mali jane te menjehershme dhe dramatike, ashtu sikurse jane pamjet nga deti tek pjerresite dhe malet. Parku kombetar I Llogarase afer Qafes se Llogarase, perfshin nje Monument Komebetar Natyral – Pishen Flamur. Grumbullime pemesh natyrale me pisha realizojne nje pamje ne pjeset e pjerreta midis daljeve te ekspozuar te gureve gelqeror. Rrjedhjet e ujit jane te mbushura me specie bregore shpesh here ne kontrast me shkurret afer zones.

Pejsazhi kulturor: Duke pasur mungesa te madha te deltave te lerueshme, karakteri bujqesor I pejsazhit jane druret frutore te shperndare ne zonen e pjerret tem alit, duke krijuar mozaik me grumbullime pemesh dhe te dala te gureve gelqerore. Zona perfshin peme te Selvive Italiane, disa prej te cilave jane mbjelle si sisteme ere-pritese. Fshtrat tradicionale jane lokalizuar ne kodra ne pozicione tipike mbrojtese dhe te perziera mire me te gjitha format dhe materialet natyrale.

Kufizimet: Ndertimet e reja pergjate bregdetit shpesh perbejne konflikt me format natyrale duke krijuar nje dis-harmoni me vendin. Pejsazhi pergjate rruges eshte I degraduar nga pleherat. Rruga e bregdetit eshte e ngushte, me kthesa te forta dhe mbart rrezikun e trafikut te makinave.

Rreziqet: Zgjerimi I rruges mund te shkaterroje pejsazhin dhe cilesi te tjera tradicionale te zones. Lejimi I zhvillimit ne fshatrat tradicional mund te shkaterroj karakterin e tyre te pacenuar nese rregullat per ndertimet nuk do te forcohen.

Mundesite: Lidhja e Pyllit Kombetar te Llogarase, kenate e Orikumit dhe zonat arkeologjike, si dhe gadishulli I Karaburunit ne nje zone habitati do te krijonte nje mse kritike te zones per te parashikuar rigjenerimin natyral te nje zone me biodiveristet te madh. Kjo do te kerkonte zvogelimin e kullotes ne keto zona si dhe krijimin e BUFFER per ndertimin e zones. Keshtu, zona me biodiversitet mund te akomodoje faciliteti argetimi te pershtatshme per parqe kombetare, duke perfishire dhe zonat e jetes se eger, rruget si labirinthe, facilitate kampimi, zhytjeje, etj. Gjithashtu ajo do te percaktoje zonen e zhvillimit bregdetar me nje reserve te madhe natyrale ne veri, dhe Parkun Kombetar te Butrintit ne jug.

c) Palasa

Pejsazhi natyror: Lugina e Palases eshte ne zgjatimin jugor te qafes se Llogarase dhe eshte nje lugine e gerryer si dhe delte e krijuar nga vijat e dala nga burimet. Pjesa veriore e siperme (rreth 2,000 metra)e sistemit permbledh zona me pisha qe jane pjese e Parkut Kombetar te Llogarase. Speciet bregore rriten pergjate sistemit te degezuar te ujendaresve. Delta eshte me bimesi dhe perfundon ne dy rripa plazhi te ndara nga nje zgjatim prej guri gelqeror qe vazhdin deri ne det. Plazhet jane normale ne madhesi dhe rera eshte e bardhe. Plazhet perbehen nga guraleve te vegjel gelqeror te perzier me rere. Plazhi verior eshte I


22

mbeshtetur nga nje zone me grumbullime te vogla pemesh, ndersa plazhi I pjeser veriore eshte I rrethuat nga toka me drure dhe korije.

Pejsazhi kulturor: Fshati I Palases shtrihet ne te ngritur te malit nga fundi I lugines ne rrjedhen e siperme perreth 2km nga bregu, mbi cepin midis tokave te uleta bujqesore dhe pjerresive te siperme te grumbullimit te pemeve dhe te dalave te themeleve gurore. Ekzistojne drure frutore ne pjerresine poshte vendbanimit ne afersi te palzhit se bashku me sistemet e ujitjes.

Kufuzimet: Vendi I rumbullimit te pleherave eshte I dukshem nga pjerresia poshte fshatit. Vau i madh I deltes se Lumit te Palases eshte I veshtire per tu kaluar me kembe dhe eshte nje pengese per mundesine e kalimit te kembesoreve dhe perbehet prej toke te paqendrueshme. Nuk ekziston asnje infrastructure qe u sheren plazheve.

Rrisqet: Humbja e kontrollit te cilesise ne zonat e pacenuara mund te demtoje ambjentin per brezat e ardshem. Ndertimi mbi token e paqendrueshme mund te gerryej themelet. Tendenca per te kanalizuar rrymen e Palases me qellim per te fituar me shume toke te ndertueshme mund te shkaterroj natyren e kesaj zone.

Mundesite: Karakteri I pacenuar I zones, dhe forma e tij natyrale krijojne mundesi per zhvillime sinjfikuese fizike qe mund te mbeten me nje ndjenje e te qenit ne zemer te natyres. Lugina e vogel ne pjesn very te Palases mund te funksionoje mire si vend per kampim, ekskursion, dhe behet nje rruge me drejtim per nga Mali I Llogarase, nje pergjate bregut te Karaburunit, dhe nje dege ne zonen e Orikumit. Meqe kjo lugine ndahet nga nje mal anesor nga vendi I propozuar per zhvillim te dendur, dhe duke pare se te gjitha vargmalet do te jene pa zhvillime, si dhe duke marre parasysh lartesine qe eshte e kufizuar ne lartesine e maleve, cdo lugine do te vazhdoje te jete e izoluar ne ambjentin e vet.

d) Dhermiu

Pejsazhi natyror: Dy vija, nje nderprerese dhe nje burim, kane krijuar dy lugina te vogla ne pjesen jugore te Palases me te madhe, afer detit. Perroi I Dhermiut eshte burim dhe ka prere thellesisht pejsazhin duke krijuar nje kanion dhe shume shkmebinj ne pjesen e siperme te perroit. Bimesia e perroit eshte bregore, dhe zgjerohet ne hapesira te medha me guraleca ne pjesen e siperme te perroit. Sistemet e shperndarje se ujit kane krijuar nje plazh te gjate me guraleca dhe te perzier me rere.

Pejsazhi kulturor: Vendbanimi I Dhermiut shtrihet ne nje pjese te pjerret bregore mbi toka kryesore bujqesore dhe nje pamje mahnitese te detit. Ndertesat jane tradicionale ne karakter dhe situate e tyre ne pejsazh siguron pamje nga deti nga shumica e strukturave. Urbanizimi tradicional I fshatit eshte I orientuar rreth tre shesheve publike qe ngjiten ne pjerresi te fshatit, dhe jane 27 struktura fetare po ne kete zone. Mali ne pjerresi te saj ehte I mbushur me shtegje historike dhe shtegje per kafshet. Shtegu kryesor historik me kalldrem qe lidh fshatin ne pjesen e kodres me zonen e plazhit kalon ne pjese shkembore dhe perfshin nje kishe te vogel ne gjatesine e tij. Tokat bujqesore poshte Dhermiut, duke perfshire ullishte tradicionale, jane te perziera me sistetmet e ujitjes dhe me fabrika ushqimore te abandonuara. Facilitetet e plazhit perfshijne nje hotel shteteror te braktisur, dhe disa hotele te reja te vogla pergate pjeses perballe palzhit.

Kufizimet: Ujrat e zeza derdhen direct ne det duke prodhuar keshtu disa pjese shkumore duke prishur bukurine e detit. Ne pjesen e poshtme te pjerresise se fshatit ehte e dukshme nje pike e grumbullimit te pleherave. Nje hotel ne plazh eshte ndertuar ne grykederdhjen e lumit te Dhermiut duke prishur imazhin visual dhe ekologjik te ketij tipari te natyres. Zonat tradicionale te ullishteve jane duke degraduar nga ndertime arbitratre dhe te parergullta. Shume nga strukturat fetare kane nevoje per rehabilitim dhe ruajtje. Ndertimet e reja ne


23

strukturat tradicionale brenda fshatit tradicional nuk eshte ne karakterin e zones duke prishur vleren e kesaj te fundit.

Rreziqet: Zhvillime te pakontrolluara brenda structures tradicionale te fshatit do te shkaterrojne shume shpejt bukurine e tij. Asnje rehabilitim I strukturave te abandonuara do te cojen drejt degradimit dhe shmebjes. Ndertimet e vazhdueshme jo ligjore ne tokat bujqesore do te shkaterrojne karakterin e zones. Mungesa e vazhdueshme e mirembajtjes te agrumeve dhe taracave do te cojne ne humbjen e pemeve, dheut dhe karakterit.

Mundesite: Forma ekstreme e kanionit ashtu si dhe luginat dhe lartesia e zones mbi plazhin e fshatit tradicional te Dhermiut, kriojne shume mundesi per zhvillim ne nje menyre te tille qe te ruhet ashtu sic eshte , ne zone te vecante, dhe lejon ndikime te vogla te zonat e zhvillimit, dhe llojet e vendeve te zhvillimit, me nje potencial per tu kthyer ne nje zone strategjike per zhvillim ne lidhje me numrin e mundshem te ndertesave qe ofrojne akomodim ne kete zone. Dhermiu eshte nje zone terheqese dhe perfshin shume struktura te vlefshme si psh muzeume, qendrat per vizitoret, etj. Pjesazhi gjithashtu ofron shume pamje te natyres, shtegje per ekskursion per te rritur bukurine e zones.

Zona 6: Himara – Kanioni I Vunoit drejt Qeparoit – Pjerresite nga deti dhe Shperndarjet e Ujit

a) Kanioni I Vunoit dhe Vunoi.

Pejsazhi natyror: Perrenjte e Vunoit kane krijuar nje kanion te madh dhe qe kalon ne terrenin malor per te dale me pas ne plazhin e Gjipes. Plazhi eshte I perzier me guraleca dhe rere. Kanioni eshte I ngushte dhe muret jane shume te larta duke krijuar nje tipar unik te bregdetit jugor. Nje e dale e pjerret ne majen e malit zgjatet nje kilometer e gjysem ne brendesi te tokes duke perfunduar ne nje pjese tjeter te pjerret duke u ngritur drejt Mt. Mjeglloshit ne me shume se 600 metra in lartesi. Shume peme fiqsh te eger ndjekin kete rruge, te perzier me specie indigjene bregore.

Pejsazhi kulturor: Zonat prehistorike brenda Kanionit te Vunoit jane te rendesishme. Cdo fshat tradicional I Vunoit shtrihet ne shtreihet ne pjerresine qe ndodhet perballe Malit Mjeglloshit. Arkitektura tradicionale eshte potjuajse e paprekur ashtu sic eshte struktura e fshatit. Fshati vazhdon ne pjesen perendimore te rruges bregdetare dhe lidhet me nje rruge tradicionale me kalldrem me tarracat e ullishteve ne pjerresine e poshtme. Shume shtegje kryqezojne zonen. Nje rezervuar nga burimi siguron uje per ujitjen e agrumeve dhe vazhdon te ekzistoj.

Kufizimet: Shtesat ne fshatin tradicional pergjate rruges bregdetare nuk jane ne karakter te stilit tradicional dhe shkaterron karakterine e e zones. Shume ndertesa brenda fshatit jane te braktisura dhe ne faza te shembjes. Catite jane shembur dhe strukturat po shkaterrohen. Ndetimet e paligjsjme ne gojen e gyken e kanionit te Vunoit po shkaterrojne karakterin e ketij monumenti naturor.

Rreziqet: Rruga e vjeter ushtarake e cila siguron akses kalimi per ne fshatin e Gjipes dhe gryken e Kanionit shihet si nje kercenim per ndertimet pa leje. Jashte kriterit te ndertimit dhe rehabilitimit, fshati I Vunoit shume shpejt do te shkaterroje karakterin historic te fshatit.

Mundesite: Rikonstuksionet e duhura ne fshat do te jene shume shpejt nje vlere magnetike per pushuesit. Fshataret duhet te marrin shtytje nga qeveria per zhvillimin e zones dhe te ndermarjeve komerciale qe mbeshtesin turisimin historik. Te dalat siper plazhit kane mundesi kalimi dhe mund te zhvillohen me ndertime te uleta per pushuesit. Ndryshimi midis zonave eshte I mjaftueshem per mosprishjen e ane vizuale ne anen e fshatit dhe te pamjes nga deti. Monumenti natyror I kanionit te Vunoit ka nje vlere te madhe per zone.


24

b) Jala

Pejsazhi Natyror: Lugina e Jales eshte krijuar nga sistemet e ujit dhe nderprerjet e rrekeve te cilat vijne nga malet siper. Lugina perfundon ne nje plazh te gjere dhe te gjate te perzier me guralece dhe rere; ka nje te dale te gureve gelqerore qe ndan nje plazh me te vogel ne veri. Pjerresite jane te mbuluara me shkurre, megjithate pjerresite jugore jane me te zhveshura se sa pjerresite veriore. Shtratet e perrenjve jane te mbushura me specie bregore dhe ne jug, ne contrast nuk ka ansje gje ne pjerresi. Pejsazhi I plazhit eshte unik dhe kjo gje rritet dhe nga forma e kepit te jugut, si dhe te dalat shkembore ne veri.

Pejsazhi kulturor: Ndodhet nje rezervuar poshte Vunoit ne pjerresine e malit qe bie mbi Jale, dhe sistemi I tij ujor eshte nje burim uji qe perdoret per te ujitur fushat dhe druret frutore te lugines si dhe vreshtat e rrushit ne Kepin e Leres. Disa pjese te ullishteve jane inkorporuar ne toka kampimi te zones. Pjesazhi unik ka nje ndertese qe sherbente si resort per pushimet ditore gjate kohes se Hoxhes. Kjo ndertese e rinovuar qendron ne kep, me pamje nga deti, gjiri dhe plazhi, dhe me shkalle te gjera dhe me nje boulevard qe te con drejt plazhit. Shtegje te ndryshme sherbejne si lidhese me Vunoin, gjithashtu dhe nje rruge bregdetare lidh zonen me Kanionin e Vunoit. Nje structure e abandonuar historike qendron ne maje te shkembit te dale qe ndan plazhin jugor me ate verior.

Kufizimet: Natyra e shume ndertimeve te reja ne luginen e Jales po konsumojne peisazhin dhe krijojne nje pamje te shemtuar per zonen perreth. Prerja ne mal per te akomoduar hotelin ne plazhin e vogel verior eshte e shemtuar, e zhveshur, ne konflikt me peisazhin formon dhe krijon nje hendek te papershtatshem nese e shikojme nga deti, ose kepi. Vendi I caktuar per hedhjen e mbeturinave eshte pikerisht ne jug te zones se plazhit I cili eshte shqetesues per pamjen dhe degradim ekologjik te zones pasi kulluesit derdhen ne det. Rruget e shtruara me zhavarr jane ne kushte shume te keqija dhe ne disa vende shume te ngushta dhe te rrezikshme.

Rreziqet: Rrugekalimet e ndertuar shpejt e shpejt mund te prishin kodrinat midis Vunoit dhe bregut. Djegja e vazhdueshme e kodrave prane kullotave te Jales mund te rrezikoje zhvillimin e zones. Shfrytezimi I madh qe I behet lugines ne jug te bregdetit per te krijuar toka te parregullta mund te degradoje me tej mjedisin dhe ekologjine perreth.

Mundesite: Forma unike e lugines se Jales, larg nga fshatrat tradicionale siguron nje mundesi per nje zhvillim te metejshem qe do te kufizohej nga forma gjeologjike e kesaj zone, pa ndikuar ne peisazhet tradicionale. Kepet e vegjel ne veri te vendit sigurojne nje zone te mbrojtur unike pergjate vijes bregdetare.

c) Himara

Peisazhi Natyror: Pikerisht pas Malit te 1700 te larte, dhe vargmalit te Cikes qe kthehet ne jug, valezohen poshte kodrave dhe takohet me detin. Vargmeli humbet ne kreshta te tjera te vogla ne formen e gishterinjve qe formojne gji te vegjel te ndare, ku me jugori eshte gadishulli I Porto Palermos. Himara ndodhet ne faqen e vargmalit te Cikes dhe peisazhi I saj karakterizohet nga nga kurrizi ujendares dhe erozioni I kreshtes. Perceptimi eshte qe mali ndodhet larg bregut te detit dhe vija bregdetare zgjerohet dhe gradualisht kalon nepermjet disa luginave, kodrave dhe kepeve te vegjel. Bregdeti I himares ndahet ne dy plazhe te ndara nga nje kreshte me gure gelqerore qe del ne det. Ne pjesen jugore te plazhit te Spiles ka shume burime me uje te fresket. Bimesia perbehet nga pisha te rralla dhe me shkurre te perziera.

Peisazhi Kulturor: Plazhi verior I Himares eshte I gjate, I ngusht dhe I pabanuar. Himara e vjeter gjendet me larg bregut mbi kepin qe ndan dy plazhet, me nje pamje te mrekullueshme nga deti, me luginat ne jug dhe veri dhe vargmalin e Cikes ne lindje. Tarracat e vjetra dhe pemishtet e ullnjve te Himares ndodhen ne lindje dhe ne perendim te vendit. Fshati i Pilurit


25

gjendet ne nje gume te sheshte pikerishte poshte vargmalit ne pjeset e siperme te lugines jugore dhe rrjedha e ujit te lugines nderpritet nga puset qe jane bere pergjate rrjedhes se siperme. Keto puse perdoreshin per te ujitur plantacionet e ullinjve te mbjella ne faqet me pjerresi te vogel. Zona lidhet me rruge dhe ura, shume shtegje te periudhes Otomane. Plazhi ne daljen e lugines jugore ka pesuar ndryshime dhe aty ndodhet fshati Spile. Burimet e Potamit merren me ane te pomave dhe perdoret per ujitjen e vreshtave te lugines se Limanit dhe sistemi transportues i tubave duket qarte. Ne jug te plazhit ndodhet gjithashtu nje stacion elektrik.

Permbajtja: Kanale te pakendshem dhe derdhet e ndryshme shemtojne peisazhin prane Spilese. Stacioni elektrik duket mjaft shemtuar sepse eshte direkt ne plash ne cepin jugor te gjirit te Spilese. Plehrat neper rruge si dhe rrekete e ujit qe rrjedhin nga kodra e Himares historike kane efekt negativ visual e ekologjik. Himara eshte bere focus e ndertimeve te reja pa karakter, disa prej te cilave jane bere ne zonen e plazhit me rere. Shkarkimi I ujrave te zeza ne det eshte I dukshem dhe I rrezikshem. Ndertimet e reja qe jane bere brenda ne kala po prishin karakterin historik te vendit.

Rreziqet: Pjerresite e buta te kreshtes se Himares nxisin ndertimin e godinave te reja te pakendeshme. Ndertimet e pakontrolluara ne zonat te rruges bregdetare po demtojne cilesine vizuale te vendit. Ndertesat prane keshtjelles se vjeter te qytetit mund te shemtojne peisazhin dhe karakterin e vendit. Mungesa e vazhdueshme e mirembajtjes dhe rehabilitimit te ndertesave te rendesishme ne keshtjelle do te shkaktoje prishjen dhe shkatarrimin e tyre.

Mundesite: Qyteti I vjeter I Himares ka mundesi per rehabilitim dhe te kthehet ne nje vend muze ne menyre qe te behet nje atraksion turistik i ardhshem per te gjithe zonen bregdetare. Plazhet relativisht te medha te Himares dhe karakteri urban I Himares se poshtme siguron arsye te mira per tub ere nje resort turistik Porti I Himares mund te shendrohet ne nje pike te rendesishme per transportit detar ne bregun jugor te Shqiperise.

d) Limani

Peisazhi natyror: Ky plash I vogel rere eshte krijuar nga erozioni. Peisazhi I tij eshte I kendshem , si nje grope e kufizuar midis dy kodrash gelqerore te dala ne forme kepi. Prezenca e nje bimesie te pasur tregon per prezencen ujrave te embel nentokesore. Faqja jugore e kodres ne veri karakterizohet nga guret gelqerore te transformuar nga kushtet klimaterike dhe me shkurre te dendura te dendur. Shpatet veriore ne jug te plazhit kane disa zona ku shkurret po rimbijne.

Peisazhi Kulturor: Per te ujtur vreshtat dhe pemishtet e ullinjve eshte marre uje me ane te pompave nga burimet e Potamit prane Spiles. Nga pemishtet e ullinjve kane mbetur shume pak peme.

Edhe pse vreshta jane zhdukur mbetjet e sistemit ujites jane te dukshme. Struktura gjysem e shkatarruar dhe e abandonuar e plazhit ka qene ndertese bujqesore.

Kufizimet: Peisazhi eshte prekur ne nje menyre te pakendeshme per te krijuar vende parkimi, dhe mbeturinat shemtojne zonen. Zona bregdetare jugore eshte shume e nxehte dhe mungesa e bimesise ne shpate krijon nje zone shume te ekspozuar.

Rreziqet: Natyra e zhveshur e kodrave mund te nxisin ndertuesit qe te mos respektojne format natyrore te zones.

Mundesite: Afersia me Himaren dhe lehtesia e ndertimit te rrugekalimit e bejne kete nje vend te deshiruar per ndertimin e nje resorti turistik. Afersia urbane mund te kerkoje densitet te larte megjithese duhet pasur kujdes qe te lihen te paprekur kepet, dhe te kufizohen ndertimet e paligjshme qe te mos preket forma e peisazhit perreth.


26

e) Porto Palermo

Peisazhi natyror: Gjiri I Porto Palermos eshte me origjine tektonike. Ne mes te gjirit ndodhet nje gadishull I gurte I vogel I cili ndahet nga toka me nje ngushtice e vogel e ceket. Ne pjesen veriore ka nje burim te ftohte nentokesor. Kjo forme e tokes perseritet me shume ne pjesen jugore e cila perkufizon gjirin dhe Majen e Palermos ne drejtim jugor te ngushte ne hyrjen e gjirit. Pjesa veriore e gjirit kufizohet nga nje gadishull I holle ne formen e gishtit I orientuar ne menyre te tille qe realizon ngushtimin ne hyrjen e gjirit. Ky gadishull ndahet nga toka me nje lugine e nje delta ne breg. Linja bregdetare eshte shkembore me plazhe te vogla midis .Peisazhi eshte kryesisht I thate me shkurre ne pjerresi.

Peisazhi Kulturor: Nje nga monumentet kulturore me te rendesishme te bregut jugor eshte kalaja e Ali Pashes e cila eshte e ndertuar ne gadishull/ishullin e vogel shkembor te gjirit. Pamja eshte magjepese meqenese keshtjella eshte e rrethuar pothuajse nga te gjitha anet me uje. Egzistojne gjithashtu te dhena edhe per nje keshtjelle me te hershme ne krah te saj. Ne piken veriore te bregut jane hapur guva per te fshehur nendeteset dhe kjo zone eshte akoma nen kontrollin e flotes ushtarake detare. Te gjitha kodrat rrethuese jane tarracuar nga regjimi I meparshem per te rritur industrine bujqesore. Keto tarraca jane duke u gerryer por akoma jane dallueshme. Pergjate shpateve mbi dhe poshte rruges mund te vihen re plantime te agave. Agave ishte nje bime eksperimentale me qellim qe fibrat e saj te perdoreshin per prodhimin e litarit. Gjithashtu jane te dukshme edhe disa mbetje te pemishteve te ullinjve, po ashtu edhe mbetje te sistemit ujites qe furnizonte me uje luginen prane fundit verior te gjirit. Ne veri gjenden shume ndertes prej guri qe quhen kasolle dhe perdoren per strehimin e bagetise. Peshkimi eshte present ne fundin jugor te gjirit.

Kufizimet: Mbetjet e ndryshkura nga pikat ushtarake ndotin disa pjese te vendit. Ndertimet e reja te kafeneve te vogla dhe bareve ne rrugen bregdetare te krkijojne pamjen e nje zhvillimi te ngushte te zones. Kjo zone ka nje vlere te madhe ekologjike dhe skenike dhe cdo ndertim duhet te pershtat ne menyre qe zona te mos demtohet. Tunelet e nendeteseve duhet te jene te hapur dhe fermat e peshkimit po ndikojne ne cilesine ekologjike te gjirit.

Rreziqet: Ne qofte se zhvillimi I vendit nuk behet me kujdesin me te madh rrezikohet te prishet karakteristika unike dhe e vecante fizike dhe ekologjike e gjirit. Ekziston rreziku se privatizimi I zonave ushtarake mund te rezultoje ne privatizimin e tuneleve te nendeteseve, ashtu sic ka ndodhur edhe me trashegimi te tjera kulturore bergjate bregdetit jugor.

Mundesite: Forma unike e ketij vendi, me historine e tij, gjiret antike dhe tunelet moderne te marines ushtarake dhe ekologjia e vecante detare , ofrojne mundesine e krijimit te nje aktiviteti te pasur dhe shume perdorimesh ku mund te perfshihen muzeume, qendra zhytjeje, porte detare.

f) Luginat e Qeparose dhe Borshit

Peisazh Natyror: Direkt ne lindje te cepit jugor te vargmalit te Cikes (Porto Palermo), Mali I Kurveleshit ndahet ne dy gishterinj dhe kthehet ne jug parallel me at te Cikes, ku takohen me detin ne Qeparo dhe Borsh. Ujesjellesat dhe perrenjte pranverore te Kudhes perendimore dhe Fterres lindore kufizohen nga keto tre vargmale ne formen e gishterinjve dhe takohen me detin. Luginat jane me te ngushta dhe futen me shume ne brendesi te tokes ne krahasim me luginat e ceketa te Himares. Kanionet karakterizohen nga shkembijte dhe vargmalet nga te dyja anet dhe kane pamjen e nje vendi gjeomorfologjik. Kjo zone karakterizohet nga shume burime. Ketu kalon dhe burimet e Tepelenes qe dalin nga pjesa lindoe e Malit te Gjere. Luginat happen ne plazhe te gjera.

Peisazhi Kulturor: Ne gojen e lugines jane mbjelle plantacione te medha ullinjsh dhe pemishte me qitro. Mbi lugine ndodhen shume fshatra qe shikojne nga deti. Rruga


27

kryqezohet nga rruge te vjetra, disa prej te cilave jane te shtruara me kalldrem dhe jane akoma ne funksion.

Qeparo

Peisazhi Natyror: Lugina e Qeparose eshte e thelle dhe e ngushte dhe furnizohet me uje nga burimet me uje te embel. Pjesa lindore e lugines eshte shume e pjerret dhe deri ne gjysem te majes se vargmalit arrin 600m qe duket si nje strehe natyrore mbi shkembinj. Lugina hapet ne nje delte te gjere prane bregut dhe perfundon ne nje plash te gjate renor dhe me gure zalli. Pergjate vijes bregdetare, nen det, ka shume burime te ujrave te embel, qe e bejne ujin e detit te ftohte. Nje nga keta burime mund te dallohet qarte me sy nga lart per shkak te ndryshimit te ngjyres se ujit perreth vendit te burimit. Derdhja e perroit te Qeparose eshte e pasur me bimesi bregore sidomos pergjate bregdetit..

Peisazhi Kulturor: Gjate kohes se Enver Hoxhes, e gjithe lugina e perroit ishte e mbjelle me qitro dhe ullinj. Sot, shume nga pjese te pemishteve jane lene mbas dore dhe disa jane zhdukur. Ne breg jane mbjelle shume eukualipte qe ndihmojne drenimin e zonave kenetore dhe pengojne ererat e forta te detit. Sistemi ujites qe shperndante ujin e perrenjve dhe burimeve neper kanale eshte akoma I pranishem dhe disa pjese te tij jane akoma ne perdorim. Shpatet e uleta te kodrave jane tarracuar nga regjimi I meparshem per te rritur prodhimin bujqesor. Qeparoja e vjeter eshte ndertuar pjesen e permendur me lart, dhe menjehere sapo u ndertuan tarracat nuk u bene me ndertime. Fshati I vjeter I Qeparose ka ne qender te tij nje peme te vjeter panje. Zona perfshin rrugina te vjetra te shtruara me kalldrem ne anen e malit deri poshte ne det, dhe mbi luginen e Borshit. Pjesa e re e Qeparoit eshte ndertuar pergjate anes se lugines dhe nuk ka asnje karakteristike te perbashket me fshatin e vjter. Pergjate bregut ka shume bunkere.

Kufizimet: Ndertimet pa leje ne plazhe po demtojne seriozisht karakterin e zones pasi ujerat e zeza derdhen drejt e ne det. Qeparoi I ri po prish peisazhin pergjate rruges nacionale dhe natyren bregdetare. Rruga bregdetare ngushtohet rrezikshem kur kalon perms pjeses se poshtme te Qeparoit dhe ndertimet e reja vazhdojne te futen ne rrugen kryesore.

Rreziqet: Ne qofte se nuk zbatohen menjehere udhezimet dhe kufizimet e ndertimeve te paligjshme mbi rrugekalimin e automjeteve ne Qeparone e Vjeter atehere do te kete nje bum ndertimesh te ketij lloji qe mund te ndikojne ne karkaterin e vendbanimeve te tjera historike te bregdetit. Vija bregdetare eshte nen kercerimin e ndertimeve qe po behen ne zonen ranore. Ndertimet e papakesuara te paligjshme ne plash shume shpejt mund e shkatarrojne vendet e mira qe kane mbetur per ndertimin e shtepive te pushimit. Mund te kete nje perpjekje per te zhvilluar luginat e sheshta te lumenjve.

Mundesite: Plazhi I Qeparose, pemishtet, qyteti I vjeter, dhe forma e mrekullueshme natyrore e zone e bejne ate shume terheqes. Ndertimet e bera me kujdes mund ta transformojne Qeparone e vjeter dhe pemtoret e tij nje fshat te hapur muze. Afersia me qytetin mund te garantoje nje densitet te madh megjithese duhet te tregohet kujdes duke I lene kepet e paprekura dhe zonat perreth.

Zona 5: Borsh deri ne Kakome duke perfshire pellgun e Lugines se Fterres

a) Borsh

Peisazhi Natyror: Edhe pse pjesa e lerueshme e lugines se Borshit eshte e ngashme ne brendesi me token me Luginen e Qeparose, eshte me e gjere per shkak te errozioneve nga perrenjte dhe burimet qe vijne nga Vargmali I Kurveleshit. Lumi I Borshit ushqehet nga perrenjte pranverore dhe rrjedh Mali Galishtit ne verilindje. Shtrati I lumit eshte I gjalle me specie bregore pergjate gjithe rruges se tij deri ne gryke derdhje. Shpatet e maleve jane te


28

mbuluara me shkurre te perziera me pak pisha. Delta perfundon ne nje plash te gjate dhe te gjere. Plazhi eshte I gjate gati 8km dhe vazhdon te ngushtohet prane Lukoves. .

Peisazhi Kulturor: Rrenojat e kalase se vjeter te Borshit (shek 5 para Krishtit) gjendet ne nje majen e nje kodre te izoluar, qe shikon nga lugina, lumi dhe deti. Rruga e vjeter ne maje te kreshtes qe vazhdon me ne brendesi te tokes gati 1.5 km ne Borshin e vjeter (qe eshte bombarduar, djegur dhe shkatarruar ne WWII), dhe me tutje ne fshatin e Fterres dhe rruga kryesore per ne Vlore kalojne ne luginen e Drinos. Lugina e Borshit eshte kultivuar qe nga antikiteti. Zona eshte e famshme per pemishtet e ullirit, qitros dhe te vreshtarise. Mbetjet e nje sistemi shume te madh ujites mund te gjenden edhe sot brenda korijeve qe shkojne pothuajse deri ne det. Qyteti me I ri I Borshit, qe ndodhet ne rrugen skenike bregdetare, ka shume burime. Zona ka shume shtegje dhe rruge te vjetra te shtruara me kalldrem.

Kufizimet: Mbeturinat jane te gjithepranishme, te hedhura poshte shpateve nga restorantet dhe banoret e zones, mungesa e sistemit te kanalizimit te ujrave te zeza, ndarja e shemtuar e vendeve ku jane bere ndertime te reja, dhe ndertimet e paligjshme jane duke prishur bukurine e vendit. Ne te kaluar permbytjet periodike te deltes kontrolloheshin nga kanalet e drenimit dhe ujitjes se bujqesise, po tani keto sisteme jane abandonuar dhe shkatarruar. Ky fakt mund te sjelle permbytje dhe riformim te kenetave.

Rreziqet: Zona shume e madhe e deltes mund te terheqe zhvillim te papershtatshme dhe te pakontrolluar te zones per shkak te formes se saj te sheshte dhe mundesise se lehte te kalimit. Korijet bujqesore, qe jane me shume nje pjese e imazhit kombetar, mund te zhduken nga keto skema ndertimesh ne qofte se nuk mbrohen, rehabilitohen ne menyre qe te behen nje burim te ardhurash.

Mundesite: Elementet madheshtore te ketij vendi, duke perfshire rrenojat e kalase se Borshit, formen e peisazhit, bukurine e perroit te Borshit dhe bimesise, plazhin e madh, shtrirjen e pemetarive e bejne kete vend shume te pershtatshem per nje vend turistik. Zona e madhe mjaftueshem per te ndertuar nje resort akomodues. Kopshtet frutore mund te akomodojne kampingje pa e prishur karakterin e pemishteve.

b) Borsh deri ne Lukove

Peisazhi Natyror: Gishti jugor I vargmalit te Kurveleshit kalon parallel me bregun nga fundi jugor I lugines se madhe te Borshit deri ne piken veriore te vargmalit te Eremisit. Peisazhi midis rruges dhe detit karakterizohet nga shpate te buta dhe te valezuar, te nderprera nga shume perrenj pranverore. Dherat e zones se Piqeres jane te paqendrueshem. Ky seksion ka gerryer pritat e dheut ne det. Perroi I Bunecit dhe sistemi pranveror kane formual nje lugine te madhe ne brendesi te tokes ne Sasaj dhe ne derdhje ne Bunec ka formuar nje plash me rere te bardhe. Shpatet e pjerreta jopjellore jane te mbuluara me shkurre dhe pisha.

Peisazhi Kulturor: Vargmali I Piqeres eshte vendi I nje fshati tradicional me karakter te origjinal me tarraca me mure te gurta. Zona me prane rruges eshte ndertuar gjate peiudhes komuniste. Rruga bregdetare ndan shpatet me pjerresi te bute nga ato me pjerresi te madhe. Megjithate ka disa zona mbi rruge qe lejojne zhvillimin e bujqesise. E gjithe gjatesia e zones poshte rruges eshte e kultivuar me ullinj dhe qitro. Keto tarraca dhe pemetore jane bere me pune te detyrueshme nga te burgosurit e meparshem ne Perparim dhe me pune vullnetare te rinise se athershme komuniste. Sot shume nga keto pemtore jane te pademtuara dhe te kultivuara. Rrenojat e nje sistemi te gjere ujitjeje, me kanale, rezervuare, puse dhe stacione pompimi jane present. Nje tunnel gati tre kilometra e gjysem perms vargmalit deri ne Lumin e Kalases depozitonin ujin nepermjet kanaleve per projektin e ujitjes. Gjithashtu ekzistojne


29

edhe ndertesat e kooperatives te cilat jane pjeserisht te prishura. Pergjate bregdetit do te shihet nje varg bunkeresh dhe Buneci ka kater bunkere te medhenj parallel me plazhin.

Kufizimet: Dhera shume te paqendrueshem sidomos ne zonen e Piqeres ku duhet te kufizohen ndertimet. Plazhi I Bunecit eshte mbingarkuar me ndertime te paligjshme, te cilat kane prishur peisazhin e vendit. Luginat ne veri te Piqeres kane permasa te vogla dhe kjo do te kufizoje zhvillimin e mundshem te ndertimeve.

Rreziqet: Zhvillimet e ndertimeve ne kete zone mund te ndikojne ne paqendrueshmerine e derave dhe zhembjen e vazhdueshme ne bregdet. Permasat e vogla te luginave mund te joshin ndertuesit qe te perpiqen te hapin disa lugina ne nje te vetme do te ishte e papershtatshme per peisazhin.

Mundesite: Permasat e luginave te vogla lejojne ndertimin e shtepizave te vogla nje kateshe. Gjatesia e bregut me dhe te paqendrueshem mund te lejoje zhvillimin e vendit si vend pushimi. Llogoret e bunkereve te medha mund te mirembahen dhe rehabilitohen si pjese e histories me interpretimin e te gjithe idese se epokes se Enver Hoxhes mbi strategjite e mbrojtjes se bregdetit. Kjo histori eshte shume interesante per vizitoret e huaj dhe mund te behet nje terheqje per zonen. Sistemi masiv ujites me tunelet dhe kanalet e medha per tarracat e Lukoves gjithashtu mund te jete nje atraksion tjeter.

c) Lukova

Peisazhi Natyror: Gishti I jugor I vargmalit te Kurveleshit kthehet ne juglindje te Borshit dhe vazhdon bregut deri ne Perparim, ku futet pak ne brendesi te tokes. Ketu vargmali eshte I ulet, mjaft I ngushte, dhe nderpritet nga lugina e lumit Kalase dhe ne bregdet nga nje rrip I gjere toke te lerueshme. Nje varg tjeter shtese, I cili eshte shkembor dhe me dhera te paqendrueshem, arrin bregun. Peisazhi nderpritet nga perrenj pranverore, njeri prej te cileve formon nje ujevare te mrekullueshme. Tokat bujqesore jane nje seri kodrash qe ndodhen midis rruges nacionale dhe bregut. Kater luginat qe futen direkt ne lindje dhe juglindjes se Lukoves futen ne brendesi te tokes. Te gjitha luginat happen ne prane ose drejt e ne det duke formuar plazhe te vegjel me rere te trashe te bardhe.

Peisazhi Kulturor : Fshati tradicional I Lukoves gjendet ne fund te vargmalit ne ane te detit, dhe tarracat e ullinjve shtrihen ne luginat qe rrethojne zonen e ndertimeve. Ekspansioni komunist I Lukoves eshte prane rruges bregdetare dhe perbehet nga blloqe te medha medha qe shemtojne pamjen e zones. E gjithe toka perreth eshte e mbjelle me ullin dhe qitro duke filluar nga Borshi deri ne Perparim. Burimet, puset dhe sistemet ujitese shihen qarte. Nje kanal I madh sjell uje permes Perparimit per ne tarracat e Lukoves. Peisazhi bregdetar kryqezohet nga shtegje dhe rruge sherbimi per pemtoret dhe pjesa e brendshem e vargmalit te ngushte nderpritet nga shtegje qe te cojne ne luginen e lumit Kala. Tokat bujqesore te Lukoves gjithashtu futen ne kete vargmal te ngushte ne nje lugine te bredeshme.

Kufizimet: Dherat e paqendrueshem ne perendim te Lukoves do te kufizojne cdo ndertim te rende. Keto lugina te vogla dhe permasat e tyre do te kufizojne ndertimet e mundeshme atje. Ne kete zone duhet te arrihet nje balance ndermjet ndertesave te reja, bujqesise dhe sistemit te shperndarjes se ujit.

Rireziqet: Afersia e Lukoves me Saranden mund te rrise nxitjen e rritjes se ndertimeve te papershtatshme me formen e peisazhit te kesaj zone. Shtreterit e gurte jane te pershtatshem per te pranuar ndertime te medha prane fshatit tradicional, te cilat mund te shkatarrojne karakterin e ketij vendi. Gjithashtu edhe plazhi I gjate dhe I kendshem mund te nxise ndertime te padeshirueshme.


30

Mundesite: Luginat e vogla mund te perdoren si zhvillime “te gjelberta” te cilat mund kene vlere te madhe per plazhet prane. Ky lloj zhvillimi mund te lere te paprekura tokat bujqesore. Lenia e vargmalit midis luginave te lire te gjelbert do te krijonte nje gjerdan me perla te vogla me plazhe te vogla, secili I izoluar nga ndertimet ne luginen prane. Dherat e pjeses me jugore te lendines para lugines se Perparimit jane me te pershtatshme per te pranuar ndertime te medha.

d) Qafa e Perparimit

Peisazhi Natyror: Qafa e Perparimit, nga Lukova futet lehte ne toke nga bregu, per ne luginen e lumit te Kalase, eshte formuar nga dy vargmale qe shkasin pas njeri tjetrit – fillimi I vargmalit te Eremisit ne bregdet, dhe fundi I vargmalit te Kurveleshit ne krah te kundert. Lugina veriore e qafes perfshin nje system perrojsh pranverore qe kane gdhendur te gjithe qafen. Faqet e siperme kodrinore jane te mbuluara me shkurre dhe pishe dhe gure gelqerore. Lugina e Perparimit takohet me detin ne nje gji te vogel me nje plash me perzierje rere dhe zhavorri. Ne veri te bregut shtrihet nje kenete e vogel naturale. Gjiri nderpritet nga te dala shkembijsh me pllaka te medha gelqerore te pershtatshme per banjo dielli.

Peisazhi Kulturor: E gjithe zona eshte e mbjelle me ullinj dhe qitro vazhdim I drureve frutore te Borshit dhe Perparimit. Burimet, puset dhe sistemet ujitese shihen qarte ne kete zone. Nje ujesjelles shume I madh furnizon me uje luginen e poshtme me agrume dhe dru frutore. Ne shpatet e siperme, nje shteg I madh kalon parallel me rrugen qe lidhet me luginen e brendeshme. Rrenojat e Hunderkoves, te shkaktuara nga bombardimet gjate WWII, ndodhen ne shpatin jugor prane deljes nga shtegu. Nje shteg tjeter I madh lidh vendin historic me fshatin e Perparimit (Shen Vasili I meparshem), dhe shkon ne Nevice. Plazhi rrethohet nga ullishtet.

Kufizimet: Pllakat e medha gelqerore duhet te mbrohen nga nderhyrjet qe mund te behen nga ndertuesit. Cdo ndertim duhet te behet larg vijes bregdetare per te ruajtur karakterin e vecante te ketij vendi. Ne pjesen e poshtme te plazhit aktualisht nuk ka asnje infrastrukture. Shkurret egzistuese dhe ullishtet duhet te integrohen ne cdo zhvillim si zona te mbrojtura ose si hapesira te blerta.

Rreziqet: Rrugekalimet per ne zonen e plazhit dhe ne gji mund te demtojne rende te gjithe peisazhin e Qafes se Perparimit. Te gjitha ndertimet te behen me kujdesin me te madh.

Mundesite: Plazhi I pacenuar ne vijen bregore te lugines eshte shume terheqes dhe zhvillimi ne kete gji do te varej nga forma e peisazhit te lugines. Meqe lugina eshte mjaft e gjate dhe shtrihet ne brendesi, shpatet jane te pershtatshme per te pranuar cdo lloj ndertimi. Perrejte rrjedhin ne fund te shpateve te pjerret ne ane te lugines dhe keshtu qe eshte e lehte te ruhet paprekshmeria e tyre gjate ndertimit.

e) Vargmali I Eremisit

Peisazhi Natyror: Fundi verior I vargmalit te Eremisit ka shume burime qe ushqejne Qafen e Perparimit poshte ne Lukove. Konfigurimet e vargmalit te Eremisit kalojne nga veriu I Krorezit deri ne Butrint dhe karakterizohen nga nje vargmal relativisht I ngushte qe nderpritet ne lindje nga nje system I madh lugine, liqeni, kenete, dhe ne perendim nga deti. Mali i larte i Gjere qe ndan zonen bregdetare nga zonen e brendeshme te Shqiperise, rrethon pjesen lindore te kesaj lugine te madhe. Vargmali nga cepi i tij veriror deri ne Krorez, eshte nje shpat mjaft unifor, i pjerret nga pjesa e brendeshme, dhe me pak e pjerret nga pjesa e detit. Nga deti, zona duket si nje shpat i vetem gati pa reliev. Cepi verior eshte prane nje plazhi me rere te ashper dhe me bimesi te dendur. Shpati qe shikon nga deti ka bimesi dhe shperndare dhe bar.


31

Peisazhi Kulturor: Pemet dhe bari I shperndare jane tregues qe vendi eshte perdoror si kullote dhe eshte djegur ne menyre periodike. Vazhda e bunkereve ka mbetur e paprekur, pjesa mbi det ka shume shtegje kalimi. Nje shteg I madh kalon pergjate anes se detit qe lidh Lukoven me Manastirin e Shen Merise ne Kakome. Shpatet nuk jane te kultivuar sepse jane shume te pjerret, dhe nuk ka asnje burim natyror uji ne shpatet e malit ne ane te detit.

Kufizimet: Ner sherbim te vendit nuk ka infrastructure. Shpatet ne krah te detit jane te shqueshme nga deti. Shpatet nuk ndahen nga luginat ku mund te krijohej nje lloj vendi per zhvillim.

Rreziqet: Cdo ndertim ne kete zone do te kerkonte rruge kalimi parallel me bregun. Prirja dhe mbushja e ketyre rrugeve do te ishte shume e rrezikshme.

Mundesite: Bunkeret e pacenuar dhe llogoret pergjate gjatesise se bregut, ofrojne mundesine e inkoperimit ne vend marshimi, qe me vone mund te behet nje vend atraksioni per zhvillimin e lugines me ne veri. Kufizimi I kullotave mund te mundesoje rigjenerimin e bimesise qe tashme eshte egzistente ne anen jugore prane Krorezit duke krijuar nje zone te madhe natyrore te blerte per te vecuar Kakomene nga ndertimet prane Lukoves.

f) Krorez

Peisazhi Natyror: Burimet e Krorezit presin nje lugine te kendshme nga ana e detit te vargmalit te Eremisit. Forma V klasike e lugines ne jug rrethohet nga shkembijte dhe zgjerohet ne dy plazhe te gjate me rere te trashe, qe ndahet nga nje e dale e vogel shkembijsh me gjire te vogla dhe pellgje te paster. Krorezi ndahet nga Kakomeja ne jug nga nje pjese e dhembezuar e vargmalit te Eremisit e cila bie thike ne det pa formuar plazhe.

Peisazhi Kulturor: Kalimi per ne plazhet e Krorezit gjate veres behet nepermjet varkave te vogla nga porti I peshkimit te Sarandes. Burimi I poshtem ne gjysmen e pjeses jugore te plazhit te Krorezit eshte kthyer ne nje faltore te Krishtere dhe eshte ndertuar me nje pishine te vogel dhe façade. Manastiri I Krorezit ndodhet ne shpatin e pjerret dhe shkembijte e ketij burimi. Ai gjendet ne nje shteg qe lidhet me manastirin ne Kakome. Me pare zona ishte e mbjelle me ullinj, dhe disa nga keto jane qindra vjecare.

Kufizimet: Pjese te rrugekalimit jane mbuluar me driza dhe ferra qe e bejne kalimin problematic. Ndertimet e paligjshme ne plazhet e Krorezit jane prishur nga policia ndertimore, dhe rrenojat kane mbetur edhe ne plazhet e pacenuar. Per shkak te vleres se madhe te natyres se vendit nuk duhet te lehohet asnje rrugekalim dhe zona duhet te mbetet e paprekur.

Rreziqet: Ndertimi I rrugekalimeve do te ishte nje shkatarrim total I vendit per shkakt te shpateve te pjerreta. Terheqja e plazhisteve qe vijne me ane te varkave mund te sjelle zhvillime te paligjshme.

Mundesite: Bukuria e plazheve te Krerezit, manastiri mbi to, dhe zhvillimi I bimesise mund te krijoje mundesine e formimit te nje vendi kulturor. Nje vend kampingu qe mund te siguroje sherbimet minimale mund te plotesoje nevojat e plazhisteve qe vijne gjate muajve te veres dhe ekskursionisteve qe kerkojne vende te qeta dhe te paprishura. Facilitetet kampingut mund te sigurohen vetem me ane te varkave.

Zona 4: Nga Kakomeja ne Sarande – Shpatet me pamje nga deti

a) Kakome

Peisazhi Natyror: Gjiri I Kakomese eshte i nderprere midis kesaj pike dhe Ksamilit ne jug. Gjiret e nderprere jane formuar nga shtresa gelqerore qe jane ngritur ne menyre qe te


32

qendrojne perpendikular me gjendjen e tyre origjinale si shtresa te shtratit te detit. Kur ato jane ne fund, deti gerryen ato shtresa qe jane me te buta dhe formon ndarje te thella te gjeresive te ndryshme. Kakomeja eshte gjiri me I madh I ketyre ndarjeve dhe eshte zmadhuar nga gerryerja e vazhdueshme e shtresave ne toke duke formuar nje qafe nga lugina e Kalase deri ne det. Toka midis qafes dhe detit perbehet nga nje peisazh I parregullt me kodra te vogla dhe shtreter qe perfundojne ne nje zone mjaft te gjere dhe te shsesht para plazhit. Plazhi perbehet nga rera e ashper dhe gure zalli. Pjesa veriore e gjirit eshte nje koder e pjerret, e zhveshur me peme te rralla dhe me figura gelqerore te njohura si Figurat e Krorezit. Pjesa jugore e gjirit formohet nga vazhdimi I vargmalit te Eremisit, qe gjithashtu bie pingul ne det. Shpati verior mbulohet nga pylli I dendur I Brodonilit. Ne fund te ketij shpati gjendet nje peisazh interesant I formuar nga veprimi I dallgeve.

Peisazhi Kulturor: Manastiri I Shen Merise ndodhet ne shpatet e anes veriore te lugines se Kakomese, qe futet pak ne toke. Ne shpatet e kodrave te Kakomese shihen mbetjet e pemishteve te vjetra te ullinjve, dhe ne kete lugine nuk ka pasur mbjellje gjate 50 vjeteve te fundit, pavaresisht terrenit te favorshem. Kjo ka ndodhur per shkak te zaptimit te zones nga nje baze ushtarake. Duken qarte rrenojat e nderteses se bazes, ku perfshihet nje mol qe ekziston edhe sot, dhe nje pus qe eshte shpuar prane bregut per te furnizuar bazen. Infrastruktura e elektricitetit pershkon luginen dhe vazhdon deri tek antenat e Kepit te Qefalit. Pas bregut shtrihet nje varg bunkeresh te vegjel.

Kufizimet: Policia ndertimore ka prishur ndertimet e paligjshme dhe rrenojat e pahequra shemtojne peisazhin. Ndertimi I rruges se re ka krijuar vende te pakendeshme per syrin dhe ka shkaktuar shkarkimin e materialeve ne ane te rruges. Pjeset e siperme te vendit mbi lugine jane gerryer rende. Shtresa e betonit nuk eshte riparuar mire. Peisazhi perreth Manastirit te Shen Merise duhet te mbetet I paprekur per te mbrojtur vlerat e trashegimise kulturore te ketij vendi.

Rreziqet: Zhvillimi I kesaj lugine duhet te behet ne veri dhe jug per te rritur ekspozimin direct nga deti. Ndertuesit mund te joshen per te ndertuar nje rrugekalim midis Kakomese dhe Krorezit I cili do te jete ne dem te ketij vendi..

Mundesite: Pa dyshim, ky gji I vogel eshte me I pershtatshmi per te ndertuar resorte pushimi per shkak te lugines se tij te madhe dhe afersise me plazhet e Krorezit. Dy zonat me bukuri te madhe natyrore shtojne vleren e ketij vendi.

b) Nga Kakomeja deri ne Sarande

Peisazhi natyror: Vargmali I Eremisit zgjerohet ne menyre te konsiderueshme ne piken jugore te gjirit te Kakomese, dhe zgjerohet ne Kepin e Qefalit. E gjithe gjatesia deri ne Sarande eshte e gjere 4 km. peisazhi karakterizohet nga lugina e thella dhe mjaft te gjera qe kalojne nga maja e vargmalit per ne det duke krijuar nje hapesire te izoluar qe nuk mund te shikohen me njera tjetren. Bregdeti perbehet nga pllaka gelqerore te formuara nga errozionet, dhe gjire te vegjel te nderprere dhe plazhe me rere dhe gure zalli. Nje pjese e bregut perbet nga pllakat qe karakterizohen nga pllaka te medha gelqerore te vendosura njera mbi tjetren qe e bejne te lehte per tee cur, ulur dhe per te bere banjo dielli. Bimesia perbehet nga bari dhe peme te rralla. Pemet dendesohen ne mes te latesive te vargmalit dhe me pas zhduken plotesisht ne maje prane formacioneve te trashimit.

Peisazhi Kulturor: Plazhi I Rodhezes ka nje varg kioskash te paligjshme qe u sherbejne pushuesve gjate muajve te veres. Kalimi per ne plazhet e kesaj zone behet me ane te varkave ose me kembe nga Saranda. Zona sherben si kullote nga kullotat qe vijne gjate stineve te ftohta dhe digjet rregullisht. Luginat jane ndare midis barinjve dhe kullotat jane te rrethuara me gardhe. Cdo kullote ka formen e nje stani. Ne keto zona ka edhe vende ku


33

pijne uje bagetit. Ne gjirin e Gures mund te shihen rrenojat e nje fabrike te perpunimit te bulmetit qe nga koha e Hoxhes. Nje shtepi e paligjshme eshte zene nga nje familje ne fundin verior te gjirit. Gjiri eshte I gjere dhe ka plazh me rere te trashe. Vargu I bunkereve mbi bregun shkembur eshte I paprekur net e gjithe gjatesine e tij. Meqe rruga eshte ne pjesen e brendeshme te bregut nuk ka trafik, duke krijuar keshtu nje ndjenje unike izolimi.

Kufizimet: Ne disa vende vargu I bunkereve eshte gerryer dhe perdorimi I tyre eshte I kufizuar. Shtegu qe te lidh me kasollet e barinjve eshte i mbuluar me mbeturina dhe plehra. Kjo zone nuk ka infrastrukture.

Rreziqet: Zhvillimi ne kete vend do te nderhynte ne peisazhin e vendit. Ndertimi I rrugekalimeve do ishte me mire te behej nga pjesa e brendeshme, nga lugina e Grykes se Dardhes per te shmangur rrezikun e prishjes se bregdetit.

Mundesite: Peisazhi I pacenuar perreth formon nje sfond per ndertimin e resorteve ne luginat e vogla. Kufizimi I lartesise se ndertesave poshte kreshtave qe ndajne luginat nga njera tjetra, do ti linte ndertesat te vecuara, shume prane komoditeve te zones urbane te Sarandes. Ne vijen bregdetare mund te ndertohej nje vend kampingu ne ngushticat e luginave, duke I dhe keshtu ekskursionisteve nje mundesi per te gjetur qetesi prane nje qendre urbane.

Zona 3:Nga Saranda ne Kepin e Skales –Shpatet me pamje nga deti

a) Saranda

Peisazhi Natyror: Lugina e Grykes se Gushores formohet nga nje perrua qe perfundon ne nje gji te nderprere me plazh te ngushte. Mali I Eremisit 500 metra I larte ne veri, formon sfondin fizik dhe visual te zones, dhe mbetet akoma pjese e vargmalit te Eremisit. Gryka e Dardhes ndan kreshten me te gjere ne dy pjese, malin e Eremisit ne njeren ane dhe Malin e Nakos ne anen tjeter. Kjo lugine nuk ka pamje nga deti dhe nga lugina e Kalases ne lindje dhe ka nje peisazh te mbyllur. Kjo siperfaqe ujembledhese ka eshte pergjegjese ne formimin e lugines se madhe dhe plazhin e gjirit te Sarandes. Kreshta qe I drejtohet lindjes se gjirit te Sarandes ngushtohet gati 2 kilometra dhe lartesia bie rreth 200 metra ne pjesen veriore te qafes se Gjashtes. Qafa e Gjashtes eshte qafa me e madhe ne luginen e lumit Kalase. Mali I Lekursit ne pjesen jufore te qafes ndahet ne nje mal konik me lartesi 265 m, dhe kreshte te larte 230 metra. Me pas kreshta ulet ne nje rrip te ngushte rreth 1 km te gjere dhe 7 metra te larte ne qafen e Cukes ne jug. Qafa perbehet nga shume dalje gelqerore dhe me bimesi te vogel ne faqen nga deti, dhe me shkurre ne anen e brendeshme. Karakteristike e bregdetit jane pllakat gelqerore nga Gryka e Gushores dhe Qafa e Gushes qe bien direct ne det duke formuar plazhe te vogla me rere te trashe ne dalje te ujembledhesave.

Pejsazhi Kulturor: Kufijte e bashkise se Sarandes perfshijne luginen e Grykes e Gushores ne veri dhe vendbanimin e Bredeneshit, ne Kanlin e Cukes ne jug. Ka nje rruge kalim qe te con nga Lugina e Grykes se Gushores ne Majen e Nakos.

Gjiri I Sarandes u ndertua per here te pare si port sherbimi per Finiqin ne shekullin e 3t BC, me qafen e Gjashtes si rruge kalim per transport dhe mallra ne luginen e Lumit Kalasa. Zhytesit dhe notaret kane zbuluar rrenoja antike ne shtratin e detit te gjirit te Sarandes, por zona nuk eshte studiuar asnjehere plotesisht per mbetjet arkelogjike. Pamjet e themeleve antike ne ceketinat ujore mund te kete qene fanar deti. Nje anije e mbytur gjermane eshte shenuar me pluskuese ne gjirine detit. Porti pesoi zgjerim deri ne vendbanimin nen okupimin Romak dhe shume mbetje te periudhes Bizantine dhe Romake gjenden te copezuara ne qytetin e sotem. Dy pikat e larte qe rrethojen qafen e Gjashtes, te dyja me pamje te mrekullueshme rrethuese, kane fortifikuar strukturat te pakten qe prej shekullit te katert, jane Manastiri i Kater Shenjtoreve ne Veri dhe Kalaja e Lekursit ne Jug (te dyja te ndertuara mbi


34

themelet e meparshme). E gjitha maja e Malit te Lekursit eshte rrethimi I nje qytetit mesjetar I shekullit te 18. Ekzistojne shume mbetje historike. Rrenojat e mbetjeve historike mund te shihen nga shpati qe bie mbi det te te majes se Lekursit. Nje seri kalimesh historike jane pergjate gjatesise se malit me disa breza drejt lugines se lumit ne brendesi te anes nga toka. Forma gjeomorfologjike e zones ka percaktuar formen e qyteti te Sarandes qe nga antikitetit e deri me sot. Te pakten, ekzistenca e tre rrugeve paralele ne drejtim te pjerresive nga limani, shtrihen mbi kalimet antike (afer portit antik). Qyteti gjithmone ka ndjekur formen natyrale te nje teatri te madh te rrethuar nga gjiri. Nen pushtimin Italian ne 1930, u ndertuan shkalle qe lidhnin detin me qytetin. Ne 1980 nen regjimin e Hoxhes, u zgjeruan kopshtet e bregdetit, shuem kopshtet u mirembajten pergjate hapesirave urbane. Pjesa e siperme e shpateve eshte mbjelle me pisha sipas nje projekti per pyllezim. Nuk ka burime natyrore ujore ne kete zone, por jane zbuluar mbetjet e nje sistemi ujor dhe cisterna. Ekzistojne burime ne shtratin e detit qe prodhjne uje te ftohte. Nen regjimin e Hoxhes, qafa e Cukes u copetua nga kanali I Cukes, net e cilen kalojne ujrat e lumit te Bistrices drejt e ne det.

Kufizimet: Guroret e paligjshme ne kufijte veriore te bahkise kane degraduar pejsazhin e lugines se Grykes se Gushores. Bumi I ndertesave ne Sarande ka cuar ne degradimin e pejsazhit. Gjithashtu, pejsazhi eshte degraduar dhe nga derdhjet e ujrave te zeza ne det nga Gryka e Gushores deri ne Kanalin e Cukes. Te tjera ndikime negative ne pejsazh jane privatizimin dhe ndertimi ne shume zona te gjelberta te qytetit, si dhe hedhjet e materialeve inerte pergjate bregut te detit. Ka ndertime te paligjshme dhe mirembjtje te pamjaftueshme te zonave te gjelberta te qytetit, duke perfshire dhe gjatesine e shetitores pergjate detit. Shumica e ndertesave tradicionale ne qytet kane privatizuar, shkaterruar, dhe rindertuar pa pasur karakterin tipik te structures. Ka shume ndertime te paperfunduara ne qytet qe jane lene ne gjendje te dobet.

Zonat kulturore dhe natyrore me karakter trashegimie kane degraduar dhe/se shkaterruar nga ndertimet.

Rreziqet: Zhvillimi I metejshem I Sarandes kercenon dhe ato pak zona qe kane ngelur me karakter kulturor dhe natyror. Tendenca e papritur ne investime eshte motorri qe shtyn pa kujdes dhe ne menyre te pamenduar ndertimet dhe ky vazhdim kercenon te “vrase paten qe nxjerr vezen e arte”.

Mundesite: Saranda eshte port lidhes per zonen dhe do te forcohet nese do te ndertohen facilitetet e portit, nepermjet ndertimit te nje aeroporti ne afersi te zones, si dhe rregullimin e rrugeve lidhese me kufirin grek. E ardhmja ne Parkun Kombetar te Butrintit jep nje status unik dhe te rendesishem. Me kontrollin e ndertimeve dhe rregullimin e faciliteteve turisikte dhe me sherbimet e rregulluara te ofruara nga nje zone urbane, Saranda do te behet nje force e madhe drejtuese ne zhvillon e industries se turizmit ne bregdetin jugor.

b) Saranda drejt Ksamilit

Pejsazh Natyror: Vargmali i ngushte (500-1,000 metra ne gjeresi) nga Mali I Bredeneshit deri ne vendbanimin e Ksamilit ka nje structure shume interesante prej shuem kodrash te uleta (me e larta 200 m dhe me e uleta 50 m) qe lidhen nga kalime nepermjet detit ne drejtim te kenetave te Vrionit dhe/ose Liqenit te Butrintit ne pjesen e brendshme. Shume prej kodrave jane te mbuluara me shkurre te drunjta siper bregdetit. Vija bregdetare eshte e karakterizuar nga nje numer I vazhdueshem gjiresh, gjuhezash dhe limanesh, me plazhe me rere te bardhe. Nje nga gjiret veriore ka fosile dinosauresh te dukshme ne shkembinjte e afert.

Pejsazhi Kulturor: Kodra me jugore e Malit te Demes ka Manastirin e Shen Xhorxhit te ndertuar ne maje me pamje te mrekullueshme nga deti dhe nga pejsazhi rrethues. Mbetjet e


35

nje muri mbrojtes Ilirian rrethojne majen e kesja kodre. Zona ka nje pjese kullotash per bagetit me bar natyral, duke perfshire pishinat mbledhese te ujit, disa plantacione me dru frutore dhe nje zone siper Butrintit te mbjelle me agave. Pjerresia e veriut te Ksamilit eshte e mbushur me taraca dhe plantacione me ullishte. Rruga Butrint-Sarande ndodhet ne pjesen e brendshme te vargmalit, siper liqenit te Butrintit, duke siguruar keshtu nje trafik te lire dhe te qete. Ekzistojne mbetje te monumenteve historike te Hoxhes pergjate rruges. Ne gjatesine e gadishullit ka nje rrjesht me bunkera ne anen e detit, dhe shume kalime kembesoresh ne vargmal, siper rruges dhe siper detit.

Kufizimet: Ndertimet e paligjshme ne Ksamil jane duke e ngrene ate ne pjesen e brendshme te vargmalit. Gjithashtu eshte ndertuar nje ndertese e paligjshme ne hyrje te Manastirit te Shen Xhorxhit. Manastiri eshte I braktisur, nuk ka asnje interpretim, dhe eshte I mbyllur per publikun, vetem me leje nga ministria e kultures dhe monumenteve. (Kjo ndodh per pothuajse te gjitha monumentet pergjate bregdetit). Vargmali I ngushte midis Bredeneshit deri ne majen e Kodres se Demes dhe duke e perfshire murin e Demes si dhe Manastirin e Sh.XHorxhit duhet te jete I lire nga ndertimet.

Rreziqet: Ndertimet e paligjshme ne zonen e Bredeneshit jane duke kercenuar zhvillimin e turizmit ne fundin jugor te gjirit te Sarandes. Shtrirja urbane kercenon lidhjen e zonave urbane te Sarandes me te Ksamilit dhe rrezikon zhdukjen e perceptimit te vargmalit te ngushte qe lidh keto te dyja. Zgjerimi I rruges midis Butrintit dhe Sarandes rrezikon prishjen e cilesise se pejsazhit te zones, gjithashtu duke prishur dhe ndjeshmerine unike te formes se zones.

Mundesite: Ndertime te dendura ne veri dhe ne perendim te cilat jane perballe pjerresove te majes veriore te Malit te Brenedeshit mund te sigurojne urbanizimim te pershtatshem ne piken jugore te pejsazhit te gjirit te Sarandes. Asnje zone jugore ne kete pike te kodres se Shen Xhorxhit mund te siguroje nje pejsazh te gjelbert dhe te mbroje nje toke te brishte per qellime te hapesirave te argetimit.

c) Ksamili

Pejsazhi Natyror: Ne Ksamil, nej gji I dale nga liqeni I Butrinitit , dhe nje seri gjiresh pergjate detit “pickojne” vargmalin deri ne 700 m ne gjeresi. Ishujt jane krijuar pergjate periduhes Xhurasik ku pjese toke u shkeputen nga tola kryersore. Ishujt jane te pyllezuar dhe me shume pisha te zhvilluara ashtu sikurse eshte dhe pjese perballe ishujve. Plazhet mbi ceketinen e gjriit te Tetransias jane prej rere te ashper. Gjiri I vogel ne pjesen e brendshme perfundon ne nje kenete me specie tipike indigjene.

Pejsazhi kulturor: ZOna antike e Heksamilionit ka okupuar kete toke unike dhe I dhene kete emer vendbanimit te ri. Zona e Ksamilit ishte e kultivuar gjate regjimit te Hoxhes me qitro dhe ullinj ne nje ferme te komunes, gjithashtu kanale te vaditjes dhe struktura te tjera bujqesore jane akoma te dukshme ne keto pjese te zones. Ndertesast e kohes se Hoxhesjane tipike per llojin e strukturave te shtepive te pushimit. Pjesa veriore e pjese se dale te :iqenit te Butrintit ka nje pamje nga Mali i Sotirisit, e cila eshte pjese e Parkut Kombetar te Butrintit.

Kufizimet: Shumica e drureve te qitros dhe ullinjve jane shkaterruar nga ndertimet pa leje. Ksamili po zgjerohet ne nje model jot e pershtatshem, si dhe ka derdhje te mbeturinave te materialeve te germuar rreth zones. Ndotja e ujrave te zeza eshte e dukshme so nga ana e detit ashtu dhe nga ana e liqenit dhe ndikon negativisht ne qartesine e ujit te detit si dhe ne faunen. Nje nga ishujt ka qene germuar ne menyre shume te eger dhe jo ligjore per qellime ndertimi.

Rreziqer: Ndertimet e paligjshme demtojne totalisht zonen,. Ndertest per qellime turizimi mund te demtoj integritetin ekologjik te zones. Etja per me shume toke te ndertueshme,


36

mund te coje ne situate te padegjuara per kenetat e bregut te liqenit te Butrintit dhe peri zonat e ceketa te Detit Jon.

Mundesite: Lokalizimi I Ksamilit ne hyrje te parkut te Butrinitit I jep nje mundesi te vecante per zhvillimin e faciliteteve te sherbimit per parkun. Gjiri I tij unik dhe pejsazhi midis liqenit dhe bregut te detit ofron mundesi per nje zhvillimi turistik te zones me avatazhet e dy linjave te bregdetare. Innfrastruktura ne kete zone mund ta beje zhvillimin te deshirueshem. Ndertime te reja mund te ri-organizojne karakterin te ngaterrual aktual te fshatit.

d) Kepi I Skales

Pejsazhi Natyror : Rreth 2 km ne gjeresi, shtrihet Korfuzi; ky eshte kepi I Skales ne pjesen perendimore te Ksamilit ne detin Jon. Kepi eshte nje mal I gerryer (rreth 100 m I larte ) rreth 4 ha ne madhesi. Kodra eshte e nderprere me shume lugina te gerryera qe madhesive te ndryshme me shpate te mjaftueshme per mos tu pare nga njera tjetra. Mali takohet me detin nepermjet shkembinjeve. Pjerresia mbi det eshte e mbushur me dru, kurse pjesa me e larte ka bimesi.

Pejsazhi kulturor: Maja e kodrave jane te copetuara ,e pozicione mbrojtese qe nga koha e Hoxhes. Pjesa e brendshme e pjerret u kultivua me ullinj dhe me qitro kurse anet e kodres u mbushen me taraca. Disa prej plantacioneve te ullinjve ne kete zone kane akoma ne kushte shume te mira, dhe jane te perfshira ne Parkun e Butrintit. Te gjitha pjeset e pjerreta jane pjese e pamjes nga Parku.

Kufuzimet: Ndertimet e paligjshme nga Ksamili jane duke u kaluar ne zonen veriore te Kepit. Derdhjet e mbeturinave nga Ksamili ne hyrje te Parkut jane te dukshme. Zona e Kepit brenda Parkut te Butrintit duhet te qendrojne te lira nga ndertimet. Dukshmeria e pjeseve te pjerreta te Korfuzit duhet te merret parasysh gjate ndertimit ne keto shpate, pasi ato do te jete “karta therritese” shqiptare kur te shihet nga ishulli.

Rreziqet: Presioni per ndertimet ne gjirin e Alinures, nese nuk rezistohet, mudn te demtojne cilesine vizive te Parkut te Butrintit, dhe shendetin ekologjik te kanalit te Vivarit dhe kenetave.

Mundesite: Shpatet perendimore te Kepit sigurojne nje zone domethenese te pershtatshme per ndertime resortesh. Nese do te integrohen me kujdes ne tokat natyrore keto resorte do te behen zonat me te deshiruara, pasi ketu ndodhet dhe Parku I Butrintit me shume aktivitete dhe paisje, dhe me pamjet e mrekullueshme nga Korfuzi pergjate pikes se ngushte te Straitsit. Ndertimi I faciliteteve argetuese mund te rrisin eksperiencen ne Parkun Kombetar., Disa prej ketyre aktiviteteve mund te zhvillohen ne toke brenda Butrintit nese do te kete pak ndikim ne zonat e gjelberta. Per shembull, mund te ekzistoje mundesia e zhvillimit te obzervimit te jetes se eger ne shpater perendimore te Kepit te Skales. Sigurisht mund te zhvillohen shtegjet per ekskursione ne zona me pamje nga parku,kalimet per kembesoret ne shpatet perendimore te gjirit te Alinures dhe te vet Parkut.

Zona 2: Butrinti – pellgu me i madh ujembledhes

Peisazhi natyror: Kanali i Vivarit eshte nje kanal i ngushte qe lidh pellgjet e medha ujembledhese te fushave te Vrines dhe Vrionit. Pellgu ujembledhes eshte rreth 40km i gjate dhe mesatarisht 20km i gjere. Ekosistemi perfshin 2 liqene(Butrinti dhe Bufi) si dhe nje numer te madhe ligatinash. Sistemi pershkohet nga 3 lumenj 10 perrenj poranveror dhe qindra perrenj te vegjel. Ne sistem ben pjese dhe burimi i Syrit te Kalter nga ku buron lumi i Bistrices. Ne fundin e liqenit te Butrintit dhe kanalit te Vivarit jane gjetur burime uje te kripur. Pjesa lindore e lugines perbehet nga shpate te larta qe e ndajne kete zone nga teritori i brendeshem. Kufijte jugor te lugines perbehen nga male me shpate te thepisura qe shtrihen deri ne fushen e Vrines. Pjesa me perndimore e ketyre shpateve ndan bregdetin jonian nga


37

pellgu ujembledhes i brendeshem dhe perfundon ne kepin e Stillos.Pjesa veriore kufizohet nga 3 shpate paralele qe nisin nga malet e Kurveleshit dhe perfundojne ne fushen e Vrionit. Erozioni i kodrave ka nxjerre shpate te gjera dhe te sheshta me nje shtrirje lineare te shkembinjve gelqerore. Secili prej ketyre shpateve ka nje karakter te ngjashem me ate te bregdetit mes Sarandes dhe Ksamilit. Fundet e luginave kane qene te pasura me ligatina dhe specie bimore. Ekosistemi i Butrintit eshte nje nga me te pasurit ne Shqiperi dhe funksionon si nje njesi e vetme ekologjike.

Peisazhi Kulturor: Kjo zone ka nje sere vendbanimesh, qe nga koherat prehistorike deri sot. Kodra e Cukes se Aitoit ka nje forme konike te dallueshme dhe ka rrenoja vendbanimesh prehistorike. Shpellat prehistorike jane nder me te gjata te banuara ne Europe (27,500 vjete). Vendabanimi i vjeter i Butrintit ndodhet ne nje koder qe lidhet me nje istem te ngushte me malin Sotiri.Kjo zone ishte vendosur strategjikisht per te kontrolluar kanalin hyres ne liqenin e Butrintit. Ne antikitet liqeni ishte shume me i madh dhe sherbente si rruge e brendeshme per te shkuar ne vendbanimin e Finiqit (Shek 3 BC). Rrenojat e Finiqit gjenden ne piken me te larte te lugines ne nje lartesi mbi 280m. Pothuajse te gjitha majat e kodrave gelqerore kane rrenoja te vendbanimeve antike dhe vertet qe paraqitja e fshatit te sotshem eshte nje ndertim ne vijim te ketyre strukturave. Kenetat e Vrines dhe Vrionit u thane gjate regjimit te kaluar dhe ne gjithe zonen vihet re nje sistem shume i madhe i kanaleve ujites dhe kullues. Liqeni i Butrintit eshte pak i kripur dhe ka shtreter natyror te midhjeve, te cilat gjate regjimit te kaluar perdoreshin per tregeti. Sot ne liqen verehen renojat e impjanteve artificiale. Disa prej ketyre oimpjanteve punohen akoam nga privatet. Gjithe zona ujembledhese pershkohet nga rruge dhe monopate te lashte.

Shqetesimet: Gjithe zona e pellgut ujembledhes eshte degraduar nga ndertimi i pakontrolluar dhe degradimi e shkaterrimi i zonve te monumenteve kulturore e natyrore. Derdhja e pesticideve nga tokat bujqesore dhe ujerat e zeza, po ndikojne mbi liqenet dhe lumenjte. Tharja e kenetave dhe kthimi i lumit te Bistrices, e ka reduktuar prurjen e ujit te embel ne liqen dhe po kontribuon ne rritjen e kripesise. Vendodhja e zones se grumbullimit te mbetjeve te ngurta ne pjesen veriore te lugines, po degradon lumin e Kalases, i cili buron pjeserisht nga liqeni i Butrintit. Zjarret ne zonen e grumbullimit kane nje ndikim negativ ne shendetin dhe cilesine e jetes se banoreve te zones se Finiqit. Zona e grumbullimit eshte dhe nje demtues vizual, pasi gjendet ne pjesen me skenike te rruges dhe perfshin hedje ilegale per disa kilometra para dhe pas zones se grumbullimit. Ndjeshmeria e zones se Parkut Kombetar te Butrintit kerkon nje zhvillim te kufizuar brenda zonave ekologjike dhe pamore. Duhen respektuar karakteristikat e vecanta te habitatit.

Rreziqet: Sasite e larta te ujit ne luginat e brendshme, e bejne gjithe zonen vecanerisht te ndjeshme ndaj efekteve te urbanizimit, i cili mund te rrezikoje cilesine e ujit ne zone. Te gjitha ndertimet ne Parkun Kombetar te Butrintit mund te rrezikojne cilesine e parkut dhe duhet te rregullohen. Levizja me varka me motor ne liqenin e Butrintit dhe ne gjirin e Alinures mund te ndikoje ne ekologjine e zones.

Mundesite: Fshatrat perreth parkut kane filluar te ngrene struktura akomodimi familjare, ne shtepite private, dhe dikush mund te mendoje se nje zhvillim natyror i turizmit ne zonen e Ksamilit, do te coje ne nje kerkese e larte per keto tipe strukturash. Duhet qe te ndermerren me shme inisiativa private per te siguruar sherbime qe lidhen me parkun.

Zona 1: Kepi i Stillos – Pjerresi me pamje nga deti

Peisazhi natyror: Kepi i Stillos ngrihet rreth 300m dhe ka forme te ngjashme me kepin e Shkalles, forme rretore ne piken e takimit me detin. Kepi percakton kufijte e lahunes dhe te ligatinave te Parkut Kombetar te Butrintit, prane vendit te daljes ne det. Mali i Stillos ka


38

shume lugina qe bien ne det ne tre drejtime. Me e madhja, bie ne det dhe formon nj plazh me rere, me tre ishuj te vegjel ne det, njeri prej te cileve eshte brenda kufirit grek. Edhe disa nga luginat me te vogla perfundojne me plazhe. Faqet perendimore kane nje mbulese te rralle me pishe bregdetare. Shumica e siperfaqes mbulohet me barera te egra dhe ka te ekspozuar damare te shkembinjve gelqerore. Ne pranvere zona mbulohet me lule te egra. Faqet lindore kane peme te rralla te makjeve, ndersa ne fundin verior te kepit ka bimesi pak te zhvilluar te makjeve.

Peisazhi Kulturor: Ka rrenoja te strukturave prehistorike ne kreshten veriore te zones. Megjithese nuk ka burime, jane hapur disa puse gjate regjimit te kaluar. Zona eshte perdorur tradicionalisht per kullote, dhe per pasoje eshte djegur rregullisht, duke sjelle mungesen e bimeve drunore. Rrenojat e nje rruge nga koha e Italise, lidhin zonen me Shkallen. Gjithe zona ke njesitem te gjere monopatesh, disa prej te cilave kalojne ne kufirin shqiptaro-grek. Ne maje te kreshtave gjenden mbetje te strukturave mbrojtese ushtarake.

Shqetesimet: Vendi eshte i izoluar nga cdo mberritje me makine, avatazhi i te ciles eshte qe e ka ruajtur natyren te virgjer. Nuk ka mbulese me peme, duke krijuar nje ambient shume te nxehte gjate veres. Shumica e kepit e takon detin me kreshta shkembore te pakalueshme. Ne zone nuk ka infrastrukture funksionale.

Rreziqet: Mungesa e dukshme e tokes per ndertim e ka rritur shume presionin per ndertime ne kep. Cdo mberritje me rruge do te jete e dukshme nga parku dhe mund te demtoje cilesine e izoluar te zones.

Mundesite: Perderisa gjithe kepi propozohet si nje shtese e parkut, dhe perderisa parku nuk ka struktura te tilla si pesh stalla per rritjen e kuajve, apo rruge/monopate etj, luginat perendimore te kepit te Stillos mund te japin nje zgjidhej per kete ceshtje. Zona mund te perdoret per kampingje per Parkun Kombetar te Butrintit, ne nje mjedis te izoluar, te virgjer dhe me pamje nga deti. Vendi i propozuar per kampingje eshte mali i Sotirit me pamje jo te bukura direkt nga Kamili. Te dy strukturat mund te menaxhohen nga parku.

1.3.2.2. Kategorite e peisazhit

Nje analize e permbledhur e peisazhit (shih tabelat me poshte) tregon pasurine e karakteristikave te peisazhit ne zonen e studimit. Elementet e peisazhit ndahen ne dy grupe kryesore dhe 6 nengrupe, nga tre per cdo grup kryesor: Peisazhi natyror:

Format e tokes (Tabela 1.4); Burimet ujore (Tabela 1.5); Bimesia (Tabela 1.6);

Peisazhi kulturor: Mbjelljet/pyllezimet (Tabela 1.7); Elementet e ndertimit (Tabela 1.8); Shfrytezimi i burimeve natyrore (Tabela 1.9).

Cdo element i peisazhit gjykohet nga mundesite qe ai ofron per zhvillimin bregdetar (per dy grupet e medhenj), si dhe rreziqet qe lidhen me vazhdimin e zhvillimeve te deritanishme (ne rastin e peisazheve kulturore). Po ashtu, eshte percaktuar vendodhja hapesinore per cdo element te peisazhit. Analiza e detajuar eshte dhene ne Harten 15.


39

Tabela 1.4: Peizazhi – konturet natyrore Rëndësia për karakterin e vendit

Potenciali si destinacion turistik

Elementi Përshkrimi

H M L H M L

Zhvillimet, kufizimet dhe mundësitë kryesore

Vargmale Makro

Vargmale të larta ndajnë zonën bregdetare shqiptare nga brendësia

Përcaktojnë karakterin dramatik të bregur në nivelin makro Vlera të larta skenike të pamjes së horizontit të pastër me qiellin Vlera argëtimi për treking, alpinizëm dhe ekskursione “4 wheel drive” dhe për pamje makro Zhvillimi duhet të kufizohet rreptësisht vetëm rreth kreshtës

Vargmale Mikro

Vargmale më të vogla pingule me bregdetin

Përcaktojnë karakterin e vendit përgjatë bregdetit për zonat e luginave Duhet të ruhet nga ndërtimet për të bërë të mundur që çdo zonë luginore të perceptohet si e veçantë dhe unike Ka vlera skenike si vend potencial për pamjen dhe destinacion për marshime të shkurtra nga zonat e fshatrave turistikë Zhvillimi duhet të kufizohet në kreshtë për shkak të ndjeshmërisë vizuale

Shkrepat Mure pothuaj vertikale shkëmbinjsh

Kontribuojnë në dramaticitetin e peizazhit sidomos kur ndodhen në breg të detit Kanë vlera skenike e argëtuese si pika potenciale për ekskursione dhe për pamjen e bukur Majat e shkrepave duhet në disa raste të merren në konsideratë për zhvillimin e vilave për pushime

Luginat dhe kanionet

Konture toke të rrethuara nga vargmale dhe të krijuara nga ujëndarëse ose gryka të mprehta me hije të thellë + bimësi unike

Lugina përgjatë bregut do të jenë zona kritike për zhvillimet e reja, pasi kanë potencialin që të fshehin pamjen e ndërtesave nga peizazhi natyror. Luginat mund të bëhen lidhje të rëndësishme mes rrugës ekzistuese dhe bregut për akses dhe infrastrukturë me ndikim më të vogël të ndërtimeve. Karakteri i rrëpirë e i ngushtë i kanioneve janë element unik i peizazhit Disa rrëke që ushqehen nga burimet gjatë gjithë vitit, disa prej të cilave rrethohen nga pemë panje shumë të mëdha e të vjetra. Kanioni i Vunoit është unik pasi ndodhet në breg, ku spikat mes shkëmbinjve të bregdetit Kanionet kanë vlera argëtuese si destinacione turistike për vizitorë që interesohen për pika të izoluara natyrore që arrihen në këmbë nga vendet e akomodimit të turistëve Cdo zhvillim në kanione duhet të ndalohet për shkak të ndjeshmërisë së habitatit dhe asaj vizuale

Shpellat Shpella të krijuara si rezultat i veprimit të ujit në shkëmbinj karstikë

Shpella të madhësive të ndryshme ekzistojnë në faqe të ndryshme shkëmbinjsh, kanionesh dhe në bregdet. Formacione stalaktite dhe stalagmite gjenden në shpellat e zonëns ujëndarëse të Butrintit Disa kanë mbetje të kohëve parahistorike, përfshirë një në ujëndarësen e Butrintit pranë zonës së Konispolit e cila dallohet si shpella e banuar më gjatë në mënyrë të vazhdueshme në Europë – 27,500 vjet. Disa kanë rëndësi historike si qendra pirate (Karaburun) ose nëndetësesh (Porto Palermo) Shpellat më të njohura kanë potencial të lartë si destinacione për ekskursione turistike.

Dalje-zgjatime

Zgjatime te vogla shkembore që krijojnë efekte me interes të vecantë

“Trashim” (në gjuhët semitike të Mesdheut)- Sipërfaqe e madhe kodrinore që mbulon shtresa të copëzuara gëlqerore të prekura nga erozioni – formacione interesante tipike gjenden përgjatë bregut Funde të ekspozuara, të copëzuara shkrepash në skaj të detit shpeshherë kthehen në shkëmbinj të vecuar në mes të detit– krijojnë ndarjen e plazheve në limane më të vogla dhe i japin karakter mikro vendit “Pllaka” – sipërfaqe horizontale të shtersëzuara gëlqerore në skaj të detit që japin një pamje shkallëzimi dhe akses të lehtë në det (Kakome dhe në jug të kepit Stillo) “Mure” – Shtersa vertikale të gërryera gëlqerore në cep të detit që krijojnë mure të vecuara mbi det (Kakome) Tërheqëse si pika interesi për ekskursione dhe për banjo deti e dielli kur janë të vendosura në bregdet

Ishujt Ishuj të vegjël në det shumë pranë bregut

ndodhen matanë bregut jugor të gadishullit Stilo (njëri prej të cilëve në territor grek), 4 ishuj të ulët mocalorë në të dyja anët e hyrjes për në kanaline Vivarit në Butrint, 4 ishuj shkëmborë në Ksamil, një në Orikum Të rëndësishme për habitatet unike Kontribuojnë shumë për karakterin e vendit kur vështrohen nga bregu Të gjitha zonat me zgjatime shkëmbore në det dhe ishuj të vegjël janë veçanërisht tërheqëse si destinacione për banjo dielli e deti, zhytje Çdo zhvillim duhet të ndalohet


40

Tabela 1.5: Peisazhi – Burimet ujore Rëndësia për karakterin e vendit



H M L H M L

Komente B

urim

e m

e vo

lum

të m

adh Burime me

volum të madh me ujë mineral kristal të pastër

Burimi Syri i Kalter, në zonën ujëndarëse të Butrintit, është dalja e një lumi të nëndheshëm dhe burimi më i famshëm në Shqipëri Burimet e Borshit janë zhvilluar si destinacione për vizitorë (bar-restaurant) përreth pemëve shumë të vjetra të panjës. Përroi që buron krijon një ujvarë poshtë fshatit. Burimet me volum të madh potencialisht jane atraksione turistike shumë të rëndësishme Rezervatet e troftave në hyrje të burimeve të Syrit të Kaltër janë të pavlefshme nga ana vizuale dhe potencialisht përbëjnë rrezik mjedisor për zonën e burimeve. Në Borsh, ndërtesa e ndërtuar mbi zonën e lumit bllokon pamjen e burimeve të lumit dhe komprometon karakterin e zonën.

Vol

um i

vogë

l e i

mes

ëm

Burime nga rrymëzat deri në qindra litra në orë

Zona bregdetare është e pajisur me qindra burime (shih hartën e inventarit të peizazhit). Disa nga burimet janë zhvilluar si pika ujitjeje përgjatë rrugës gjatë pushtimit osman dhe disa janë ndërtuar si burime uji të pijshëm me tubacione gjatë regjimit Hoxha. Shumë nga burimet kanë potencialin të zhvillohen si pika interesi për ekskursione. Ndërtimet dhe plehrat në disa zona ka degraduar ose eliminuar disa burime. Komplekset e burimeve dhe stacioneve të pompimit janë shpesh (jo gjithmonë) jotërheqëse. Burimet në buzë të detit në Sarandë dhe Qeparo krijojnë mikroklima të ftohta në det dhe janë të dukshme nga lart .

Bur

imet

Bur

ime

me

ujë

min

eral

Burime në zonën e liqenit të Butrintit

Burime me ujë të kripur ekzistojnë në fund dhe në skajet e liqeneve të Butrintit dhe Bufit. Gërmimet e vilës romake në Diaporit zbuluan një burim uji mineral brenda kompleksit të shtëpisë. Burime sulfuri dhe minerale të tjera mund të kenë potencial për llixha dhe zhvillime të tjera turizmi shëndetësor. Burimet e kripura në zonën e liqenit të Butrintit kanë përgjegjësinë e pjesshme (bashkë me ndryshimin e rrjedhës të lumit Bistricë) për rritjen e nivelit të kripës të liqenit.

Rrë

ke d

he u

jvar

a

Burime të ushqyera me ujë të kthjellët gjatë gjithë vitit

Dhjetëra rrëke të ushqyera nga burimet përshkojnë shpatet e bregut jonian (shih hartën e inventarit të peizazhit) Rrëketë e zonës kontribuojnë për mikroklimat unike të freskëta me bimësi të harlisur vecanërisht tërheqëse gjatë verës. Shtratet e rrëkeve janë zakonisht baza gëlqerore me zona të ndryshme ku ka gurë lumenjsh të madhësive të ndryshme. Shtratet e rrëkeve kanë vlera si itinerare për alpinizëm (viking) dje interes për ekoturizëm. Shtratet e rrëkeve shpesh përdoren për të hedhur plehrat dhe mbeturinat dhe janë degraduar nga mbetjet e depozituara dhe mungesa e kujdesit në përgjithësi. Aty ku rrëketë takohen me shkëmbinjtë e kanionet, ujëvarat e të tjera, ka dukuri me interes të vecantë. Aty ku rrëketë takohen me shkëmbinjtë e kanionet, ujëvarat e të tjera, ka dukuri me interes të vecantë.

Lum

enjtë

Itinerare të konsiderueshme rrjedhash ujore të ushqyera nga burimet natyrore dhe rreshjet e ndryshme

Lumenjtë e Bistricës, Pavllës dhe Kalasës ndodhen të gjithanë zonën ujëndarëse të Butrintit dhe në origjinë buronin nga liqeni i Butrintit. Lumi i Bistricës buron nga burimi i Syrit të Klatër, por rrjedhja e tij është shfrytëzuar për energji elektrike dhe është kanalizuar në pjesën më të madhe të gjatësisë së tij. Pjesa më e madhe e lumit Kalasë vazhdon të ketë karakter të mrekullueshëm të egër me pemë të larta Lumenjtë kanë potencial si burime për aktivitet të vizitorëve, nga raftin, peshkimi, piknikët dhe viking. Vecanrëisht tërehqëse për aventura dhe ekoturizëm. Lumenjtë po gërmohen për rërë dhe zhavorr me veprime shumë të dëmshme që po shkatërrojnë peizazhin e kufizuar lumor. Të gjithë lumenjtë kanë mbledhje mbeturinash përrgjatë rrëkeve ushqyese. Luginat e lumenjve krijojnë mikroklima me bimësi speciale, konture tokësore dhe dukuri ujore që i bëjnë ato tipare të rëndësishme natyrore.


41

Rëndësia për karakterin e vendit



H M L H M L

Komente

Liqe

net

Tre liqene natyrore me karakter dhe madhësi të ndryshme

Liqeni i Pasha Limanit në Orikum është një liqen i cekët i ushqyer nga lumi i Dukatit Liqeni i Bufit në juglindje të Butrintit është një pellg ujor i vogël i cekët dhe i shëllirtë. Liqeni i Butrintit është pika kulmore e një kurrizi ujëndarës të madh që ekziston në kanalin e grykëderdhjes së Vivarit pranë Butrintit dhe është liqeni më i madh e më i rëndësishëm në jug të vendit Pjesa e sipërme e liqenit të Butrintit mban specie peshqish, por në thellësi ka mungesë oksigjeni ëpr shkak të degradimit të cilësisë së ujit. Të treja liqenet kanë vlera si zona për vrojtimin e jetës së egër. Liqeni i Butrintit ka potencial për turizëm për zhvillimin e aktiviteteve me impakt të vogël për lundrim, peshkim dhe disa forma të transportit për vizitorë drejt zonave të shumta përreth brigjeve të liqenit. Cilësia e ujit të liqenit të Butrintit është kompromentuar nga ndryshimi i rrjedhës të lumit BIstricë nëpër kanalin e Cukës. Të gjitha liqenet përgjatë bregut vuajnë nga cilësia e dobët e ujit, për shkak të afërsisë me fshatrat, bujqësisë dhe hedhjes së mbeturinave.

Moc

alet

Mocale në delta dhe shtretër të vjetër liqenesh në nivel të ulët, të pasura me jetë të egër

Mbetje nga zona të dikurshme të mëdha ujore gjenden përgjatë disa rrëkeve, pranë zonave që ushqehen nga burimet, pranë tre liqeneve, në ultësirën e Butrintit, dhe pika të ndryshme përgjatë rrjedhave të lumenjve (shih hartën e inventarit të peizazhit) Zonat moçalore të Butrintit përcaktohen nga konventa e RAMSAR si me rëndësi të vecantë ndërkombëtare. Zonat moçalore kanë potencial si zona për vrojtimin e jetës së egër për t’u [përfshirë në prpogranmet e ekskursioneve dhe si pika kryesore interesi për ekoturizmin Drenazhimi i mocaleve për bujqësinë ka ndikuar në cilësinë e ujit të liqeneve dhe ka dëmtuar habitatin për specie të rëndësishme të egra


42

Tabela 1.6: Peizazhi natyror – bimësia (shih hartën 15)

Elem. Nën Elementi Përshkrimi Kontributi për imazhin e peizazhit Përdorimi tradicional

Parku kombëtar i Llogarasë

Shumë i rëndësishëm si habitat natyror për florën dhe faunën dhe ka pemë unike që janë monumente natyrore

Gjueti dhe kabina për pushime gjatë regjimit Hoxha

Pyje në lartësi të mëdha pishe dhe bredhi

Shpate të luginave bregdetare me pamje nga veriu e lindja në pika të ndryshme përmbajnë pika të vogla të izoluara pyjore

Ruajtja e habitatit, dheut dhe peizazhit Disa dru janë adoptuar për peizash urban

Pisha detare Vendndodhje pishash në ishujt dhe breg në Ksamil dhe kepin Stillo

Me ishujt krijojnë peizazhin unik të Ksamilit Shumë e rëndësishme për imazhin e zonës

HIke për plazhitët që vijnë në ishuj me not

Pyj

et

Pyje halore mesdhetare

Zona të ripyllëzuara me varietete pishash mesdhetare të natyralizuara

Pyjet halore kritike për rivendosjen afatgjatë të pyjeve natyrore të druve me gjethe të gjera

Projektet e pyllëzimit në kodra të zhveshura nga Hoxha

Makje mesdhetare të mbizotëruara nga kacube dushkore dhe shkurre

Bashkësi e dendur bimësh të ulëta përfgjatë gjithë zonës bregdetare

Makjet janë dukshëm më të dendura e më të gjelbra në faqet që shohin në veri dhe lindje duke krijuar një pamje interesante faqesh të gjelbra dhe mund të rriten deri në disa metra pranë zonëns së plazhit në zonat shkëmbore

Lendet ëprdoren si ushqim për kafshët dhe gjelbërimi për kullotje (zakonisht për dhitë)

Dushqe të gjera dhe ullinj të egër (argele në shqip)

Zoan me dru dushku e lisi të gjera të shpërndara me bar të egër që rritet poshtë. Zakonisht janë të shpërnara crregullt në nivele më të ulëta dhe bëhen më të dendura në noivele më të larta

I japin një karakter të identifikueshëm peizazhit nga distanca, duke ndryshuar mbresën e peizazhit të zhveshur gjatë dimrit, në mbresën e gjetheve të gjelbra të thella në pranverë dhe masë të gjelbër të errët të kontrast me pjesën e poshtme të verdhë të thatë në verë e vjeshtë

Lendet ëprdoren si ushqim për kafshët dhe pjesa e poshtme për kullotjen e bagëtive. Ullinjtë e egër mblidhen, përpunohen ëpr vaj, pemët ëprdoren për shartimin e ullirit të kultivuar

Zyna

pyj

ore

Zona të ndryshme pyjore

Të mbizotëruara nga dushku, frashri, dhe plot me bajame të egra, dhe dardhë të egra

Mbetje të vogla zonash më të mëdha pyjore ofrojnë habitat të rëndësishëm dhe karakter sezonal për peizazhin

Stufa për dru zjarri dhe prodhim qymyri

Për

gjat

ë uj

it

Bregu: shelgu, plep, panjë, fiq të egër, ah, Catalpa, shkurre: bimë landre: lakërishtë

Bashkësi natyrore bimore që varet nga stinë e lagësht për të bërë të mundur kërkesat për rritjen. Zakonisht gjendet gjatë ose pranë rrëkeve, lumenjve, apo burimeve të thjera ujore

Bimët që lulëzojnë në pranverë vecanërisht të dendura përgjatë rrjedhjeve ujore japin karakter spektakolar vendit

Landrat rozë dhe të bardha që lulëzojnë gjatë rrjedhave ujore mund të jenë mjaft të dendura dhe krijojnë imazh vizual të fortë dhe aromë shumë të fortë nga afër

Shumë bimë janë përshtatur për dekorin urban nëpër parqe publike e private

Spe

cie

të b

regu

t

Moc

ale

Kallam, xunkth, barëra mocalore

Zona kallamishte që shoqërojnë zonat ujore dhe përgjatë brigjeve të liqeneve

Ofrojnë habitat për specie bimore e kafshë kritike për ruajtjen e biodiversitetit të pastër

Struktura për hije, materiale ëpr cati, kasolle barinjsh, vathë bagëtish, shporta


43

Elem. Nën Elementi Përshkrimi Kontributi për imazhin e peizazhit Përdorimi tradicional

Në

tokë

Lule

të e

gra

Lule: lulëkuqe, manushaqe, zambakë, etj. Gjeofite: Iris, Ciklamin, zambakë, orkide, etj.

Varietet vecanërisht i pasur lulesh të egra e gjeofitesh ne peizazh. Takimi i specieve kontinentale evropiane e mesdhetare krijon shumëllojshmëri speciesh

Faqet e kodrave dhe fushat e shtrira lulëzojnë nga shtrirja e gjerë e specieve të ndryshme dhe peizazhi duket si i pikturuar me ngjyra të shumëllojshme në mënyrë të vazhdueshme në një periudhë të shkurtër kohe.

Këputja e luleve të egra lejohet dhe është e zakonshme të mblidhen për të dekoruar vazot në shtëpi

Bar

ëra,

kac

ube

dhe

spec

ie të

tjer

a m

e gj

ethe

na

tyro

re

Lule: Asfodel, lulegjarpër, etj. Të ngrënshme: lakër e egër, kopër, gjembac, mustardë, etj Shkurre: mërsinë, dafinë, të tjera: Jerusalem Sage, driza

Shtrirje e pasur barërash të egra dhe kacubësh, përfshirë gëmusha aromatike e me lule

Faqet e kodrave mbuluar me Spanish brom që lulëzojnë në fillim të pranverës krijojnë aromë të këndshme që dallohet edhe nga distancë e largët

Lulet e asfodelit në shtrirje të amdhe dhe mbulon shumicën e majës së kepit Stillo

Mërsina dhe dafina janë pjesë e makjeve mesdhetare dhe i japin aromë peizazhit fshatar

Shkurret e fluturave tërheqin shumë varietete fluturash në pranverë dhe në verë

Jerusalem Sage me lule të verdha mbulon zona të gjera të faqeve të hapura kodrinore

Barërat ofrojnë kullotje për bagëtië

Shporta, kapele, fshesa,

Lakra e egër, etj. mblidhen për të bërë byrek

Shkurret me gjemba mblidhen ëpr të bërë gardhe për bagëtitë

Fier

i Barëra fier i detit Shtrirje të gjera mbulojnë pothuaj 100% në zona të hapura dhe nën pemë

Harlisje në fund të pranverës e fillim të verës, e gjelbër e hapur nën drurë dhe mbulesë për tokën në zona të konsiderueshme të bregut

Cati kashte për hije

Bar

na d

he e

rëza

Barna: Rigon, trumzë, dafinë, sherebelë, etj. . Cajra: Kamomil, mente, caj mali, Mjekësore: Digitallis, “caj për gurë në veshka, etj.

Rriten në zona të hapura dhe nën drurë gjatë gjatësisë së bregut

Caji i malit, pija e zakonshme kombëtare nga barnat, rritet në faqet më të larta të bregut

Barna aromatike rriten përgjatë bregut dhe i japin aromë peizazhit fshatar

Të gjitha barnat kanë përdorim tradicional si cajra mjekësore dhe janë potenciale ëpr tregun e turizmit

Mblidhen të egra nga fshatarët në mënyrë jo të qëndrueshme


44

Tabela 1.7: Peizazhi kulturor – mbjellja (shih hartat e peizazhit të inventarit)

Elem. Nën Element Përshkrimi Përdorimi tradicional

Fush

at

Oriz Misër Bar i thatë

Kultivimi në masë të gjerë i drithërave në mënyrë kolektive gjatë regjimit Hoxha

Orizi mbillej në mocalet e thara në zonën ujëndarëse të Butrintit

Gruri ishte i kufizuar në bregdet gjatë regjimit të Hoxhës për shkak të mungesës së kushteve të përshtatshme mjedisore dhe bregdetasit konsumonin zakonisht bukën e misrit

Shumë fusha ugare po kthehen në speciet dhe mjedisin e tyre natyror

Disa fusha ugare janë të përshtatshme për projekte të riktimit të zonave moçalore

Mullarë kashte për tagji kafshësh Ushqime bazë Kontribuojnë në imazhin e peizazhit ciklik

Pem

isht

e Ulli Arra Qitro Fruta

Pemishte komerciale u mbollën gjatë regjimit të mëparshëm. Kontribut shumë i mirë për imazhin në zonat e Qeparosë, Borshit, Lukovës, dhe Ksamilit

Mund të jetë tërheqëse për zhvillimin e agroturizmit

Fruta, arra, lëngje frutash dhe vaj Sasi të vogla priten për gdhendje druri

Vre

shta

Varietete lokale vreshtash Mbjellë në vreshta të mëdha shpesh të lidhura me kantina të vogla vere sidomos në zonën e Delvinës (në veri të zonës së Butrintit)

Zona të gjera kultivoheshin kolektivisht gjatë regjimit të Hoxhës dhe tani janë lënë djerrë

Mbetje të strukturave pjergullore të drurëve frutorë

Rrush Gjethe rrushi Verë Raki

Dru

frut

orë

kops

hti

Vera: Hardhi Pemë: Dardha, kumbulla, pjeshkë, kajsi, man, arra, fiq, bajame, ulli, ftua, agrume, hurma, etj. Shkurre: Shegë, dafina të bregdetit Kaktuse me gjemba Perime: kungull, domate, kastravec, sallatë jeshile, qepë, qepë e njomë, patëllxhan, speca, fasule, patate, hudhra, kunguj, pjepra, misër, thjerrëza, bizele, karrota, lakër, lulelakër, etj.

Bahce të vogla tradicionale mbillen rreth banesave për të prodhuar ushqim për familjen. Përdoreshin gjithashtu edhe ëpr zbavitjen e familjes dhe për kopshtari. Ky kultivim për “mbijetesë” i kopshtit i jep karakter të qartë vendbanimeve, me hardhi rrushi shpesh të mbjella në jug për të bërë hije, ose pjergullat zvarritëse mbi strukturat me cati të sheshtë për të bërë hije dhe freskuar shtëpitë gjatë stinës së verës. Shpesh përdoren si tagji për kafshët. Katuset me gjemba shpesh mbilleshin si ndarëse për gardhet dhe gjithashtu edhe frutat u haheshin. Ende e dukshme edhe sot, vecanërisht zgjedhja e drurëve për të mbjellë, si stil për kopshtet private edhe në zona urbane. Ushqimet që mblidhen nga këto kopshte janë themelore për kuzhinën shqiptare..

Model i qartë bimësie në zonat e banuara Struktura ëpr hije Mullarë kashte e bari të thatë Gardhe me kaktuse Baza e kuzhinës shqiptare

Buj

qësi

a

Të tj

era

Dëllinja Mbillet në faqet e kodrave sipër dhe poshtë rrugës në zonën e Porto Palermos dhe Shen Gjergjit për përdorim industrial në prodhimin e litarëve gjatë regjimit Hoxha

Tani krijojnë një peizazh të dallueshëm të vlerësuar nga banorët lokalë

Litarë, përdorime mjekësore për trajtimin e lëkurës (e ngjashme me aloe vera)

Sheshet e qyteteve Zakonisht vendosen rreth një ose më shumë drurëve shumë të mëdhenj dushku, rrapi, panje, kedre, etj.

Hije dhe orientuese

Varrezat Zakonisht mbillen me qiparisë të errët italianë që tani

asociohet më vdekjen si rezultat dhe përdoret shumë pak në dekore të tjera peizazhi

Pikë referimi

Shëtitoret

Shëtitorja më e mirënjohur në bregun jugor, në Sarandë, karakterizohet nga mbjellja lineare e palmave

Shëtitore në mbrëmje, përcaktimi urban në zona bregdetare, fokus për aktivitete verore

Parqe publike

Varietet i bimëve, kryesisht mbizotëruar nga speciet e brendshme si dushku, cedra, pisha, panja, ligustra, oleandri, etj, të shtuara edhe me specie të tjera si mandolat, mimozat, ullinjtë, trëndafilat, zambakët, dhe specie që kanë hyrë më vonë si palmat

Argëtim familjar Shumë të vlerësuara nga publiku dhe po zhduken shumë shpejt nga ndërtimet

Bim

ët n

ë pe

izaz

hin

e pë

rcak

tuar

Specie invazive

Pemët e parajsës (ailanthus) Eukalypti

Ailanthus po shpërhapet në mënyrë të rrezikshme dhe po pushton peizazhin urban. Ka filluar të shfaqet në mënyrë spontane edhe në jetën e egër.

Eukalipti konsiderohet invaziv, është mbjellë në zona arkeologjike ku sistemi agresiv i rrënjëve të tij krijon dëm të madh. Është pema më e madhe në peizazhin urban të bregut por nuk po rigjenerohet në mënyrë spontane

Hije


45

Tabela 1.8: Peizazhi kulturor –elementet e ndërtuara Rendesia Elem.

H M L Pershkrimi Komente

Sistemet antike te mureve per pemishte (me shume ullishte) ne afersi te fshatrave tradicional te ndertuar me gur

Kerkohet ruajte dhe restaurim. Pemishtet mund te kene pak ndikim ne kamping, park ose facilitete pikniku

Mure te larte te kufizuar ne fshatrat tradicional duke krijuar rruge te murta ne vendbanime, te ndertuar me gure te rrumnbullaket ose me gure te ekspozuar

Kerkoher ruajtje dhe restaurim dhe duhet te siguroje udhezime per zhvillim ne vendbanimet tradicionale

Mur

et

Mure te mbajtura ne fshatra tradicional duke lejuar ndertime ne pjerresi

Duhet te sigurohen udhezime per lartesine maksimale per qellim zhvillimin e brendshem ne vendbanimet tradicionale

Kal

imet

Kal

ldre

met

Kalime te pista te kafsheve qe lidhin vendbanimet me njera tjetren kalime piktoreske me pamje te bukura dhe ose kalime neper lugina, pemishte dhe perrenj. Shpesh here hasen shkembinj.

Kerkohen ruajtje dhe restaurim potenciale per kalime per ekskursion. Kalimet me kalldrem jane te vecanta dhe te rendesishme dhe shpesh perfshijne faltore

Kalime skenike. Rruga e ngushte e asfaltuar eshte ndertuar ne majen e kalimeve antike ne shume vende. Kjo natyre ofron pamje shume te bukura te bregdetit.

Karakteri duhet te ruhet, rruget kerkojne rregullim de te zgjerohen. Shpejtesia duhet te drejtohet nepermjet sinjalistikes, gungat/gropat, densiteti i bimesise ne rruge, etj. Duhet te vendosen tabela ne rruge per pamje panoramike. Duhet te sigurohet vend per parkim, fusha per piknik, pamje, etj. Koridori visual I rruges duhet te mbrohet dhe duhen ndaluar te gjitha aktivitetet qe pengojen anen vizuale. Brezat pergjate rrugeve duhen te ndalohen.

Kalime me kalldrem per automjetet afer vendbanimeve, ne siperfaqe te se ciles ka gure lumenjsh.

Kerkohet ruajtje dhe restaurim Rru

get

Kompleks rrugesh te pista dhe me zhavorr te ndertuara ne kohen e Hoxhes, te lokalizuara ne majat e maleve per qellime militare dhe ose ne zonat bujqesore per mundesi kalimi.

Potencial per makina 4 x 4 dhe/ose vende per aventura me pamje mahnitese dhe disa fshatra te izoluara. Shumica e rrugeve kerkojne rregullim frekuent. Disa rruge bujqesore te pershtatshme per perfshirjen e kalimeve per ekskursione.

Urat pergjate rrugeve skenike sjellin vende dhe pamje me bukuri te pazakonta, shpesh me tingujt e ujit.

Duhet kujdes per mosbllokimin e pamjeve te urave nha ndertimi I rrugeve. (kjo tashme ka ndodhur ne disa raste). Shume mund te jene pika vezhgimi per kanionet dhe luginat.

Ura

t

Ura historike ne stilin ottoman pergjate rrugeve historike mbi lumenjte dhe perrenjte.

Neovje per restaurim dhe ruajtje. Ura me gure mbi perrenjte dhe kalimeve historike nga fshatrat ne det dhe nga fshati ne fshati. Pika potenciale interesi per ekskursione.

Sheshe moderne ne zona te reja vendabnimi

Ndertime te reja rreth shesheve duhet te moderohen per te ruajtur pamjet dhe skulpturat. Kane nevoje per restaurim.

She

shet

e

Fsha

trave

Sheshe historike ne fshatra tradicionale, elemente te rendesishem te urbanistikees tradicionale.

Kerkohet ruajtje dhe restaurim. Shpesh te shtruar me gure ne hapesira me shume peme te vjetra ne qender. Fshatrat tradicionale shpesh perfshijne disa sheshe ne nivele te ndryshme ne qytetet kodrinore.

Memoriale heroike te ndertuara ne kohen e Hoxhes si vepra arti

Kane vlere historike. Shume prej tyre jane vandalizuar. Duhet te behet nje vleresim se cilat nga me te rendesishmet duhet te ruhet dhe te restaurohet. Shume prej tyre jane ndertuar ne pika skenike dhe ne qendra te fshatit.

Mem

oria

ltet

Memoriale private te ndertuara pergjate rruges ne memorje te viktimave te aksidenteve

Shumica te ndertuara ne stilin e varreve me lule dhe fotografi. Keto memoriale kane efekte shqetesuese dhe nje ne nje fare menyre tregon se trafiku shqipetar eshte i rrezikshem.

Falto

ret

Tipike mesdhetare Kristiane, shume faltore dhe kisha, gjenden ne ane te rrugeve moderne dhe antike dhe ne pika te dukshme te bukura.

Faltoret shpesh jane lokalizuar afer ujit, kepeve, dhe u sherbejne familjeve lokale per praktika te ndryshme ceremoniale, me vendin e lutjes dhe te qirinjve. Variacionet jane te ndryshme, me forma decorative ne kuti metali, pergjate rrugeve, ose me gure dhe te lyer me gelqere te bardhe dhe me afreske (shpesh te demtuara). Kishat zakonisht kane peme te larta, dhe ofrojne nje vend te qete dhe qetesues per udhetaret. Kane nevoje per mbrojtje, dhe restaurim.

Var

reza

t

Te murosura, dhe te mbjella selvi, varre te ngritura dhe te ndertuara prej guri,t e dekoruara me lule artificiale.

Varret tradicionale kane selvi rreth tyre dhe nje mur rrethues 1.5 –2 m te larte. Varrezat e mevonshme shpesh kane tipar te mbjelljes se selvive pergjate rruges kryesore. Pika interesi dhe historike per vizitoret. Kane nevoje per mirembajtje.


46

Rendesia Elem. H M L

Pershkrimi Komente

Strukturat tradicionale te ndertuara per ekonomine individuale te shtazeve

Struktura tradicionale jane ndertuar nga druri, kallami dhe kashta, dhe sigurojne strehim per barinjte gjate nates. Shume barinj jane migrant, qe levizin ne dimer ne male, dhe qe gjithashtu ndertojne kasolle po me te njejtat materiale. Keto struktura gjenden ne pejsazhet e hapura dhe ne brendesi te fshatrave. Barinjte gjithashtu ndertojne gardhime duke perdorur bime me gjemba per ten dare zonen e kullotes dhe te kontrollojne tufat. Mund te sherbejne si facilitate parku, plazhi, etc.

Stru

ktur

at B

ujqe

sre

Strukturat e fermave zakonisht te ndertuara me beton dhe ose me gure

Shume struktura te abandonuara gjenden ne pejsazhin e zonave te jashtme te cilet kane qene perdorur per mullinj, per kotece kafshes, punishte vere, fabrikat e konservimit si dhe struktura e prodhimit te qumeshtit dhe djathit. Disa jane mbetje historike te komunizmit. Disa kane vlera ruajtje dhe duhet te perdoren per faciletetet e turizmit, s psh hotele, muzeume, tregje per turistet, etj.

Burimet Puset Shatervanet

Kane domethenie dhe perdorim tradicionale dhe shume kane ndertuar faltore dhe ndertesa. Gjate kohes otomane jane perdorur si burime te ujit te pijshem pergjate rrugeve. Shume kane nevoje per mbrojtje, restaurim. Shumica e burimeve ne parqrt urbane kane nevoje per mbrojtje dhe rikonstruskion.

Kanalet antike te ndertuara me gure lokale dhe tulla te eres Moderne te ndertuara me beton.

Disa mbetje te kanaleve antike mund te gjenden ne Sarande dhe Butrint. Megjithate, gjatesia e bregedetit eshte plot me kanale e ujitjes te kohes se HOxhes. Disa prej tyre akoma permbushin qellimin e tyre origjinal. Te tjerat mund te kene vlera clodhese. Ka nevoje per mirembajtje. B

urim

et U

jore

Pellgjet e ujit Pellgjet e ujit pikezojne pejsazhin ne zonat e kullotes. Shumica mbushen nga shirat e dimrit. Elemente te rendesishme ne ekonomine bujqesore dhe duhet te ruhet kultura dhe vazhdimi I kultures nomade aty ku eshte e mundur. Kontribuim I forte ne indentitetin lokal te pejsazhit.

Tuneli i Sases 3.5 km I gjate, tuneli nderpritet ne mal nga lumi I Kalases ne drejtim te pjerresive bregdetare qe vazhdojne ne nje kanal te madh. Eshte potencial per ekskursion dhe shetitje me barka. Mund te kete perdorim kreativ per clodhje.

Tuneli I nendeteseve Ne Porto Palermo, nje dalje ne det dhe nje ne gji. Ka domethenie si monument historik dhe mund te kete potencial si muze ose vend argetues. Duhet te mbetet jashte ndertimit te hoteleve dhe duhet te kete akses per publikun.

Tune

let

Minierat Minierat e braktisura pergjate bregdetit jane te rrezikshme nese nuk trajtohen. Mund te kete disa riperdorime te mundshme.

Strukturat ushtarake antike dhe historike Gjithmone te lokalizuara ne forma te dukshme, mbetjet e tyre sot sherbejne si pika referimi. Ka nevoje per ri-perdorim krijues, rehabilitim dhe mbrojtje si pjese e terheqjes se turisteve. Mund te kete muzeume, hotele, restoranle, qendra per vizitoret, etj.

Facilitetet moderne ushtarake te braktisura

Shpesh here perfshin struktura historike te modifikuara. Shumica nuk kane shume domethenie arkitekturore.

Bunkeret dhe llogoret Me domethenie te madhe pejsazhi si sculpture historike dhe me interes per vizitoret. Shumica duhet te lihen si rruge kalime per ekskursione ne bregdet. Disa prej bunkereve me te medhenj mund te ri-perdoren si struktura kaluese per ne plazh

Stru

ktur

at U

shta

rake

Frengji Mbrojtese Te ndertuara ne pika strategjike ushtarake, zakonisht me pamje te bukura. Jane interesante dhe kane domethenie historike. Me e rendesishme eshte se duhet te ruhen si pamje te pejsazhit, duhet te restaurohen dhe te inkorporohen me sistemin e rrugekalimeve


47

Tabela 1.9: Pejsazhi Kulturor – perdorimi I burimeve natyrore Imapkti negative ne pejsazh

Elem.

H M L

Pershkrimi Komente

Guroret ne zonen bregdetare

Veprimet per germimet e gurit pergjate rrugeve skenike degradojen seriozisht cilesine vizuale te zones bregdetare ne vende te ndryshme. Dy gurore ne veri te Sarandes, ne bregdet,kane ndotur mjedisin duke hedhur materialet inerte ne det dhe kane prishur anen vizuale nga anijet qe kalojne ketu.

Dy gurore ne lindje te Sarandes ne rrugen bregdetare ndosin mjedisin dhe prishin anen vizuale.

Aktiviteti I germimeve te gureve ne Qafen e Muzines, ne rrugen Sarande-Tirane, ka shkaterruar pejsazhin dhe mbetjet e nje rruge kalimi historic antik Romak.

Aktiviteti I guroreve ne zonat bregdetare duhet te kufizohet ne zona me asnje ndikim ne mjedis ne zone.

Guroret ekzistuese dhe te braktisura kane nevoje per projekte restaurimi.

Ger

mim

et

Germimet per reren dhe zhavorrin ne zonat bregdetare

Veprimet ne per germimin e reres dhe zhavorrit behen ne zonen bregdetare, ne breg te detit (te paligjshme), pergjate perrenjve dhe lumenjve (me koncesionet ne Kalase dhe Pavlle) dhe ndikojne seriozisht mjedisin dhe cilesine vizuale te zonave turistike. Keto zona kane nevoje per mbrojtje dhe rehabilitim.

Pleherat urbane Hedhja e pakontrolluar e mbetjeve urbane eshte nje problem I ditur visual dhe per ambjentin duke ndikuar negativisht ne potencialin e turizmit.

Fusha aktuale e grumbullimit te pleherave ne Sarande eshte e lokalizuar drejte ne rrugen qe duket ne nje largesi te afert dhe eshte nje zone ekologjikisht e piste. Djegia ndikon ne shendetin e banoreve rreth zones.

Zona aktuale e Delvines eshte ne shpatet e lumit dhe pleherat bien ne lum. Pothuajse cdo zhvillim turistik ka nje siperfaqe per derdhjen e mebturinave afer saj,

zakonisht shume pak larg plazhit. Mbeturinat e bareve dhe restoranteve hidhen direkt ne toke ose ne pjerresite e

themeleve te tyre. Banoret lokale hedhin pleherat pa asnje kontroll, gjithashtu dhe autobuzat qe kalojne

ne keto rruge hedhin pleherat nga dritaret.

Fush

at e

gru

mbu

llim

it te

ple

hera

ve

Mbetjet inerte Kryesisht te prodhuara nga industria e ndertimit, mbetjet inerte hidhen ne det, pergjate rruges skenike, poshte anes se malit drejt e nga zonat e ndertuar pa asnje kontroll. Ndikim serioz ne cilesine vizuale te zones bregdetare duke shkaterruar mjedisin dhe ekologjine e zones.

Min

iera

t

Puset e minierave dhe derdhjet e xeheroreve

Pjesa e madhe e hapjeve te tuneleve ishte ne pjesen lindore te zones se ujshme te Butrintit. Hedhja e xeheroreve prane zones se minieres e ka bere token te paqendrueshme, dhe te ekspozuar drejt erozionit, pervec mbirjes serisht te shkurreve ne disa shpate.

Disa puse minierash dhe tunele jane te dukshme nga rruga bregdetare dhe nuk jane antipatike ne vetveten e tyre, por puset e hapura jane nje rrezik per vizitoret. Puset e hapura dhe tunelet duhet te mbyllen, ose dhe mund te perdoren ne menyre imagjinare.

Pla

ntac

ione

t Nat

yror

e Aktivitete jo ligjore per prerjen e drureve Mledhja e bimeve Djegia e faqeve te kodres

Fshatare kane prere bimesine e drunjte per per te bere qymyr druri dhe dhe per te bere zjarr, duke ndertuar struktura te vogla bujqesore, duke kontribuar keshtu negativisht te shpyllezimin e kodrave.

Fshatare mbledhin barera dhe ereza ne nje menyre jo te pershtatshme Sherebela eshte nje nga bimet e rrezikuara si rezultat I ketyre praktikave.

Barinjte djegin toka me bar cdo vit (Kepi Stillo, Karaburuni, Porto Palermo, Kepi I Qefalit, VArgmali I Eremisit,e tj) me qellim per te ndaluar zhvillimin e shkurreve. Ata shpesh shkaterrojne zonat ekzistuese te shkurreve dhe shpesh zonat e pyllezuara. Megjithese ekonomia bujqesore ka nje vlere positive te madhe, zonat e kullotave duhet te percaktohen dhe te rregullohen per te parandaluar shkaterrimet e pejsazhit.

Buj

qesi

a Kultivimi Megjithese kultivimi ka nje imazh shume pozitiv ne pejsazhin bujqesor, praktikat kane ndikuar ne disa zona. Ne te tashmen, aktiviteti bujqesor eshte reduktuar shume. Me rritjen e turizmit, prodhimi bujqesor ose dhe organic do te ishte I pershtatshem.

Kan

aliz

ime

I lu

men

jve

dhe

perr

enjv

e

Sistemi I ujitjes dhe drenazhimit

Megjithese rrjeti I zgjeruar I kanalizimeve per drenazhim te kenetave dhe ujitjen e fushave ka nje component visual te kenaqshem, ato rrezikojne seriozisht cilesine e mjedisit te bregdetit. Kanalet e demtuara rrjedhin uje ne rrugen bregdetare duke krijuar kushte te veshtira udhetimi me makine.

Kanalet hidro dhe rezervuaret jane te vogla ne madhesi dhe kane pak interes ne pejsazh, por sigurisht kane interes per bregoret natyrore.

Ujra

t e z

eza Derdhja Shpesh, stacioni I pompimit ne sarande nuk funksionon. Kur ndodh kjo, ujrat e zeza

derdhen drejte ne det. Gjithashtu ka dhe ndertime pa leje te gropave te ujrave te zeza te cilat bien ere te keqe ne gjithe sistmin e qytetit, dhe jane te dukshme ne uje ku drenazhohen ne gjirin pergjate shetitores. Problem per te gjitha vendbanimet bregdetare.

Pes

hkim

i Peshkimi me dinamit

Dinamiti per peshkim eshte I demshem per shtratin e detit dhe shkaterron zonat qe jane te pershtatshme per zhytje dhe me potencila kulturor pergjate bregdetit (sipas raportimit nga zhytesit vendas), per mos te permendur ndikimin negativ ne speciet e peshqve.


48

1.3.2. Mbulimi i tokes

1.3.2.1. Perafrimi metodologjik

Harta e mbulimit te tokes per brezin bregdetar me gjeresi 5 km eshte pergatitur nepermjet fotografimit direkt dixhital (IKONOS) ne maj 2005. Rezolucioni 1 m lejoi kodimin dhe vektorizimin e zonave te ndertimit, si dhe te tipeve kryesore te mbuleses bimore, sic jane:

Pyjet; Fushat dhe tokat bujqesore; Plantacionet me ullinj dhe agrume (aktive dhe te braktisura); dhe Zonat shkembore me bimesi te rralle (makjet).

Me ane te fotografive jane analizuar dhe tipet e mbuleses se bimesise, duke ekzaminuar ndryshimet ne ton, teksture dhe model. U vu re si me poshte: Pyjet dallohen qarte nga siperfaqet e tjera jo-pyjore; Plantacionet emullinjve dhe agrumeve perseriten; Tokat jo-pyjore jane interpretuar me tej si me poshte:

Arat e mbjella dallohen nga prania e modelit te linjave nga mbjelljet e sezonit te kaluar;

kullotat dallohen nga tekstura uniforme ne fotografi; tokat e hapura jo-kullota dallohen te jene me pak uniforme, pasi kane filluar prceset e

suksesioneve me vegjetacion te rralle si shkurre, kacube, gemusha dhepeme te vogla, qe kontribuojne ne teksturen mikse.

Informacioni i marre nga fotografimi dixhital, u verifikua me tej duke perdorur te dhena dhe foto qe u grumbulluan gjate misionit ne terren ne prill 2005.

1.3.2.2. Analiza e mbulimit te tokes

Ne hartat 5 dhe 17 jane treguar klasat e mbulimit te tokes ne brezin bregdetar me gjeresi 5 km, te shoqeruara nga te dhena tabelore mbi pjesen e cdo klase ne breza te ndryshem bregdetare (5 km, 2 km dhe 0.5 km) dhe brenda komunave e bashkive (Tabela 1.10). Analiza e situates brenda brezave te ndryshem bregdetare, lejon nje vleresim te presionave te ndertimeve mbi vete bregdetin, si dhe nivelin e artificializimit te vijes bregdetare. Situata ne komnat dhe bashkite bregdetare eshte si me poshte: Bashkia e Himares mbulon 13,213 ha (132 km2 eshte zona e bashkise se Himares ne

brezin me gjeresi 5 km) ose me shume se 1/3 e gjithe brezit prej 5 km te rajonit (pjesa me e madhe nga te gjitha njesite administrative ne zonen e studimit). Zona ne te cilen eshte ndertuar, si brenda edhe jashte te ashtuquajtures “vije e verdhe”, pra zona ne te cilen lejohet ndertimi, eshte 216 ha (1.6% e gjithe zones se brezit prej 5 km). Popullsia e regjistruar ne Himare, perfshire 9 fshatrat, ne 2004 ishte 10,697, qe do te thote se densiteti mesatar i popullsise ne gjithe zonen e ndertimit ishte rreth 50 banore/ha. Siperfaqja totale e tokes bujqesore, kryesisht plantacionet me ullinj dhe agrume, eshte 2,834 ha (21.4% e zones se brezit prej 5 km) qe e ve Himaren ne vend te pare ne zonen e studimit per nga termat absolute dhe te dyten (pas Lukoves) per nga termat relative. Ndarja mes tokes djerre dhe makjeve eshte 74.4%, e dyta me e larte, pas Sarandes.


49

Tabela 1.10: Mbulimi i tokes

Brezi bregdetar me gjeresi 5,000 m Emri Vendbanimet

dhe zonat e ndertimit

Fushat qe jane ferma

Plantacione me ullinj dhe agrume, aktive ose te braktisura

Pyje Pllaja me shkurre dhe peme te vecuara

Total

zona (ha) 216 0 2834 326 9,837 13,213Himare % 1.6% 0.0% 21.4% 2.5% 74.4% 100%

zona (ha) 90 0 2,332 757 5,941 9,120Lukove % 1.0% 0.0% 25.5% 8.3% 65.0% 100%

zona (ha) 431 203 0 55 2,447 3,136Sarande % 13.7% 6.4% 0.0% 1.8% 77.5% 100%

zona (ha) 78 1377 0 4 227 1,686Finiq % 4.6% 81.6% 0.0% 0.2% 13.5% 100% zona (ha) 237 2396 0 0 1,314 3,947Aliko

% 6.0% 60.78% 0.0% 0.0% 33.2% 100% zona (ha) 105 0 245 230 751 1,331Ksamil

% 7.9% 0.0% 18.4% 17.3% 56.4% 100% zona (ha) 36 1355 3 55 1,665 3,114Xarre

% 1.2% 43.5% 0.1% 1.8% 53.5% 100% zona (ha) 1193 5331 5414 1,427 22,182 35,547Total

% 3.4% 15.0% 15.2% 4.0% 62.4% 100%

Brezi bregdetar me gjeresi 2,000 m Emri Vendbanimet





Total

zona (ha) 188 0 2036 41 3,756 6,021Himare % 3.1% 0.0% 33.8% 0.7% 62.4% 100%

zona (ha) 49 0 1464 323 2,697 4,533Lukove % 1.1% 0.0% 32.3% 7.1% 59.5% 100%

zona (ha) 427 115 0 55 1,599 2,196Sarande % 19.4% 5.3% 0.0% 2.5% 72.8% 100%

zona (ha) 107 500 0 0 373 980Aliko % 10.9% 51.0% 0.0% 0.0% 38.1% 100%

zona (ha) 105 0 245 222 746 1,319Ksamil % 8.0% 0.0% 18.6% 16.8% 56.6% 100%

zona (ha) 2 420 3 27 987 1,439Xarre % 0.1% 29.2% 0.2% 1.9% 68.6% 100%

zona (ha) 878 1035 3748 668 10,834 17,163Total % 5.1% 6.0% 21.8% 3.9% 63.1% 100%

Brezi bregdetar me gjeresi 500 m Emri Vendbanimet





Total

zona (ha) 77 0 521 2 1215 1,815Himare % 4.2% 0.0% 28.7% 0.1% 66.9% 100% zona (ha) 10 0 400 132 639 1,182Lukove % 0.8% 0.0% 33.9% 11.2% 54.1% 100% zona (ha) 230 0 0 8 429 667Sarande % 34.5% 0.0% 0.0% 1.2% 64.4% 100% zona (ha) 36 6 0 0 217 260Aliko % 14.0% 2.4% 0.0% 0.0% 83.6% 100% zona (ha) 82 0 122 150 490 844Ksamil % 9.7% 0.0% 14.5% 17.8% 58.0% 100% zona (ha) 0 71 0 3 437 511Xarre % 0.0% 13.8% 0.1% 0.6% 85.5% 100% zona (ha) 435 77 1,045 295 3,598 5,450Total

% 8.0% 1.4% 19.2% 5.4% 66.0% 100%


50

Komuna e Lukoves mbulon 9,120 ha (91 km2 eshte zona e komunes Lukove ne brezin me gjeresi 5 km) ose me shume se 1/4 e gjithe brezit prej 5 km. Zona e ndertuar, si brenda edhe jashte “vijes se verdhe”, eshte 90 ha (1.0% e gjithe zones se brezit prej 5 km). Popullsia e regjistruar ne Lukove, perfshire 8 fshatrat ne 2004 ishte 8,911 me nje densitet mesatar te popullsise ne zonen e studimit prej 80 banore/ha. Siperfaqja totale me agrume dhe ullinj eshte 2,332 ha (25.5% e zones se brezit prej 5 km), qe e ben Lukoven, komunene me pjesen me te madhe te tokes bujqesore te ketij tipi. Megjithate, shumica e tokes eshte e braktisur. Ndarja mes tokes djerre dhe makjeve eshte 65%, afer mesatares se zones se studimit.

Bashkia e Sarandes mbulon 3,136 ha (31 km2 eshet zona e bashkise ne brezin me gjeresi 5 km) ose me pak se 1/10 e gjithe brezit prej 5 km. Kjo eshte nje zone kryesisht e banuar, keshtu qe struktura e mbulimit te tokes, nuk mund et krahasohet me bashkite dhe komunat e tjera. Zona e ndertuar urbane mbulon 431 ha, e cila me nje popullsi prej rreth 35,000 banor, sjell nje densitet mesatar te popullsise ne zonene e ndertuar prej 80 banore/ha.

Komuna e Alikos mbulon 3,947 ha (39 km2 eshte zona e komunes se Alikos ne brezin me gjeresi 5 km) ose 11% e gjithe zones se brezit prej 5 km. Zona ne te cilen eshte ndertuar, si brenda edhe jashte “vijes se verdhe”, eshte 237 ha (6% e gjithe zones se brezit prej 5 km). Pjesa me e madhe e komunes eshte toke bujqesore. Fushat, kryesisht te ferjmes, mbulojne 2,396 ha ose 61%. Ndarja mes tokes djerre dhe makjeve eshte 33%, ose nje zone me siperfaqe 1,314 ha.

Komuna e Ksamilit mbulon vetem 1,331 ha (13 km2 eshte zona e komunes se Ksamilit ne brezin me gjeresi 5 km), ose me pak se 4% e gjithe brezit prej 5 km. Zona ne te cilen eshte ndertuar, si brenda edhe jashte “vijes se verdhe”, eshte 105 ha (7.9% e gjithe zones se brezit prej 5 km). Eshte e rendesishme te theksohet se “vijat e verdha” te treguara ne Harten 17 jane kufijte e studimit te planifikimit te ri urban, i cili i paraprin rritjes se sigurt te tokes se banuar. Popullsia e regjistruar ne Ksamil, ne 2004 ishte 7,124 me nje densitet mesatar te popullsise ne zonen e ndertimit prej 68 banore/ha. Siperfaqja totale me ullinj dhe agrume eshte 245 ha (ose 18.4% e zones se brezit prej 5 km). Siperfaqja totale e tokes djerre dhe e makjeve eshte 1,314 ha ose 56.4%. Eshte e rendesishme te theksohet se Ksamili dhe Aliko kane pjesen me te madhe te tokes se ndertuar ne brezin bregdeatr me gjeresi 500 m (9.7% dhe 14%, respektivisht), pas Sarandes, e cila nuk mund te krahasohet, pasi eshte nje qender e vjeter portuale e urbanizuar plotesisht.

Komuna e Xarres mbulon 3,114 ha (31 km2 eshte zona e komunes se Xarres ne brezin me gjeresi 5 km), ose dicka me pak se 9% e gjithe zones se brezit prej 5 km. Zona ne te cilen eshte ndertuar, si brenda edhe jashte “vijes se verdhe”, eshte vetem 36 ha, ose vetem 1.2% e gjithe zones se brezit prej 5 km. Struktura e mbuleses se tokes tregon per nje karakter dominues bujqesor te komunes me 1,355 ha, ose 43.5% toke bujqesore, kryesisht fusha. Siperfaqja totale e tokes djerre dhe e makjeve (kepi i Stillos) eshte 1,665 ha ose 53.5%. nuk ka zona te ndertuara brenda brezit bregdetar me gjeresi 500 m.

Harta 16 tregon gjithe zonat e ndertura me fotografi, si nje harte baze. Shperndarja, permasat mesatare dhe fragmentimi i zonave te ndertuara, tregon nje ndertim te madh te pakontrolluar, dhe nje menaxim te dobet apo inekzistent ne te gjithe vendbanimet. Ky process i ndertimeve te pakontrolluara ndryshon vetem nga intensiteti ne vendbanime te vecanta bregdetare, ku Saranda, Ksamili dhe Himara jane ne krye. Rezultati eshte nje shperthim ndertimesh qe nuk krijon nje sistem te rregullt per hapesira publike apo sjell nje


51

forme te crergullt ndertimesh, dhe sjell pasoja per nje infrastrukture urbane mjaft te kushtueshme dhe teknikisht te veshtire per t’u realizuar.

Harta 17 prezanton klasat kryesore te mbulimit te tokes, se bashku me kufijte e tokes ku mund te ndertohet (“vijat e verdha”) sic parashikohet nga dokumentat planifikues statuore (Plani ubanistik i prefektures Vlore dhe MOTAT). Analiza e ketyre planeve, duke superimpozuar vijat e verdha me fotografite, mundesoi krahasimin e zonave aktuale ku mund te ndertohet me zonat e kufizuara nga vijat e verdha. Per pasoje u identifikuan zonat ku ishte ndertuar ilegalisht. Megjithese cilecia e hartave fillestare me vijat e verdha ishte shume e dobet, nderkohe qe fotografimi dixhital tredoi disa pasaktesi pozicionale, kjo analize tregon qarte shperndarjen, permasat dhe numrin e zonave me ndertime ilegale. Eshte e rendesishme te theksohen dy tipe te ndertimeve ilegale qe mund te identifikohen ne zonen e studimit. Tipi i pare lidhet me ndertimet jashte vijes se verdhe, qe do te thote veprime kunder dispozitave kapitale te dokumentave statuore te planifikimit. I dyti lidhet me ndertimet brenda vijes se verdhe, po pa leje ndertimit. Analiza qe kemi bere ne per mbulimin e tokes, ku aktualisht zonat e ndertimit jane krahasuar me zonat brenda vijave te verdha ku lejohet ndertimi, na ka ndihmuar te identifikojme vetem te parin nga dy tipet e permendura te ndertimeve ilegale. Analiza e tipit te dyte eshte me e veshtire, pothuajse e pamundur per t’u bere, per shkak te pamundesise per te marre regjistrimet e statusit ligjor te godinave te ndertuara brenda vijave te verdha. Megjithate, analiza e tipit te pare eshte me bashkekohore, nga pikepamja e planifikimit, pasi zhvillimi qe rezulton eshte shume me i demshem per perdorimin e potencialit per zhvillim te zones. Gjithashtu ajo tregon dhe shtrirjen reale te problemit.

Tabela 1.11: Toka e ndertuar jashte “vijes se verdhe” (bazuar ne fotografite Ortho)

Vendbanimi Sip. (ha) Komente Palase - Nuk ka “vija te verdha” Dhermi 8 Perfshin shtrirjen drejt zones bregdetare Ilias 4 Vuno 3 Vuno – segmenti bregdetar 3 Gjileke - Nuk ka “vija te verdha” Himara e vjeter 4 Segment bregdetar Himara – rrethinat 20 Himara – qender 12 Qeparo 4 Perfshin segmentin bregdetar Borsh 14 Zgjerim dhe segment bregdetar Piqeras 3 Lukova 5 Shen Vasil - Nuk ka “vija te verdha” Nivice Bubari 4 Saranda - Plani i ri, i sapoaprovuar, i ka futur gjithe

ndertimet ilegale brenda “vijave te verdha” Gjashta dhe Metoq 70 Cuka 30 Ksamil 3 Plani i ri, i sapoaprovuar, ka legalizuar nje

seksion te madh te ndertimeve ilegale, pra ka shtrire kufijte e “vijes se verdhe”

Total 187 Burimi: PAP/RAC, 2005

Tabela 1.11 tregon token jashte vijave te verdha ku jane ngritur godina. Keto godna konsiderohen si ilegale , pasi ne asnje menyre nuk ka mundesi qe pronaret e tyre te kene marre leje ndertimi. Gjithashtu ato futen ne kategorine e pare te ndertimeve ilegale, sic u


52

shpjegua me lart. Megjithese permasat totale te ketyre zonave, per shkak te gabimeve ne pozicionim, mund te merren me njefare rezervimi (plus apo minus, rreth 10%), perseri perballemi me nje problem kolosal. Nje llogari e shpejte tregon se, nese merret nje vleresim prej 8-10 godina per ha, ka rreth 1,500-2,000 ndertime ilegale. Kjo llogari nuk merr ne konsiderate territore te medha ne Sarande dhe Ksamil, ku planet e fundit thjesh kane zgjeruar “vijat e verdha” duke i bere keshtu ndertimet ilegale, “legale brenda nates”. Megjithese ato tani mund te marrin nje leje ndertimi, shkaqet strukturore te ketyre ndertimeve ilegale dhe problemet qe rezultojne, nuk jane zhdukur fare. Ne kapitullin 5 eshte dhene nje analize me e thelle e shkaqeve te ketyre proceseve, qe lindin vecanerisht ne vete sisemin e planifikimit, dhe deri diku edhe brenda shoqerise ne teresi. Megjithate, analizimi ne konteksin fizik, i zhvillimeve te fundit bregdetare, vecanerisht ndryshimet ne perdorimin e tokes, propozimet ne planifikimin ne te ardhmen dhe veprimet e politikave, duhet te marre parasysh:

Ri-urbanizimin permes: Konsolidimit te materialit te ndertimit dhe bllokimit te perhapjes se pakontrolluar

brenda kufijve te percaktuar qarte dhe te respektuar te vendbanimeve; Sigurimit te infrastruktures dhe korridoreve rrugore te mjaftueshem, permes

rikonstruksionit atje ku eshte e nevojshme; dhe Sigurimi i hapesirave publike dhe zonave te gjelbra ne zonat urbane.

Mbrojtje te vecante te zones bregdetare, qe aktualisht nuk ka rene pre e ndertimeve te pakontrolluara (zakonisht ne nje brez deri ne 5km largesi nga bregdeti).

Token e identifikuar si bujqesore, plantacionet e ullinjve dhe agrumeve (sidomos ne pjesen veriore te zones se studimit ne Lukove dhe Himare), apo fushat e fermes ne jug te Butrintit, duhen mbrojtur si nje aset zhvillimi. Me gjithese te brajtisura pjeserisht, ajo tregon nje potencial te madh rajonal, vecanerisht per zhvillimin e pritshem te turizmit, dhe ketkon mbrojtje jo vetem si nje burim prodhues, por dhe si pjese e peisazhit kulturor. Ka trgues qe disa komunitetet do te donin te ruanin karakterin e tyre agrar, si nje aset i rendesishem i turizmit kulturor dhe mjedisor.

1.4. Konteksti fizik dhe burimet: mundesite, shqetesimet dhe rreziqet Bregdeti jonian, dhe vecanerisht zona bregdetare e brezit me gjeresi 5km, eshte nje zone me burime te bollshme natyrore. Historia e gjate e vendbanimeve ne kete zone eshte nje prove qe ky fakt eshte njohur shume kohe perpara nga paraardhesit e banoreve te sotem. Megjithese toka bregdetare eshte shume e pjerret, eshte zhvilluar nje sistem relativisht i rregullt i vendbanimeve. Banoret e rajonit kane perdorur plotesisht mundsite natyrore per ngritjen e vendbanimeve te tyre. Nje sistem luginash ne zonen e brendshme te brezit bregdetar, eshte perdorur ne menyre inteligjente per prodhimin bujqesor. Megithe ndodhite e fundit, ku logjika e ndertimeve esht kthyer ‘kokeposhte’, zona e studimit perseri ka nje sere mundesish natyrore qe mund te perdoren plotesisht per ndertimet ne te ardhmen. Keto jane: Peisazhi dramatik tokesor e detar eshte terheqja e pare e turisteve ne rajonin e bregdetit

jugor. E mbrojtur sic duhet dhe e zhvilluar me ndjeshmeri, ajo mund te ruaje cilesite kryesore pozitive, te behet e prekshme per vizitoret e huaj dhe te behet kujtesa kryesore e vizitoreve ne bregdet.

Rajoni ka ndoshta plazhet me te bukura ne vend. Megjithese ato jane shumica shkembore (me pak plazhe me rere ose me cakell, shih harten 3), ndryshe nga plazhet e gjata me rere te bregdetit verior, ato jane shume terheqese, dhe nese do te ruhet cilesia


53

e ujerave bregdetare, ato mund te behen nje nga faktoret me te rendesishem per terheqjen e turisteve.

Nje sere ekosistemesh tokesore dhe detare permbajne shume specie te rralla dhe te rendesishme, qe krijojne nje baze solide per biodiversitetin e pasur te rajonit. Shume zona te mbrojtura, ekzistuese dhe te propozuara, synojne fillimisht mbrojtjen e biodiversitetit, por gjithashtu mund te perdoren per nje tip specifik te zhvillimit te turizmit, qe do te kontribuoje ne rritjen e mireqenies se popullsise lokale. Parklu kombetar t Butrintit eshte nje kombinim i biodiversitetit te pasur dhe monumenteve te rendesishme historike, dhe njihet ne arenen nderkombetare dhe vizitohet nga shume turiste.

Ne pergjithesi rajoni eshte i pasur me uje te embel, megjithese pjesa jugore eshte me e pasur se ajo veriore. Uji ka cilesi te mire dhe eshte relativisht i sigurte nga ndotjet.

Klima eshte e bute dhe ofron mundesi te mira per nje sezon relativisht te gjate turistik. Megjithe ndertimet e pakontrolluara qe kane rezultuar ne shperthime urbane ne shume

vende, toka eshte akoma e bollshme dhe ofron shume mundesi per rritje ne shumicen e vendbanimeve. Shume fshatra akoma jane akoma mjaft terheqes me nje karakter autentik historik te mbrojtur mire. Bujqesia ka qene gjithmone nje okupim tradicional ekonomik per popullsise lokale, ku fakt ka rezultuar ne nje peisazh kulturor shume interesant dhe me cilesi te larte ne te gjithe rajonin, i cili mund te rinovohet duke u bere nje burim i qendrueshem te ardhurash per popullsine.

Cdo opsion per zhvillim ne te ardhmen duhet te marre ne konsiderate nje sere problemesh qe kufizojne disponibilitetin e burimeve natyrore ne rajon. Forma e tokes dhe pjerresite, cilesia e tokes, cilesia e mbuleses bimore, zonat qe historikisht perdoren per banim, transport dhe bujqesi me nje vlere te larte per imazhin e zones; ndjeshmeria e ekosistemeve dhe habitateve, perdorimi i infrastruktures, duhet te mbrohen te gjitha me kujdes, gje qe mund te kufizoje disponibilitetin e hapesites se pershtatshme per ndertime ne te ardhmen, vecanerisht ato qe bazohen tek turizmi

Vemendje e vecante i duhet kushtuar rreziqeve qe ose jane natyrore per disa sisteme burimore ne rajon, ose shkaktohen nga njeriu, pra qe lidhen me proceset e zhvillimit aktual apo te ardhshem, sic jane: Ndertimet ku mungon respekti per formen e tokes, vegjetacionin, bujqesine, elemntet e

peisazhit, ekosistemet dhe habitatin, mund te kompromentoje bukurite terheqese te zones bregdetare per zhvillimin e turizmit.

Zona eshte pjese e nje rajoni sizmik aktiv, por ngjarje katastrofike sizmike nuk kane ndodhur kohet e fundit. Megjithate, kjo nuk do te thote qe te mos merren masa mbrojtese per te reduktuar kete rrezik.

Per shkak te perberjes strukturore, disa pjese te zones qendrore bregdetare nuk jane plotesisht te pershtatshme per ndertim (harta 2), dhe duhet te merren ne konsidetare masa shtrese kur te behen ndertime.

Disa zona jane te ekspozuara ndaj rrezikut te permbytjeve, pasi ato ose shtrihen shume poshte (me nje rrezik shtese duke qene perballe pasojave negative te rritjes se nivelit te detit), ose jane brenda shtreterve te perrenjve (harta 2).

Zhvillime fizike te pakontrolluara sjellin rreziqe te shumta. Si shtese ndaj rreziqeve te siperpemendura, nder te tjera, ato mund te rrezikojne burimet ujore, nese gjenden shume prane zonave te burimeve te rendesishme apo zonave akuifere; konsumojne toke me cilesi te larte qe mund te perdorej ose per bujqesi ose per aktivitete te tjera me perfitueshmeri te larte si turizmi, reduktojne shume cilesine vizuale te vendbanimeve bregdetare etj.


54

Ka rrezik per mungese uji ne pjesen veriore te rajonit, vecaneisht nese ndertimet ne te ardhmen nuk do te respektojne kapacitetin mbajtes mjedisor.

Biodiversiteti mund te ekspozohet ndaj rrezikut te shkaktuar nga mbipeshkimi, mbigjuetia, shqetesimi i kafsheve, dhe djegia me qellim e pyjeve per te hapur toke per ndertim.

55

2 Zhvillimi Socio-Ekonomik: Forcat Drejtuese

2.1. Analiza e proceseve demografike dhe zhvillimit ekonomik

2.1.1. Permasat, shperndarja dhe dinamikat e popullsise

Ky seksion analizon permasat dhe dinamiken e popullsise kryesisht per qellimin e analizimit te disponibilitetit aktual dhe te ardhshem te krahut te punes. Shifrat e besueshme jane te pakta, dhe per qellime pune jane bere disa supozime. Per qellimin e grumbullimit te informacionit, zona e studimit eshte ndare ne 6 njesi: bashkite e Himares dhe Sarandes, dhe komunat e Lukoves, Alikos, Ksamilit dhe Xarres (Harta 6).

Levizja gjeografike e punes eshte nje nga pergjigjet me te rendesishme ndaj mungeses se punesimit ne Shqiperi. Gjate periudhes 1997-2001, cdo vit, 8-10% e meshkujve shqiptare te moshes 15-34 vjec punesohen ne emigracion, kryesisgt Itali dhe Greqi. Per meshkujt e moshes 35-64 perqimdja ishte 3% me rritje ne to 5% ne 2001. me shume te 80% e emigranteve te perkohshem jane te rinj me moshe nen 35 vjec (Shqiperia – Rritja e qendrueshme pertej tranzicionit, Banka Boterore, 2004). Per grate, emigracioni eshte me i dobet. Ne zonat malore niveli i emigracionit eshte dy here me i larte, ne rajonin bregdetar jugor eshte nen kete nivel, nderkohe qe ne Tirane ka imigrim. Eshte vleresuar se te ardhurat ne emigracion jane rreth tre here me te medha se puna qe bente cdo njeri para se te largohej. Kursimet e emigranteve ne me te shumten e tyre vijne ne Shqiperi, nderkohe qe shumica e enigranteve (66-79%) shprehin deshiren te kthehen ne atdhe.

Ne Tabelen 2.1 dhe Tabelen 2.2 jane dhene te dhena per popullsine ne bashkite dhe komunat. Per keto tabela ka dy burime te dhenash: Profili i Prefektures Vlore (2003), dhe studimi per popullsine pergatitur nga konsulenti i PAP/RAC apostafat per kete projekt (2005). Ne zonen e studimit, niveli i emigracionit eshte nen mesataren kombetare, por mbetet i rendesishem sidomos per bashkite dhe komunat ne veri te Sarandes. Tendenca e emigracionit reflektohet ne Profilin e Prefektures Vlore (2003). Ne bashkine e Himares, populsia rezidente ne 2001 ka qene 3,214 nderkohe qe popullsia e regjistruar ne 2000 ka qene 10,057. ndryshimi eshte per shkak te emigracionit te perkohshem. Po keshtu, shifrat ne bashkine Sarande jane 15,259 dhe 31,571 respektivisht. Pra popullsia e regjistruar ne Himare dhe Sarande se bashku eshte 41,628, nga keta 23,155 (56%) punojne si emigrante per te pakten pjesen me te madhe te vitit. Studimi i PAP/RAC jep shifrat e popullsise (2004) per Himaren 10,697 dhe per Saranden 34,226.

Sipas Profili i Rajonit Vlore, ndryshimi mes popullsise rezidente dhe asaj te regjistruar per te gjithe zonen, sic tregohet me siper (supozohet te jete niveli i popullsise migruese) eshte 36,516, nga ku del nje perqidje e popullsise migruese prej 58%. Shifrat PAP/RAC (2004) dhe Profili i Rajonit Vlore (2000) duket se jane afer ne lidhje me popullsine e regjistruar.


56

Tabela 2.1: Te dhena per popullsine

Profili i prefektures Vlore PAP/RAC Zona

Rezidente 2001 Regjistruar 2000 1989 2004 % e rritjes

Bashkia Himare 3,214 10,057 9,441 10,697 13.3% Bashkia Sarande 15,259 31,571 19,000 34,226 80.1% Komuna Aliko 1) 3,353 Komuna Ksamil 1,943 5,857 1,852 7,124 284.6% Komuna Lukove 3,396 8,866 8,056 8,911 10.6% Komuna Xarre 2,246 6,223 5,450 6,811 24.9% Total 26,058 62,574 43,799 71,122 54.7% Burimi: Profili i prefektures Vlore 2004; PAP/RAC, 2005 1) Vetem vendbanimet e Cukes dhe Berdeneshit (vendodhje ne rajonin bregdetar)

Tabela 2.2: Dinamika e popullsise ne vendbanimet 1926-2004

Dinamika e popullsise Vendbanimi 1926 1945 1950 1960 1969 1979 1989 2004

I Bashkia Himare 8,043 7,487 9,964 8,698 8,043 7,832 9,441 10,6971 Dhermi 1,817 2,053 1,385 1,601 1,545 1,358 1,341 6202 Gjileke (me Dhermi) - - - - - - 9353 Himara qyteti 1,786 2,069 3,986 4,001 2,895 4,498 4,601 5,2844 Ilias (me Vuno) - - - - - 100 1105 Kudhes 508 484 726 580 778 402 759 8686 Palase 682 702 903 509 468 411 328 4087 Pilur 651 483 750 435 584 289 638 4978 Qeparo 1,120 814 1,134 866 1,028 530 1,170 1,5009 Qeparo-Fushe (me Qeparo) - - - - - - -10 Vuno 1,479 882 1,080 706 745 344 504 475II Bashkia Orikum 3,337 4,257 5,348 4,880 6,065 7,311 8,565 10,2901 Dukat 1,840 2,544 3,426 2,504 3,128 3,495 3,876 1,4852 Dukat-Fushe (me Dukat) - - - - - - 26513 Orikum qyteti - - - 1,008 1,399 2,175 2,832 4,1944 Radhime 405 564 544 421 476 539 703 7865 Tragjas 1,092 1,149 1,378 947 1,062 1,102 1,154 1,174III Bashkia Sarande 853 1,491 1,777 6,616 8,805 13,095 19,000 34,2261 Gjashta 35 263 187 364 523 2,338 1,738 2,3432 Metoq (me Gjashta) 115 95 209 877 (w. Gjashta) 1,589 1,8013 Saranda qyteti 818 1,113 1,495 6,043 7,405 10,757 15,673 29,8054 Shelegar - - - - - - - 277IV Ksamili - 75 - - - 765 1,852 7,1241 Ksamili - 75 - - - 765 1,852 7,124V Komuna Lukove 4,800 4,404 5,673 4,622 5,630 6,263 8056 8,9111 Borsh 937 744 860 1,088 1,431 1,022 1,213 1,2802 Corraj 556 514 730 371 367 302 301 2673 Fterre 448 559 693 460 415 364 392 2914 Hundecave 99 - 39 - - - - -5 Lukova 470 529 672 629 895 1,043 1,872 2,2666 Nivice-Bubar 861 789 1012 838 927 874 898 9597 Piqeras 798 658 826 540 761 788 917 1,1408 Qazim Pali (me Borsh) - - - - 697 796 1,1869 Sasaj 173 186 229 217 232 215 280 28810 Shen Vasil (Perparim) 458 425 612 479 602 958 1,387 1,234VI Komuna Xarre 964 1,259 1,550 2,225 4,102 4,509 5,450 6,8111 Mursi 757 835 1,092 929 1,470 1,607 1,887 2,2522 Shkalle (Kllogjer) - 133 169 419 480 540 617 7073 Vrine 72 85 69 419 680 745 975 1,5614 Xarra 135 206 220 458 1,472 1,617 1,971 2,291TOTAL 17,997 18,973 24,312 27,041 32,645 39,775 52,364 78,062Burimi: PAP/RAC, 2005

Zhvillimi Socio-Ekonomik: Forcat Drejtuese

57

Lidhur me dinamiken e popullsise ne zonen e studimit, mund te jepen konkluzionet e meposhteme: Rritja e popullsise se regjistruar nga 1989 deri ne 2004 rezulton baraz me 55% (me

shume se dyfishimi i popullsise). Rritja me e madhe eshte ne Bashkine e Sarandes dhe ne Komunen e Ksamilit, te dyja zona urbane predominuese.

Megjithate, ceshtja qe mbetet per t’u diskutuar eshte popullsia rezidente e perhershme ne zone, e cila eshte baza e krahut te punes se disponueshem. Duke supozuar se popullsia migratore e perkohshme (e cila mund te jete baraz me 55% te popullsie totale) do te jete krah pune potencial per zonen kur te hapen vendet e punes, numri i kraheve te punes do te jete rreth 40,000 (60% e popullsise) dhe nuk paraqet ndonje problem, nga pikepamja e numrave, per te mbeshtetur zhvillimin e turizmit.

Nese gjysma e krahut te punes eshte e disponueshme per t’u punesuar ne sektorin e turizmit (punesim direkt ne sektorin e akomodimit dhe indirekt ne ate te sherbimeve), numri i shtreterve te turisteve qe mund te perballoheshin do ta kalonte shume nivelin e planifikuar te nertimeve turistike ne te ardhmen.

Aftesia per sherbimi do te jete shqetesimi kryesor se bashku me konsideratat e rendesishme mjedisore. Sigurisht qe hrahu i punes nuk do te vazhdoje te rritet me te njetin ritem si para 15 vjetesh, i cili ka qene nje perjashtim nga te gjitha pikepamjet.

Bashkia Himare dhe komuna Lukove duket sa jane pak prapa ne drejtim te rritjes se popullsise. Ky eshte nje problem, por gjithashtu nje sfide per politikat qe e krijoje mundesi zhvillimi ne pjesen veriore te zones se studimit, pasi eshte e qarte qe rritja e popullsise ndjek mundesite per punesim. Keshtu qe justifikohet mire alokimi i turizmit te planifikuar me fokus Himaren, si plotesues i turizmit urban dhe si nje strategji per diversifikimin dhe mbrojtjen e turizmit ne konkurrencen me destinacionet e tjera.

2.1.2. Ekonomia e zones

Analiza e shkurter e ekonomise ne zonen e studimit synon te jape nje kuptim te gjere te struktures aktuale te ekonomise (se bashku me vecorite e prodhimit dhe konsumit) mbi bazen e te ciles do te vleresohen mundesite dhe shqetesimet per zhvillimin ne te ardhmen dhe pasojat e tij. Nisur nga objektivat per nxitjen e ekonomise se qendrueshme ne zonen e studimit, e cila do e marre ne konsiderate burimet natyrore dhe kapacitetin mbajtes mjedisor, eshte e rendesishme te shihet se si opsionet per zhvillim do te ndikojne ne ekonomine e zones dhe cfare perfitimesh mund te vijne prej kesaj.

Ekonomia e zones reflektohet ne ate cka ajo prodhon. Po keshtu, mundesite per te ardhmen varen ne ate qe mund (apo duhet) prodhuar ne te ardhmen. Ky seksion do te shohe cfare prodhon zona, si dhe per cilin treg. Per qellimet e kesaj analize do te perdoren shifra te peraferta, qe u siguruan permes intervistave te bera gjate vizitave ne terren. Ne zonen e studimit, si ne shume zona te Shqiperise, ka nje ‘sektor te madh informal’ qe perbehet nga aktivitete te vogla tregetie, ne te cilat punesimi eshte me kohe te pjesshme dhe i paregjistruar ne statistika.

Ekonomia e zones se studimit mund te pershkruhet si ‘dyfishe’, ekonomi urbane me nje sektor te madh ndertimesh dhe sherbimesh ne dhe rreth Sarandes ne pjesen jugore te rajonit, dhe nje ekonomi rurale ne pjesen veriore. Ne kete te fundit, aktivitetet ekonomike jane te kufizuara dhe komunitetet karakterizohen nga humbja e popullsise dhe mungesa e zhvillimit (shih seksionin 2.1.1). Analiza e meposhteme e ekonomise reflekton me shume ekonomine urbane te fokusuar ne Sarande.

Sektoret prodhues jane tre: ndertimi, sherbimet dhe bujqesia:


58

Ndertimi eshte sektori me i madh si ne drejtim te punesimit, ashtu dhe te rezultateve. Eshte vleresuar qe ky sektor perfshin gjysmen e punesimit total dhe rreth 40% te te ardhurave totale. Dominimi i sektorit te ndertimit eshte i qarte nga prania e aktiviteteve te ndertimeve te reja ne gjithe Saranden dhe ne rrethinat e saj, qe shtrihet ne te gjitha drejtimet.

Sektori i sherbimeve (perfshire dyqanet, bankat, siguracionet dhe restorantet) po rritet shpejt dhe vleresohet se perfshin rreth 30% te punesimit dhe afersisht gjysmen e te ardhurave totale. Sektori i sherbimeve varet pjeserisht nga turizmi dhe ndertimi, pasi ai i sherben nevojve qe lindin nga keto aktivitette si dhe nevojave te popullsise lokale. Turizmi eshte nje sektor i vogel ne rritje, aktualisht i kufizuar ne rreth 3,000 shtreter, qe perdoren gjate sezonit te shkurter 2 mujor turistik. Mundesite ne rritje per turizmin stimulojne investimet ne ndertesa, edhe pertej kerkeses, sic duket nga numri i mash i banesave te reja te lira (rreth 1,300 ne Sarande).

Bujqesia eshte sektori me i vogel dhe ka tendence uljeje duke reflektuar pasojat e urbanizimit dhe emigrimit te popullsise ne Greqi dhe Itali. Vleresohet se bujqesia mbulon 20% te punesimit dhe 10% te te ardhurave. Megjithese ka mjaft toket bujqesore te disponueshme ne zonen e studimit, prodhimi bujqesor eshte i ulet per shkak te pakesimit te krahut te punes dhe tendences se brezit te ri qe te mos punoje ne bujqesi , por te kerkoje pune ne emigracion. Zona ‘eksporton’ krah pune ne Greqi dhe Itali, i cili, sidoqofte merr pjese ne shtrirjen e ‘ekonomise verore’ te zones, ku te ardhurat e ketij krahu pune behen te disponueshme ne vend. Vleresohet e rreth gjysma e produkteve ushqimore ne Sarande vijne nga importi (nga vende te tjera te Shqiperise, apo nga jashte). Produktet qe prodhohen ketu kufizohen ne djath, qumesht, ullinj, vaj ulliri dhe mish. Frutat, perimet, pijet freskuese dhe alkolike, kryesisht vijne nga importi.

Prodhimi i ekonomise ne zonen e studimit konsumohet ne nje mase te madhe nga treg lokal. Ndertimi eshte nje perjashtim, meqe ka lidhje te forta me tregjet e jashtme. Aktiviteti i ndertimit prodhon pjeserisht per rritjen e tregut te banesavee te popullsise lokale, e cila rritet per shkak te urbanizimit, dhe pjeserisht per kerkesen e pritshme te turizmit ne te ardhmen. Ai gjithashtu vepron si nje rruge per investime ne pasurite e paluajtshme per perdorimin e kursimeve te emigranteve. Dyanesia e ekonomise (ekonomi ne sezonin e larte dhe te shkurter ne vere dhe ekonomi ne sezonin e gjate dhe te ulet te dimrit) nenkupton se ne vere, nje popullsi me e madhe krijon kerkese shtese, e cila pjeserisht plotesohet nga produktet lokale dhe ne pjesen me te madhe nga importet.

Popullsia lokale eshte shume e vogel qe te gjeneroje kerkese te mjaftueshme per te siguruar te ardhura te qendrueshme dhe rritje te punesimit. Popullsia lokale, megjithe rritjen e saj, nuk do te mjaftoje qe te siguroje fuqi blerese shtese per te punesuar burimet njereore qe jane te gatshme ne zone. Keshtu qe, eshte e qarte se ekonomia ne zonen e studimit ka nevoje per nje ‘sektor te forte eksporti’ qe te arrije kete objektive. Turizmi eshte sektori i sigurt i cili duhet te bazohet ne krijimin e tregut te kerkeses per punesim dhe bujqesi.

2.1.2.1. Potencialet per zhvillimin strategjik ne te ardhmen

Zhvillimi i ardhshem ne zonen e studimit duhet te siguroje tre objektiva te rendesishme afatgjata: Gjenerim te ardhurash dhe punesimi (rritje ekonomike); Menaxhim te mire te burimeve mjedisore (menaxhim i integruar mjedisor); Rigjenerim social dhe ulje te varferise (‘perfshirje’ e komuniteteve lokale ne zhvillim).

Arritja e ketyre objektivave kerkon ndryshime thelbesore ne kushtet ekzistuese ekonomike, mjedisore dhe sociale, te cilat lidhen me ceshtjet me poshte:


59

Vartesia e te ardhurave dhe e punesimit nga emigracioni; Menaxhim i pamjaftueshem i rezervave mjedisore; Zbatim i dobet i planifikimit; dhe Prania e komuniteteve rurale dhe gjysem rurale qe po perballen me renien apo

braktisjen.

Pergjithesisht zona e studimit ka mungese te burimeve te qendrueshme te punesimit dhe lidhje te pjaftueshme ndermjet sektoreve te ekonomise (bujqesi, turizem, sherbime etj.) qe te gjeneroje rritje te ardhurash te cilat mbeten ne zone. Prandaj nje perqindje e larte e krahut te punes, punesohet jashte.

Qendra kryesore eshte ekonomia urbane ne Sarande, e cia absorbon dhe krahun e punes nga vendbanimet perreth (nga Butrinti ne jug deri ne Palase ne veri), nderkohe qe popullsia e moshuar jeton me te ardhurat nga pensionet dhe nje pjese nga bujqesia. Sektori me i madh ne Sarande eshte ndertimi, i stimuluar nga investimet spekullative ne pasuri te paluajtshme dhe jo ne perputhje me nevojat e ekonomise lokale per ndertime, te parave qe sigurohen ne emigracion. Nje pjese e madhe e ekonomise urbane eshte ‘sektori informal’ aktvitetet e vogla tregetare te paregjistruara, qe praktikohen kryesisht me punesimm brenda familjes per nje periudhe afatshkurter.

Bujqesia eshte nje opsion i pafavorshem per shumicen e popullsise ekonomikisht aktive, e cila zgjedh te punoje ne Greqi dhe Itali. Natyrisht qe emigrimi dhe plakja e popullsise reduktojne kerkesen per prodhime bujqesore vendase. Edhe pse toka bujqesore po privatizohet shpejt permes rikthimit te pronave, investimet per perdorimin komercial te tokes bujqesore, eshte jo terheqes, krahasuar me investimet ne toke per banim, ndertime komerciale apo per turizem, ne pritje te kerkeses ne te ardhmen.

Turizmi , megjithe rritjen qe ka kohet e fundit, akoma eshte me shume nje premtim per te ardhmen, sesa nje mundesi akuale per te ardhura.

Zgjedhjet per zhvillim qe jane te disponueshme ne zonen e studimit, mund te permblidhen si me poshte: Vazhdimi i situates ekzistuese me vartesine nga te ardhurat qe vijne nga jashte, si

burimi kryesor i jeteses dhe rritjes ekonomike. Ky opsion nuk eshte shume i qendrueshem; ai mban te kufizuara mundesite per rigjallerimin e ekonomik, permiresimin e mjedisit dhe rigjenerimin social permes nje pjesemarrjeje te gjere ne perftimet nga zhvillimi.

Adoptimi i ne strategjie bazuar ne anen e ofrimit / rritjen ekonomike me theks ne ndertimin masiv dhe rritje te numrit te turisteve, do te ekspozoje zonen ndaj konkurrences rajonale te cmimeve, ndikimeve negative ne mjedis dhe mbi-perqendrimin hapesinor te turizmit ne qendrat urbane dhe rreth tyre, duke kufizuar mundesite per perfshireje ne zhvillim te vendbanimeve rurale bregdetare.

Adoptimi i nje strategjie te zhvillimit te integruar bazuar ne turizem dhe fokusuar ne avantazhet mjedisore dhe ne kapacitetin mbajtes mjedisor te zones, dhe si forca levizese ne gjenerimin e zhvillimit te bazuar ne kerkesen nga gjithe sektoret (bujqesi, sherbime, ndertim, prodhime te vogla etj). Kjo strategji zhvillimi duket se do te arrije nje kombinim mes objektivave ekonomike, sociale dhe mjedisore. Nje element kyc ne kete strategji do te jete lidhja e forte e turizmit me mbrojtjen e mjedisit, ku cilesia do te jete aseti kryesor qe mbrohet nga vete tregu i turizmit. Ne paralel, turizmi do te gjeneroje kerkesen per prodhime ndersektoriale (kruesisht bujqesi), duke krijuar keshtu mundesi te reja punesimi per grupmoshat e te rinjve, qe tani kerkojne pune ne emigracion.


60

Turizmi, si nje aktivitet kompleks ekonomik ka disa avantazhe qe te jete ne fokusin (forca levizese) e strategjise se zhvillimit te integruar per zonen e studimit, vecanerisht per aresyet me poshte: Lidhje e forte mes zhvillimit ekonomik dhe mbrojtjes se mjedisit. Turizmi i qendrueshem

varet nga perfitimi dhe performanca e tij, pjeserisht nga menaxhimi i mire dhe aftesite ne pune, dhe pjeserisht nga cilesia e larte e mjedisit. Keshtu qe turizmi i qendrueshem, jo vetem qe nuk perben rrezik per mjedisin, port krijon te ardhura per mbrojtjen e tij.

Efekte te forta shumefishuese ndersektoriale. Turizmi krijon shpenzime per sherbimet, transportin, prodhimin e vogel, produktet bujqesore e blegtorale etj.

Perfshirja e komuniteteve lokale ne zhvillim. Nje zhvillim i qendrueshem i turizmit mund te krijoje mundesi per komunitetet lokale te investojne ne struktura, qofte si familje, qofte ne shoqeri te perbashketa, duke krijuar nje baze te pronesise lokale dhe rigjenerimit te komuniteteve lokale, te cilat tani po perballojne rrezikun e disintegrimit.

Tabela 2.3: Njesite kryesore hapesinore ne zonen e studimit, nga pikepamja socio-ekonomike

Zona veriore: Jug i Gadishullit te Karaburunit deri ne gjirin e Kakomese (rrethinat e qytetit te Sarandes)

Zona jugore: Nga qyteti i Sarandes ne Parkun e Butrintit

Vendbanime rurale Presion i ulet i ndertimeve Popullsi e vogel dhe ne plakje Te ardhura te uleta Sherbime te pamjaftueshe te infrastruktures Tendenca per disintegrim te komunitetit Burime te paperdorura (toke bujesore, shtepi bosh) Fare pak ose aspak perfitim ekonomik nga cilesia e mjedisit Implikimet e zhvillimit: Nxitja e mundesive te turizmit si mjet per aktivizimin e ekonomise lokale, per te parandaluar renien e metejshme dhe perfshirjen e cilesise se mjedisit ne zhvillimin e tregut.

Zone urbane (ne dhe rreth Sarandes) Presion nga ndertimet dhe shperthim urban ne jug te Sarandes Ndertime ilegale ne dhe rreth Sarandes pothuajse deri tek Parku i Butrintit Rritje e shpejte e popullsise Te ardhura te larta Rrjet ekzistues i infrastruktures Presione mbi mjedis nga ndertimet (kontroll i pamjaftueshem i ndertimeve) Implikimet e zhvillimit: Perdorimi i potencialit ekzistues per zhvillimin e turizmit dhe prania e prania e sherbimeve mbeshtetese urbane per nje fillim te lehte te turizmit.

Turizmi eshte nje koncept i pergjithshem, i cili ne zhvillimin dhe funksionimin e tij mund te marre forma te ndryshme me implikime te shumellojshme hapesinore, ekonomike, sociale dhe mjedisore. Duket qarte se suksesi i turizmit ne realizimin e rolit si forca kryesore levizese drejt zhvillimit te integruar ne zonen e zhvillimit, do te varet nga tipi i ndertimit, shkalla, cilesia, pronesia dhe vendodhja e ndertimeve turistike. Kjo dop te thote qe zhvillimi i turizmit duhet te planifikohet sipas bazes se burimeve, nevojave ekonomike dhe sociale dhe kapacitetit mbajtes mjedisor ne zonen e studimit, si dhe nga mundesite dhe problemet e cdo lokaliteti per plotesimin e tre kritereve te mesiperme te suksesit (lidhjet ekonomike / mjedisore, shumefishimi inter-sektorial dhe perfshirja e komuniteteve lokale). Duke marre ne konsiderate gjithe faktoret e siperpermendur, profili i gjere i zhvillimit ne zonen e studimit, perfshin dy njesi kryesore hapesinore – seksioni verior dhe ai jugor – me karakteristikat baze respektive (Tabela 2.3):


61

2.1.2.2. Perfitimet ekonomike nga turizmi

Nese turizmi duket se do te jete nje nder aktivitetet kryesore ekonomike ne te ardhmen, eshte e nevojshme te vleresohet se cfare perfitimi ekonomik do te sjelle per popullsine lokale. Megjithate ky nuk do te jete i vetmi faktor qe duhet marre ne konsiderate kur te merren vendimet lidhur me opsionet per zhvillimin ne te ardhmen ne zonen e studimit. Por natyrisht qe do te ndihmoje nese, qe ne fazen e planifikimit te behet nje vleresim i potencialit te perfitimeve ekonomike nga turizmi.

Zonat e zhvillimit te turizmit sigurojne fokusin hapesinor per zhvillimin potencial te turizmit, ne te cilin projektet e godinave dhe politikat e planifikimit dhe kontrollit do te propozohen si pjese e Planit te Zhvillimit te Integruar te rajonit te bregdetit jugor. Ne kete faze planifikimi, keto njesi hapesinore duhet qe te rishikohen si vendodhjet per nxitjen e strategjise se Zhvillimit te Integruar dhe per vleresimini e perfitimeve potenciale ekonomike. Ne kete seksion do te rishikohet vecoria sociale ekonomike e zonave te zhvillimit te turizmit, nderkohe qe karakterisitkat fizike te tyre (madhesia, tiparet e bredetit, rrjeti rrugor, pershtatshmeria per ndertime etj) do te rishikohet ne kapitullin 4 te ketij raporti.

Bazuar ne proceduren analitike te bere diku tjeter ne kete raport, zonat e zhvillimit te turizmit ndahen ne tre kategori: a) Zona qe nuk jane direkt prane vendbanimeve dhe qendrave ekzistuese, shumica ne

pjesen veriore (Palase, Dhermi, Jal/Vuno, Porto Palermo, Qeparo, Borsh, Piqeras/Lukove, gjiri i Kakomese)

b) Zona qe ndodhen prane qendrave te banuara (prane qytetit te Sarandes, Cuka-Aliko, Ksamili).

c) Zona te ndermjetme prane banesave te vogla rurale dhe zonave ekzistuese te zhvilluara (Himara –Livadhi, Lamani dhe Potami).

Ne vijim te sa thame me siper jane perzgjeshur 3 zona pilot per te identifikuar perfitimet e mundeshme ekonomike nga zhvillimi i turizmit ne te ardhmen: Himara (bashki rurale), Ksamili (komunitet rural), dhe Palase-Lukova (zone e paster rurale).

Cdo zone eshte parashikuar qe te kete zhvillimi turistik ne te ardhmen, lidhur ,me vendodhjen e saj dhe objektivat sociale, ekonomike dhe mjedisore. Himara, e cila ka nje pozicion te ndermjetem ne zonen e studimit lidhur me poziciononimin e saj, permasat e popullsise dhe karakterin mjedisor mund te kombinoje struktura akomodimi bregdetare dhe me baze ne fshat me nje densitet te ulet dhe te mesem (raporti i parceles 20%, rreth 30 shtreter per ha). Ksamili, i ndodhur ne kufi me zonen e urbanizuar te Sarandes dhe me sherbime infrastrukturore dhe punesimi, eshte me i pershtatshem per akomodim ne hotele me densistet te nivelit te mesem (raporti i parceles deri ne 25%, rreth 40 shtreter per ha) si pjese e zhvillimit te gjere te turizmit. Zona Palase – Lukove perfshine nje hapesire te komunave rurale ne pjesen veriore te zones se studimit. Per shkak te vendodhjes se saje, popullsise dhe infrastrktures se varfer, atje duhet qe te kete densitet te ulet (raporti i parceles 10%, rreth 16 shtreter per ha), duke mare ne konsiderate edhe profilin e tyre mjedisor.

Llogaritjet numerike qe lidhen me vleresimin e rritjes se te ardhurave ne te ardhme permbajne supozime me qellim qe te arrihet ne rezultate te peraferta (psh niveli i zenies 80% siperfaqja per shtrat 35m2, kostoja per m2 400 USD, punesimi i gjeneruar per shtrat, etj). Kur te jene te disponueshme statistika me te sakta ne nje stad te mevonshem per qellimet e planifikimit rezultatet mund te rishikohen. Llogaritjet per te treja keto zona tregojne se nga zhvillimi i turizmit mund te arrihen perfitime te konsiderueshme ekonomike. Ne anekset 1,2 dhe 3 jane dhene llogarijte te detajuara te perfitemeve ekonomike per te treja zonat.


62

Nga pikepamja sociale, eshte e mundur te parashikohet se ne zoant rurale te zhvillimit te turizmit (Himara, Palasa – Lukova) ka mundesi me te medha per pjesemarrjen e publikut ne zhvillim, permes mobilizimit te burimeve kapitale lokale dhe krijimit te shoqerive te perbashketa me ndermarrje te tjera. Ne Ksamil, ku tregjet e ‘turizmit masiv’ duhet te luajne nje rol kryesor, pritet qe pjesemarrja e komunitetit te jete relativisht e ulet.

2.1.3. Vleresimi social

Tani Shqiperia e ka kaluar fazen e tranzicionit dhe gjendet ne kufirin e rritjes se qendrueshme. Megjithate, megjithe paraqitjen mbreselenese ne shume sektore te ekonomise, shoqeria vazhdon qe te vuaje nga varferia dhe nga privimi relativ qe ndikon kryesisht grupet me te dobeta te grave pa pune, te moshuarit dhe ato rajone rurale qe nuk kane mundesite e duhura per sherbime edukimi dhe shendetesore. Zona jugore bregdetare dhe Tirana jane pjeset me te zhvilluara te Shqiperise. Sipas statistikave kombetare dhe rajonale (Gjendja e popullsise dhe e banimit, 2001 INSTAT, Profili i rajonit, Vlore, 2004) zona e studimit kishte nivele me te uleta papunesie (shih Harten 7) nivele me te lartea te te ardhurave. Rindertimi social, nje nga objektivat baze te Strategjise Kombetare per Zhvillimin Social Ekonomik, kerkon nje transformim me te thelle pertej rritjes se te ardhurave, perfshire zhvillimin e kapaciteteve dhe mundesive per pjesemarrje te grave dhe popullsise rurale ne investimet ne sektorin privat dhe ne biznesin e vogel dhe te mesem (SME).

Arritja e rritjes kerkon jo vetem mobilizim te burimeve fizike dhe financiare per zbatimin e projekteve te zhvillimit, por gjithashtu mobilizim te burimeve njerezore qe te marrin pjese ne projektet e zhvillimit dhe keshtu ta beje procesin e zhvillimit me pjesemarres dhe me gjitheperfshires. Natyrisht qe perfitimet sociale nga projektet e zhvillimit, dhe shperndarja e ketyre perfitimeve, do te varen nga fakti se kush merr pjese ne proceset e zhvillimit dhe ne cfare kapaciteti. Sa me ‘perfshires te jete procesi i zhvillimit, aq me te medha jane perfitimet sociale. Per momentin, rreth 1/5 e popullsise aktive ekonomike ne Shqiperi, dhe dicka me pak se popullsia aktive ne zonen e studimit, punojne jashte dhe marrin rreth 200 milione USD ne vit (Rritja e qendrueshme pertej tranzicionit, Banka Boterore, 2004).

Zhvillimi i Turizmit dhe Vleresimi Social

Zhvillimi i turizmit ne zonen e studimit perfshin tre elemente te rendesishem: Investime dhe menaxhim i strukturave turistike qe jane intensive nga pikepamja kapitale

dhe e njohurive; Sherbimi dhe funksionimi i strukturave turistike, te cilat jane kryesisht intensive nga

pikepamja e punes; Vendimet e planifikimit per nje zhvillim te qendrueshem te turizmit, te cilat jane nje

perzierje mes kapaciteteve teknike dhe perfshirjes sociale per te krijuar dhe shperndare mundesite e te ardhurave nga turizmi.

Ne stadin aktual te zhvillimit te ekonomise ne zonen e studimit, burimet kapitale jane faktoret kryesore kufizues, dhe ne fazen e fillimit do te duhet qe te behet terheqes per tregun nderkombetar. Krahu i punes ne zonen e studimit eshte potencialisht i disponueshem ne vend, por per momentin ai eshte me i madh se mundesite aktuale per punesim, prandaj dhe ai ‘eksportohet’ ne vendet fqinje. Duket logjike se ndikimet perfundimtare te zhvillimit te turizmit do te varen nga pjesemarrja (dhe perfshirja) e sektorit privat ne zhvillimin pertej thjesht furnizimit te tregut te punes me ndertime dhe sherbim te pakualifikuar neper hotele.

Potenciali i zhvillimit te turizmit ne zonen e studimit eshte i larte dhe i siguron vetes nje strategji bilaterale qe reflekton ne profilin hapesinor dhe mjedisor te zones. Ne fazen e pare


63

do te behet nje zhvillim i hershem ne zonen e gjere te urbanizuar te Sarandes (Saranda dhe Ksamili), ku infrastruktura, vendodhja dhe topografia jane te favorshme per nje zhvillim te hershem dhe per krijimin e vendeve te punes me kosto te ulet. Ne fazen e dyte, do te behen ndertime te vogla ne pjesen veriore te zones se studimit duke perdorur asetet e mjedisore dhe te trashegimise te komuniteteve lokale ne dhe perreth Himares. Pervec avantazheve hapesinore per adoptimin e kesaj strategjie dyfishe, duke kombinuar strukturat e turizmit masiv urban me turizmin me baze ne fshat ‘intensiv nga ana mjedisore’, avantazhet sociale do te jene mjaft te dukshme ne sigurimin e mundesive per pjesemarrje te komuniteteve lokale ne zhvillimin e turizmit dhe sigurimin e nje baze per rigjenerim te qendrueshem rural ne zonen veriore. Vleresimi social per te dy tipet e turizmit eshte dhene ne Tabelen 2.4.

Nisur nga fakti se zhvillimi i turizmit e prezanton veten si forca drejtuese me e rendesishme per zhvillimin ekonomik ne zonen e studimit, detyra e vleresimit social eshte te marre ne konsiderate: Kombinimi i opsioneve te zhvillimit me strategjine qe duhet ndjekur; Aktoret kryesore qe do te perfshihen ne zhvillimin e turizmit, dhe Mundesite per pjesemarrjen e komunitetit si aktore ne proceset e zhvillimit.

Menyrat e pjesemarrjes se komunitetit ne zhvillimin e turizmit mund te karakterizohen nga mundesite per pjesemarrje si me poshte: Pjesemarrje ne investime – kush do te jene investitoret kryesore ne ndertimin e

strukturave turistike; Pjesemarrje ne menaxhim – kush to te jene menaxheret kryesore te strukturave; Pjesemarrje ne vendimet e planifikimit – kush do te marre vendimet kryesore mbi

vendodhjen, cilesine, densitetin dhe modelin e strukturave turistike; Pjesemarrje me venie ne dispozicion te tokes dhe grumbullim te vlerave te saj – toka e

kujt do te perfshihet ne zhvillimin e turizmit; Pjesemarrje ne tregun e punes – kush do te siguroje krahun e punes ne shfrytezimin e

srukturave turistike, dhe Pjesemarrje ne bizneset e vogla dhe te mesme (kafe, restorante, ferma bujqesore,

ndermarrje artizanale etj.).

Si rezultat, menyrat e ndryshme se si anetaret e komuniteteve lokale marrin pjese ne zhvillimin e turizmit, nenkupton ndikime te ndryshme sociale te planit te zhvillimit te bregdetit. Per me teper, ka disa ndikime me pak te favorshem te cilet nuk varen nga pjesemarrja individuale ne procesin e zhvillimit. Ata jane si pasoje e zhvillimit dhe mund te perfshijne: Ndryshimet e popullsise ne numer, shperndarje dhe densitet, psh per shkak te fluksit te

punetoreve te perkohshem apo te perhershem – kerkesa shtese per banim dhe sherbime;

Prania e banoreve te rinj sezonale, ndoshta me mire sesa banoret lokale – kostua e jeteses mund te rritet;

Rritja e kerkeses per prona do te rrite cmimin e tyre – ata qe shesin mund te perfitojne, vendasit qe duan te blejne mund te perjashtohen – ndarje socio-hapesinore; dhe

Nevojat e komunitetit dhe infrastruktures sociale do te rriten me kalimin e kohes – a do te paguajne investitoret pjesen qe ju takon per t’i sherbyer zhvillimeve te reja, apo kostot do te mbulohen nga komuniteti ne teresi.

Komponenti i zhvillimit te turizmit me baze ne fshat duket se ka nje avantazh te dukshem social, jo vetem si nje kontribues ne vet turizmin por dhe ne objektivat e politikave sociale, qe lidhen me uljen e varferise, zhvillimin e bujqesise dhe ceshtjet e rigjenerimit rural.


64

Komponenti i strategjise se zhvillimit te turizmit, i modeluar me struktura turistike komplekse, duke ju adresuar tregut te turizmit masiv i planifikuar per zonen e gjere te urbanizuar te Sarandes, duket se do te krijoje punesim lokal dhe do te gjeneroje shpenzime ne ekonomine urbane ne Sarande. Nuk duket se ne te ardhmen do te siguroje mundesi per nje pjesmarrje te gjere, e nevojshme per te stimuluar forcimin institucional dhe nje strukture sociale te qendrueshme per periudhen e tranzicionit qe te heqe dobesine aktuale ndaj varferise, mospunesimin e grave dhe vartesine nga te ardhurat e emigranteve.

Tabela 2.4: Vleresimi social i mundesive te zhvillimit te turizmit ne zonen e studimit

Turizmi Urban (Saranda-Ksamili) Turizmi me baze fshatin (Himara – Lukova) Zona e cila do te akomodoje numrin me te madh te hoteleve turistike te tipit ‘te gjitha te perfshira’. Atributi kryesor do te jete zhvillimi i hershem, investimi kapital, menaxhimi i mire dhe lidhjet me tregjet nderkombetare. Investitoret: Kryesisht burime te huaja me njohje dhe lidhje me tregjet nderkombetare (pjesemarrje e kufizuar lokale ne perfitim). Menaxhimi: Kryesisht burime te huaja me njohje dhe lidhje me tregjet nderkombetare (pjesemarrje e kufizuar lokale ne punet menaxheriale me rroge te larte). Vendimet e Planifikimit: Kryesisht bashkite mbeshtetura nga ky studim (pjesmarrje lokale permes procesit politik) Toka ne dispozicion: Qeveria Shqiptare dhe pronaret privat (pjesmarrja lokale nga pronaret me tapi pronesie). Krahu i punes: Krahu lokal i punes (pjesmarrje lokale ne punet qe sigurojne te ardhura) Sherbimet e tregetise: Sektori privat urban lokal (pjesemarrje lokale ne ekonomine e hoteleve, produktet bujqesore nga komunitetet dhe importi) Rezultati perfundimtar: Krijimi i te ardhurave nga pagat ne nje kohe te relativisht te shkurter me pjesmarjen e komunitetit kryesisht ne punen me pagese dhe ne bujqesi, me njefare forcimi institucional menaxherial dhe nje zhvillim te qendrueshem social bazuar ne pronesine e aseteve dhe influencen ne vendimarrje.

Zona e cila do te akomodoje nje numer te moderuar te ndertimeve turistike ne formen e vilave te vogla bregdetare dhe shtepive me baze ne fshat. Atributi kryesor do te jete diferencimi i produktit te turizmit me inpute te medha mjedisore, rural edhe te trashegimise. Investitoret: Kryesisht investitore vendas qe vijne nga jashte me kursimet e tyre, perfshire dhe partneritete me investitoret nderkombetare sipas nevojes. Menaxhimi: Kryesisht menaxhere vendas qe vijne nga jashte me eskperience, perfshire mbeshtetjen nga grupet kombetare, rajonale dhe nderkombetare. Vendimet e Planifikimit: Kryesisht bashkia ne konsult me autoritetet rajonale, me mbeshtetje nga ky studim, ne lidhje me kapacitetin institucional te komunitetit per pjesmarrje. Toka ne dispozicion: Komunitetet lokale Krahu i punes: Komunitetet lokale me mbeshtetje nga ata qe kthehen nga jashte. Sherbimet e tregetise dhe furnizimi i produkteve bujqesore: Komunitetet lokale dhe importi Rezultati Perfundimtar: Pjesmarrja e komunitetit shtrihet ne investimet turistike, tregtare, sherbime dhe bujqesore, pertej te ardhurave nga paga. Gjithashtu sigurohen te ardhura kapitale per token, duke forcuar bazen e kapitalit lokal, prodhimin bujqesor dhe zhvillimin e aftesive sociale ne menaxhim per planifikimin e turizmit ne te ardhmen.

2.2. Sistemi i vendbanimeve dhe perdorimi i tokes Seksioni per sistemin e vendbanimeve dhe perdorimin e tokes merret me ceshtjet specifike te mjedist urban: zonimin, planifikimin, projektimin dhe arkitekturen. Si sistemi i vendbanimeve ashtu dhe perdorimi i tokes po perballen me ndryshime drastike. Te dy ishin te kontrolluar ashper nga sistemi komunist, te dy po evoluojne krejt pa rregull ne ditet e sotme. Turizmi dhe perdorimi i tokes ndervaren nga njeri-tjetri: zhvillimi i turizmit kerkon toke, nje prodim jo i rregullt i tokes pengon zhvillimin e duhur te turizmit, vecorite e perdorimit te tokes nga turizmi mund te ndikojne ne mjedisin lokal. Vendbanimet ekzistuese me arkitekturen e vecante jane nje aset primar per zhvillimin e turizmit, dhe nga ana tjeter tregojne nje kapacitet real lokal per investime, por perfaqesojne nje rrezik per bukurite


65

terheqese te bregdetit, ne zonat ku disponibiliteti i tokes eshte efektivisht i kufizuar. Keto ceshtje te aktualitetit specifik te planit ICD jane studiuar ketu.

2.2.1. Sistemi i vendbanimeve

Zona e studimit perfshin brezin bregdetar me gjeresi 5 km qe shtrihet mes Karaburunit dhe kufirit me Greqine. Nga ana administrative kjo zone eshte rajoni apo Prefektura e Vlores. Ajo perfshin tre rrethe: Vlora, Delvina dhe Saranda, dhe rreth 34 vendabanime ne total (shih Tabelen 2.5 dhe Harten 8) me nje densitet prej tre ne nje km2 ne nje rreze prej 5.6 km, dhe nje densitet mesatar prej 93 banore per km2 (1,327 ne zonat urbane dhe 48 ne zonat rurale).

Tabela 2.5: Ndarja administrative dhe territoriale e Prefektures se Vlores

Rrethet Fshtrat Komunat Bashkite Rruget rurale (km)Vlora 98 9 4 183 Saranda 62 7 2 67 Delvina 38 3 1 37 Prefektura Vlore 198 19 7 287

Burimi: Profili rajonal Vlore, 2004

Vendbanimet ne keto 836 km2, kryesisht rajon rural, jane fshatra te vecuar, me Himaren dhe Saranden si dy qytetet kryesore bregdetare ne zonen e studimit (me 5,284 dhe 29,805 banore ne 2004, respektivisht). Fshatrat mund te ndahen ne tre grupe: Fshatrat e Dhermiut, Vunoit, Himara e vjeter, Qeparoi i vjeter, jane vendbanime

tradicionale ku shumica e ndertimeve jane bere para 1945; Fshatra te tjere te rendesishem si Borshi, Piqerasi dhe Lukova, ku ka me shume

ndertime pas lufte dhe pas 1990. Ne te dyja rastet keto vendbanime te dendura jane ndertuar mbi shtepite e vjetra prej guri, por qe filluan te rrethoheshin nga ndertime banimi ‘spontana’ perfshire dhe nje sere strukturash me me shume se tre kate.

Nje tip i trete vendbanimi perfaqesohet nga rasti i Cukes, e cila eshte nje vendbanim i paligjshem spontan me rreth 730 shtepi te ndertuara ne toke publike qe nuk sherben per ndonje gje; dhe Ksamili i cili eshte nje vendbanim i madh spontan me rreth 990 shtepi te ndertuara vete dhe 20 pallate 4 kateshe me 150 apartamente (vetem 20 pallatet dhe 40 shtepi jane me leje). Keto jane ndertuar mbi ish toke bujqesore (90% e gjithe ndertimeve), dhe p[othuajse pa infrastrukture, ne nje nga zonat me potencial me te larte per zhvillimin e turizmit ne te gjithe bregdetin.

Tradicionalisht te varur me shume nga aktivitetet rurale, sesa nga aktivitetet qe lidhen me detin, shumica e vendbanimeve ne bregdet nuk kane lidhje direkte fizike me bregun (Harta 8). Ato lidhen me njeri-tjetrin nepermjet rruges veri-jug. Megjithate pronesia e tokes nga banoret e fshatrave perfshin dhe parcela te mbjella ne ane te rruges nga deti (Dhermi, Vuno, Lukove) nganjehere me shtrrje deri ne bregdet (Himara, Qeparoi, Borshi, Lukova). Edhe pse jo kaq e theksuar sa ne Cuke apo Ksamil (8,300 banore), ka nje tendence te qarte per perdorimin e ketyre parcelave per qellime turizmi apo banimi.

Megjithe ritmin shume te shpejte te urbanizimit, me 185 aplikime per leje ndertimi ne bashkine e Sarandes ne 2001 (Tabela 2.6), dhe 500 ne 2003, dhe 160 e 145 respektivisht per Himaren dhe Delvinen ne 2004, parcelimi i tokes eshte akoma relativisht i kufizuar dhe shumica e vendbanimeve mbetet kompakte me nje perqindje te ndertimeve te reja qe behen brenda kufijve te qyteteve (ne Himare, 80% e 200 ndertimeve te reja qe jane ngritur qe nga 1990, jane ndertuar ne 5 vitet e fundit). Lejet e ndertimit nuk aplikohen sistematikisht. E ashtuquajtura “vije e verdhe” – kufiri i shtrirjes territoriale perreth cdo vendbanimi, me origjine


66

nga regjimi i kaluar dhe me zgjerim kohet e fundit – natyrisht qe ka rolin e saj ne mbajtjen e urbanizimit relativisht kompakt.

Rritja e madhe e numrit te lejeve te leshuara ne 5 vitet e fundit, u shenua gjithashtu dhe nga krijimi i nje license speciale per ndertime mbi 8 kate te larta. Numri total i licensave te tilla per 2002 dhe 2003 eshte 40. Gjate 2004 nuk eshte leshuar asnje license e ketij lloji.

Tabela 2.6: Tipet e lejeve te ndertimit, Sarande, 2001

Tipi i punimeve Numri i lejeve Zgjerim i ndertesave ekzistuese 6 Shtepi 134 Hotele 30 Pallate ≥ 8 kate - Restorante 10 Te tjera 5 Total 185 Burimi: Bashkia Sarande, INSTAT 2004

E ashtuquajtura “polici ndertimore” (Drejtoria e Kontrollit dhe Ekspertizes se Ndertimeve) eshte funksionale qe nga 1993. ajo eshte nen autoritetin e MRRTT dhe te KKRRT (Ligji 8405, kapitulli 8) dhe financohet 100% nga buxheti i shtetit. Ajo eshte pergjegjese per kontrollin e ndertimeve, kontrollin e planifikimit urban dhe prishjen e mdertimeve te paligjshme. Aje i ndermerr veprimet vete pas inspektimit ne terren, ose me kerkesen e Keshillit Kombetar apo Rajonal te Rregullimit te Territorit. Ne Sarande, policia ndertimore po zbaton masterplanin e 2004. Ne total ajo ka prishur 185 shtepi, kryesisht ne Borsh dhe ne Ksamil (73) ngaqe s’kishin leje ndertimi, apo ishin ndertuar ne toke publike. Megjithe statusin e saj si njesi autonome, kufizimet kryesore qe e vonojne punen e policise ndertimore jane marredheniet e veshtira me bashkine dhe mjetet e pamjaftueshme financiare, njerezore dhe teknike. Funksioni i monitorimit duket se anashkalohet.

2.2.2. Modelet dhe tendencat e perdorimit te tokes

Nje sere faktoresh, te diskutuar me poshte, po shkaktojne transformimin e vazhdueshem te sistemit te vendbanimeve ne bregdetin jugor, nga vendbanime te brendshme, kompakte dhe kohezive, kryesisht per banim, ne ndertime te shperndara dhe heterogjene me perdorim te perzier.

Perdorimi i tokes ne bregdetin jugor ndryshon nga situata ne pjesen tjeter te vendit, per shkak te intensitetit te nje sere fenomenesh:

ka nje presion te forte te pasurive te paluajtshme ne brezin bregdetar; ka nje presion te forte nga migrimi, dhe ka nje emigracion te forte jashte shtetit.

Pjesa relativisht e larte e tokes private, me nje permase mesatare te parceles relativisht te vogel, dominon zonen sot. Hapesirat e medha te parcelave publike, perfshire zoant ushrake dhe te marines, kane garantuar deri tani mbrojtjen e nje hapesire te madhe toke. Pronat e ushtrise dhe te marines perbejne zonat paresore per ndertime turistike me perfitim, vecanerisht ne Porto Palermo.

Sasia e vogel e tokes ne dispozicion te bashikve dhe komunave, kufizon ndjeshem mundesine e tyre qe te luajne nje rol drejtues ne ndertimet e ardhshme ne bregdet, qofte per


67

nevoja banimi, qofte per turizem. Nderkohe qe funksionet e tyre strategjike dhe rregullatore, duhet qe te detyrohen per zbatim sa me shume te jete e mundur.

Ne perpjestim, toka e lire, shto ketu dhe token publike dhe ate bujqesore, duket mjaft e madhe qe te lejoje nje sasi te konsiderueshme te cdo tip ndertimi ne te ardhmen, (Tabela 2.7), perfshire dhe ndertimet turistike. Ndertimi i pakontrolluar ne tokat publike, qe po behet aktualisht pergjate bregdetit, po redukton hapesirat e disponueshme dhe po pakeson bukurite terheqese te zones si plazhi i Dhermiut, plazhi i Jalit, apo Ksamili.

Tabela 2.7: Familjet dhe toka sipas gjendjes kadastrale per Saranden, Konispolin, Delvinen dhe komunat e rrethit te Sarandes

Toka sipas gjendjes kadastrale Bashkia Numri i familjeve

Bujqesore Pyje Kullota Saranda 9240 1,341 ha - 274 ha Konispoli 729 963 ha 20 ha 1,465 ha Delvina 3963 2,029 ha - 542 ha Komunat Ksamili 1,680 (8,300 banore) 464 ha (te mbjella me fruta

dhe ullinj = 30,000 rrenje)201 ha 200 ha

Aliko 2,058 (Perfshire Cuken) 658 ha 290 ha 666 ha Lukova 2,260 (Perfshire Borshin

dhe Piqerasin) 2,736 ha 5,173 ha 5,749 ha

Xarra 1,439 2,567 ha 1,372 ha 2,092 ha Burimi: Te dhena nga kadastra

E kombinuar me rivendosjen e levizjes se lire dhe rikthimin/privatizimin e tokes, liberalizimi i ekonomise u shoqerua me ndryshimet e meposhteme lidhur me perdorimin e tokes: toka bujqesore eshte nen nivelin e shfrytezimit, ne krahasim me situaten para 1990; vendbanimet e brendshme qe varen nga bujqesia, po perballen me shpopullizimin dhe

perdorimi i tyre per banim eshte ne ulje, paralelisht me perdorimin e tokes per bujqesi; densiteti i popullsise ne vijen bregetare (me nje densitet 1,900 banore/km2 ne Sarande,

70 ne Himare dhe 46 ne Lukove) i nxitur nga pritjet per sigurimin e te ardhurave nga turizmi dhe financuar ne pjesen me te madhe nga kursimet (14% e GDP, 630 milione USD ne 2002, 40% e shpenzuar ne “pasurite e paluajtshme”) sjell nje perdorim miks dhe te parregullt te tokes se lire ne bregdet;

mungesa e zonave te projektuara per perdorim – pevec Parkut te Butrintit – thekson konkurrencen mes perdorimeve: turizem, banim, mbrotje e trashegimise, mbrojtje e mjedisit, gje qe sjell ne humbjen e gjithe ketyre perdorimeve.

Ky evoluim nuk ka ndonje kuader ligjor, dhe nuk shoqerohet as nga ndonje realizim i nevojshem i infrastruktures apo lehtesive sociale.

2.2.3. Sherbimet e banimit dhe ato sociale

Ne sistemin e kaluar, banimi ne qytet bazohej kryesisht ne banesat shteterore qe jepeshin me nje qera fare te ulet, nderkohe qe ne zonat rurale mbizoteronte prona private. Banimi behej ne blloqe pallatesh, sasia e te cileve ishte me pak se nevojat, nderkohe qe standartet per cilesine dhe hapesiren e banimit ishin te uleta. Ne zonat rurale, ku jetonte 75% e popullsise ne 1990, banimi behej dhe akoma eshte ne shtepi familjare te ndertuara vete. Megjithese private, shtepite ne zonat rurale, nuk konsideroheshin si komoditet qe mund te tregetohej, pasi para 1990 nuk ekzistonte tregu i pasurive te paluajtshme.


68

Ndryshimi i regjimit dhe tranzicioni i shpejte dhe drastik ne ekomomine e tregut qe nga 1990 ka sjelle tre ndryshime qe kane pasoje direkte ne sektotin e banimit:

heqjen e kufizimeve per levizjen e lire te njerezve; privatizimin e banesave; dhe rikthimin e prones.

Levizja e lire ka shkaktuar ndryshime te medha ne fiziognomine e qyteteve dhe ne shperndarjen demografike ne gjithe territorin e vendit. Nga nje vend predominues rural, brenda nje 10 vjecari, Shqiperia po behet nje vend ku numri i njerezve qe jetojne ne qytet e kalon ate te fshatit. Nfa pikepamja e banimit, kjo tendence migratore per ne qytete (psh Tirana ka nje rritje vjetore prej 7%) dhe ne zonen bregdetare (me rrethet e Lushnjes, Durresit, Fierit, Vlores dhe Sarandes qe presin deri ne 1/5 e gjithe emigranteve) ka shkaktuar nje shperthim masiv te ndertimeve ilegale, qe shpesh ngrihen ne parcela te lira ne rrethinat e qyteteve, dhe paralelisht ka shkaktuar nje shpopullarizim te zonave rurale, ne te cilat 50% e banesave jane bosh. Evoluimi i parashikuar per tendecat e banimit ngre shqetesime serioze lidhur me diferencat dhe kapacitetet mes rajoneve – zona e bregdetit jugor eshte e dyta pas zone Tirane/Durres – qe do t’i duhet te merret me nje presion gjithnje ne rritje mbi token.

Banesat jane privatizuar qe nga 1993, duke ju transferuar apo shitur banoreve. Edhe pse kjo gje i pajisi njerezit me nje kapital qe mund te shitej apo perdorej si garanci, privatizimi i banesave nuk u shoqerua me nje reforme te duhur ligjore dhe marreveshje per menaxhimin e prones, qe lidhen me ligjin e bashkepronesise dhe mirembajtjen e godinave. Banesat e trasheguara nga regjimi i kaluar po prishen dhe po humbasin vlere ne treg. Gjithashtu ato nuk mjaftojne qe te plotesojne nevojat aktuale per banim. Raporti shtepi:banore eshte 253/1000 (219/1000 ne 1990), mesatarja ne Europen Lindore eshte 304/1000 dhe ne BE eshte 490/1000. Sot nuk ka me banesa qe jane prone publike, dhe qeradhenia private eshte kufizuar ne vetem 40,000 njesi banimi (5% e totalit prej 785,000 shtepi, sipas vezhgimit ne 2001).

Rikthimi i tokes, i kombinuar me levizjen e lire, ka shkaktuar nje rritje te ndertimeve per banim ne parcelat e reja te privatizuara, si dhe ne tokat bujqesore dhe ne brezin bregdetar qe eshte prone shteterore.

Lidhur me kapacitetin institucional, as shteti dhe as autoritetet lokale nuk jane pajisur me instrumentat e nevojshem per te zbatuar nje politike te pergjegjeshme banimi.

Nga perspektiva e turizmit, presioni demografik ne brezin e ngushte bregdetar (sidomos ne zonen Sarande-Ksamil ku mundesia per punesim dhe sigurim te hollash eshte me e madhe) po shkakton ndertime te parregullta si kerpudha ne zonen me potencial me te larte turistik, gje qe con ne demtime te pariparueshme qe bllokojne nje zhvillim te drejte dhe me pefitim te turizmit. Perdorimi i perzier i ketyre strukturave – per banim dhe dhenie me qera ne vere – e ben te veshtire qe te hartohet nje politike e qarte banimi qe t’u pergjigjet nevojave aktuale dhe te ardhshme te popullsise, apo ne hartimin e nje strategjie afatgjate te dhenies me qera.

2.2.4. Trashegimia kulturore, fshatrat tradicionale dhe format e ndertimit

Prezenca e kulturave te ndryshme ne jug e ben akoma me terheqes dhe lejon: i) zgjerimin dhe diversitetin e turizmit dhe si rrjedhoje zhvillimin e tregjeve te ndryshme; ii) rritjen e te ardhurave, duke perfshire pjesen deri ne luginen e Gjirokastres, si dhe krijimin e mundesive te punes dhe rritjen e te ardhurave qe sjell nje zhvillim i duhur i turizmit.

Trashgimia kulturore qendron ne ndertesat arkeologjike (prehistorike, ilirjane, helene) Bizantine dhe otomane, ne ndertesat karakteristike si dhe pamje te cilat se bashku ofrojne


69

keshtu nje game te gjere per mundesite e turizmit, por qe nderkohe kerkojne strategji per ruajtjen dhe rehabilitimin e tyre. Tabela 2.8 tregon periudhat kur jane ndertuar shtepite ne fshatrat e perzgjedhur.

Tabela 2.8: Shtepite sipas kohes se ndertimit (%)

Fshatrat Koha e ndertimit Para 1945 1945 - 1990 Pas 1990 Himara 10 70 20 Himara (fshati i vjeter) 70 25 5 Qeparo 10 60 30 Qeparo (fshati i vjeter) 80 10 - Dhermi 50 40 10 Vuno 50 40 10 Burimi: Te dhena nga kadastra Himare, 2005

Ne 2005 eshte perfunduar nje proces listimi dhe hartimi (Menaxhimi i integruar i bregdetit dhe programi i pastrimit: Harta e aseteve te trashegimise, SIM Spa - GICO Branch, iMED, 2005).

Ky inventar identifikon 77 vende te regjistruara ose ndertesa ne rrethin e Vlores dhe 97 ne Sarande dhe Delvine (Harta 9), si dhe sjell nje vleresim te shpejte te interesit te vizitoreve, gjendjen e ruajtjes dhe mberritjes atje, 20 vende ne Vlore dhe 32 ne Sarande/Delvine jane renditur si te interesit te ulet, ndersa 5 dhe 2 respektivisht jane konsideruar si te interesit te larte. Pervec renditjes sipas interesit/vleres te ketyre vendeve, nje klasifikim tjeter do te ishte kategorizimi i vendeve me trashegimi kulturore ne Aktive dhe Pasive.

Vendet Aktive jane ato qe jane te banuara dhe qe kane aktivitete humane; ato perfshijne fshatrat ku praktikohen akoma aktivitete tradicionale te lidhura me bujqesine; ato paraqesin shembuj te shumte te arkitektures vendase. Ato jave vende ku zhvillimi i turizmit do te perfshinte rigjallerimin e aktiviteteve ekzistuese dhe krijimin e aktiviteteve te mikpritjes si per shembull hotelet, restorantet, artet nga nje ane dhe rehabilitimin e shtepive me synim zhvillimin e turizmit nga ana tjeter. Nje ane e larte e vlerave te aktiviteteve derivon nga qendrueshmeria dhe origjinaliteti si nje koncept/parim. Ato kerkojne nje trajtim me kompleks.

Vendet pasive jane vende te mbetura nga e kaluara, kryesisht fetare, ushtarake ose arkeologjike ku nuk ka asnje aktivitet njerezor. Pervec interesit te tyre historik, ato duhet te jene ne kuader spektakolar, shume patogjenik, te mbajtura me kujdes dhe te jene te lejuara per te terhequr interesin e turisteve dhe operatoreve te udhetimeve. E ardhura e tyre potenciale eshte e ulet (pagesa per vizitat) dhe aktivitete te tjera si ne vend (per shembull shfaqjet) ashtu dhe ne rrethinat e tij (restorantet, hotelet, dyqanet) jane shume te demshme per vleren e vendit.

Si ne kuadrin e terheqjes ashtu dhe te te ardhurave, vendet aktive nuk duhet te nenvleresohen. Nese vendet pasive, kur jane te shquara dhe patogjenike, mund te jene plotesisht pjese e strategjise se promovimit te turizmit si dhe nje kontribut per vendosjen e Bregdetit Jugor te Shqiperise ne harte, atehere potenciali ekonomik eshte me i paket se sa vendet aktive. Fshatrat e Vunoit (477 banore te regjistruar, 191 shtepi – 57 prej te cilave jane te pazena, 250 persona jetojne aktualisht atje), Dhermiut (703 banore te regjsitruar, 233 shtepi 87 prej te cilave jane te pazena, 300 persona jetojne aktualisht atje), Himara e Vjeter (1,500 banore, 127 shtepi-86 prej te cilave jane te pazena) dhe Qeparoi i Vjeter (430 banore te regjistruar, 67 shtepi – 35 prej te cilave jane te pazena) jane emblematike te situates se bregdetit jugor, (Tabela 2.9).


70

Degradimi i vendbanimeve historike eshte direkt i lidhur me uljen e ndjeshme te popullsise duke shkaktuar nje shkalle te ulet te banimit te shtepive dhe numrin e madh te shembjes se tyre (Tabela 2.9). Megjithate, shtepite e boshatisura si per shembull ne Dhermi, Vuno dhe Himare jane te pershtatshme per turizmin dhe ne planin e ICD do te propozohen opsione te ndryshme per rehabilitimin dhe kthimin e vlerave ketyre aseteve.

Tabela 2.9: Popullsia, niveli i banimit ne zonat e perzgjedhura

Numri i shtepive Fshtrat Numri i

banoreve Numri i shtepive te banuara

Numri i shtepive te pabanuara Total

Himara 3,800 710 95 805 Himara-fshati i vjeter 1,500 127 86 213 Qeparo 1,100 173 46 219 Qeparo-fshati i vjeter 430 67 35 102 Dhermi 703 233 87 320 Vuno 477 134 57 191 Burimi: Zyra e gjendjes civile, Bashkia Himare, 2005

Fshatrat tradicionale te Dhermiut, Vunoit, Himares dhe Qeparoit jane vendbanime kodrinore te perqendruara ne lugina dhe te ndertuara disa kilometra larg bregdetit. Ato jane te rrethuara nga toka te shfrytezuara dhe ishte shfrytezuara, kryesisht nga taracat e plantacioneve te pemeve te ullirit, hardhite, dru frutore dhe pergjate tyre kalon rruga kryesore per ne Dhermi, Vuno dhe Qeparo, ndersa Himara eshte ne maje te kodres, larg detit dhe e shmangur nga rruget kryesore.

Ekspozimi i ketyre fshatrave karakterizohet nga perputhja e tyre me konturin, dendesia dhe nga kohezioni i rregullt. Ngjitur me rrugen kryesore ne drejtim veri-perendim, qarkullimi eshte i organizuar nga rruge te ngushta qe pershkojne kodrat, me raste ka dhe rruge te shtruara me gure dhe me shkalle. Perbri ketyre rrugeve gjarperuese ndodhen gardhe prej mur guri dhe muret e shtepive.

Shtepite jane te ndertuara me gur (gur gelqeror) te nxjerra nga guroret lokale, me mure mbi 40 cm te gjera (deri ne 70 cm), guret jane kryesisht ne forme drejtkendeshi dhe te ngjitura me kujdes me nje shtrese shume te holle llaci, kendet jane te bera me gure me te medhenj me qellim per te blokuar te gjitha muret bashke, muret ne pergjithese nuk jane te lemuar, zakonisht jane ne ngjyre origjinale te bardhe.

Hyrjet jane zakonisht te ngushta dhe ne forme drejtkendore dhe ne maje ka nje arkitra tek prej guri, ose nje hark prej guri, keto perbejne me pak se 1/6 e siperfaqes totale te murit, ballkonet jane te rralla, prej druri dhe nuk jane te dala me shume se nje meter.

Catite jane kater kendore me nje kend pjerresie prej 30°, perbehen nga tjegulla gjysem te rrumbullakta dhe dalin jo me shume se 30 cm jashte fasades, faqja e poshtme lidhet me majen e murit nepermjet nje kornize te perbere prej disa rreshta pllakash (shpesh tre rreshta). Dyshemete perbehen nga pjese te shumta te drunjta, shpesh prej trungje pemesh te paprera.

Planimetrite e shtepive ndryshojne dhe shpesh tregojne evolim me kalimin e viteve, duke shtuar pjese vijuese ne disa ane, shpesh kane nje dere te jashtme ose shkalle, kopeshti eshte nje forme drejtkendore (me 1 deri ne <2 pjese) ose nje kombinim i formes drejtkendore por qe rezultojne ne form U-je ose L-je, kopshtet mbillen pjeserisht me zarzavate dhe/ose me peme fiku, portokalli ose ulliri.


71

Meqe shtepite jane te ndertuara ne pjerresi te kodres, ato kane zakonisht nje kat ne pjesen e siperme dhe dy ne pjesen e poshtme, ose dy dhe tre sipas rastit. lartesia totale qe nga poshte deri ne cati rralle kalon 8 metra. Pershtatja me kete terren te vecante ka krijuar nje lloj te vecante te shtepive, shpeshere te quajtura “kulla”, dhe jane te karakterizuara si kullat, me dysheme te ngushte me fasade te larte dhe qe kane pamjen e nje drejtkendeshi te larte. Per te pasur hapesire brenda shtepise, keto lloje shtepish kane shkalle te jashtme.

Shtepite ne pergjithesi nuk kane ornamente, pervec ndonje emri ose date te skalitur ne gur ne maje te deres se jashtme, ngjyrat nuk jane te zakonshme, pervec grilave blu dhe jeshile nese ka te tilla. Keto fshatra karakterizohen nga nje numer i madh shtepish te medha dhe me konstruksione formale. Megjithate, shumica e shtepive, jane te ndertuara nga vete banoret.

Figura 2.1: Shembuj te arkitektures tradicionale te fshatrave

Burimi: Himara ne shekuj (Riza E., Godina popullore ne keshtjellen e Himares), 2004


72

Sic permendem me siper, keto fshatra, perfaqesojne vleren shtese ne turizimin “det dhe plash” dhe duhet te konsiderohen si pika kyc per zhvillimin e turizmit, se bashku me plazhet dhe gjiret te identifikuara si te pershtatshme per turizem.

Kuadri aktual ligjor per ruajtjen e trashegimise kultuore eshte krijuar si Ligji per Trashegimine Kulturore nga 2003. Ministria e Kultures, Rinise dhe Sporteve (MKRS) dhe eshte pergjegjes per regjistrimin e trashegimise kulturore, mbrojtjen dhe restaurimin nepermjet Drejtorise per trashegimine kulturore dhe dy institucioneve, Instituti per monumentet e kultures dhe Qendra Kombetare per inventarin e trashegimise kulturore, ne nivel lokal, tete drejtori rajonale (nje ne Vlore dhe nje ne Sarande per te katert rajonet) jane pergjegjese per ruajtjen dhe restaurimin e monumenteve te regjistruara te kultures qe jane nen autoritetin e MKRS.

Ligji i 2003 eshte shenuar nga “kultura e monumentit”. Kjo nenkupton regjistrimin dhe mbrojtjen e trashegimise kulturore. Ndertesat ushtarake, fetare dhe te prapambetura nga e kaluara kane tendencen per te qene pjese e arkitektures vendase, keto te fundit gjithashtu personifikojne kulturen shqiptare. Vec kesaj, paresia e ndertesave individuale mbi teresine urbane si p.sh. fshatrat tradicionale kane pasoje kur i referohemi normave te perdorimit te tokes. Kuptimi i kontekstit ka per tendence te dalin ne pah dhe dokumentat ligjore per shembull per perjashtimi i perimetrit dhe zonat e mbrojtura nuk eshte zbatuar. Konceptet e pejsazhit, mjedisit dhe integritetit vizual te perdorura per te justifikuar krijimin hapesirave te mbrojtjes teresore te ambjenit jane gjithashtu shume te vlefshme per ndertimin e ambjentit..

2.3. Sistemet e infrastruktures Kushtet per strukturat e mjaftueshme dhe te pershtatshme te infrastruktures jane nje nga komponentet kyc per zhvillimin socio-ekonomik. Komponentet e infrastruktures do te perfshijne 5 sektore kryesore:

Sektorin e transportit, i cili ndahet ne 3 nensektore: rruget, portet dhe aeroportet; Sektori i ujit; Sektori i ujerave te zeza; Mbetjet e ngurta, perfshire (i) mbetjet urbane dhe (ii) mbetjet ndertimore; Elektriciteti; dhe Telekomunikimi.

Analizat lidhur me ceshtjet e infrastruktures ne raport do te synojne ne: Vleresimin e situates aktuale te strukturave ekzistuese ne drejtim te kushteve dhe

kapacitetit te tyre; Vleresimin e potencialit per zhvillim te ketyre strukturave ne aspektin e problemeve dhe

nevojave; Diskutimin e perspektivave te zhvillimit permes nje analize klasike SWOT, dhe duke

marre ne konsiderate studimet dhe projektet ne vijim e siper.

Te tre komponentet e siperpermendur te studimit aktual: “vleresimi”, “vleresimi i potencialit”, dhe “diskutimi”, jane prezantuar shkurt ne Tabelen 2.10:


73

Tabela 2.10: Gjetje paraprake te komponenteve te infrastruktures

Sektori Nensektori Vleresimi Vleresimi i potencialit Perspektiva

Rruget Mberritja ne zone / levizja brenda zones

Kushte te keqija, kapacitet i ulet mbajtes

Projekte qe lidhen me zona turistike

Portet Mberritja ne zone Ne zonen ekzistuese / zona te reja / kapacitete

Transporti

Aeroportet S’ka aeroport civil; ky duhet per zhvillimin e turizmit ne te ardhmen

Krahasim mes 2 vendeve potenciale, Vlora dhe Saranda/Girokastra

Studim per transforminin e strukturave ushtarake ne civile

Furnizim me uje

S’ka problem me rezervat, ka problem me organizimin dhe menaxhimin

I kenaqshem dhe mund te adoptohet me strategjine e turizmit dhe gjithe zhvillimin social-ekonomik

Projekte ku perfshihen ceshtje organizimi dhe menaxhimi

Uji

Ujera te zeza

Difuzim dhe ndotje e pergjithshme, agresion ne mjedis

Situata mund te keqesohet nga zbatimi i shpejte i njesive kolektive te trajtimit

Struktura qe kontrollohen ne vend

Mbetjet urbane

Hedhje krejt e pakontrolluar

Tendence e mire per vijimesi grumbullimi ne nje vend prane Sarandes

Edukim dhe kontroll Mbetjet e ngurta

Mbetjet ndertimore

Hedhje pergjate rrugeve; degradim i mjedisit/peisazhit dhe rrugeve

Duhet parashikuar se bashku me vendin e grumbullimit te mbetjeve urbane

Nevojitet perafrim parandalues dhe rregullator per kontrollin

Elektriciteti E pamjaftueshme ne sasi dhe ne cilesine e shperndarjes

Ne vijim e siper projekte afatgjata

Disa rreziqe per vazhdimesine e arritjeve te projekteve

2.3.1. Rrjeti i transportit

2.3.1.1. Rrjeti rrugor Nga Tirana, ne zone shkohet me dy rruge kryesore: Rruga e bregdetit qe lidh bregun e Vlores (pasi kalohet Lushnja dhe Fieri) dhe i sherben

gjithe lokaliteteve qe perfshihen ne zonen e projektit (kryesoret e te cilave jane Orikumi, Palasa, Himara, Qeparoi, Saranda dhe Ksamili);

Rruga e brendshme qe shkon ne Lushnje dhe pastaj ne Girokaster e me pas bashkohet me zonen e projektit ne Sarande.

Tabela 2.11 permbledh si informacionin mbi rruget ekzistuese (karakteristikat dhe kushtet teknike) ashtu dhe parashikimet per vleresimin ne te ardhmen permes projekteve te identifikuara apo qe jane ne vijim. Rrjeti rrugor eshte dhene ne harten 10.


74

Tabela 2.11: Gjendja e rrugeve ekzistuese dhe projektet ne vijim

Pershkrimi i situates aktuale Informacion mbi projektin (nese ka)

Aksi rrugor

Dist. (km)

Lloji dhe kushtet aktuale Pershkrimi i projektit

Kostoja (vleresuar apo zbatuar)

Statusi (progresi /financimi)

Data e pritshme e perfundimit

Tirane – Lushnje

88 E re (punimet kane mbaruar 5 vjet me pare)

Autostrada Tirane-Durres, 4 korsi (2x2) Durres-Rrogozhine 2 korsi (1x1) Rrogozhine-Lushnje 2 korsi ekzistojne, 2 te tjera ne ndertim

Perfunduar Perfunduar 11 milione USD

Perfunduar Perfunduar Qeveria e Shqiperise

1998 1999 2005

Lushnje – Fier

28 Rruge ekzistuese 6.5 m e gjere ne kushte te keqija

Do ndertohet autostrade me 4 korsi (2x2). Punimet fillojne ne 2005.

25 milione USD

Ka perfunduar projekti i zbatimit, eshte miratuar financimi italian

2007

Fier – Vlore

35 Rruge ekzistuese 6.5 m e gjere ne kushte te keqija

Do ndertohet autostrade me 4 korsi (2x2). Punimet fillojne ne 2005.

35 milione USD

Ka perfunduar projekti i zbatimit, financimi Italian ne studim e siper

2008

Vlore – Orikum

15 Ne qershor 05 punimet ne vijim

Sipas projektit rruga eshte 8.5 m e gjere

13 milione USD


2005

Orikum – Palase

32 E re (punimet kane mbaruar)

Theksohet se ndertimi i keq ka sjelle probleme stabiliteti te rruges (7 km nga Orikumi) dhe renie guresh ne rruge (12 km)

25 milione USD


2004

Palase – Qeparo

34 Rruge me asfalt, shume e keqe, 4 m e gjere; shpejtesia 30-40 km/h

Zgjerim deri ne 6,5 m gjeresi dhe asfaltim; 2 alternativa (rehabilitimi i ekzistueses 34 km, ndertimi i nje te reje 28 km)

Rehab 20 mil. USD, E re 43,9 mil. USD

Studim paraprak Hapur

Qeparo – Sarande

48,5 Rruge me asfalt, e pranueshme, 4-4,5 m e gjere; kthesa te forta Nivice-Sarande, shpejtesia 30-50 km/h

Zgjerim deri ne 6,5 m gjeresi dhe asfaltim; 2 alternativa (rehabilitimi i ekzistueses 48.5 km, ndertimi i nje te reje 41 km)

Rehab 20 mil. USD, E re 35 mil. USD

Projekti i zbatimit eshte gati, por s’ka financim; alternativa e rehabilitimit eshte pranuar nga Komisioni Kombetar i Rrugeve

Hapur

Sarande – Butrinti

18 Rruge e re ne kushte te mira, 4,5 - 6,5 m e gjere

Mundesi zgjerimi te rruges ekzistuese, por ajo pershkon parkun kombetar

Hapur Hapur Hapur

Burimi: Informacioni eshte dhene nga InfraTransProject ne prill 2005

Gjate misionit ne terren ne prill 2005, eshte bere nje vleresim vizual i situates aktuale ne rrugen e bregdetit. Ai eshte kompletuar nga informacion oral i marre nga projektet ne vijim. Konkluzioni i pergjithshem eshte se rruga e bredgetit eshte ne kushte mjaft te keqija dhe perben nje pengese per cdo zhvillim potencial ne te ardhmen.

Rruga e brendshme ka interes per vete zonen, pasi ajo i sherben vetem Sarandes. Megjithate ajo duhet marre ne konsiderate, se pari sepse Saranda eshte per momentin pika kryesore e terheqjes se turisteve ne zone, dhe se dyti sepse koha e levizjes nga Tirana ne Sarande nepermjet kesaj rruge eshte me e shkurter sesa po te levizet nga rruga e bregut. Rruga e re Tepelene – Girokaster (29 km) do te financohet nga EIB dhe EBRD (26 milione Euro). Punimet kane filluar ne 2005 dhe perudimi parashikohet ne 2007. Rruga e re Fier-


75

Tepelene (70 km) do te financohet nga EIB dhe EBRD (70 milione Euro). Parashikohet qe punimet te fillojne ne 2006 dhe te perfundojne ne 2009.

Rruget dytesore ne zonen e studimit perfshijne: Rruget per ne zonat turistike (fshatrat, vendet me interes, plazhet); Rruget e mberritjes ne zonat me potencial per ndertime turistike.

Ne pjesen veriore te zones se studimit, nga Palasa ne Lukove dhe plazhin e Kakomese, rruga per ne det dhe ne plazhet ekzistuese eshte e veshtire dhe kerkon makina foristrada 4x4 (Palasa, Vunoi-Jali, gjiri i Kakomese). Ne disa vende mberritja eshte e mundshme vetem per kembesoret (Lukova), ndersa ne disa vende te tjera rruga kryesore eshte prane plazhit dhe nuk kerkohen struktura te tjera (Qeparoi, Porto Palermo). Ne pjesen jugore nga Saranda ne Butrint, mberritja ne vendet kryesore eshte e thjeshte. Ne disa vende eshte ndertuar nje infrastrukture relativisht e mire (Dhermiu, Himara). Shumica e vendeve me interes jane lokalizuar neper fshatra apo ne rruget kryesore qe lidhin fshatrat.

Per momentin rruget jane e vetmja mundesi per te mberritur ne vendet e lokalizuara ne zonen e studimit (me perjashtimin e trageteve qe vijne nga Korfuzi). Me gjithe punimet e bera kohet e fundit apo qe jane ne vijim, kushtet e rruges kryesore (shtrimi dhe kthesat) mes Palases dhe Sarandes, jane pergjithesisht te keqija.

Per momentin, gjendja e rruges mund te jete deri diku e pranueshme per turizmin rajonal (turistet vijne me makina), po te behen disa permiresime te kushteve (gje qe eshte ne pune e siper); cdo vonese ne keto permiresime do te sjelle pengesa per zhvillimin e turizmit rajonal.

Tabela 2.12: Analiza SWOT per rrjetin rrugor

Pikat e forta

Kohet e fundit kushtet jane permiresuar mjaft per shkak te investimeve te medha

Pikat e dobeta

Bazuar ne kritere te njohura, situata dhe kushtet e rrugeve jane te pamjaftueshme per te terhequr vizitoret e huaj

Mundesite

Krijimi i zonave te virgjera dhe terheqese ne pjesen veriore te zones, kerkon permiresimin e rrugeve

Rreziqet

Financim i pasigurte per vijimesine e punimeve rehabilituese ne rrugen kryesore bregdetare

Nga ana tjeter, edhe ne te ardhmen, pas rehabilitimit dhe permiresimit te rrugeve aktuale, gjendja e rrugeve do te mbetet nje problem serioz per vizitoret e huaj qe vijne me aeroplan ne Tirane. Koha qe duhet per te shkuar ne zonen turistike nga aeroporti i Tiranes nuk do te jete kurre me pak se 2 ore, gje qe perseri eshte me shume se kriteri i nje ore qe pergjithesisht konsiderohet si koha maksimale per transferimin nga aeroporti tek zona turistike.

Tabela 2.12 mund te konsiderohet si nje konkluzion mbi situaten e rrugeve.

2.3.1.2. Portet

Strukturat portuale jane nje menyre shume e rendesishme mberritjeje ne zonat ne studim dhe zonat e synuara per zhvillim turistik, kryesisht nepermjet lidhjes me ishullin e Korfuzit dhe portet Italiane.

Portet duhen ndare ne:


76

Struktura portuale per pasagjeret dhe automjetet, dhe Struktura portuale per turizmin nautik.

Ne lidhje me strukturat portuale per transportin e pasagjereve, ceshtja me e rendesishme lidhet me portin e Sarandes dhe lidhjet e tij me portin e Korfuzit dhe portet Italiane. Aktualisht, porti i lokalizuar ne gjjrin e Sarandes, perfshin si transportin e mallrave ashtu dhe ate te pasagjereve nga ishulli i Korfuzit (respektivisht 80, 000 deri ne 100, 000 ton mallra ne vit, dhe 80, 000 deri ne 90, 000 pasagjere ne vit). Duke ditur kete rendesi per ardhjen e turisteve nga Korfuzi me anije, nga Maji deri ne Tetor (3 here me shume se sa ne muajt e tjere te vitit), Bashkia e Sarandes dhe Qeveria e Shqiperise jane aktualisht duke zbatuar nje projekt per permiresimin e organizimit te hapesires ne kete port. Projekti konsiston ne ndarjen e portit ne dy pjese, per varkat e lira dhe per anijet e pasagjereve (Korfuz), duke rritur keshtu kapacitetin e trasnportit te anijeve. Ne vijim, porti komercial, aktualisht brenda gjirit te Sarandes do te zhvendoset ne nje gji tjeter, (Limjon).

Ne portin e Himares, vjen per dite nje anije e vogel nga Korfuzi, kryesisht ne sezonin e veres. Nuk permendet asnje rritje e ketij trafiku.

Ne Sarande, projekti ne vazhdim ka si objektiv permiresimin e menaxhimit te transportit te mallrave dhe te pasagjereve, si dhe rritjen e kapacitetit te turisteve qe vizitojne Saranden; kjo eshte nje ceshtje kyce sepse linja per ne Korfuz (perpara se te ndertohet nje aeroport) do te mbetet per shume vjet “porta kryesore” e hyrjes ne kete zone; alternative tjeter nepermjet rruges do te ishte e kufizuar per shkak te kushteve te keqia te rruges dhe per shkak te kohes kur kjo rruge do te rehabilitohet totalisht. Prandaj, mundesite e ofruara nga hapi i pare do te analizohen dhe do te behen koherente me skemen e turistike dhe skenaret qe do te propozohen ne kete studim. Tabela 2.13 jap nje paraqitje te pikepamjeve qe lidhen me situaten e porteve.

Tabela 2.13: Analiza SWOT per strukturat portuale

Pikat e forta

Porti ne Sarande eshte nje aset ideal per zonen turistike Sarande, Ksamil dhe Butrint

Pikat e dobeta

Ndertimi eshte i kufizuar nga hapesira natyrore e gjirit te Sarandes

Mundesite

Ka nje kerkese reale per hyrje barkash ne zone nga “mbipopullimi” i Korfuzit gjate veres

Rreziqet

Ngushtesia dhe ndryshimet e merzitshme gjate veres mund te rrezikojne ndertimin

Aspekti i porteve nautike eshte trajtuar ne njeraport te fundit ‘Studim mbi planifikimin e zhvillimit te turizmit nautik’ J.A. Sciortino, Malta 2004.

Ceshtjet dhe shqetesimet kryesore jane vleresuar si me poshe: Shqiperia eshte lokalizuar ndermjet dy vendeve te rendesishme, terheqese dhe nautike:

Kroacia (ne veri) dhe Greqia (ne jug), por aktualisht nuk perfiton nga kjo situate sepse anijet qe vijne nga keto destinacione ne drejtim te njera tjetres nuk ndalojne per shkak te mungeses se infrastruktures; objektivat synojne te krijojne infrastrukturen e duhur per portin e jahteve midis ketyre dy destinacioneve, duke krijuar keshtu nje destinacion ne vetvete;

Aktualisht nuk ka asnje autoritet qe te menaxhoje turizmin nautik dhe nuk ka asnje administrate per port jahtesh (autoritetet portuale nuk merren me organizimin e portit te jahteve dhe rregullat perkatese).


77

Ne lidhje me keto ceshjte dhe rezultate, studimi i permendur rekomandon zhvillimin e projektit me dy komponente kryesore:

zhvillimin e infrastruktures se mjaftueshme; dhe krijimin e drejtorise se menaxhimit portit te jahteve

Ne lidhje me zhvillimin e infrastruktures se mjaftueshme, studimi rekomandon zbatimin e llojeve te ndryshme te infrastruktures dhe lehtesive, nga me komplekset dhe me te shtrenjtat deri tek me te thjeshtat, si me poshte vijon:

krijimi i porteve te reja te jahteve; rimodelim i strukturave ekzistuse portuale; krijimi i vendeve me strehe te ankorimit ne porte me destinacion permanent; krijimi i vendeve pa strehe te ankorimit per destinacione sezonale; zbatimi i procedurave te daljes dhe kthimit nga lundrimi.

Vendet e perzgjedhura per ndertimin e infrastruktures se re jane dhene ne tabelen 2.14 (nga veriu ne jug, duke filluar nga Vlora).

Tabela 2.14: Vendet e perzgjedhura per ndertime te reja infrastrukturore per turizmin nautik

Vendi Distanca nga paraardhesi (km)

Shfrytezimi Tipi Numri i pritshem i

ankorimeve

Komente

Vlora 0 Port jahtesh 300 Ne ndertim e siper Orikumi Vlora +15 Port jahtesh 625 Dhermiu Sezonal Ankorim me

spirance 10

Jali Dhermi + 7 Sezonal Ankorim ne mol 10 Spille (Himara) Vuno + 5 Sezonal Ankorim ne mol 10 Llamani Spile + 3 Sezonal Ankorim 10 Porto Palermo Laman + 1 I perhershem Mol 12 Sasaj Porto P. + 15 I perhershem Mol 6 Kakome I perhershem Mol 6 Te analizohet ne

projektin e nje resorti global, nese ka

Saranda Kakome + 17 I perhershem Mol me pilota + port jahtesh

50 + 200

Ksamili Saranda + 18 I perhershem Port jahtesh 60 Burimi: Studim mbi planifikimin e zhvillimit te turizmit nautik, Banka Boterore 2004

Propozimet e bera ne raport duken te pershtatshme ne lidhje me potencialin e vendit dhe analizat. Megjithate, ato duhet te kthehen me kujdes ne kosto investimesh dhe skedim te mjaftueshem. Rekomandimi i pare eshte sigurimi i suksesit te pritshem per cdo projekt nepermjet nje studimi paraprak te tregut (ky eshte gjithashtu rekomandimi konkludues ne raportin e permendur) duke perfshire fluksin e anijeve dhe turisteve, sherbimin e ofruar, tarifat, etj. Ne lidhje me kete, rekomandimi i dyte do te aplikohej ne koherencen e zhvillimit te turizmit, i analizuar ne seksionin tjeter te ketij raporti: ne vecanti, do te ishte e keshillueshme fokusimi ne 2 ose 3 vende/projekte, ne menyre qe mund te perseritet ne vende te tjera pas zbatimit te sukseshem..

2.3.1.3. Aeroportet

Aktualisht, i vetmi airport civil ne funksionim eshte aeroporti nderkombetar i Tiranes, i cili lidhet me zonen nepermjet rrugeve, si nga bregdeti (Palasa dhe HImara) ashtu dhe nga


78

rruga e brendshme (rruga per nga Gjirokastra). Per arsyet e permendura me siper (situata e rrugeve), dhe te pakten per vizitoret, do te ishte e nevojshme konsiderimi per vendmerritje te tjera aeroportuale te lokalizuara ne zonen e studimit dhe specifikisht ne zonat e identifikuara si terheqese per turizmin.

Ne zonen e studimit, ekziston vetem nje aeroport; eshte aeroporti ushtarak i lokalizuar ne Vlore. Nje fushe tjeter aviaconi, e lokalizuar 6 km ne veri te Sarandes pergjate rruges per ne Gjirokaster, nuk eshte me ne funksion.

Fatkeqesisht, aeroporti i Vlores nuk mund te vizitohet. Vendi i fushes se aerportit ne Sarande eshte lokalizuar afer rruges per ne Gjirokaster, rruga eshte relativisht e shkurter dhe e ngushte, ose duket sikur eshte okupuar nga aktivitete te tjera, si per shembull nje postobllok i vogel ushtarak dhe bujqesi intensive. Nga ana tjeter, prezenca e maleve ne afersi te aeroportit perben nje kufizim per aeroplanet e medhenj te cilet do te ulen dhe do te ngrihen. Sic eshte vleresuar nepermjet vezhgimit vizual, aeroporti mund te nxeje te pakten avione te vegjel, por vetem nese do te behen rehabilitime serioze.

Aktualisht, dy vende jane synuar per lokalizimin e mundshem te aeroporteve civile, ne Vlore dhe ne Sarande. Persa i perket shqyrtimeve paraprake ne zonat e studimit, potenciali atraktiv eshte me i madh ne Sarande se sa ne Vlore. Kjo do te konfirmohet pas vleresimit te potencialit te turisteve. Ne zonen e Sarandes, nga Instituti i Studimeve te Transportit, jane identifikuar dy vende te mundshme: ai ekzistues prane Sarandes (Opsioni A), dhe ne nje vend tjeter te quajtur Vurgu (Opsioni B). Figura 2.2 tregon vendodhjen e ketyre vendeve. Preferenca e institutit ishte per opsionin B (thuhet se kostoja do te jete rreth 57 milione USDm, nga te cilat 25 milione do te perdoren per te kompnesuar pronaret e tokes), me mire se te rehabilitohet aeroporti i Sarandes, per te cilin burime te tjera permendin se kostoja do te jete shume me e ulet (5-6 milione USD). Gjatesia e kerkuar per opsionin B eshte rreth 2,000 m, ndersa gjeresia e kerkuar eshte rreth 30 m.

Figura 2.2: Opsione per aeroportin ne Sarande

Ne lidhje me potencialin e aeroportit te Sarandes, eshte pergatitur nje studim fizibiliteti ne 2004 nga Instituti i Studimeve te Transportit. Hipotezat e nje numri pasagjeresh kane derivuar nga shifrat e dhena ne Master Planin per Zhvillimin e Turizmit (1996), i cili presupozon se 25% e 320,000 e turisteve do te perdorin avionet. Persa i perket kesaj, studimi i siperpermendur tregon skenarin vijues ne baze te pasagjereve dhe numrit te fluturimeve (Tabela 2.15) duke supozuar vetem avionet e vegjel me 40-50 vende, per shkak te kufizimeve fizike te permendura me siper.

Vrioni Option A

Vurgu Option B


79

Tabela 2.15: Numri i pritshem i pasagjereve dhe fluturimeve

Viti 2008 2012 2015 2025 Numri i pritshem i pasagjereve 36,000 80,000 96,000 207,000 Numri i pritshm i fluturimeve 920 1,600 2,330 4,816

Burimi: Instituti i Studimeve te Transportit, 2004

Aeroporti duket se eshte ceshtje kryesore ne arritjen e shume objektivave per zhvillimin e turizmit, kjo per te akomoduar vizitoret e huaj e jo per te harxhuar ore te tera neper rruget e Tiranes, ato duhet te vine gjithashtu ne bregdet dhe nepermjet Gjirokastres. Nga pikepamja e zhvillimit turistik, vendi i Sarandes, duke perfaqesuar piken terheqese qendrore te zones, preferohet me shume se zona e Vlores. Por kufizimet jane te medha: vendi i Sarandes nuk duket shume i lehte per tu zbatuar (shih me siper), dhe vendi i Vurgut duket shume i shtrenjte, vecanerisht per komponentin e shpronesimit.

Duke qene pjese e procesit te projektit dhe skedimit, keto masa parapraka duhet te fillojne te adresohen, sepse procesi i planifikimit, modelimit dhe ndertimit te aeroportit eshte nga 8 deri ne 10 vjet. Ky gjithashtu do te ishte nje afat kohor real per zhvillimin e turizmit ne zonen e studimit me qellim per te arritur hapin ne te cilin rruga ajrore per ne keto vende do te jete e nevojshme. Ne pergjithesi konsiderohet qe nje aeroport eshte i pershtatshem vetem kur ai ofron rreth 10,000 zona, nje objektiv i cili ndoshta nuk do te arrihet per 8 ose 10 vjet kohe qe kerkohet per projektin.

Konkluzioni mbi transportin ne aeroport ne zonen e studimit, jepet me analizen SWOT te prezantuar ne Tabelen 2.16.

Tabela 2.16: Analiza SWOT per aeroportet

Pikat e forta

Statusi i prones shteterore per zonen e identifikuar afer Sarandes

Pikat e dobeta

Vendi me i mire afer sarandes (6 km) eshte disi i veshtire per uljen e avioneve te medhenj

Mundesite Numer i madh turistesh qe vijne nga vende te tjera Zona e Vurgut mund et projektihet per avione te medhenj

Rreziqet Koha qe kerkohet per ndertimin e aeroportit nuk mund te perputhet me grafikun e ndertimeve turistike Toka ne zonen e Vurgut eshte e gjithe private, kjo rrit koston

2.3.2. Furnizimi me uje

2.3.2.1. Pershkrim i burimeve ujore ne rajon

Ne pergijithesi konsiderohet se zona nuk ka mungesa te burimeve te ujit, kryesisht te ardhura nga lumjente malore; megjithate, kapacitetet e ujrave nentokesore jane perdorur (per shembull ne Himare) por me sasi te kufizuara (ne qytetin e Himares, uji i cezmes eshte i kripur). Vendodhja e burimeve kryesore ujore eshte dhene ne Harten 10.

Disa pika, siper shembull plazhi i Palermos, kane kufizime ne burimet e tyre ujore: asnje uje siperfaqesor dhe asnje burim nentokesor i njohur. Keto duhet te merren parasysh me kujdes ne cdo analize skenaresh.


80

Pervec ketij perjashtimi, perdorimi i burimeve te tjera ujore nuk do ishte shume shqetesues: lumenjte e Qeparoti dhe Vunoit paraqesin rrjedhje te rendesishme, gjithashtu ekzistojne disa burime te pashfrytezuara si p.sh Burimi i Buronjes ne thellesi te Qeparoit dhe ai i Syrit te Kalter ne afersi te Sarandes, te cilet perfaqesojne kapacitetet te perhershme dhe te rendesishme. Burime te tjera nenujore te bollshme gjenden ne zonen e drejtimit me te ulet te Kanalit te Cukes. Aktualisht, ato jane pjeserisht te shfrytezuara per furnizmim me uje ne Ksamil. Duke vijuar, ne thellesi te Sarandes gjenden ujra nentokesore dhe burime ujore te nje kapaciteti mjaft te madh.

Brenda skenareve te zhvillimit te turizmit, te cilat do te selektohen ne hapat e ardhshem te projektit, do te kete analiza te metejshme te cdo rasti studimi me qellim per t’i dhene optimizem perdorimit te burimeve ne lidhje me cilesine e kerkuar dhe kostot e investimeve.

2.3.2.2. Ceshtje institucionale te furnizimit me uje

Ne te kundert te situates optimiste ne lidhje me te gjitha kapcitetet e burimeve, vendi perballet me probleme te medha ne ceshtjet organizative dhe menaxheriale:

nivelet e larta te humbjes ne rrjet; humbje te konsiderueshme te ujit (paralelisht me mungesen e matesave dhe/ose me

tarifa te uleta); pergjithesisht menaxhim i dobet.

Te gjitha keto sjellin shifra te raportuara qe ose jane te ekzagjeruara, ose ilustrojne nje situate dramatike: 60 deri 70% humb, shperndarja per fryme e 500 l/dite (shih gjithashtu rezultatet per qytetin e Sarandes, burimet e se ciles jane te mjatueshme por perballen me kufizime te medha ne perdorimin e ujit).

Ne dijeni te nevojes per ruajtjen e burimit, autoritetet shqiptare kane publikuar udhezime dhe dekrete (per shembull, ne 1992 eshte dekretuar se konsumi per fryme nuk duhet te kaloje 150 l), por pa ndonje politike te forte ose informacion, ose forcim te shifrave te konsumit nga rritja e pershtatshme e tarifave, keto norma perballen me rrezikun e mos arritjes se objektivave te tyre fillestare.

Nje element i domosdoshem i sherbimit te furnizimit me uje eshte monitorimi i vazhdueshem dhe mirembajtja e objekteve. Aktualisht, aktivitetet aktuale jane te vogla dhe te pamjaftueshme. Duhet te behet trajnim shoqerues teknik me qellim per te ngritur nje personel te afte per stafin e ndermarrjeve te ujit.

Ekzistojne ndermarrjet e ujit dhe shoqerite respektive ne fshatrat pergjate bregdetit jugor. Nderkohe ne kohet e shkuara ato kane qene ne pronesi te shtetit, aktualisht, pergjegjesia i ka kaluar bashkise. Ky proces decentralizimi ndoshta do te pefundoje ne 2006 dhe eshte pjese e Planit per Kombetar Ujrat dhe Ujrave te Zeza.

2.3.2.3. Vleresim i kapacitetit te pergjithshem te furnizimit me uje

Gjate misionit ne terren ne Prill 2005, kane dale dokumentacione te ndryshme dhe informacione te raportuara ne lidhje me zhvillimin e burimeve ujore dhe furnizimit me uje. Tabela 2.17 eshte pergatitur nga shuma totale e te dhenave nga keto burime: “popullata e regjistruar” eshte marre si kulmi sezonal nderkohe qe “popullata e ardhshme e menduar ne lidhje me kapacitetin e furnizimit” eshte llogaritur ne baze te raportit 270/l/c/d (duke perfshire 190l/dite konsum, 40 l per kerkese specifike bashkiake dhe 80 l per humbjet (30% e totalit – per humbjet).


81

Tabela 2.17: Te dhena mbi popullsine

Vendbanimi Popullsia e regjistruar (1)

Popullsia e parashikuar (2)

Popullsia potenciale ne te ardhen sipas kapacitetit te furnizimit

Palase 408 447 2,520 Dhermiu 620 679 1,260 Iliasi 110 120 315 Vuno (Jali) 475 520 1,610 Himara qytet 5,284 5,785 31,800 (shih projekti i Himares) Piluri 497 544 315 (shih projekti i Himares) Kudeshi 868 950 630 (shih projekti i Himares) Porto Palermo 0 0 (shih projekti i Himares) Qeparoi 1,500 1,642 1,610 (shih projekti i Himares) Borsh 1,280 1,292 “mjaftueshem” Piqeras 1,140 1,150 “mjaftueshem” Lukova 2,266 2,286 “mjaftueshem” Saranda 29,805 35,880 (shih projekti i Sarandes) Ksamili 7,124 8,959 (shih projekti i Ksamilit) Burimi 1) shifra te 2004, zipas Zyres se Gjendjes Civile 2) Parashikimii popullsise sipas Studimit te Menaxhimit te Ujerave te Zeza, Banka Boterore, 2004

Tabela 2.17 ilustron bollshmerine e burimeve ujore per shumicen e vendeve ne zonen e studimit, pavaresisht nga kerkesat shtese ne perspektive qe kerkohen per zhvillimin e turizmit dhe kthimin e emigranteve.

Vende ose fshatra te tjera tashme perballen ose do te perballen me problemin e kufizimit te ujit dhe do te kerkojne mobilizimin e burimeve: Himara, Qeparo, Piluri, Kudhesi, Porto Palermo, Saranda dhe Ksamili. Prandaj po pergatiten projekte ose tashme jane ne zbatim.

Deri me sot, ka tre projekte te medha qe merren me furnizimin me uje ne kete zone: projekti per Himaren dhe fshatrat perreth: Qeparoi, Piluri, Kudhesi, Porto Palermo

(stad pergatitjeje); projekti ne Sarande (stad zbatimi); projekti per Ksamilin (stad pergatitjeje).

Komponentet teknike te ketyre projekteve jane dhene ne Aneksin 5.

2.3.2.4. Burimet ujore ne komunat e bregdetit

Eshte bere analiza e burimeve ekzistuese ujore per zonat mes bregdetit te Jonit dhe kufijve te pellgjeve ujembledhes ne zonen e brendshme. Gjithe kjo zone shkarkon ne detin Jon. Per me tej, vleresimi sasior ka perfshire dhe burimet e medha qe ndodhen ne brendesi, larg pellgut ujembledhes bregdetar, pasi ato aktualisht po shfrytezohen si burime furnizimi me uje per vendbanimet bregdetare (psh burimi i Navarices perdoret per te furnizuar Saranden).

Ne teresine e burimeve jane marre ne konsiderate burimet, burimet karstike, ujerat nentokesore dhe burimet detare me uje te embel. Gjithashtu jane dhene burimet me uje mineral (me germa italike), por ato nuk jane perfshire ne sasine totale te burimeve ujore, pasi uji mineral nuk eshte perfshire ne sistemet e furnizimit me uje te popullsise.

Per cdo vendbanim bregdetar jane listuar burimet ujore, perfshire kapacitetet dhe distancen ne vije ajrore nga bregu. Vendbanimet bregdetare qe i perkasin te njets komune jane ndare vec dhe subtotali i tyre perfshin burimet e tyre ujore qe jane identifikuar. Per prezantimin grafik shih Inventarin e Peisazhit (Harta 15) te dorezuar me kete raport, dhe harten hidro-gjeologjike te Shqiperise. Si rezultat eshte prezantuar kapaciteti total i vleresuar i burimeve


82

ujore per cdo komune ne vecanti. Nuk ka kuptim qe te percaktohen burime per vendbanime te vecuara pasi qellimet e pershtatshmerise se furnizimit me uje varen me se shumti nga kushtet lokale specifike topografike dhe socio-ekonomike. Lidhur me kete situate dhe nisur nga kendveshtrimi i fshatrave dhe ndertimeve turistike ne te ardhmen, eshte vleresuar si i nevojshem pershkrimi i burimeve ujore ne nivel komunash.

Burimet e te dhenave per rezervat ujore per vleresimin aktual jane si me poshte: Harta hidro-gjeologjike e Shqiperise (shkalla 1:200 000). Kjo harte perfaqeson burimet e

vecanta sipas klases se kapacitetit (psh. 1-10 l/s; 10-100 l/s; 100-1000 l/s; etj.), por jo kapacitete specifike te zones. Per vleresimin prezent eshte konsideruar limiti me i ulet. Keshtu qe vleresimi sasior ndodhet ne anen e sigurt.

Harta topografike e Shqiperise, pjesa e bregut te Jonit nga Llogaraja (ne veri) deri ne Xarre (ne jug) (shkalla 1:25.000). Kjo harte tregon shume burime pa percaktuar kapacitetin e tyre. Keta jne treguar vetem si burime qe mund te shtojne rendimentin e prurjes se ujit. Keto burime jane listuar sipas vleresimit aktual duke percaktuar dhe distancen nga bregu, por pa te dhena per kapacitetin (shkruhet n.a.). Ky karakterizim shtrihet ne anen e sigurt. Per te percaktuar saktesisht kapacitetin ne kuader te projekteve te zhvillimit ne te ardhmen duhen bere matje specifike te prurjes se cdo burimi ne cdo vend;

MRRTT, Drejtoria e Kanalizimeve dhe Hidraulikes; Sektori i ujit ne Bashkine e Sarandes; Komuna e Ksamilit; Bashkia e Himares; dhe Plai i zhvillimit te integruar te turizmit Llogara-Qeparo, Horwath Consulting, 1996.

Duhet shtuar se kapacitetet e burimeve ndryshojne sipas sezonit. Per vleresimin aktual te rezervave ujore eshte perdorur shifra minimale me qellim qe vleresimi te jete ne anen e sigurt. Ai eshte rezervuar per projekte te ardhshme per infrastrukturen per te shfrytezuar rrjedhjet e medha te perkoheshme nga konstruksione te vecanta (psh rezervuaret per mbledhjen e ujit per periudhe afatgjate). Ne rastin e burimeve ujore nentokesore vleresimi aktual lidhet vetem me kapacitetin prures te instaluar (psh pusi i Cukes), por jo me te gjithe kapacitetin e ujrave nentokesore. Nje vleresim i tille do te kerkoje vezhgime te vecanta dhe te thella hidro-gjeologjike, te cilat nuk jane subjekt i ketij raporti.

Kapacitetet e bashkive dhe komunave bregdetare jane dhene ne Tabelen 2.18 – Tabelen 2.24.


83

Tabela 2.18: Bashkia e Himares

Vendbanimi Lloji i burimit Kapaciteti Q (l/s) Distanca ne vije ajrore nga bregu D (km)

Palase burim 10 2.0 burim 1 4.5 burim 1 2.8 burim 1 5.5 burim n.a. 1.6 burim n.a. 1.8 Dhermi burim 10 0.8 burim 1 2.0 burim 1 3.0 burim 1 1.8 burim n.a. 1.3 burim n.a. 0.5 burim n.a. 0.4 burim n.a. 0.3 burim n.a. 0.2 Vuno burim n.a. 1.4 burim n.a. 0.9 Ilias burim 10 3.0 burim 1 6.5 burim 1 7.3 burim n.a. 2.9 burim n.a. 2.8 burim n.a. 3.0 burim n.a. 3.1 burim n.a. 2.0 burim n.a. 1.8 burim n.a. 1.5 Himara burim 100 0.1 pus 2.3 1.8 burim 1 0.3 burim 1 0.4 burim 1 1.5 burim n.a. 0.6 burim n.a. 0.2 burim n.a. 0.1 burim mineral <10 0.3 Porto Palermo burim pranveror 1,000 0 Kudhesi burim 1 10.0 Kudhesi ff. burim n.a. 4.5 burim n.a. 4.0 burim n.a. 4.0 burim n.a. 3.4 burim n.a. 3.3 burim n.a. 3.3 burim n.a. 1.9 Pilur burim n.a. 2.6 burim n.a. 2.4 burim n.a. 2.2 Qeparo burim n.a. 3.4 burim n.a. 2.6 burim n.a. 2.2 burim n.a. 1.0 burim n.a. 0.8 burim mineral <10 0.8 burim mineral <10 0.3 burim mineral <10 0.3 Bashkia Himare – total 1,144


84

Tabela 2.19: Komuna e Lukoves

Vendbanimi Lloji i burimit Kapaciteti Q (l/s) Distanca ne vije ajrore nga bregu

D (km) Borsh burim 100 2.3 burim 100 10.3 burim 10 0.3 burim 1 2.1 burim 1 4.9 burim 1 5.5 burim 1 9.0 burim 1 10.0 burim 1 8.8 burim 1 10.8 burim mineral <10 0.8 Lukova burim 10 1.3 burim n.a. 2.5 burim n.a. 2.1 burim n.a. 1.8 burim n.a. 0.9 burim n.a. 0.8 burim n.a. 0.6 burim n.a. 0.6 burim n.a. 0.5 Nivice-Bubar burim n.a. 2.8 burim n.a. 2.3 burim n.a. 2.3 burim n.a. 2.0 burim n.a. 1.9 burim n.a. 0.8 burim n.a. 0.4 Nivice-Bubar ff. burim n.a. 0.0 Piqeras burim 100 1.0 burim n.a. 0.4 Sasaj burim 1 1.2 burim n.a. 1.4 burim mineral <10 2.3 Perparim burim n.a. 1.6 Komuna Lukove – total 328

Tabela 2.20: Bashkia Sarande

Vendbanimi Lloji i burimit Kapaciteti Q (l/s) Distanca ne vije ajrore nga bregu D (km)

Metoq --- --- --- Gjashta burim n.a. 2.0 burim n.a. 1.8 Sarande Uje nentokesor

(puset ne Vrion) 97 4.5

burim (burimet e Navarices)

67 12.0

Bashkia Sarande – total 164


85

Tabela 2.21: Komuna e Alikos

Vendbanimi Lloji i burimit Kapaciteti Q (l/s) Distanca ne vije ajrore nga bregu D

(km)

Cuka Uje nentokesor (me pus)

30 1.5

Komuna Aliko – total 30

Tabela 2.22: Komuna e Ksamilit

Vendbanimi Lloji i burimit Kapaciteti Q (l/s) Distanca ne vije ajrore nga bregu D

(km)

Ksamili --- 0 ---

Komuna Ksamili – total 0 Furnizimi aktual me uje behet nga pusi i Cukes.

Tabela 2.23: Komuna Xarre

Vendbanimi Lloji i burimit Kapaciteti Q (l/s) Distanca ne vije ajrore nga bregu

D (km) Shen Delli Uje nentokesor

(me pus) n.a. 3.0

Vrina Uje nentokesor n.a. 2.5 burim mineral <10 2.5 Xarra burim 1 3.8 burim 1 3.8 burim 1 3.3 burim mineral <10 1.5 burim mineral <10 4.0 Komuna Xarre – total 3

Tabela 2.24: Burimet ujore bregdetare – permbledhje

Komuna Kapaciteti Q (l/s) Sasia ditore V (m3/d) Himara 1,144 98,868 Lukova 328 28,339 Saranda 164 14,170 Aliko 30 2,592 Ksamili 0 0 Xarra 3 259 Total 1,669 144,228

2.3.2.5. Zhvillimi potencial lidhur me burimet ujore bregdetare

Numri i personave qe duhet te sigurojne me uje nga burimet e sigurta bregdetare eshte llogaritur mbi bazen e kerkeses specifike personale prej 240 l/c/d sic percaktohet ne nje dekret te qeverise shqiptare Nr. 102 ne 1992. Kjo vlere standarte perfshin 150 l/c/d konsum


86

shtepiak, 40 l/c/d per konsum specifik institucional dhe 50 l/c/d per humbje (25% e totalit). Ne kapitullin 4 eshte dhene nje perllogaritje e hollesishme e potencialit te burimeve ujore, lidhur me vleresimin e kapacitetit te mjedisit. Do te mjaftonte te thuhej se burimet ujore bregdetare dhe ujrat nentokesore te futura ne tubacione potencialisht arrijne vleren 144,228 m3/dite, e cila kenaq 600,000 banore sipas nivelit te konsumit te dhene me siper.

Burime ujore shtese ne brendesi jane: Burimi i Buronjes. Burimi ka nje kapacitet prej 300 l/s minimumi. Ka nje projekt ide qe

te perdoret burimi i Buronjes si furnizues me uje per zonen bregdetare qe perfshin Himaren, Qeparoin, Kudhesin dhe Pilurin. Ky koncept eshte perpunuar nga kompania shqiptare HUK (kompania me e madhe shqiptare e konsulences teknike per furnizimin me uje dhe higjenen e tij). Per shkak te nevojes se investimeve te medha, (tuba te gjate transmisioni, stacione pompimi, rezervuare) projekti eshte shtyre. Pavaresisht nga kjo, ne kendveshtrimin afatgjate, burimi i Buronjes mbetet nje opsion realist per furnizimin me uje te vendbanimeve bregdetare. Keshtu qe mund te perfshihet potencialisht ne burimet ujore bregdetare.

Burimi i Syrit te Kalter. Kapaciteti i burimit eshte 14,000 l/sek ne shkurt, dhe 25,000 l/sek ne shtator. Qeveria shqiptare ne bashkepunim me autoritetet italiane ka perpunuar idene e nje projekti nder-rajonal per te futur ne tuba 12,000 l/s. nje pjese prej 8,000 l/s parashikohet te transportohet ne Italine jugore. Per furnizimin me uje te zonave perreth burimit jane parashikuar 2,000 l/s, per Saranden 1,000 l/s dhe per fshatrate e bregdetit 1,000 l/s. Per shkak te masave komplekse teknologjike (tubacioni duhet te shtrihet ne fund te detit Adriatik!) dhe si rezultat i kostove te larta, duket se zbatimi nuk do te filloje shpejt. Megjitheate, ne kendveshtrimin afatgjate, planifikuesit duhet te kene parasysh opsionin e shteses se furnizimti me uje prej 1,000 l/s per fshatrat e bregdetit.

Studimi mbi burimet dhe ujerat nentokesore konfirmon se burimet ujore te disponueshme per furnizimin e vendbanimeve bregdetare jane mese te mjaftueshme per fshatra dhe ndertime te tjera turistike. Totali i burimeve ujore te disponueshme korrespondon me nje popullsi prej 1,068,000 vetesh. Lidhur me vleresimin e popullsise dhe tendencave turistike, eshte e qarte se burimet ujore nuk do te perbejne nje faktor kufizues deri tani.

Duke lene menjane kapacitetet fizike te burimeve (sasine dhe cilesine), si dhe burimet e nevojshme financiare per t’i perdorur ato, nje nga ceshtjet kryesore eshte kapaciteti i varfer i menaxhimit te ndermarrjeve te ujit. Autoritetet jane te ndergjegjshem per kete ceshtje dhe po perpiqen te eksperimentojne procese te reja menaxheriale nderkohe qe po zbatohet dhe projekti per furnizimin me uje te pijshem ne Sarande: nje kontrate menaxhimi eshte fituar nga nje kompani e huaj (Berlin Wasser) me qellim per te permiresuar menaxhimin dhe per te promovuar teknologji te pershtatshme. Procesi eshte ne vazhdim per nje vit dhe pritet te interpretohen rezultatet dhe te nxirren mesime nga kjo eksperience e pare.

2.3.3. Ujerat e zeza

Aktualisht, ekziston vetem nje impiant i trajtimit ne zonen e studimit (ne Himare, dhe vetem trajtim mekanik) dhe vetem disa rrjete pjesore te mbledhjes ne Sarande dhe Himare. Prandaj, situata e trajtimit te ujerave te zeza mbetet kryesisht ne instalimet individuale, nese ka te tilla. Gropa te thjeshta dhe gropat septike jane praktikat me te zakonshme ne rajon, duke shkaktuar ndotje ne token karstike ose rrjedhjet ne det.

Pikat me te larta te ndotjes jane identifikuar ne vende ku jane ndertuar disa rrjete (Sarande dhe Himare) pa trajtime dhe pa struktura te mjaftueshme per trajtim. Pershkrimet ne detaje per pastrimin e ujrave te zeza vecanerisht ne vendbanimet bregdetare jane pershkruar ne Aneksin 6.


87

Autoritetet shqiptare jane ne dijeni se ujrat e zeza te patrajtuara mund te rrezikojne shume shpejte zhvillimin e zones dhe vendet terheqese (per shembull ne Ksamil, ndikimi i fluksit te vendbanimve ne rritje ne det eshte tashme konsideruar si nje ngarkese per zhvillimin e disa gjireve). Per kete arsye, ata po zbatojne nje projekt ne lidhje me menaxhimin dhe ndertimin e faciliteteve te trajtimit per qytetin e Sarandes dhe nje pjese te Ksamilit.

2.3.3.1. Situata aktuale

Ne Sarande, rrjeti mbulon qendren e qytetit dhe nuk mbulon rrethinat si dhe ndertimet e fundit urbane. Kolektori kryesor i con ujerat e zeza ne nje stacion pompimi ne lindje te qytetit dhe i pompon ne Kanalin e Cukes, ku gjithe ujerat derdhen ne kanal pa kurrfare trajtimi.

Ne Himare, rrjeti grumbullues mbulon nje pjese te vendbanimeve ne qytet (Himara “e re”); ujerat e zeza transportohen ne nje impiant trajtimi, i cili ben vetem trajtim mekanik me metoden e perdorimit te baseneve te dekantimit; keto jane ne gjendje te mjerueshme. Rrjeti i grumbullimit ka kapacitet te pamjaftueshem, nderkohe qe purifikimi pjesor ne basenet e sedimentimit eshte mjaft larg nivelit te kerkuar te reduktimit te ndotjes sipas legjislacionit respektiv te BE.

2.3.3.2. Projektet e propozuara

Projekti i Sarandes per “ndertimin e nje kenete te trajtimit” eshte duke u zbatuar ne rajon per lokalitetet e Sarandes dhe rrethinat e saj. E lokalizuar 10km ne juglindje te qytetit, keneta (toke e pronesuar publikisht) ka nje siperfaqe totale prej 30ha dhe presupozohet te te mbuloje nje popullate prej 60,000 ne horizontin 2022 (duke marre parasysh shifra aktuale prej 30,000). Komponentet e projektit perfshijne:

kushtet dhe instalimin e kolektorit kryesore nga Saranda; stacionin e pompimit dhe facilitetetet e para-trajtimit; punimet per basenet.

Punet inxhinierike dhe paisjet financohen nga Banka Evropiane per Investime dhe punet e tokes jane te financuara nga Fondi Global i Mjedisit (menaxhuar nga Banka Boterore). Me tej, projekti perfshin: menaxhimin e projektit me nje njesi te zbatimit te projekit (me baze ne Durres dhe duke

menaxhuar projekte te tjera te financuara nga Banka Boterore ne vend); kushtet per sherbimet operative nga nje kompani private, si dhe trajnimin e personelit

gjate vitit.

Projekti i zbatimit dhe pergatitja e dokumentacionit te tenderit jane proces, tenderi per ndertimin do te zhvillohet ne Qershor 2005 dhe ndertimi zgjat 2 vjet.

Bashkia e Sarandes nuk do te jete dakort me projektin aktual te derdhjese se ujrave te zeza ne Liqenin e Butrintit (komenti i Departamentit te Ambjentit ne Sarande). Ekosistemi ujor i Liqenit te Butrintit eshte i ndjeshem dhe eutrofikimi tashme eshte raportuar. Derdhje te tjera nga impianti i trajtimit te ujrave te zeza do te demtojne me tej balancen ekologjike.

Projekt alternativ do te ishte derdhja ne Kanalin e Cukes, e cila do te shkarkoje ngarkesat e ndotura ne det. Pasojat e projektit do te jene nevoja per nje stacion tjeter pompimi per shperndarje dhe kosto te tjera pasuese (per ndertim dhe veprim te stacionit te pompimit). Diskutimi eshte ne vazhdim dhe akoma nuk po merret nje vendim.

Bashkia e Himares perpiqet per rehabilitimin e sistemit ekzistues te kanalizimeve te ujrave te zeza si dhe per zgjerimin e rrjetit me qellim per te lidhur te gjitha zonat e banuara me rrjetin mbledhes te urjave te zeza. Persa i perket deshirave te pergjegjesve te bashkise, kavitetet


88

aktuale mekanike te trajtimit duhen mbyllur dhe duhet te ndertohet nje impiant i ri i trajtimit te mbeturinave me hapat e duhur biologjik dhe mekanik; dhe shtepite e reja do te lidhen me rrjetin e zgjeruar te mbledhjes; gjithashtu gropat septike do te mbyllen me qellim per te ndaluar ndotjen e ujrave nentokesore.

Per shtepite e vecuara me distance te largeta nga bashkia, lidhja me sistemin e ujrave te zeza mund te jete shume i shtrenjte. Zgjidhja do te ishte instalimi i impiantit te prodhuar ne fabrike (megjithate, vendimi per nje opsion te tille per ndertimin e nje kanali si lidhes me sistemin e ujrave te zeza te bashkise do te bazohet ne shqyrtimin ekonomik te projektit te zbatimit).

2.3.3.3. Parashikime per te permiresuar menaxhimin e ujerave te zeza

Projekti i ndertimit te lagunave per Saranden ka nje prespektive te mire dhe, sipas informacioneve tona, duhet te mbaroje ne vitin 2007. Ne varesi te programit te zhvillimit i cili do te miratohet nga autoritetet (pas propozimeve te bera ne fazen e 2), do te merren ne konsiderate edhe vende te tjera, mbas skemave ne Himare dhe Ksamil.

Duke ditur gjendjen aktuale dhe veshtiresite ne sektorin e furnizimit me uje, projekti i pare (trajtimi i ujrave te zeza ne Sarande) ka nxjerre ne pah nevojen per vleresim te pershtatshem te aspekteve organizative dhe funksionale, dhe si pasoje ka zbatuar nje projekt ku perfshihen problemet e funksionimit dhe trajnimit te personelit. Prandaj, eshte e nevojshme qe mangesite operative dhe organizative do te zene vendin me te rendesishem ne projektimin e strategjise per nensektorin e ujrave te zeza. Persa i perket kesaj, duhet te behen zgjedhje te duhura teknike. Problemet e shkaktuara nga performancat e keqija (ndoshta e te dyjave teknike dhe funksionale) e impiantit te trajtimit teknik ne Himare eshte nje shembull se cfare nuk duhet bere nensektorin e ujrave te zeza. Hapi i pare per problemet e furnizimit me uje eshte sigurimi i nje menaxhimi te pershtatshem hapi i dyte dhe i trete eshte planifikimi, projektimi, ndertimi dhe funksionimi i impianteve te trajtimit te ujrave te zeza.

Ndertimi i strukturave te trajtimit ne zonat e uleta, prane detit, pa organizimin dhe aftesite e duhura operative, dhe ndotja qe shkaktohet nga vendbanimet individuale eshte ne cdo kohe dhe vend, nje shqetesim shume me i madh per mjedisin.

Si pasoje, strategjia e propozuar afat gjate dhe afat shkurter (5 deri ne 10 vjet), e cila eshte diskutuar dhe miratuar nga disa pergjegjes Shqiptare, percakton qe strukturat ne kantier do te preferohen te jene impiante grumbullimi jashte kantierit, te cilat mund te ndertohen ne nje faze te dyte. Praktikisht rekomandohet te: nxitet ndertimi dhe funksionimi i cisternave septike, dhe/ose te promovohet rehabilitimi i

sistemeve te tjera arkaike (gropat e zeza, cisternat nje dhomeshe) ne cisterna septike te projektuara mire;

perkrahet projektim i sigurte dhe i pershtatshem me mjedisin per zhvendosjne e mbeturinave te lengshme (me ane te kanaleve, dhe perrenjve, etc.);

sigurohet sherbim i pershtatshem per heqjen dhe zhvendosjen e llumit.

Nga nje pikeveshtrim rregullator, rregullat ekzistuese si lejet e ndertimit duhet te permiresohen ose azhornohen ne menyre qe te perfshijne ndertimin e normativave dhe instalimeve private. Vemendje e vecante duhet tii kushtohet marreveshjeve profesionale me turizmin, si psh hoteleve, shtepite e pritjes, dhe akomodimeve te ndryshme sezonale.


89

2.3.4. Mbetjet e ngurta

Pavaresisht nga perpjektjet e fundit te materializuara ne ndertimin e nje zone grumbullimi ne Sarande, gjendja akoma mbetet nje shqetesim i madh, ku ka shume vende shkarkimi te jashteligjshme, mungese te strukturave mbledhese dhe shkarkuese ne shume zona, te cilat shkaktojne degradimin e natyres, rritjen e grumbujve te mbeturinave te ndertimit buze rrugeve kryesore. Kohet e fundit ka perfunduar, me financim nga Banka Boterore, “nje studim para-pergatitor dhe nje studim per manaxhimin e ndotjeve te ngurta”, i cili ka prezantuar me sukses konceptin e perqasjes se objektivave te projektit dhe implementimin e ketyre objektivave. Per shkarkimin e ndotjeve te ngurta ne te ardhmen jane vleresuar dhe analizuar tashme dy vende ne Vuno dhe Bajkaj (deri ne fazen e zbatimit). Lidhur me kete, zona e studimit mund te analizohet per 4 pikat kryesore te cilat perfshijne njesite administrative dhe prodhuesit e rendesishem te mbetjeve te ngurta dhe mbetjeve te ndertimeve: Himara dhe rajoni i saj, Lukova, Saranda dhe Ksamili.


Ne Aneksin 7 eshte dhene me hollesi situata aktuale ne bashite dhe komunat. Kjo situate, e permbledhur nen kendveshtrimin e pajisjeve dhe materialeve (grumbullimi i mbetjeve) dhe strukturave te perpunimit (zonave, instalimeve etj.) eshte dhene ne Tabelen 2.25.

Tabela 2.25: Vleresim paraprak mbi menaxhimin e mbetejeve te ngurta

Fshati/bashkia/komuna Pajisjet/materialet Grumbullimi Diagnozat Dhermiu, Iliasi dhe fshatra te tjera te bashkise se Himares

Asnje (organizohet nga vete fshati)

I pakontrolluar

Himara Po Zona e grumbullimit ne veri-lindje te qytetit

Funksionim i keq i zones se grumbullimit

Lukova Asnje Nje pjese ne zonen e grumbullimit ne Sarande

Saranda Konteniere per grumbullim nga individet dhe kamionet e bashkise per transport dhe grumbullim/perpunim

Zona e grumbullimit gjendet 7 km ne veri (ndahet me Ksamilin)

Vendi i pare ne rajon qe kontrollohet,megjithese duhet permiresuar

Ksamili Konteniere per grumbullim nga individet dhe kamionet e bashkise per transport dhe grumbullim/perpunim (sherbimi behet nga Saranda)

Zona e grumbullimit gjendet 7 km ne veri te Sarandes (njelloj si Saranda)

Shih Saranden

Burimi: Te dhena nga vezhgimet ne terren, 2005

2.3.4.2. Projekte te propozuara dhe ne vijim

Projekti i permendur mbi “Studimi para-pergatitor dhe studimit te menaxhimit te ndotjeve te ngurta” ka perfunduar me sukses. Studimi pati sukses ne zgjedhjen e dy vendeve te mundeshme (ne zonen prane fshatrave te Vunoit dhe Bajkaj), vende qe jane miratuar nga autoritetet bashkiake (kjo eshte nje pike shume e rendesishme).

Objektivat rajonale parashikojne zhvillimin e ketij sektori, keshtu qe mendohet qe cdo komune apo fshat duhet te bashkohen ne nje projekt te perbashket me lokalitetet fqinje. Ne kuptimin gjeografik dhe vendodhjen ne te ardhmen, kuadri i organizimit te ardhshem te zonave per grumbullimin e mbetjeve te ngurta, mund te permblidhet ne Tabelen 2.26.


90

Tabela 2.26: Vende per grumbullimin e mbetjeve ne te ardhmen

Vende grumbullimi ne te ardhmen Fshatra dhe bashki

Vend grumbullimi Bajkaj Saranda, Ksamili, Lukova Vend grumbullimi Vuno Himara dhe fshatrat perreth (nga Palasa ne Qeparo) Burimi: Studimi i parafizibilitetit dhe Plani Menaxhimit te Mbetjeve te ngurta per zonen jugore te Shqiperise, Banka Boterore, 2005

Sidoqofte duhet te sqarohen disa pika: per shembull, perspektiva e ardhshme e Ksamilit eshte akoma e paqarte; studimi i permendur me lart tregon qe kantieri ne Bajkaj nuk do te perfshije zonen e Ksamilit, ndoshta per arsye te largesise; ne te kunderten, pergjegjesit qe jane mbledhur ne Prill gjete nje vizite ne vend kane treguar qe bashkepunimi aktual me Saranden do te vazhdoje me shfrytezimin ne te ardhmen te kantierit ne Bajkaj.

2.3.4.3. Mbetjet e ngurta: hapat ne te ardhmen

Percatimi i dy kantiereve per shkarkimin e mbetjeve eshte nje progres i rendesishem ne ceshtjen e menaxhimit te mbetjeve. Keto kantiere do te vendosen sipas (i) vendit te prodhimit (qyteti i Sarandes duke marre ne konsiderate dhe rritjen e mundshme te zonave turistike) dhe (ii) rrugeve te kalimit, mbeshtetjes institucionale (marreveshjet me pronaret dhe autoritetet perkatese), nese kjo konfirmohet.

Hapat e metejshme qe do te ndermerren jane zbatimi me sukses i ketyre dy kantiereve – qendrueshmeria afatgjate (shpenzimet per sherbimet organizative, operuese dhe mirembajtese).

Duhet te identifikohen kantieret shtese afatgjate dhe afatshkurter, njeri mundesisht sa me pare, prane Ksamilit dhe ne 1 ose dy vende te tjera ne Borsh - Qeparo (distanca shume e largeta nga Vunoi dhe Saranda) ose Dhermiu – Palasa; kjo ceshtje kerkon vezhgime, kerkime dhe studime te metejshme.

2.3.5. Elektriciteti


Gjendja dramatike e furnizimit me energji elektrike eshte raportur informalisht nga misioni ne kantier i bere ne Prill. Nderprerja e energjise eshte e pranishme ne shume vende. Ne Ksamil eshte raportuar qe stacioni i pompave te furnizimit me uje te pijshem punon vetem nje ore ne dite, si pasoje e problemeve te energjise. Ne anen institucionale dhe menaxhuese, eshte raportuar qe jane zbatuar procedura te reja komerciale me shkeputjen e paguesve jo te rregullt.

Zona e studimit mbulohet nga dy njesi prodhimi, ne Bistrice (per pjesen jugore nga Ksamili ne Borsh) dhe ne Vlore per pjesen veriore (veriu i Borshit dhe Vlores). Ne shume zona, rrjeti eshte i vjeter dhe akoma punon ne kushte teknike antike me 35 kV per tensionin e «larte» dhe 10 kV per tensionin «e mesem»; si rezultat, si pasoje e vjetersise se rrjetit dhe nenstacioneve, sistemi peson humbje te medha.

2.3.5.2. Projekte te propozuara

Gjate vizites ne terren ne Prill 2005 nuk eshte siguruar asnje dokument me shkrim; per projektin e Bistrices dhe Sarandes. Lidhur me gjendjen aktuale dhe projektit ne zbatim eshte marre informacion gojor nga kompania vendase (KESH) ne Sarande, vecanerisht projekti i rehabilitimit financuar nga bashkepunimi Gjerman (KFW), qe merret me prodhimin dhe


91

shperndarjen e elektricitetit ne zonat rreth Sarandes (e cila mbulon te gjithe zonen bregdetare nga Borshi ne Ksamil).

Sipas pergjegjesise per operimin e sistemit ne pjesen jugore te zones se studimit (duke perfshire te gjithe vendosjet e popullsise nga Borshi ne Butrint), projekti qe eshte ne zbatim ka si objektiv reduktimin e rrjedhjeve dhe realizimin e kerkesave deri ne 50 vjet. Projekti perfshin:

rehabilitimin e dy njesive te prodhimit ne Bistrice; modifikimin i vecorive teknike te shperndarjes (nderrimi i 2 dy linjave te tensionit te

larte nga 35 deri ne 110,000 kV dhe te tensionit te mesem nga 10 kv deri ne 20 kV dhe modifikimi i nenstacioneve) ;

rehabilitimin e rrjetit te tensionit te ulet.

Projekti (prodhimi i tensioneve te larte dhe ulet) financohet nga korporate Gjermane (KFW) dhe eshte ne perfundim te fazes se pare, zbatimi dhe financimi i fazes se dyte (zbatimi dhe zhvillimi i nje njesie te dyte prodhimi) eshte akoma ne diskutim me te njejtin institucion financimi. Sipas financimit vendas (buxheti), parashikohet rehabilitimi i rrjetit te tensionit te ulet dhe eshte caktuar nje buxhet prej 140 Milion Leke (sipas buletinit per invesitmet publike, date 30 Mars 2005). Ne nje faze tjeter shtese te projektit, i njejti projekt (zevendesimi i nenstacioneve dhe rehabilitimi i rrjetit te shperndarjes) do te zbatohet ne te gjitha zonat deri ne kufi me Bistricen. Gjendja e arrjitjeve eshte si me poshte (Prill 2005):

ne fazen e pare jane zevendesuar 10 transformatore (nga 10 deri 20 kV), 40 te tjere kane mbetur per fazen e dyte te projektit;

per Saranden do te instalohen se shpejti 3 linja te tensionit te mesem (20kV) (vere 2005), dhe dy te tjere per Ksamilin dhe Butrintin jane nen zbatim (sipas pergjegjesve te KESH planifikuar per 1 vit). Ne nje faze tjeter te pritshme, projekti do te nderroje te gjithe linjat e tensionit te mesem nga 10 deri ne 20 kV ne pjesen veriore te zones, deri ne Borsh.

Po ndertohet nje linje e tensionit te larte qe lidh Fierin me Vloren. Po pergatitet apo zbatohet ne nenstacionin e Vlores nje projekt qe transformon rrjetin e vjeter nga 35 ne 110 kV. Nenstacione 110 kV nevojiten ne Palase, Himare, Borsh dhe Sarande. Zona turistike Vlore – Sarande do te siguroje furnizimin me energji elektrike si pjese e rrjetit 110/20kV per 3-4 vjet. Linja 110/20kV pjeserisht funksionon ne qytetin e Vlores. Ndertimi i TEC-it ne Vlore, financuar nga EIB dhe EBRD me 40 milione Euro do te sjelle me shume siguri ne furnizimin me energji. Perfundimisht ka shume stacione hidrocentralesh ne rajon te cilet kontribuojne ne furnizimin me energji te linjave lokale. Ky kapacitet pothuajse nuk punon fare ose eshte ne privatizim e siper.

Tabela 2.27: Analiza SWOT per sektorin e elektricitetit

Pikat e forta

Jane ne zbatim projekte te rendesishme strukturore (rrjeti i tensionit te larte, rinovimi i standarteve teknike, rehabilitimi i rrjetit)

Pikat e dobeta

Procedura operacionale dhe menaxhim i dobet, si dhe zbatim i ngadalte i projektit, rezultojne ne vonesa te gjata dhe permiresime te ngadalta

Mundesite Ngritja e strukturave turistike (hotele dhe ndertime te tjera) dhe infrastruktura baze (furnizimi me uje) kerkojne sasi te mjaftueshme energjie elektrike

Rreziqet Financim i pasigurte per vijimesine e rehailitimit (faza e dyte e financimit KFW) dhe progres i ngadalte per rrjetin e tensionit te ulet


92

Furnizimi i qendrueshem dhe i sigurt me energji elektrike eshte ne nje moment kritik per zhvillimin social-ekonomik, dhe ne vecanti ate te sektorit te turizmit, nevojat e te cilit per energji jane mjaft te larta. Konkluzionet mbi vleresimin e situates dhe perspektives ne te ardhmen, jane dhene ne Tabelen 2.27.

2.3.6. Telekomunikacioni

Telekomi Shqiptar eshte ne fazen e fundit te privatizimit. Ne rrethana te tilla kompania e re pritet te formuloje nje strategji te ri. Sipas nje informacioni jozyrtar kapaciteti ekzistues ne Selenice, Orikum, Himare dhe Sarande mund te rritet deri ne 1000-5000 numra te rinj. Mundesite teknike per rritjen e kapaciteteve telekomunikuese ekzistojne nese ka kerkesat.

Perdorimi i kabllove optike per Internet dhe sherbime te tjera ne gjendjen e tanishme nuk eshte perfitues pasi ka kerkesa te limituar dhe keto sherbime mbulohen nga operatore te fuqishem mobile si AMC dhe Vodafone.

Si perfundim, zhvillimi i infrastruktures se telekomunikacionit nuk eshte faktor kufizues per zhvillimin e rajonit. Infrastruktura e telekomunikacionit do te zgjerohet dhe permiresohet per te perballuar kerkesat shtese sapo te filloje procesi i zhvillimit.

2.4. Ndotja e bregdetit

Tabela 2.28: Ndikimi ne mjedis i shkarkimit te ujerave te zeza

Kategoria mjedisore Ndikimi ne mjedis i shkarkimit te ujerave te zeza

1. Ujera bregdetare Sasi ndotjeje qe derdhet direkt ne det (Himara, Saranda), s’ka reduktim te sasise, ulje e cilesise se ujit (gjiri i Sarandes, porti i Himares), gjate veres, pjeserisht ndihet era e kanalizimeve pergjate bregut, ulje e pershtatshmerise per ndertime turistike, efektet jane te kthyeshme ne rast trajtimi te ujerave te zeza

2. Ujera te brendshem siperfaqesore

Ndotje e madhe e rrjedhjeve ujore, shume ndotje qe transferohet ne det, shperndarje pjesore e ndotesve neper shterterit e lumenjve, filtrim pjesor ne ujerat nentokesore, ndotje e ujerave karstike, ndotje e pjesshme e burimeve ujore qe perdoren per konsum human, rreziqe per higjenen

3. Ujera nentokesore Ndotje lokale permes rrjedhjeve te ujerave te zeza nga gropat septike, difuzion laminar i ndotesve ne burimet ujore karstike, kontaminim i puseve te ujit per perdorim familjar, rreziqe per higjenen

4. Toka dhe nentoka Ujerat rrjedhin ne nentoke nga mosizolimi i gropave septike, nuk ka filtrim ne toke per shkak tye mungeses se shtresave me material argjilor apo ranor, ndotja kalon tek nentoka karstike dhe ndotesit perhapen ne burimet ujore karstike

5. Cilesia e ajrit Krijimi i aromave te pakendshme ne zonat e banuara, verehen probleme te perkoheshme me aromat e keqe ne plash, shtohet numri i mizave qe ndikojne ne kushtet e jetese se njerezve dhe rritin rrezikun e perhapjes se semundjeve

6. Zhurma Nuk ka njohuri per ndikimin 7. Shendeti human Rrezik potencial per higjenen permes ujit te ndotur, rrezik per

infeksione per shkak te mikrobeve patogjenike ne puset e ndotura, perhapje e mikrobeve nga insektet

8. Rezervat ekologjike Pakesim i oksigjenit ne ujerat siperfaqesore, perkeqesim i kushteve te jeteses per disa specie ujore (nevojitet studim specifik nga biologet), shqetesim lokal i flores dhe faunes se zones

9. Peisazhi natyror Nuk ka ndikim te madh 10. Vendbanimet Aroma te pakendshme, ulje e cilesise se jeteses, rrezik per perhapje

epidemish 11. Infrastruktura Nuk ka ndikim te madh ne strukturat civile dhe instalimet mekanike


93

Ky kapitull paraqet nje vleresim te ndikimit negativ ne mjedis te ndotjes aktuale te shkaktuar nga fshatrat bregdetare ne zonen e studimit. Aktualisht, ndotja me e madhe ne zonat bregdetare e ka origjinen nga (a) vendosja e pakontrolluar e mbetjeve te ngurta dhe nga (b) shkarkimi i ujrave te zeza ne mjedis dhe me pas ne det.

Ne pergjithesi, praktika ekzistuese e derdhjes se ujrave te zeza karakterizohet nga mungesa e trajtimit te mjaftueshem, nga derdhja direkte ne kanale, ne karstike te nendheshme ose ne bregdet. Hollesi mbi trajtimin e ujerave te zeza, vecanersiht ne fshatrat e bregdetit, jane pershkruar ne seksionin 2.3.3.

Aspektet tipike te praktikes se tanishme te zhvendosjes se ndotjeve te ngurta jane grumbullimit e shumta te mbeturinave ane rrugeve, ne terrene shume prane vendeve te banimit (ne kanalet kullues, gropa te thella dhe rrekete) dhe ne bregdet. Hollesite jane dhene ne seksionin 2.3.4.

Ne Tabelen 2.28, jane permbledhur pasojat ne mjedis nga prezenca e ujerave te zeza.

Ne Tabelen 2.29, jane permbledhur pasojat ne mjedis nga prezenca e mbetjeve te ngurta.

Tabela 2.29: Ndikimi ne mjedis i hedhjes se mbetjeve te ngurta

Kategoria mjedisore Ndikimi ne mjedis i hedhjes se mbetjeve te ngurta

1. Ujera bregdetare Mbetjet e ngurta te hedhura ne breg merren nga uji gjate batices dhe kalojne ne det, hedhja e pakontrolluar e mbetjeve ne basenet e lumenjve/perrenjve ben qe gradualisht ujerat siperfaqesore te transferojne ne ujerat bregdetare ndotesit qe treten ne uje

2. Ujera te brendshem siperfaqesore

Hedhja e pakontrolluar e mbetjeve ne basenet e lumenjve ndot periodikisht ujerat qe rrjedhin, keto mbetje shperbehen gradualisht dhe ndotesit qe treten ne uje ndotin ujerat siperfaqesore

3. Ujera nentokesore Rrjedhje nga hedhja e pakontrolluar e mbetjeve dhe per pasoje kalim i kontaminuesve tek nentoka karstike, qe con ne transferimin me difuzim te ndotesve ne burimet ujore nentokesore, rrezik per furnizimin me uje nga nentoka, rreziqe per higjenen

4. Toka dhe nentoka Shperndarje e ndotesve te absorbuar ne elementet ngurte qe treten ne ujin e shirave, mundesi per akumulim afatgjate te substancave te demshme ne token bujqesore

5. Cilesia e ajrit Perhapje nga era e pluhurit te ndotur, rrezik i perhapjes se mikrobeve permes grimcave te pluhurit, rreziqe per higjenen e vendbanimeve te aferta, aroma te pakendshme ne zonen perreth

6. Zhurma Nuk ka ndikim te madh 7. Shendeti human Pergjithesisht rritje e rrezikut per shendetin human pasi rreziqet per

higjenen qe vijne nga mbetjet e ngurta jane gjeresisht te shperndara ne zona te banuara, mungesa e masave per parandalimin e rreziqeve sjell nje burim te perhershem rreziku per shendetin human, terhqe minjte dhe specie te tjera te mbeturinave si dhe rrezik potencial per higjenen

8. Rezervat ekologjike Demtim i habitateve nga perhapja e pluhurit dhe hedhja e mbetjeve te ngurta, modifikim i flores dhe faunes, shtim i minjve dhe kafsheve grabitqare

9. Peisazhi natyror Demtim i madh i peisazhit natyror, duket qarte ndikimi ne shfaqjen e bimesise, demtim i imazhit te qytetit

10. Vendbanimet Burime te ndryshme rreziku per higjenen dhe perhapje semundjesh, degradim i peisazhit te vendbanimeve, ulje e pershtatshmerise per zhvillimin e turizmit

11. Infrastruktura Nuk ka demtim te dukshem ne gjendjen dhe funksionimin e infrastruktures


94

2.4.1. Aspekte kyc te ndotjes bregdetare 2.4.1.1. Ndotja e bregdetit nga ujerat e zeza

Ndotesit nga shkarkimet aktuale (2004) te ujerave te zeza ne mjedisin detar dhe bregdetar jane listuar ne Tabelen 2.30 per komunat e vecanta bregdetare. Supozimi eshte se ujerat e zeza derdhen ne det ne masen 100%. Filtrimi ne toke, per shkak te rrjedhjeve nga gropat septike apo te mosizolimit te kanaleve shkarkues, nuk mund te vleresohet/matet me saktesi. Shifrat jane dhene mbi bazen e popullsise vendase (2004) dhe permbajtesve standarte specifike per parametrat e ujerave te zeza, sipas fletes se punes ATV-A 131. Vlerat standarte respektive jane listuar me poshte:

Shkarkimi specifik shtepiak per COD: 110.0 g/fryme/dite; Shkarkimi specifik shtepiak per BOD5: 60.0 g/fryme/dite; Shkarkimi specifik shtepiak per N-Total: 11.0 g/fryme/dite; Shkarkimi specifik shtepiak per P-Total: 1.8 g/fryme/dite; Shkarkimi specifik shtepiak per SS: 55.0 g/fryme/dite; Shkarkimi specifik shtepiak per TDS: 70.0 g/fryme/dite.

Rezultatet per vendbanimet e vecanta dhe subtotaled per komunat korresponduese jane dhene ne Tabelen 2.30.

Tabela 2.30: Paraqitje e shkakrimeve ditore te ndotjeve (2004) nga banesat ne zonen bregdetare

Komuna Vendbanimi Popullsia1 2004

COD (kg/d)

BOD5 (kg/d)

N-Total (kg/d)

P-Total (kg/d)

SS (kg/d)

TDS (kg/d)

Himara 10,697 1,177 642 118 19 588 749 Palase 408 45 24 4 1 22 29 Dhermi 620 68 37 7 1 34 43 Gjileke 935 103 56 10 2 51 65 Vuno 475 52 29 5 1 26 33 Ilias 110 12 7 1 0 6 8 Himara 5,284 581 317 58 10 291 370 P. Palermo 2) --- --- --- --- --- --- --- Kudhes 868 95 52 10 2 48 61 Pilur 497 55 30 5 1 27 35 Qeparo 1,500 165 90 17 3 83 105 Lukova 8,911 980 535 98 16 490 624 Borsh 1,280 141 77 14 2 70 90 Lukova 2,266 249 136 25 4 125 159 Nivice-Bubar 959 105 58 11 2 53 67 Piqeras 1,140 125 68 13 2 63 80 Sasaj 288 32 17 3 1 16 20 Perparim 1,234 136 74 14 2 68 86 Corraj 267 29 16 3 0 15 19 Fterre 291 32 17 3 1 16 20 Qazim Pali 1,186 130 71 13 2 65 83 Saranda 34,226 3,765 2,054 376 62 1,882 2,396 Metoq 1,801 198 108 20 3 99 126 Gjashta 2,343 258 141 26 4 129 164 Saranda 29,805 3,279 1,788 328 54 1,639 2,086 Shelegar 277 30 17 3 0 15 19 Aliko 8,066 887 484 89 15 444 565 Ksamili 7,124 784 427 78 13 392 499 Xara 6,811 749 409 75 12 375 477 Total komunat bregdetare 75,835 8,342 4,550 834 137 4,171 5,308

1) Te dhena per popullsine 2004 sipas studimit PAP/RAC, 2005 2) Perkohesisht e pabanuar


95

Sasite e ndotjeve te listuara me siper perfaqesojne prodhimin ditor te sasise se ndotjeve. Keto derdhen pjeserisht ne det dhe deri diku filtrohen ne token e bregdetit nepermjet poreve, duke rrjedhur nga tubat e kanalizimeve apo nga gropat septike jo te rregullta. Raporti i derdhjeve ne det dhe rrjedhjeve ne toke varet nga kushtet specifike te infrastruktures qe ka bashkia per ujerat e zeza, dhe per momentin nuk mund te percaktohet me saktesi per shkak te mungeses se analizave te ujerave te zeza qe derdhen ne det.

Perafrimi i perzgjedhur per sasine totale te ujerave te zeza qe derdhen ne det eshte skenari “me i keq”, keshtu qe vleresimi i sasise se ndotjes ne ujerat bregdetare eshte ne anen e sigurt. Me poshte do te jepet nje interpretim i shpejte i ketyre te dhenave.

Qyteti i Sarandes – Te dhena nga analizat e rrjedhjeve te ujerave te zeza

Per qytetin e Sarandes ka vetem pak matje te sasise se ujerave te zeza qe derdhen ne det dhe respektivisht analizat kimike te tyre. Megjithate me poshte jepet nje interpretim i shpejte i ketyre te dhenave. Burimi i te dhenave per keto llogaritje eshte “Raporti i analizes se diagnozes kombetare - Shqiperia” (2003).

Permbajtesit e nje mostre (derdhja mesatare e ujerave te zeza permes Kanalit te Cukes) jane si me poshte:

Q: 1,920 m3/d; COD: 220 mg/l; BOD5: 107 mg/l; N-Total: 32.9 mg/l; P-Total: 20 mg/l; SS: 217 mg/l; TDS: 650 mg/l.

Sasia e ndotjes qe ka dale nga analiza e te dhenave te mostrave, rezulton sic eshte dhene ne Tabelen 2.31.

Tabela 2.31: Sasia e ndotjes nga qyteti i Sarandes qe derdhet ne detin Jon

Vendbanimi Q (m3/d) COD (kg/d)

BOD5 (kg/d)

N-Total (kg/d)

P-Total (kg/d)

SS (kg/d) TDS (kg/d)

Qyteti i Sarandes 1,920 422 205 63 38 417 1.248

Sasite e ndotjes te listuara ne tabelen me siper jane shume me pak per popullsine e Sarandes me rreth 30,000. Ato jane krahasur me te dhena mbi rrjedhjet ne det (Tabela 2.32).

Tabela 2.32: Saranda – sasia totale e ndotjes se prodhuar krahasuar me sasine e ndotjes qe derdhet ne detin Jon

Parametri Sasia totale e ndotjes (kg/d)

Sasia e ndotjes qe derdhet ne detin Jon

(kg/d)

Sasia e ndotjes se derdhur / Sasia

totale e ndotjes (%) COD 3,279 422 13 BOD5 1,788 205 11 N-Total 328 63 19 P-Total 54 38 70 SS 1,639 417 25 TDS 2,086 1,248 60


96

Shifrat per raportin mes sasise se ndotesve te lengshem ndaj sasise totale te ndotesve tregojne se ndotja totale nga Saranda per COD, BOD5, Azot dhe suspensione te ngurta, derdhet ne det ne masen rreth 10-20%. Shifrat per fosforin dhe substancat e that nuk jane te besueshme pasi ato jane cuditerisht shume te larta dhe nuk jane ne perpjestim te aresyeshem me sasite e Azotit dhe BOD5. Hidhet supozimi se 80% e azotit dhe lendes organike qe nuki gjendet ne dergjen ne det, mund te filtrohet ne toke. Ne cdo rast, vleresimi i mesiperm eshte i shperndare, per shkak te sasise se vogel te te dhenave. Per nje diferencim sa me te sakte mes nivelit te ndotjeve ne det dhe ne nentoke, nevojiten me shume analiza mostrash, ku te pershkruhen gjithe karakteristikat cilesore dhe sasiore te mbetjeve urbane. Per me tej, duhet te zgjerohet matja e rrjedhjes se ujerave te zeza ne kanalizimet e bashkise, dhe duhe caktuar me shume pika matjeje, me qellim qe te identifikohen ku ka rrjedhje ne toke nga tubacionet.

Eutrofikimi

Sipas vleresimit te te dhenave ekzistuese mbi cilesine e lumenjve qe derdhen ne det dhe ujerave bregdetare, ujerat e bregdetit shqiptar akoma jane ne gjendjen oligotrofike. Megjithate ka disa perjashtime kryesisht ne zonat e plazheve dhe ne deltat e lumenjve. Ne gjirin e Sarandes u vezhgua zhvillimi i algave nitrofile. Kjo tregon nje stad te avancuar te eutrofikimit per kete njesi ujore. Ne Tabelen 2.33 jane listuar te dhena mbi materialet organike dhe nutrientet ne ujin e detit ne gjirin e Sarandes gjate vitit 2002

Tabela 2.33: Cilesia e ujit te detit ne gjirin e Sarandes (2002)

Vendodhja Nitratet (mg/l) P-total (mg/l) COD (mg/l) BOD5 (mg/l) Klubi Riviera (Sarande) 0.40-0.45 0.18-0.49 40.10-63.40 19.96-31.90 Lagja “Koder” (Sarande) 0.38-0.45 0.30-1.03 36.00-65.00 17.95-32.84 Trajtimi i rrjedhjes se ujerave te zeza sipas direktives se BE per trajtimin e ujerave te zeza urbane (3)

151 22 125 25

Shenim: Vlerat e N dhe P ne Direktiven e BE aplikohen per shkarkime nga impiantet e trajtimit te ujerave te zeza, te cilat jane subjekt eutrofikimi 1) Sasia totale e azotit per qendrat urbane me 10,000-100,000 banore ekuivalent 2) Per qendrat urbane me 10,000-100,000 banore ekuivalent

Lidhur me te dhenat e BOD5 ne tabelen me lart, cilesia e ujit te detit ne gjirin e Sarandes eshte vazhdimisht me e keqe sesa kerkesat per rrjedhjet nga impiantet e trajtimti te ujerave te zeza. Krahasimi i COD dhe BOD5 me klasifikimin e ujerave te lumenjve sipas UNECE (shih Tabelen 2.34) tregon se uji i detit ne gjirin e Sarandes korrespondon me kategorine V (me e keqja).

Tabela 2.34: Klasifikimi i cilesise se ujerave te lumenjve sipas UNECE

Kategoria NH4+ (mg/l) NO3 (mg/l) Ptotal (mg/l) COD (mg/l) BOD5 (mg/l) O2 i tretur

(mg/l) I <0,1 <5 <10 <3 <3 >7 II 0,1-0,5 5-25 10-25 3-10 3-5 7-6 III 0,5-2 25-50 25-50 10-20 5-9 6-4 IV 2-8 50-80 50-125 20-30 9-15 4-3 V >8 >80 >125 >30 >15 <3

Burimi: Rishikimi i paraqitjes mjedisore te Shqiperise, UNECE, 2002


97

Ndotja mikrobiologjike

Permbajtja e parametrave mikrobiologjike te ujerave te zeza ne ujerat e bregdetit te gjirit te Sarandes, qe shkaktohen nga derdhjet e kanalizimeve te qytetit, jane pjeserisht me te larta se vlerat udhezuese te Direktives se BE per Ujerat e Plazhit (Tabela 2.35).

Tabela 2.35: Permbajtja bakteriale ne gjirin e Sarandes ne krahasim me kerkesat e BE sipas Direktives se Ujit per Larje

Vendi Total koliforme (mikrob/100 ml)

Koliforme facial (mikrob/100 ml)

Streptokok facial (mikrob/100 ml)

Deti i Rivieres, Sarande 520-630 66-80 42-46 Deti tek Lagja Koder, Sarande 164-780 32-46 28-126 Vlera udhezuese e BE Direktiva e Ujit per Larje (4)

500 100 100

Vlera udhezuese e BE Direktiva e Ujit per Larje (4)

10,000 2,000 _

Klasifikimi prioritar per projekte te ardhshme per impiantet e trajtimit te ujerave te zeza

Per te identifikuar prioritetet e zbatimit te projektit jane marre ne considerate kriteret e meposhteme:

Afersia e qytetit me bregdetin; Numri i banoreve; Aktivitetet ekonomike dhe tregetare ne qyetet dhe ndotesit respektive; Permasat aktuale te ndotjes; dhe Zhvillimi i turizmit.

Tabela 2.36: Klasifikim paraprak i projekteve te trajtimit te ujerave te zeza ne vendbanimet bregdetare sipas kritereve te siperpermendura

Klasifikimi i vendbanimeve sipas prioritetit te projektit te ujerave te zeza

Popullsia 1 2004

Komente mbi projekte te ardhshme mbi menaxhimin e ujerave te zeza

Saranda qytet 29,805 Projekti ekzistues “Masterplani i menaxhimit te ujerave te zeza ne Sarande” Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3

Himara qytet 5,284 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Ksamil 7,124 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Qeparoi 1,500 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Borshi 1,280 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Dhermi 620 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Vunoi 475 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Lukova 2,266 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Piqerasi 1,140 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Gjiri i Kakomese --- Duhet bere ne perputhje me zhvillimin e turizmit Porto Palermo --- Duhet bere ne perputhje me zhvillimin e turizmit Palase 408 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3 Ilias 110 Per hollesi shih Aneksi 6, kapitulli 2.3

1) Te dhena per popullsine 2004 sipas studimit PAP/RAC (2005)


98

2.4.1.2. Ndotja e bregdetit nga mbetjet e ngurta

Prodhimi mesatar i mbetjeve ne Shqiperi eshte 255 kg/fryme/vit ne mes te viteve 90. Nuk ka te dhena respektive per vendbanimet e vogla bregdetare. Keto vleresime mbi sasine e mbetjeve te ngurta kane dale nga shumezimi i popullsise me sasine mesatare te prodhimit te mbetjeve te ngurta ne vend. Sasia specifike e prodhimit te mbetjeve te ngurta (mesatarja ne Shqiperi, ne mes te viteve 90) eshte 0.72 kg/fryme/dite.

Sasia specifike e prodhimit te mbetjeve te ngurta ne vendbanimet e vogla bregdetare mund te jete me e vogel se ne qytetet e medha, per shkak te standarteve me te uleta te jeteses. Shifrat per sasite e mbetjeve ne Tabelen 2.37 jane bazuar ne vlerat specifike tipike per qytetet e medha. Keshtu qe vleresimet e bera per fshatrat e vegjel jane mese te mjaftueshme.

Tabela 2.37: Vleresimi i prodhimit te mbetjeve te ngurta ne vendbanimet bregdetare

Komuna / Bashkia

Vendbanimi Popullsia 1)

2004 Prodhimi i mbetjeve te

ngurta (ton/year) Himara 10,697 2.811 Palase 408 107 Dhermi 620 163 Gjileke 935 246 Vuno 475 125 Ilias 110 29 Himara 5284 1.389 Kudhes 868 228 Pilur 497 131 Qeparo 1500 394 Lukova 8,911 2.342 Borsh 1280 336 Lukova 2266 596 Nivice-Bubar 959 252 Piqeras 1140 300 Sasaj 288 76 Perparim 1234 324 Corraj 267 70 Fterre 291 76 Qazim Pali 1186 312 Saranda 34,226 8.995 Metoq 1801 473 Gjashta 2343 616 Saranda 29805 7.833 Shelegar 277 73 Aliko 8,066 2.120 Ksamili 7,124 1.872 Xara 6,811 1.790 Shuma – komunat ne bregdet 75.835 19,929 1) Te dhena per popullsine ne 2004 sipas studimit PAP/RAC

99

3 Zhvillimi i turizmit

Zhvillimi i turizmit eshte konsideruar si nje lloj rrugedalje per shume ndertues shqiptare qe ne fillim te viteve 90. Ne nje situate qe karakterizohej nga optimizem pothuajse i pakufishem, asetet mjedisore u konsideruan me te drejte si nje baze solide per zhvillimin e turizmit si nje themel te ekonomise ne tranzicion, sidomos ne zonen bregdetare. Te gjitha raportet, studimet dhe planet e pregatitura me pas jane bazuar mbi kete premise. Te gjitha keto raporte jane studiuar me kujdes, konkluzionet baze qe lidhen me kete project jane ekstrapoluar dhe jane perdorur gjate pregatitjes se ketij raporti. Ne Aneksin 11 eshte dhene nje permbledhje e raporteve me te pershtatshme.

Shumica e raporteve jane perqendruar mbi studime mjedisore dhe jo mbi turizmin. Disa pershkruajne cfare duhet bere per turizmin, por mbi baza shume ideologjike qe mund te permblidhen si: turizmi eshte i rrezikshem, nuk eshte i qendrueshem ne qofte se nuk eshte ekoturizem me ndikim sa me te ulet ne mjedis, domethene krejt e kunderta me ate c’ka ndodh ne bregun pertej, Korfuzin. Gjithashtu eshte dhene sistematikisht nje lidhje e forte mes turizmit bregdetar dhe atij masiv. Megjithate shume raporte heshtin kur kerkohet nje pergjigje per pyetjet baze sic jane: Kur fillon turizmi masiv? Keshtu pershembull nje nga dokumentat e fundit “Strategjia e zhvillimit te turizmit, nje lloj masterplani I turizmit I pergatitur ne 2002, thote drejtpersedrejti se ne “…bregdetin verior [te Shqipersie] (…) turizem masiv me 10,000 shtreter, ne bregdetin jugor [te Shqiperise] (…) eko turizem me 8,000 shtreter”. Dokumenti nuk e analizon me hollesi se si do te zbatohet kjo strategji. Jane vene pak prioritete, keshtu qe nuk ka nje strategji te vertete. Po ashtu jane dhene pak keshilla se si te veprohet apo si te zbatohet. Gjate kohes qe mbulonje raportet, (10 vjet) rreth 4,000 shtreter jane shtuar perreth Sarandes. Ato u ngriten pa nje vizion, plan dhe/ose vendime te marra nese bregdeti shqiptar do te jete nje destinacion i turizmit masiv apo ndonje lloj tjeter turizmi.

Ky kapitull perbehet nga dy pjese baze: Analiza e tendencave historike te turizmit me synim zbulimin se si jane perdorur

asetet e turizmit ne te kaluaren; dhe Hartimi i nje strategji paraprake te zhvillimit te turizmit.

3.1. Analizat e tendencave historike te turizmit

3.1.1. Vizitat e turisteve

Bregdeti Jugor nuk ka nje zhvillim te mirefillte te sektorit te turizmit. Vendet fqinje si Kroacia, Greqia dhe Italia jane shume perpara persa i perket fluksit te turisteve te huaj dhe cilesise se turizmit te ofruar. Tregu aktual per bregdetin jugor bazohet ekskluzivisht tek turistet Shqiptare. Pjesa me e madhe e turisteve jane vendas ose shqiptare nga Kosova dhe Maqedonia.

Tregu vendas po peson ulje pasi shqiptaret po behen me te pasur dhe preferojne t’i kalojne pushimet jashte vendit. Mbas nje kerkimi te bere nga Banka Tregetare Kombetare e Shqiperise gjate veres se fundit, nga agjensite e udhetimit jane rrjedhur 1.8 milion Euro vetem per udhetimet qe kane bere shqiptaret per te kaluar pushimet e tyre ne Turqi. Mali i Zi dhe Kroacia jane dy tregje te tjera qe jane hapur per shqiptaret.


100

Saranda eshte shume prane WHS te Butrintit dhe Korfuzit dhe kjo eshte porta kryesore qe terheq me shume turistet, shumica prej te cileve jane kalimtare. Keshtu qe, Saranda ka hyrjen me te madhe te turisteve ne krahasim me vendet e tjera te Bregdetit Jugor (30%), Vlora ka rreth 2% dhe Himara 1%.

Ne fund te viteve 1980, vizitoret ditore perbenin gjysmen e te gjithe turisteve te huaj ne te gjithe Shqiperine. Ne vitin 2004, rreth 22,000 turiste te huaj ose 50% e te gjithe vizitoreve qe vijne ne Sarande nepermjet detit vizitojne Butrintin dhe vendet kulturore rreth tij. Ato mund te rrine nje dite ose me pak, kalojne diten ne Sarande dhe me pas kthehen ne hotelet e ishullit Grek, Korfuz. Keto udhetime organizohen nga agjensite turistike Greke ose Shqiptare me nje iniciative per te mbajtur turistet ne Sarande per 1 ose me shume dite. Rritja e vizitoreve te huaj thekson vartesine e madhe nga pikat e huaja ndermjetese (kryesisht Korfuzi), duke treguar ne te njejten kohe mungesen e operatoreve lokale dhe strategjise se marketimit. Per pasoje ka mungese ne inkurajimin direkt te shitjes apo kontrollit te ndermjetesve

Ne Sarande ka nje interes te konsiderueshem per sa i perket turisteve nderkombetare, sic reflektohet edhe ne Figuren 3.1. Megjithate, lind nevoja per krijimin dhe promovimin e tregjeve te huaja.

Figure 3.1: Turistet e huaj ne Sarande sipas vendeve

5% 10% 15% 20%

Anglia Italia

Gjerm ania

Greqia

SH B A

FrancaAustria

Te tjere

Burimi: Zyra e Kryetarit te Bashkise Sarande, Drejtoria e Turizmit (ne Gunaratnam 2004)

Korfuzi perben furnizuesin kryesor te vizitoreve (te huaj dhe Shqiptare) qe kalojne ne Sarande dhe Himare me anije brenda nje dite. Mesatarisht ne dite kalojne 3 anije per Shqiptaret qe jetojne ne Greqi te cilet zakonisht udhetojne per te vizituar familjet ose per biznes. Aktualisht nuk ka asnje vizitor ditor ne Himare megjithese qe nga viti 1998 atje ka itenerare te rregullta nga Korfuzi (nje here ne jave ne dimer dhe tre here ne jave ne vere) qe plotesojne nevojat e shqiptareve nga bregdeti verior i Greqise , atyre qe punojne e jetojne ne Korfuz apo ne pjesen kontinentale te Greqise dhe nje numri shume te vogel vizitoresh te huaj.

Pjese e zhvillimit te ishullit te Korfuzit eshte dhe permiresimi i rrugeve dhe transportit detar, si psh porti i ri i Kasiopit i cili do te perfundoje fazen e tij te pare ne fund te vitit 2005. Sipas projektuesve eshte e qarte se ky port nuk do te jete ne gjendje te kontribuoje gjeresisht ne zhvillimin e turizmit pervec udhetimeve ditore ne Sarande, Himare and Butrint. Nga ana tjeter rindertimi i nje porti te madh ne Gumenice dhe rrugeve te tij lidhese (Pika e hyrjes ne Qafe Bote ne jug te WHS te Butrintit e cila eshte peruruar se fundmi, rehabilitimi i rruges ne anen shqiptare eshte aktualisht nen zbatim) do te kene nje rol te rendesishem per arritjen e jugut te Shqiperise per tregetine e jashteme dhe turizmit me nje prurje te rreth 30,000 turisteve ne dite gjate sezonit turistik, duke kaluar nga Gumenica.

Zhvillimi i turizmit

101

Rritja e Sarandes ne drejtim te numrit te turisteve ne 5 vitet e fundit ka qene mjaft dramatike. Numri i turisteve te huaj eshte katerfishuar, nderkohe qe numri i turisteve shqiptare ka mbetur stabel, me nje rritje prej vetem 21% ne kete periudhe (Tabela 3.1). Sic u permend me siper, shqiptaret qe hyne ne Sarande permes portit te saj jane zakonisht emigrantet qe punojne jashte, dhe perderisa numri I tyre nuk eshte rritur ne kete periudhe niveli I ardhjeve te tyre ka mbetur relativisht I pandryshueshem. Te huajt qe hyjne perms portit te Sarandes jane kryesisht turist ditor, tre here me shume se ata qe qendrojne me fjetje (Figura 3.2). Vizitoret qe vijne perms porteve te Himares dhe Vlores jane kryesisht shqipetare qe vijne ne Shqiperi per te njejten arsye si ata qe vijne ne Sarande. Megjithate shifrat totale jane te ngjashme me ato te Sarandes (44,175 dhe 38,000 ne 2004 per Vloren dhe Himaren respektivisht, perballe 43,270 per Saranden). Shifrat perkatese jane ne dhene ne Tabela 3.2, Tabela 3.3, Figura 3.2 dhe Figura 3.3. Struktura tregon se Saranda eshte pika me terheqese per turistet e huaj dhe se asetet e turizmit te zonave te tjera akoma nuk jane shfrytezuar plotesisht.

Industria e turizmit varion dukshem sipas vendit – ne Sarande dhe rreth saj turizmi (kryesisht turiste te huaj nje ditore) lidhet kryesisht me trashegimine kulturore dhe plazhin (kryesisht turiste vendas qe qendrojne me fjetje), ndersa ne Vlore dhe rreth saj lidhet me ekoturizmin (Parku Kombetar i Llogarase) dhe turizmin e plazhit. Ne te gjithe vendet e tjera mes Vlores dhe Sarandes eshte i zhvilluar vetem turizmi ne plazh.

Megjithate parashikimet per vitin 2020 jane me dramatike. Sipas nje studimi te financuar nga Banka Boterore (Gunaratnam, 2004) eshte parashikuar nje rritje graduale, me me shume se 250,000 touriste qe vijne ne 2020. Pjesa e turisteve te huaj do te rritet ne total, por shiptaret do te perbejne pothuajse 70% te numrit total te turisteve (Figura 3.4). Ky parashikim do te duhet te behet me i sakte me qellim qe te gjendet se cila do te jete shperndarja e turisteve ne te ardhmen neper komunat dhe bashkite e bregdetit jugor. Sigurisht qe kjo do te varet ne nje mase te madhe nga strategjia e perzgjedhur e turizmit.

Tabela 3.1: Mberritjet e vizitoreve shqiptare dhe te huaj permes portit te Sarandes ne 2000-2004

Lloji i vizitoreve 2000 2001 2002 2003 2004 Shqiptare 14,524 14,807 17,828 19,093 17,658 Te huaj 6,591 8,268 16,481 20,084 25,612 Total 21,115 23,105 34,309 39,177 43,270

Burimi: Autoriteti portual Sarande

Figura 3.2: Mberritjet e vizitoreve shqiptare dhe te huaj (ditore dhe me fjetje) permes portit te Sarandes ne 2000-2004

0

5000

10000

15000

20000

2000 2001 2002 2003 2004

Te huaj me fjetjeTe huaj ditenShqiptare

Burimi: Statistikat e portit Sarande, 2005


102

Tabela 3.2: Mberritjet e vizitoreve shqiptare e te huaj nga porti i Vlores 2000-2004

Lloji i vizitoreve 2000 2001 2002 2003 2004 Shqiptare 45,314 44,820 44,884 44,844 43,985 Te huaj 986 1,080 1,239 1,206 1,190 Total 46,300 45,900 46,123 46,050 44,175

Burimi: Autoriteti portual Vlore

Figura 3.3: Mberritjet e vizitoreve shqiptare e te huaj nga porti i Vlores 2000-2004

05000

100001500020000250003000035000400004500050000

2000 2001 2002 2003 2004

Albanians

Foreign

Burimi: Autoriteti portual Vlore, 2005

Tabela 3.3: Mberritjet e vizitoreve ne Himare ne 2004 (nga toka & deti)

Lloji i vizitoreve Numri i vizitoreveShqiptare 35,000 Te huaj 3,000 Total 38,000

Burimi: Zyra e Kryetarit te bashkise se Himares, Drejtoria e Turizmit

Figura 3.4: Parashikimi i numrit turisteve te huaj dhe vendas ne bregdetin jugor deri ne vitin 2020

-

50,000 100,000 150,000 200,000 250,000 300,000

2004 2010 2015 2020

Te huaj

Vendas

Burimi: Gunaratnam, 2004


103

3.1.2. Analiza e klienteles

3.1.2.1. Turiste qe qendrojne per 7-14 dite

Per momentin, pothuajse te gjithe turistet (pervec nje 3% qe jane te huaj) jane nga Shqiperia, Kosova dhe Maqedonia. Turistet qe qendrojne jane rreth 107,000 individe qe pergjithesisht qendrojne per 7-14 dite (109,000 turiste qendronin ne 2004 per 5-14 dite, shih Tabelen 3.4). Ata jane pothuajse ekskluzivisht te interesuar per turizmin e plazhit. Bazuar ne te dhenat e kaluara, kjo popullate turistesh do te rritet ne nivele qe te plotesoje gjithe kapacitetin e dhomave, qofshin ne banesa private, apo ne hotele te vogla. Turiste me te pasur do te mbushin hotelet, por hotelet nuk gjenden ne te gjitha zonat, megjithese jane ndertuar hotele ne numer te konsiderueshem. Parashikimet bazohen ne numrin e banesave dhe hoteleve te ndertuara per pritjen e turisteve (Tabela 3.4). Sipas ketij parashikimi numri i turisteve mund te dyfishohet per 15 vitet ne vijim dhe mund te mbetet stabel. Pritet qe pjesa e turisteve qe qendrojne me fjetje ne totalin e gjithe turisteve qe vijne, do te rritet gjate kesaj periudhe (Figura 3.5).

Tabela 3.4: Turistet (te huaj dhe vendas) qe qendrojne per 5-14 dite dhe parashikimi deri ne 2020

1996 2004 2010 2015 2020 Saranda na 23,320 40,994 49,894 53,154 Lukova na 2,867 3,126 3,240 3,292 Piqeras na 1,370 1,494 1,540 1,565 Borsh na 4,375 5,171 5,817 6,093 Qeparo na 1,875 2,406 2,682 2,828 Dhermi na 3,000 5,095 5,990 6,606 Himara na 9,375 16,117 18,636 20,277 Vuno/Palasa na 4,375 4,874 5,311 5,484 Orikum na 6,250 7,387 8,310 8,724 Vlora na 52,500 75,001 109,624 141,625 Total 109,307 161,665 211,046 249,647 Burimi: Gunaratnam, 2004

3.1.2.2. Turistet ditore

Aktualisht, vizitoret nga Korfuzi e blejne bileten rreth 34 Euro, 14 deri 20 Euro mbeten ne Shqiperi sepse personeli nuk ofron me shume sesa hyrjen ne vendet arkeologjike te Butrintit dhe dreken. Zakonisht dyqanet jane te mbyllur kur turistet kthehen ne qytet. Ka shume pak mundesi qe te harxhohen para keshtu qe njerezit qe bejne biznes te vertete jane shoqerite turistike. Per te fituar me shume para, banoret vendas duhet te permiresojne oferte e tyre.


104

Figura 3.5: Raporti i turisteve ditore ndaj atyre me fjetje

0 50000

100000 150000 200000 250000 300000 350000 400000

Num

ri i

turi

stev

e

2004 2010 2015 2020

Turiste ditore

Me fjetje


3.1.2.3. Turistet e huaj

Sipas nje studimi te Bankes Boterore (2004), parashikimi per turistet e huaj deri ne 2020 tregon nje rritje nga 2% te totalit ne 2004 ne 21% ne 2020 (Figura 3.6). Kjo nuk duket kaq dramatike , por rritja aktuale do te varet shume nga strategjia e zgjedhur per zhvillimin e turizmit dhe masat qe do te merren per zbatimin e saj.

Figura 3.6: Perqindja e turisteve te huaj ndaj gjithe turisteve ne total

2%

16%

19%21%

0%

5%

10%

15%

20%

25%

2004 2010 2015 2020


Sipas parashikimeve, duket qarte se numri me i madh i turisteve do te qendrojne ne Sarande dhe Vlore (mbi 60% te totalit), nderkohe qe 40% do te qendrojne ne zonat me te vogla. Numri i turisteve te huaj do te rritet deri 110,000 individe por personat qe do te rrine 5-14 dite do te jene rreth 44,000 (40% e nurmit total) (Tabela 3.5).


105

Tabela 3.5: Turistet e huaj qe parashikohet te qendrojne

2004 2010 2015 2020 Saranda 0 8,211 12,425 15,760 Lukova 0 172 261 331 Piqeras 0 82 125 158 Borsh 0 285 431 547 Qeparo 0 298 451 572 Dhermi 197 1,787 2,705 3,431 Himara 210 4,499 6,808 8,635 Vuno/Palasa 0 149 225 286 Orikum 0 407 616 781 Vlora 2,500 5,892 9,918 13,522 Total 2,907 21,783 33,964 44,023 Burimi: Gunaratnam, 2004

Parashikimi i mesiperm duket mjaft konservativ dhe jo kaq i larte sa parashikimi i bere per vendet fqinje. Nese ky skenar materializohet, turizmi do te jete industria kryesore ne rajon, por jo domosdoshmerisht ne perpjestim te drejte me asetet natyrore te rajonit. Struktura e turisteve do te mbetet relativisht e thjeshte (turiste ditore dhe turiste qe qendrojne 1-2 jave), nderkohe qe turistet shqiptare do te jene mbizoterues, pavaresisht uljes graduale te perqindjes se tyre ndaj totalit. Keshtu qe eshte e qarte se duhet propozuar nje strategji me e guximshme.

3.2. Asetet e turizmit ne bregdetin jugor te Shqiperise Qellimi eshte krijimi i nje destinacioni te ri turistik. Qe te behet kjo nevojiten asetet e meposhteme:

imazh qe te terheqe turistet; gjendje te strukturave te akomodimit qe te terheqe operatoret; sezon te gjate per te patur kthim te mire te investimit; zgjedhje aktivitetesh qe t’i bejen vizitoret te shpenzojne para ne rivieren shqiptare; mberritje e mire dhe me cmim te lire.

3.2.1. Imazhi i produktit shqiptar te turizmit

Riviera shqiptare nuk ka nam pertej tregjeve te saj tradiconale (shqiptaret, kosovaret dhe maqedonasit). Pak njerez e dine kete destinacion premtues dhe ka mundesi te kete nje nam negativ apriori per shkak te historise. Duhen bere nje sere perpjekjesh promovuese per te ngritur nje imazh qe do te perfshinte ne harte rivieren shqiptare. Ky duhet te jete flamuri nen te cilin duhet te luftoje ky destinacion. Duhet qe te kete nje identitet te njohur dhe te afirmuar fuqishem, perballe Korfuzit qe ka tashme nje imazh te forte (sikurse dhe Kroacia, por dhe Mali i Zi qe po forcohen vazhdimisht). Nga vendimarresit duhet te perzgjidhet nje pozicioni ne treg. Ky eshte nje nga shqetesimet me te rendesishme per te ardhmen.

3.2.2. Analiza te strukturave aktuale te akomodimit

Ekonomia e turizmit eshte kryesisht e fokusuar tek strukturat e akomodimit (Tablela 3.6). Ketu investohet kapitali dhe gjenerohen te ardhurat dhe vendet e punes. Riviera shqiptare eshte ne fillimin e zhvillimit turistik, por qe tani mund te flasim per nje kapacitet prej rreth 6,000 shtreter. Shumica e tyre nuk jane sipas standarteve nderkombetare te komfortit.


106

Vlora:eshte qytet industrial, ku biznesi ka nevoje per struktura te adaptuara, hotele me te gjitha lehtesite e binesit, salle konferencash, interneti etj. Sipas Dhomes se Tregetise ne Vlore ka rreth 1200 shtreter ne 2004.

Struktura turistike duket qarte se jane perqendruar ne Sarande dhe ne rrethinat e aferta. Sipas Shoqates se Hotelve ne Sarande funksionojne 75 hotele.Ata perfaqsojne 1170 Dhoma domethene 2000 krevate.Kapaciteti mesatar eshte 24 dhoma ne nje hotel me 3 yje. Shumica e ketyre hoteleve jane te vogla dhe ju perkasin individeve te vecante qe jane invenstitor Shqiptare. Kjo gje nuk jep kapacitetin promovues sipas standarteve nderkombetar. Numri i vendeve te punes eshte 350, vetem 20% jane te siguruar, sipas informacionit qe morem gjate misionit te prillit ne terrren.

Tabela 3.6: Strukturat e akomodimit (hotelet, shtepite, vilat)

Strukturat e akomodimit Dhomat Shtreterit Vendi

2001 2004 2001 2004 2001 2004 % growthVlora 20 33 323 566 611 1,191 + 95 Llogara 1 2 16 28 64 98 + 53 Palase 0 1 0 10 0 36 - Dhermiu 3 10 33 119 75 300 + 300 Himara 8 8 0 86 110 212 + 93 Saranda 44 89 468 832 971 2,223 + 129 Ksamili 8 16 129 97 254 180 - 29 Total 2 ,085 2,163 2,970 3,739 4,089 6,244 + 103 Burimi: Administrata rajonale Vlore, 2001; Profili rajonal Vlore, 2004; Dhoma e Tregetise dhe Industrise Vlore.

Ka rreth 500 apartamente qe jepen me qera, qe perfaqesojne rreth 2,000 shtreter me shume. Keto apartamente nuk jane licensuar, por jane ndertuar si perdorim privat i prones duke perdorur pastaj praktika te pandershme per kthim ne hotel. Por duket se ka kerkese ne rritje per kete lloj akomodimi.

Midis 2001 dhe 2004, rezerva e shtreterve eshte rritur me 130%. Por nivelet e shfytezimit jane ulur vitet e fundit, per shkak te veshtiresive ne ekonomi, rritjes se konsumit dhe nxitimit te shqiptareve qe te investojne ne banesat e tyre. Niveli mesatar i shfrytezimit prej 35% eshte nen parashikimin.

Investimi mesatar per nje hotel me 3 yje eshte 11,000 USD per shtrat me nje cmim toke prej 15 USD per m2, nese toka i perket komunes, dhe 100 USD per toke private. Periudha e ripagimit ishte 5 vjet ne 2001, ndersa ne 2005 eshte rritur ne 7 vjet.

Per hotelet sezonale (mbi 16 dhoma dhe nen 7 punonjes) qe jane hapur 4-5 muaj kostot operacionale rriten me rreth 2000 USD ne vit duke perjashtuar taksat dhe amortizimin. Rrogat perfaqsojne me pak se 30%. Cmimet mesatare per nje dhome ne nje hotel me 3 yje jane 35-60 USD. Per hotelet qe jane hapur per gjithe vitin kostot operative jane me shume se 5,000 USD.

Shqetesimet kryesore te sektorit te turizmit ne vendbanimet me te medha, Vlore dhe Sarande jane si me poshte: problemet e infrastruktures: rruget e mberritjes veprojne si pengese ne kohen qe Kroacia

dhe Mali i Zi po i permiresojne shume shpejt rruget e tyre; mungesa e kontrollit te ndertimeve ilegale; mungesa e kontrollit mbi nivelin e akomodimit; mungesa e udhezimeve arkitekturore;


107

mungese e nje strategjie te qarte nga MRRTT; mungesa e tokes publike qe te shitet me cmime te aresyeshme per projekte pilot etj.

Pervec Sarandes dhe Vlores po zhvillohen ngadale dhe disa zona te tjera, ato kane se bashku rreth 700 shtreter per turistet: Fshati turistik Llogara ne Parkun Kombetar mes Vlores dhe Palases, lartesi 1000 m mbi

nivelin e detit mbulon 1,1 ha me pyll pishe dhe eshte hapur ne 1993. ai permban 16 shtepi druri me 64 shtreter. Cdo shtepi ka dy dhoma dyshe, WC, dush, TV dhe minibar. Po ndertohet nje restorant, nje pishine e mbyllur dhe nje sauna. Ky eshte nje shembull i mire se cfare mund te behet per “turizmin natyror” perfshire dhe aktivitete sportive. Cmimet jane 68 Euro.

Ne plazhin e Dhermiut, nje hotel qe i perket sindikates se punetoreve dhe disa B&B te vogla perdoren kryesisht nga pushuesit e fundjavave ose verore qe vijne nga Tirana. Ne total jane rreth 300 shtreter.

Himara tashme perben nje resort me 8-10 hotele te vogla me me pak se 15 dhoma secili, me komfort te ulet dhe disa B&B. Ne total jane rreth 200 shtreter.

3.2.3. Sezoni i gjate

Klima mund te ndryshoje, por si dhe ne Korfuz, sezoni mund te gjase maksimumi 5-6 muaj qe nga Pashka deri ne Diten e Gjithe Shenjtoreve. Megjithate, ne Kroaci aktualisht piku i sezonit eshte 6-8 jave, me aktivitet me te ulet ne maj, qershor dhe shtator. Ne mes te veres puhia e detit mban temperaturan mesatare nen 25-30°C, qe eshte ideale. Nese eshte e mundur te mbahet sezoni i gjate, investitoret dhe operatoret mund te presin nje kthim mjaft te aresyeshem te investimit.

3.2.4. Aktivitetet qe u ofrohen turisteve

Njerezit do te vijne ne vere per diell dhe plazh, ne pranevere dhe vjeshte me teper per diell dhe zbulime te zonave natyrore dhe kulturore.Si sillen njerezit gjate pushimeve. Natyrishte qe dallime te vogla mes tregjeve, turistet latine mezi presin te bejne zbulime dhe te kenaqen ne qytet, ndersa verioret perdorin me teper plazhin. Mund te listohen 4 lloj aktivitetesh ne zonen e studimit: Te zbresesh ne qytet per pazar (kryesisht artikuj artizanale), shetisesh ne per rruge, te

hash ne nje restorant tipik, te argetohesh naten (kazino, klub nate…). Saranda eshte zemra e nje aktivitetit te tille, perfshi ketu dhe nje vizite ne Korfuz;

Shikim i peisazhit dhe i fshatrave te vjeter pergjate rruges se bukur te Dhermiut. Por aty duhet te kete “gjera per te pare, gjera per te vizituar, gjera per te bere, gjera per te blere”. Secili ne familje duhet te gjeje dicka qe korrespondon me interesat e tij;

Vizita ne vende te trashegimise kulturore, te ilat duhen perfshire ne turizem sic jane qendrat e vizitoreve, udhezues, qendra interpretimi, administrate etj;

Aktivitete argetuese dhe sportive: parqe argetimi, aqualand, golf, lojera ne rere, lundrim, zhytje.

Terheqjet e para qe duhen zhvilluar ne zone jane: Saranda, ne vend te pare si qendra kryesore urbane e turisteve; Zona arkeologjke e Butrintit; Finiqi dhe Gjirokastra si vendbanime te lashta dhe tradicionale; dhe Bregu i Dhermiut me pamjet nga deti fshtrat e vjeter, shumica e te cileve jane, sidoqofte,

ne kushte shume te keqija.


108

Nje terheqje e vecante per turistet eshte gjendja kulturore dhe asetet ne Shqiperi. Monumentet dhe zonat arkeologjike me te vecanta ndodhen jashte zonave urbane. Qytetet kryesore antike si Amantia, Orikumi, Butrinti, Foeniki jane ne zona te largeta dhe afer tyre ka vetem ndonje fshat te te vogel. Monumentet myslimane dhe ortodokse, keshtjellat dhe kishat, te cilat perbejne shumicen e objekteve te regjistruara, ne me te shumten e rasteve lidhen me vendbanime te vogla qe nuk kane ose kane fare pak vlera historike. Pjesa tjeter e monumenteve te regjistruara jane shtepi historike ne vende te ndryshme. Ne fakt, ne Shqiperi vetem ne dy qytetet muze, Berati dhe Gjirokastra, te dyja larg bregdetit, gjithe vendbanimet kane vlere historike. Por asetet nuk jane impresionuese krahasuar me vendet e tjera te rajonit te Mesdheut.

Trashegimia kulturore e bregdetit jugor eshte e rendesishme per nga vlerat qe lidhen me identitetin dhe te kaluaren. Ne zone nga lumi i Vjoses deri ne Sarande ka shenja te kulturave te ndryshme qe kane kaluar ketu: duke filluar nga fiset e para ilire, qyteterimi grek, me influencen e epirioteve, romaket ne kulmin e romanizimit te Mesdheut. Qytetet e Vlores, Sarandes, Himares jane te pasura me shume asete trashgimie.

Te dhenat historike dhe trashegimia kulturore provojne se kjo zone ka qene nje nga me te zhvilluarat ne bregdetin shqiptar. Ne Vlore ka tre muzeume: Muzeu i Pavaresise, qe ndodhet ne nje godine historike te shekullit te 19-te e cila ka sherbyer si rezidence e Qeverise se Perkoheshme te Vlores ne vitet 1912-13. Muzeu Historik, qe ndodhet ne qender te qytetit, ku mbahen objekte arkeologjike, historike dhe deshmi te periudhes mesjetare, te Rilindjes Kombetare dhe te koheve me pas. Muzeu Etnografik gjithashtu ndodhet ne qender te qytetit dhe ka sherbyer si klubi patriotik “Laberia”. Aty ka objekte me vlere etnografike te shekujve 16-19 si dhe objekte pune me metal, dru, gur dhe pajisje karakeristike shtepiake.

Ketu perfshihen njesite administrative te Sarandes dhe Delvines dhe kater komuna: Aliko, Finiq, Mesopotam dhe Vergo me nje popullsi 81.646. Bukuria absolute e rajonit jane zonat arkeologjike e Butrintit dhe Finiqit. Ne qytet ka monumente historike si Kalaja e Lekuresit, Tempulli i Veneres, disa mozaike dhe manastiri i Shen Jorgjit ne Ksamil. Vete Saranda permban nje sere vendesh me vlera unike kulturore, fetare dhe historike, te cilat jane: Nje sinagoge/bazilike qe daton ne shekullin e 3-te A.D. eshte e vetmja sinagoge qe

mund te vizitohet ne Ballkan, e ngritur nga nje prej komuniteteve me te vjetra te cifuteve ne Ballkan.

Rrenojat e qytetit te Onhezmit ndertuar nga perandori bizantin Konstandini II ne shekullin e 4-t A.D.

Manastiri i 40 Shenjtoreve ndertuar ne shekullin e 10-te A.D.

Qyteti ndodhet pergjate rruges qe lidh Vloren me Saranden dhe ne shekuj ka qene fortese e pathyeshme e patriotizmit shqiptar. Ai permban 7 fshatra nga bregu i Palases deri ne Qeparo, te pasur me objekte historike, dy keshtjella te rendesishme, kisha dhe nje bregdet fantastik.

Qendrueshmeria e zhvillimeve turistike varet shume nga mbrojtja e mjedisit. Nganjehere kjo perfshin vetem mbrojtjen e mjedist natyror, por jo gjithmone.

Mjediset e krijuara apo transformuara nga njeriu (si psh kodrat me tarraca ne jug drejt Ksamilit apo Borshit) mund te jene te vlefshme per turizem dhe argetim dhe mund te deshirohet qe ato te mbrohen ne gjendjen e tyre si peisazhe te reja. Disa nga gjetjet e zones bregdetare jugore: studimi i vleresimit te prioriteteve (2004) vecoi: Baze e shkelqyer per zhvillimin e turizmit, pasi mjedisi natyror i rajonit ka mbetur

pothuajse i paprekur nga procesi i industrializimit ne Shqiperi;


109

Potenciale per zhvillimin e turizmit rural i cili mund te konkurroje me zona te tjera ne rajonin e Mesdheut (psh Greqia, Kroacia);

Nje nivel i larte biodiversiteti qe ka nevoje per nje mbrojtje te duhur dhe integrim ne mundesite per zhvillimin e turizmit ne rajon;

Nje trashegimi kulturore e shumellojshme ne pergjithesi, dhe zonat arkeologjike ne vecanti, perbejne nje baze te shkeqyer mbi te cilen mund te ngrihen metada me cilesi te larte per terheqjen e turisteve.

Ne kuptimin afatmesem, vendet historike, antikitetet, rrenojat duhet te mbrohen mire, te studiohen dhe promovohen si pjese e strategjise se pergjithshme per zhvillimin e turizmit. Tipi i industrise se turizmit ndryshon shume pergjate rajonit – ne dhe perreth Sarandes turizmi (kryesisht turiste te huaj ditore) eshte kryesisht turizem trashegimor-kulturor dhe plazhi, nderkohe qe ne dhe perreth Vlores eshte turizem biznesi dhe disi ekoturizem (Parku Kombetar Llogara) si dhe turizem plazhi. Ne te gjitha fshatrat ndermjet eshte turizem plazhi. Megjithese nje pjese e vendeve kulturore te mesiperme u be subjekt vandalizmi gjate 1997 (sic ishte Butrinti), trashegimia klasike shqiptare duhet projektuar si nje komponent integral i strategjise se marketingut ne vend.

Ne hartimin e aseteve te trashegimise theksohet se turizmi i bazuar ne trashegimine kulturore dhe natyrore, nga vete natyra e tij, do te jete me pak i mirepritur sesa format e tjera te turizmit, edhe pse numri i turisteve mbetet i vogel. Kjo eshte aresyeja pse eshte vecanerisht e rendesishme te vleresohet vulnerabiliteti, ne menyre qe produktet finale mund te krijohen ne menyre te qendrueshme. Paradoksi me i madh per turizmin do te jete qe te shkaterroje ate gje qe eshte e para qe e terheq turizmin ne zone

3.2.5. Mberritja

Sot, zona e studimit eshte e paarritshme nga ajri, pervec aeroportit te Korfuzit qe eshte aktualisht i mbingarkuar, aeroporti i Tiranes, nga i cili rruga deri ketu eshte e lodhshme dhe sa per ta permenduar ka nje aerodrom 700 m te gjate ne Sarande qe eshte praktikisht i paperdorshem. Ne qofte se synohet te shtohen rreth 20,000 shtreter ne 10 vjet atehere lind nevoja e nje aeropnje pike ne tjetren.

Kalimi me traget nga Italia e Jugut nuk eshte e mundur pervecse ne Vlore. Pika me e rendesishme eshte porti i Sarandes i cili perdoret si kalim pergjate Rivieres Shqiptare ashtu dhe per per gjallerimin e gjirit, kalimin e anijeve te udhetareve dhe bizneset. Ky eshte prone shteterore dhe nje master plan ka planifikuar rritjen e tij deri ne vitin 2010. Terminali i pasagjereve qe vijne nga Korfuzi po zgjerohet derin 100m per te ankoruar anije me te gjata dhe vend transporti i mallrave do teperfundoje ne fund te vitit 2005. Ne dimer (fundi i Tetorit deri ne Maj), kalojne 3 deri ne 4 anije ne dite qe transportojne 80 deri ne 100 pasagjere dhe 4 deri 5 makina, dhe ne vere kalojne 10 anije ne dite. Ne dimer, thellesia e portit eshte me pak se 6 m por limani i trete do te jete me shume se 8 m i thelle dhe mund te mbaje deri ne 30 anije ne dite. Menaxhimi i portit merret edhe me udhetimet e anijeve. Deti ne breg eshte vetem 4 deri 5 m ithelle dhe eshte i pershtatshem per te ndertuar nje kalate te gjate. Bashkejetesa e trageteve me marinen si ne Split dhe ne Ankona ndoshta mund te rimendohet

Infrastruktura e rrugeve eshte ne nje gjendje te mjerueshme. Vendet e planifikuara jane Europa Jugore dhe Perendimore. Gjate veres ne rrugen nacionale kalojne familje nga Evropa Qendrore, Austria dhe Gjermania Jugore. Rruga nga bregdeti eshte shume piktoreske por shume e papershtatshme per te udhetuar. Rruga nga Gjirokastra ka nevoje te studiohet seriozisht.


110

3.2.6. Analiza SWOT

Tabela 3.7 paraqet analizen SWOT per turizmin ne zonen e studimit. Ajo permbledh situaten aktuale dhe ofron disa ikdikacione per zhvillimet ne te ardhmen.

Tabela 3.7: Analiza SWOT per turizmin ne zonen e studimit

Pikat e forta Destinacion i ri Peisazh i bukur natyror Densiteti i trashegimise Parku Kombetar i Butrintit Klima Saranda si pol i ndertimeve urbane Afersia me tregjet kryesore europiane Ka produkte ‘nish’ (zogj etj.) prane Korfuzit

dhe Greqise Nje breg i pastruar nga rrjedhjet (lumenj,

perrenj) jug-veri

Pikat e dobeta Imazhi i trasheguar i historise se Shqiperise Ndertimet pa kriter ne Sarande dhe rreth

Ksamilit Mungesa e tokes publike per te bere ndertime Mungesa e nje vizioni te qarte te turizmit si

sektor ekonomik Problemet e mberritjes ne vend Fshatra te shkaterruar Futja ne turizem e zonave kulturore Pak licensa profesionale per hotele & restorante Saranda nuk eshte Spliti, as Dubrovniku, Butrinti

nuk eshte Palmyra dhe bregdeti i Jonit nuk eshte bregdeti Dalmat

Mundesite Operatoret turistike mezi presin te gjejne

destinacione te reja Hapen tregje te reja ne Europen Qendrore

Rreziqet Nje konkurrence e ashper mes destinacioneve

ne Detin Mesdhe; fondet publike jepen diku tjeter Kroacia eshte shume agresive dhe me asete te

vecanta Nje e folur shume akademike per turizmin ka

nevoje per pragmatizem

3.3. Tendencat e kerkeses per turizem

3.3.1. Konteksti i tregjeve mesdhetare: rritje e jashtezakonshme e numrit te turisteve dhe shtreterve

Rajoni i Mesdheut perfaqeson nje te treten e turisteve te huaj ne bote, dhe ofron 6,5 milione shtreter. Akoma ne linje jane dhe 400.000 shtreter te tjere qe do te krijohen deri ne 2015, ku futet Maroku dhe Deti i Kuq, si destinacionet me te aferta qe krahasohen me cmime me Shqiperine (Tabela 3.8).

Europa do te mbetet per shume kohe territori kryesor turistik ne bote. Ajo perfaqeson nje treg me 55% te tregut boteror dhe do te jete ne nivelin e 50% ne 2010 sipas Keshillit Boteror te Turizmit dhe Udhetimit (WTTC). Sipas parashikimeve te Organizates Boterore te Turizmit (WTO), ne vitin 2020, Europa do te mbetet destinacioni primar i turizmit ne bote, me 717 milione turiste. Nga rritja do te perfitoje me shume pjesa e Mesdheut lindor, vecanerisht Kroacia, Turqia dhe Sllovenia. Ne te 21 vendet e rajonit te Mesdheut, ne 2020 do te mberrijne 346 milione turiste, pra rreth 22% te numrit te turisteve ne te gjithe boten. Parashikimet per numrin e turisteve te huaj jane si me poshte (ne ‘000): Shqiperia (133), Bosnja dhe Herzegovina (444), Kroacia (10,017), Greqia (17,111), dhe Sllovenia (3,128). Sipas WTTC, Mali i Zi do te jete vendi me rritjen me te mire (9.9% ne vit), ndjekur nga Kina (9.2%), India (8.6%), Reunion (8.3%), Kroacia (7.8%), Sudani (7.7%), Vietnami (7.7%), Laosi (7.6%), Cekia (7.5%), Guadelupe (7.2%).


111

Tabela 3.8: Numri i turisteve dhe kapacitetet e hoteleve ne Mesdhe

Vendet Numri i turisteve te huaj Shtreterit neper hotele

France 75,048,000 (2003) 1,200,000 Spanje 52,500,000 (2003) 1,300,000 Itali 39,604,000 (2004) 1,700,000 Egjipt 6,400,000 (2003) 273,000 Greqi 14,179,000 (2002) 630,000 Turqi 17,500,000 (2004) 650,000 Kroaci 9,400,000 (2004) 100,000 Tunizi 5,114,000 (2003) 222,000 Marok 5,500,000 (2004) 115,000 Siri 3,400,000 (2001) 35,000 Qipro 2,303,000 (2003) 85,000 Izrael 1,500,000 (2004) 90,000 Malte 1,127,000 (2003) Burimet: Eurostat

3.3.2. Turizmi me diell dhe plazh: fundi i nje modeli apo nje dallge mbi te cilen duhet lundruar?

Sipas Organizates Boterore te Turizmit, turizmi i plazhit ne detin Mesdhe vleresohet ne 100 milione ne vit. Spanja, Italia, Greqia, Franca dhe Turqia perqendrojne 85% te numrit maksimal. Shifra e pritshme ne 2010 eshte 150 milione. Tregjet turistike jane dhe do te mbeten te udhehequra per dekadat e ardhshme, nga turizmi i plazhit, por zonat tradicionale mesdhetare po ecin gradualisht me nje produkt qe shpesh konsiderohet i vjeter apo i mbishfrytezuar nga klientela europiane. Turistet po kerkojne destinacione me autentike dhe origjinale dhe plazhe me pak te ndotura. Kjo mund te jete mundesia per bregdetin Jonian si destinacion.

Ne rajonin e Mesdheut po zhvillohen dy tipe akomodimi, pervec turizmit te plazhit: Gjitheperfshires, ne te cilin te gjitha sherbimet i paguhen paradhenie operatorit. I lindur

ne Karaibe, ky concept ka patur sukses te madh. Grupi i pare ne bote ne kete fushe mbetet Club Med me mbi 25,000 dhoma. Klientet kerkojne nje game te plote aktivitetesh dhe destinacioni e humbet rendesine. Klientet kalojne lehte nga nje vend ne tjetrin por ata qendrojne tek nje produkt. Problemi eshte se vetem nje pjese e vogel e perfitimeve mbeten ne vendin prites

Produkte miks, ku kombinohet nje rreth i interesave te vencanta gjate qendrimit ne plazh. Kjo eshte me teper per klientet me te ardhura te mesme dhe te larta.

3.3.3. Eko-turizmi, turizmi me baze ne natyre dhe turizmi i qendrueshem: Mit apo realitet?

Termat “turizem i qendrueshem”, “turizem me baze ne natyre” apo “ekoturizem” jane shume terheqes, por jo gjithmone perdoren ne kuptimin e duhur. Turizmi i qendrueshem eshte perkufizuar nga WTO (Organizata Boterore e Turizmit) si “cdo lloj zhvillimi apo planifikimi i aktiviteteve turistike qe respekton dhe mbron per periudhe afatgjate burimet natyrore, kulturore dhe sociale, dhe qe kontribuon ne nje menyre pozitive dhe te barabarte ne zhvillimin ekonomik dhe zhvillimin e njerezve qe jetojne, punojne apo qendrojne ne keto hapesira”. Keshtu qe kjo nuk eshte nje forme turizmi, por nje shqetesim per te gjitha format e zhvillimit te turizmit.


112

Ky nocion nuk eshte i ri, ndertimet turistike te bera mes 1960-1980 nuk jane bere qe te mos zgjasin! Por gjate ketyre dekadave te fundit eshte rritur ndjeshmeria ndaj mjedisit dhe planet e modelimit kane evoluar (ndoshta planifikimi i ishujve Kanarie do te ishte krejt i ndryshem sot). Keshtu qe “qendrueshmeria” eshte nje balance ndermjet: Dimensionit ekonomik, qe eshte nje nga kushtet kryesore per cdo strategji zhvillimi te

turizmit. Nese kompanite e turizmit nuk jane te suksesshme ne planin ekonomik, qe do te thote nese struktura financiare nuk lejon nje perfitim normal nga kapitali i investuar dhe nese shfrytezimi nuk sjell perfitime afatgjata, atehere aventura perfundon ketu eshte e qarte qe ky dimension integron ekzistencen e nje kerkese te mjaftueshme, te qendrueshme (dhe jo thjesht nje tendence globale) dhe te vlefshme. Ai eshte maksimizimi i shpenzimeve te turisteve ne vend, mbeshtetur ne eksperiencen e operatoreve nderkombetare, sidomos mbi rrjetet e hoteleve.

Mbrojtjes dhe zhvillimit te mjedisit: kapaciteti mbajtes i nje vendi, arbitrimi mes perdorimeve te ndryshme te rezervave te rralla sic eshte uji (mes bujqessise, turizmit dhe nevojave shtepiake). Ky dimesion integron problemet e planifikimit dhe rregullimitte perdorimit te tokes, mbrojtjes se prones dhe shtimit te rezervave, trajtimit dhe riciklimit te mbetjeve te ngurta dhe te lengeta, integrmi arkitekturor dhe perdorimi i materialeve lokale.

Dimensionit social qe integron nocionin e ndikimit mbi popullsine vendase, me qellim optimizimin e aspekteve pozitive (punesimi, trajnimi, permiresimi i strukturave urbane dhe ndertimi i strukturave per pushim), dhe kufizimin e aspekteve negative (turizmi seksual, demtimi i kulturave vendase, rritja e cmimeve).

Dimensionit shpirteror: kuptimi nuk eshte gjithmone shume i qarte, por, pergjithesisht ky nenkupton respktin per kulturat dhe besimet vendase.

Turizmi me baze ne natyre eshte perkufizuar nga WTO si “nje forme e turimit net e cilin qellimi kryesor eshte vezhgimi dhe shijimi i natyres”. Shumica e ketyre produkteve jane te lira (ecje, studim zogjsh etj.), por ka dhe produkte qe shiten nga operatoret ecje me guide dhe transport bagazhesh). Fakti i pagimit supozon nje sherbim qe kryhet dhe mundesine per te pare gjera te jashtezakonshme: mund te jete nje rruge e bukur, nje park kombetar me peisazhe te vecanta, flore dhe faune. Ne thelb keto produkte jane parqe kombetare. Mbrojtja e zonave natyrore sigurohet nga: Sigurimi i perfitimeve ekonomike per komunitetet mikpritese, organeve dhe

administrative qe merren me mbrojtjen e zonave natyrore. Hapja e vendeve te punes dhe burime te ardhurash per popullsine vendase. Ndergjegjesimi i banoreve vendas dhe turisteve mbi nevojen per mbrojtjen e aseteve

natyrore dhe kulturore.

Sipas Shoqates Boterore te Ekoturizmit, ekotourizmi eshte “nje forme e pergjegjeshme e udhetimit ne natyre, e cila kontribuon ne mbrojtjen e mjedisit dhe ne mireqenien e popullsise vendase”. Principet e vecanta qe dallojne ekoturizmin dhe ne kuptimin me te gjere turizmin e qendrueshem jane si me poshte (WTO): Ekoturizmi permbledh te gjitha format e turizmit me baze ne natyre, qellimi kryesor i te

cilit eshte te vezhgoje dhe te kenaqet nga natyra dhe nga kulturat tradicionale ne zonat natyrore;

Ai ka nje pjese te edukimit dhe interpretimit; Pergjithesisht eshte i organizuar per grupe te kufizuara, kompani vendase te vogla dhe

te specializuara; Ekoturizmi ka ndikime te vogla negative ne mjedisin natyror dhe socio-kulturor;


113

Ai favorizon mbrojtjen e zonave kulturore; Ai perfshin komunitetet lokale dhe indigjene ne planifikim, zhvillim dhe zbatim, duke

kontribuar ne te ardhurat e tyre.

Numri i produkteve per ekoturizmin eshte i madh. Tipet kryesore te produkteve jane: Marrshim me udherrefyes apo i lire. Zbulimi i trashegimise kulturore. Zbulimi i civilizimeve, kulturave dhe traditave gastronomike. Studim i faunes: kafshe te medha, zogj, cetace. Zbulim i faunes endemike dhe biodiversitetit. Gjeologji, vullkane

Edhe pse projektet e ekoturizmit kane qene mjaft ambicioze vitet e fundit, “ekoturistet” perseri perfaqesojne nje treg “nish” per momentin: Sipas Shoqates Boterore te Ekoturizmit, ne 1998 rreth 30 milione turiste ishin ne

udhetime ekoturistike, pra rreth 5% e gjithe numrit te turisteve ne bote. 20% e tyre vinin nga SHBA. Ne mendojme se kjo eshte nje shifer shume optimiste.

Ky segment i tregut rritet shpejt, sidomos ne vendet ku trashegimia natyrore eshte aseti kryesor, sic jane Kenia dhe Kosta Rika. Organizata Boterore e Turizmit parashikon nje rritje prej 20% ne vit per 10 vitet e ardhshem.

Profili i konsumatoreve te ekoturizmit eshte si me poshte: Relativisht te pasur, te edukuar dhe te ndjeshem ndaj mjedisit. Dashamires se ajrit te paster dhe zbulimeve ne natyre. Moshe mesatare, mbi 30 vjec. Te mesuar me udhetime ne bote. Koheqendrim me e gjate se mesatarja. Shpenzime rreth 10% me te larta se mesatarja. Motivimi kryesor ne zgjedhjen e destinacionit: ekzistenca e zonave te mbrojtura. Motivimi kryesor ne zgjedhjen e akomodimit: respekti per mjedisin.


114

Ishujt Kanarie – Porto Riko Ky eshte turizem masiv

Ishujt Seychelles Ky eshte ekoturizem


115

Ishujt KanarieFshat i vjeter i rehabilituar

I pershkruar keshtu, ekoturizmi duket si nje “eldorado’ i ri. Megjithate duhet te theksohet se: ai perben vetem nje treg te izoluar; krijon pak mundesi punesimi; dhe nuk eshte me perfitim per investitoret normale, ne qofte se nuk eshte ne nje vend unik

(pra qe gjendet vetem atje ne gjithe boten) ne menyre qe te aplikohen cmime 500-600 Euro ne dite.

Ato qe njerezit i quajne zakonisht si produkte ekoturizmi jane produkte standarte rurale. E tille eshte psh eksperienca e Metsovo ne Greqi. Gites de France ne France ka 50 vjet qe investon ne rajonet rurale duke rehabilituar shtepite e vjetra, me teper per ruajtjen e tyre sesa per te fituar para, apo, natyrisht per te hapur vende pune (shumica e pronareve jane pensioniste qe jetojne ne fshat).

3.3.4. Turizmi kulturor: nje komponent i turizmit diell & plazh?

Turizmi kulturor perbehet nga gjithe eksperiencat dhe aktivitetet kulturore: jo vetem monumente, vende trashegimie apo muzeume, por gjithashtu dhe perfarimin ne menyren e jeteses se popullsise vendase dhe gjithe komponentet e identitetit te nje destinacioni, artizanatin, gastronomine, folklorin dhe ngjarjet kulturore. Kjo forme e turizmit eshte veshtire te kuantifikohet ne kuptimin e numrit te turisteve, pasi zbulimi i kulturave eshte shpesh nje


116

nga komponentet e udhetimit. Organizata Boterore e Turizmit, vlereson se rreth 10% e turisteve, ose 60-70 milione turiste, motivohen nga turizmi kulturor.

Shume vende, qe e kane orientuar turizmin e tyre ne diell & plash, vitet e fundit perpiqen te pasurojne keto destinacione me produkte kulturore. Specifike ne kete rast jane Spanja dhe Tunizia.

Ata qe e pelqejne turizmin kulturor kane profiling e meposhtem: Te ardhura me te larta se turisti mesatar; Nivel me te larte studimi se turisti mesatar; Koheqendrim me te gjate se mesatarja; Akomodimi ne hotele te cilesise se larte; Shpenzime te medha per blerje; Pergjithesisht 45 deri 60 vjecare; Te mesuar me udhetime ne gjithe boten; Vazhdimisht ne kerkime te destinacioneve te reja.

Natyrisht qe riviera shqiptare ka nje pasuri kulturore qe eshte mjaft interesante. Zona arkeologjike e Butrintit ka nje interes te madh. Por nuk eshte as Palmyra, as Petra. Kjo do te vije si nje plotesim i pushimit ne plazh.

3.3.5. Cfare e ben te qendrueshem nje destinacion turistik?

Faktoret kryesore te suksesit dhe qendrueshmerise te nje destinacioni jane: Nje game e pasur prodhimesh: destinacioni njeprodukt per vite me rradhe si Turnizia

ndeshkohet me vdekje nese nuk gjen shumellojshmeri. Kjo ofron nje klientele me te gjere dhe shmang rrezikun e monomarketingut.

Turizmi eshte nje sektor shume kapitalistik. Ai eshte nje pasuri e vertete, e cila ka nevoje per investim serioz perfitimi i te cilit do te jete per nje kohe te gjate. Ky nuk eshte vetem nje sektor sherbimi.

Turizmi udhehiqet nga operatore nderkombetare. Ato percaktojne dhe zgjedhin destinacionin. Por asnje destinacion nuk mund te jetoje pa to. Per 30 vjet Maroku ka zgjedhur qe te mos kete operues te huaj dhe ka mbetur nje zone dytesore pavaresisht nga potencialet e pabesueshme qe zoteron. Marreveshja e Re u be qysh ky Accor Group bleu nje numer te madh hotelesh dhe Qeveria i ka bere thirrje sipermarrjeve te huaja. Markat e njohura kane sjelle famen e tyre. Hotelet e vegjel lokale nuk mund te funksionojne lehtesisht ne treg.

Turizmi eshte nje ekonomi e perzier: ne zhvillim perfshihet plotesisht sektori publik i cili duhet te fiksoje rregullat, marre persiper cilesine e mjedisit dhe mundesisht te jape impuls ne zhvillimet kryesore per te krijuar nje mjedis te favorshem per investim.

Riviera Shqiptare nuk eshte aq unike sa te behet nje destinacion i vertete ekoturizmi. Shtrati dhe mengjesi ne nje fshat te braktisur nuk do te jete starti per nje zhvillim te qendrueshem (duke supozuar qe do te kete investitore). Kjo do te vije pas disa vitesh qe destinacioni do te jete shpallur. Bregdeti shqiptar si nje destinacion per ekoturizmin mund te jete miqesor, por nuk perben nje themel te qendrueshem per nje politike serioze te zhvillimit te turizmit.


117

3.4. Kerkesa potenciale per turizmin bregdetar: Cili eshte modeli i zhvillimit per bregdetin jugor shqiptar?

Per te percaktuar modelin e zhvillimit te rivieres shqiptare, vendimmarresit duhet te kene parasysh 4 parametra:

Tregjet dhe tipet e konsumatoreve qe duhen synuar si dhe pasojat, qe lidhen me nevojat;

Kapaciteti minimal qe duhet per t’u perfshire ne harten e destinacioneve; Pranueshmeria sociale dhe mjedisore; Mjetet qe mund te perballojne: shperndarja e burimeve per turizem, tendencat e

publikut, dhe lehtesite.

3.4.1. Tregjet qe synohen Vizitoret ditore qe vijne nga Korfuzi dhe qe kerkojne nje eksperience ne nje vend te

njohur fare pak dhe vizitojne Butrintin dhe Saranden. Pushuesit verore te familjeve te mesme qe vijne me rruge nga vendet me popullsi

shqiptare: Kosova dhe Maqedonia. Pas disa vitesh, kur do te rregullohen rruget: austriaket dhe gjermanet (Gjermania jugore), ceket, hungarezet, bullgaret dhe rumunet do te vijne sapo te jete rregulluar mundesia e udhetimit dhe te jete rritur fuqia blerese.

Pushuesit qe vijne me linja ajrore: sapo te ndertohet nje aerodrom i pershtatshem ne Sarande ku te kete dhe fluturime charter, programohet nga operatoret dhe cmimet mbahen ne nivel konkurrues. Kjo do te terheqe me shume gjermanet dhe skandinavet.

Pushues nga deti: Keta jane kryesisht italiane.

3.4.2. Masa kritike qe duhet arritur

Masa kritike percaktohet nga numri minimal i turisteve qe perkon me kostot e menaxhimit dhe marketimit. Masa kritike eshte: Numri minimal i shtreterve qe duhet te jene te dukshem ne treg ne menyre qe te shpallet

dhe nje desticacion i ri sic eshte Riviera shqiptare. Kapaciteti minimal per nje infrastrukture te mire sic eshte nje aeroport i ri ne Sarande

apo organizimi i nje aktiviteti te madh ne shetitoren e qytetit. Menyra me e mire per te gjeneruar mjaft te ardhura eshte investimi per promocion

nepermjet taksave qe paguhen per qendrimin. Nese konsiderohen 0,5 Euro ne nate, 10 000 shtreter per 5 muaj te vitit me koeficient shfrytezimi 60%, sjell 450 000 Euro buxhet per promovimin dhe kjo vlere shume pak mund te ndihet.

Rreth 10.000 shtreter konsiderohet sasia e ulet, 20.000 ndoshta optimumi. Kujtojme se rajoni i Sarandes ka me shume se 3.000 shtreter dhe se plani strategjik parashikon 8.000 shtreter te rinj. Keshtu qe, arritja e nje numri total prej 10,000-20,000 shtreter nuk duhet konsideruar si nje objective e paarritshme. Natyrisht qe zhvillimi do te behet me faza, por nje sasi minimale prej 5.000 shtreterish duhet te hidhen ne treg qe ne fillim.

3.4.3. Mjetet per zbatim

Per mbrojtjen e bregdetit duhet te detyrohet per zbatim nje ligj i tipit “La loi littoral” ne France apo "Ley de Costas" ne Spanje. Nje mase e tille si Dekreti per Mbrojtjen e Zones Bregdetare ne Kroaci mund te konsiderohet si nje model i mire per mbrojtjen afatmshkurter te bregdetit. Nderkohe qe nje institucion si “Conservatoire du Littoral” ne France, si nje organ operacional, mund te ndihmoje ne zbatimin e ketij dekreti. Ne te njejten kohe, dikush duhet te jete


118

pergjegjes per planifikimin e turizmit ne rivieren shqiptare, duke menaxhuar token qe eshte ende e disponueshme. Duhet ndermarre aktivitete pilot qe te jepen shembuj. Kjo eshte shume urgjente, psh ne Sarande duhet gjetur nje hapesire per manovrim. Pa toke publike kjo eshte e pamundur.

3.4.4. Tipet e planifikimit fizik te turizmit

Mund te identifikohen pese tipe te perdorimit te tokes per turizem. Kjo ceshtje nuk eshte as shkencore dhe as e plote, ajo synon ilustrimin e qellimit te studimit per zhvillimin e turizmit ne zonen e bregdetit jugor: Modeli “gjithe turizem” me ndertimin e qyteteve te medha artificiale pr perdorim te

perhershem dhe sezonal si psh Cancun, ishujt Kanarie apo Hammamet. Modeli i “resorteve turistike” ku ndertohen nje sere resortesh te perqendruar, zakonisht

ne zona te vecuara, per aq kohe sa perputhet mjedisi natyror. Shembull eshte Punta Cana ku vepron njerrjet mjaft i njohur operatoresh per te avancuar zhvillimin. Investimet me te sofistikuara, gjithmone vijne me pas.

Modeli “rezidencial” per zonat e aferta si psh Languedoc ne France apo rajoni i Pula ne Kroaci. Keto banesa dytesore behen gjithnje e meshume primare kur pronaret largohen (shembull Riviera franceze apo Costa del Sol) dhe kur krijohen marredhenie te reja mes punes dhe pushimit.

Modeli i “turizmit urban” sic eshte riviera franceze me popullsi mbi 1 milione dhe me jete gjate gjithe vitit qe terheq turistet gjithe vitin per pushime te shkurtra, takime dhe ekspozita pune.

Modeli i “ekoturizmit”: Ky eshte diskutuar me lart.

3.4.5. Rekomandime strategjike

Nga pikepamja e krijimit te nje imazhi te Shqiperise si nje destinacion i rendesishem turistik, eshte e qarte qe zhvillimi i turizmit duhet te perqendrohet prane pikave hyrese dhe terheqese si dhe zonave te mundshme te punes (si psh Saranda dhe Butrinti). Kjo strategji “oportuniste” do te jete ne linje me pritjet e tregut turistike perfshire operatoret e medhenj dhe investitioret e huaj, te cilet jane forcat kryesore levizese per turizmin shqiptar ne te ardhmen e afert. Megjithate, kritere te tjera si nje shperndarje e barabarte e perfitimeve nga zhvillimet ne te ardhme, rritja e synimeve te popullates ne gjithe rajonin dhe avantazhet natyrore per zhvillimin e aktiviteteve plotesuese te turizmit gjate bregdetit jugor, cojne drejt rekomandimit qe, pervec tipit te perqendruar te turizmit, ky zhvillim te shperndahet dhe ne pika te tjera pergjate bregdetit.

Saranda eshte qendra urbane e cila duhet zbukuruar dhe tek e cila duhet mbeshtetur Riviera shqiptare. Kerkohet urgjentisht nje masterplan dhe nderkohe duhet ndaluar prishja e shtepive te vjetra dhe ndertimet mbi 3 kate. Ideja eshte te derivohet levizja e makinave nga qendra e qytetit, te ristrukturohet shetitorja pergjate bregut, te animohet sipas stilit “ramblas” ne Barcelone per te lejuar “la passegiata”, mbrojtja e fabrikes se miellit per te krijuar nje qender argetimi dhe kulturore, krijimi i nje tregu dhe mundesia e shfrytezimit te limanit si dhe e ndertimit te nje porti te jahteve.

Ekoturizmi si zgjidhje eshte padyshim tendenca me legjitime dhe me cilesore e turizmit. Ky eshte nje objektive per t’u arritur, por rregullat elementare te ndertimit jane shume te veshtira per t’u zbatuar ne Shqiperi dhe nuk reale te flitet vetem per ekoturizmin. Ekoturizmi ne rastin e Shqiperise mund te jete thjesht nje plotesues i tipeve tradicionale te turizmit. Keshtu qe


119

pjese e strategjise se turizmit duhet te jete mbeshtetja per projekte pilote qe mund te jene “dritaret” per investitore private.

Eshte e rendesishme te evitohen alternativat false dhe keshillime moralizuese se cfare eshte e mire (psh ekoturizmi) dhe cfare e keqe (psh turizmi i plazhit apo ai masiv). Ceshtja eshte te dihet se ku duhet perqendruar per te siguruar te ardhura, te respektohet mjedisi dhe te kufizohen efektet anesore.

Jane shtate aspekte kyc qe kerkojne vemendje te vecante dhe per secilin prej tyre duhen ndermarre veprime decizive: Siguria mbi pronesine e tokes. Ky eshte shqetesimi i pare. Eshte e rendesishme te

theksohet ketu ky aspekt, megjithese eshte shtjelluar me hollesi ne Kapitullin 5. Lehtesisht e arritshme. Duhet nje akses i mire rrugor per tregjet qe terhiqen nga

Riviera shqiptare (Shqiperia, Kosova, Maqedonia por dhe Austria dhe Gjermania jugore), nje aeroport modern per tregjet e Europes perendimore dhe tragete per Italine. Aeroporti i Korfuzit nuk eshte ideal dhe pothuajse eshte i konsumuar. Mbetet projekti i aeroportit ne Vlore, i cili eshte shume larg, vetem nese rruga e bregut mbetet sic eshte, skenike, dhe ndertohet nje rruge e shpejte pas vijes se maleve, apo perpmiresohet aeroporti i Janines dhe perdoret per Saranden. Ideja me e mire eshte nje aeroport ne Sarande (ekziston nje aerodrom 700 m i gjate) me cmime te mira dhe marreveshje per perdorim karburanti dhe hapesire ajrore, megjithese do te kete shume zhurma dhe duhet kontrolluar efekti mbi jeten e gjallesave (zogjve) ne Butrint. Zakonisht kerkohet nje numer minimal prej 15,000 shtreter per te justifikuar nje aeroport. Pastaj ndertimet do te behen ne nje izokron 1 ore larg aeroportit. Rruga e bregut nga Vlora duhet permiresuar, por te ruhet peisazhi.

Mundesi konkurruese financimi. Pergjithesisht hotelet financohen me 70% aksione dhe 30% kredi (10 vjecare me interes 8,5 - 9% ne monedhe te huaj, 15 vjecare me interes 13 - 15% ne Lek). Banesat financohen njelloj, per mbi 20 vjet nese jane “per perdorim personal”. Investimet per 10,000 shtreter perfaqesojne rreth 100 milione Euro qe duhen financuar 50% se aksione, me risk mbi 25 deri 30 vjet, dhe 50% si debit. Kredite duhet te jene per 15 vjet, nivele fikse te interesave, fleksibilitet ne rimbursim ne varesi te rezultateve vjetore, te pranueshme ne lidhje me buxhetin e promocionit. Institucionet publike duhet te mendojne per teknika te reja sic eshte krijimii nje fondi te specializuar per financimin e pasurive te paluajtshme ne turizem, mundesite qe kompanite e sigurimit te investojne ne pronat e hoteleve, krijimi i nje zone te lire rreth Sarandes. E sigurt eshte qe investitoret, te pakten heren e pare, do te jene shqiptare dhe operatoret do te preferohet te jene te huaj. Nje investitor nuk do te pranoje nje investim me nivel kthimi te investimit nen 25% per te konsideruar rrezikun e dyfishte te turizmit dhe Shqiperise.

Politika e produktit te qarte: pozicionimi, cmimi, promovimi. Riviera shqiptare nuk perben nje pozicion ekskluziv si destinacion per ekoturizmin. Ky eshte nje treg i mbyllur, ku kerkohen mundesi unike. Megjithate ai nuk e inicion kerkesen. Riviera shqiptare nuk eshte nje vend i vecante ne krahasim me destinacione te tjera ne Mesdhe, dhe peisazhet e saj jane te njejta me shumicen e vendeve mesdhetare. Duhet patur parasysh se oferta krijon kerkesen ne turizem dhe operatoret gjithnje kerkojne per destinacione te reja. Synimet kryesore jane tregjet europiane: ata vijne per rere dhe diell, por dhe per kulturen dhe prodhimet vendase. Riviera shqiptare perben nje destinacion me rere dhe diell qe mund et zhvillohet ne menyre te qendrueshme, qe do te thote ne harmoni me mjedisin dhe duke integruar kulturen dhe trashegimine. Sfida eshte qe te merren masa konkrete ne kuptimin qe investitoret jane gati te investojne shpejt dhe


120

presin nje kthim te shpejte te investimeve te tyre. Eshte e qarte qe, pas ca kohesh Shqiperia do te jete nje destinacion sezonal qe punon, maksimumi 4–5 muaj, si Korfuzi.

Mjedis miqesor ligjor dhe taksor. Nje nga shqetesimet kryesore eshte pronesia e tokes, qe deri tani eshte e e paqarte, bllokon transaksionet dhe inkurajon anashkalimin. Kjo eshte pengesa kryesore per investoret e huaj. Apartamentet me qera dhe koha jane shqetesim kryesor dhe duhet shkruar nje ligj i sakte. Kategorizimi i hoteleve nuk eshte bere, kjo e ben shume te veshtire promovimin e perbashket. Zhvillimet kryesore kane nevoje per nje kuader modern ligjor dhe financiar, BOT, partneritet privat e publik, investitore dhe operatore private. Nuk ka nje formule unike, por organet publike duhet t’i njohin keto teknika. Ligji nr 7665 date 21-01-93 mbi zhvillimin e zonave prioritare turistike, aktualisht perben themelin e zhvillimit te turizmit, dhe vendos rregullat per investime ne keto zona. Kushtet e kodit te investimeve nuk kane ndryshuar qe kur kane mberritur te ardhurit e rinj ne treg dhe kane propozuar stimuj te pabesueshem. Eshte i nevojshem nje kod motivimi per investimet turistike. Psh Maroku e shet token 0,5 deri 1 Euro per m2, financon infrastrukturen e jashtme (uje, energji, rruge aeroport), subvencionon investitoret deri ne 25 Euro per m2, perjashton nga taksat doganore pajisjet e importit te hoteleve, perjashton TVSH nga investimi si dhe tatimin mbi te ardhurat gjate 5 viteve te para dhe mbledh vetem 50% te tatimit nga viti 5-10. Egjipti ben akoma me shume dhe financon edhe vendet bosh ne avionet charter, me qellim uljen e rrezikut per operatoret turistike. Na pelqen apo jo, keto gjera po ndodhin dhe Shqiperia nuk e eviton dot nje konkurrence te tille.

Modernizimi i trajnimit profesional. Shkolla me financim austriak, per hoteleri-turizem ne Sarande eshte ne nje cilesi te larte, por duhet te forcoje kapacitetin e brendshem pasi arritje a 10,000 vendeve te punes dhe e 10,000 shtreterve ne 10 vjet kohe do te vonoje punesimin ne hotele, por dhe operatoret, udhezuesit etj.

Ndarje e mire ne faza. Fillohet me me te thjeshten dhe zhvillohet dinamika permes kater projekteve prioritare: Urbanistika e Sarandes: zbukurimi i Sarandes e cila duhet te behet qendra e rivieres

shqiptare dhe nje qytet terheqes per t’u zbuluar, per te blere dhe per te marre pjese ne aktivitete kulturore. Trafiku i makinave duhet te hiqet nga rruga prane detit dhe kjo te jete per ecje, ciklizem dhe te mbillen peme dhe lule. Natyrisht qe duhet ndaluar ngritja e godinave te larta, duhen ngritur dyqane sherbimesh dhe shitjeje, nese duam qe turistet te shpenzojne para. Duhen mirembajtur monumentet historike, tek fabrika e miellit duhet ngritur nje qender kulturore dhe nje kinema. Tregu duhet vendosur diku qe te jete terheqja kryesore per turistet. Ajo c’ka eshte bere siper ne kala mund te diskutohet, por nga restoranti shihet nje pamje mahnitese e gjithe zones.

Zhvillime pilot nga pika strategjike ne pronesi publike me emra te medhenj per shpalljen e destinacionit.

Futja ne turizem e trashegimise kulturore (Butrinti) dhe zonave natyrore (parku kombetar i Butrintit): qendra vizitoresh, qendra interpretimi …

Mbrojtja e vendeve te tjera dhe berja e veshtire per te shkuar atje me qellim parandalimin e ndertimeve ilegale. Borshi dhe Qeparoi duhet te planifikohen ne nje periudhe 8-10 vjete (per momentin vetem kampingje) dhe Palasa ne afat me te gjate.

121

4 Kapaciteti mbajtes i territorit

4.1. Parathenie: Perkufizimi i kapacitetit mbajtes Sikurse eshte njohur ne ICZMP ne vitin 1995, rajoni i bregdetit jugor ka avantazhe ku perfshihen klima bregdetare dhe mjedisi i pershtatshem per aktivitete argetimi dhe turizmi sikurse dhe produktet e specializuara bujqesore. Komunitetet lokale pergjate bregdetit te Jonit do te perfitojne ndjeshem nga turizmi permes vendeve te punes te ardhurave me te larta investimeve te reja dhe zhvillimit te infrastruktures. Per fate keq turizmi eshte gjithashtu nje konsumator i rezervave natyrore (tokes dhe vecanerisht bregdetit) dhe nje prodhues i madhe i mbetjeve qe shpesh e kalojne kapacitetin mbajtes te ekosistemeve. Aktiviteti i turizmit gjithashtu tenton te konsumoje zonat dhe peisazhet me te mira, me terheqese dhe me te ndjeshme.

Pergjate bregdetit shqiptar kane ndohur nje sere ndikimesh negative nga ndertimet turistike qe kane ardhur nga urbanizimi i pakontrolluar, i shoqeruar nga infrastruktura e pamjaftueshme, gje qe ka cuar ne cilesi te ulet te ujit, kthim te tokes se virgjer dhe/ose tokes bujqesore ne struktura turistike, derdhje ne det te ujerave te patrajtuara, dhe ndotje te tokes nga grumbullimi dhe trajtimi i parregullt i mbetjve te ngurta.

Percaktimi i kufijve te kapacitetit per turizmin e qendrueshem dhe aktivitete te tjera zhvillimi pergjate bregdetit jonian, perfshin ne vecanti nje vizion te zhvillimit rajonal dhe vendime te vecanta per planifikimin dhe menaxhimin e turizmit. Me qellim qe te lehtesohet ky vizion dhe te informohet procesi i vendimmarrjes, duhet te aplikohet koncepti i kapacitetit mbajtes territorial, mjedisor dhe turistik.

Sic perdoret ne kete raport, Kapaciteti Mbajtes Territorial eshte me i gjeri ne kuptim dhe perfshin nivelin e popullsise dhe ndertimeve qe mund te mbahen ne nje zone, pa shkaktuar ndikime negative mjedisore, sociale dhe ekonomike pertej nje niveli te pranueshem. Territori, ne kete perkufizim, eshte hapesira pritese per gjithe aktivitetet njerezore dhe reagon ‘pozitivisht’ ose ‘negativisht’ ndaj tyre, sipas kapacitetit mbajtes.

Kapaciteti mbajtes mjedisor perfshin nivelin e popullsise apo te ndertimeve qe mund te qendrojne ne nje vend pa shkaktuar ndikime ne mjedis pertej niveleve te pranueshme. Sipas ketij perkufizimi, kapaciteti mbajtes mjedisor eshte nje nga komponentet e kapacitetit mbajtes territorial.

Kapaciteti mbajtes turistik mund te perkufizohet si niveli i ndertimeve turistike (jo domosdoshmerisht i matur me numrin e turisteve) qe mund te mbahet ne nje zone pa patur ndikime sociale, kulturore, mjedisore apo ndikime te tjera negative pertej nje kufiri te pranueshem. Per aplikimet turistike, koncepti i kapacitetit mbajtes eshte me kompleks, po te kihet parasysh gama e gjere e faktoreve mjedisore dhe social-ekonomike qe vepron ne destinacionet turistike, si dhe fakti qe shume prej ketyre faktoreve varen nga perceptimi i komunitetit prites dhe i turisteve.

Perafrimet e zakonshme ne vleresimin e kapacitetit mbajtes territorial dhe turistik, qe lidhen me bregdetin e Jonit, tregojne nje sere faktoresh te rendesishem per konceptin:


122

1. Kapaciteti mjedisor. Faktoret dhe rreziqet ekologjike dhe fizike, krojojne probleme ne numrin maksimal qe mund te akomodohet, sic eshte kapaciteti i tokes per ndetime, per shkak te rreshqitjeve apo rreziqeve gjeologjike, kapaciteti i specieve qe te perballojne shqetesimet, apo kapaciteti asimilues i bregdetit qe te absorboje ndotesit.

2. Kapaciteti social dhe psikologjik. I nevojshem, vecanerisht ne planifikimin e turizmit – origjina e turisteve percakton numrin e tyre apo nivelin e dyndjes deri ne masen qe eshte e pranueshme per ta. Perceptimi dhe faktoret psikologjike qe lidhen si me komunitetin prites ashtu dhe me turistet, jane qe te dy percaktues.

3. Kapaciteti i infrastruktures. Infrastruktura ekzistuese (sistemet e furnizimit me uje, kanalizimet, sistemt e transportit etj) jane kufizuesit afat shkurter dhe afatmesem per numrin e turisteve.

4. Kapaciteti i menaxhimit. Lidhet me numrin e turisteve, te cilet (me ndikimet e tyre) mund te menaxhohen ne menyre reale. Problemet kyc jane burimet e disponueshme institucionale dhe njerezore.

Analiza e kapacitetit mbajtes mjedisor eshte ne kuptimin e drejtimit apo kontrollit te nderveprimeve njeri-mjedis permes planifikimit, me qellim qe te mbrohet dhe rritet cilesia mjedisore dhe shendeti njerezor permes shmangies se rreziqeve mjedisore. Keto nderveprime ndikojne ne cilesine e mjedisit dhe shendetit njerezor ne menyrat e meposhteme: 1. Mjedisi zoteron disa rreziqe natyrore per shoqerine njerezore. 2. Ndotja qe krijohet nga njeriu ndikon mjedisin dhe shendetin e njeriut permes sistemeve

natyrore prodhuese dhe ekosistemeve mjedisore. 3. Njeriu shfrytezon apo pakeson burime natyrore te rendesishme ekonomike, disa prej tyre

ai i shfrytezon ne menyre te paqendrueshme.

Rreziqet natyrore pefshijne rreziqet gjeologjike dhe hidrologjike sic jane rreshkitjet e tokes, erozioni dhe permbytjet. Keto rreziqe mund te shkaktohen nga natyra, por aktiviteti njerezor mund te perkeqesoje si keto rreziqe vete, ashtu dhe rrezikun e ndryshimit te elementeve natyrore, apo ngritjen e ndertimeve ne menyre te demshme.

Ndotja qe shkaktohet nga njeriu ndikon mjedisin dhe shendetin e njeriut. Ne rastin e rrezikimit te shendetit te njeriut, mjedisi eshte nje menyre transferimi e ndotjes.

Burimet natyrore dhe sistemet natyrore te menaxhimit jane mjaft kritike per mbijetesen e njeriut dhe cilesine e jetes. Burimet e parinovueshme, si psh toka dhe mineralet, jane subjekt zhdukjeje. Menaxhimi i qendrueshem i “peisazheve operative” produktive, si bujqesia, eshte i nevojshem per zhvillim te vazhdueshem te rezervave te rinovueshme.

Tre dimensionet e permendura te kapacitetit mbajtes mjedisor dhe nensistemeve specifike mjedisore qe jane ne rrezik, do te analizohen ne seksionin ne vijim.

4.2. Kapaciteti mbajtes mjedisor Vleresimi Strategjik Mjedisor (SEA) eshte nje mjet i rendesishem per integrimin e konsideratave mjedisore ne pergatitjen e Planit per Zhvillimin e Integruar (ICD) te rajonit te bregdetit jugor te Shqiperise. SEA realizohet si nje pjese integrale e procesit te planifikimit dhe ne perputhje me principet kyc te qendrueshmerise mjedisore ku perfshihen dhe nocionet e kapacitetit mbajtes. Po ashtu, analiza e kapacitetit mbajtes mjedisor eshte nje pjese integrale e nje objektive me te gjere qe eshte siguria e qendrueshmerise mjedisore ne Planin e ICD.

Dokumentat kryesore qe merren ne konsiderate brenda planifikimit te territorit dhe procesit SEA ne kete raport, jane:

Kapaciteti mbajtes i territorit

123

Direktiva 2001/42/EC e Parlamentit Europian dhe e Keshillit ne 27 qershor 2001 mbi vleresimin e efekteve ne mjedis te planeve dhe programeve te caktuara (Direktiva e BE per SEA);

Ligji shqiptar nr. 8990 mbi VNM (Vleresimi i ndikimit ne Mjedis) i 23 janarit 2003 (per VNM dhe SEA);

Udhezimet e Bankes Boterore per SEA.

Bazar ne burimet e rendesishme natyrore (biotike dhe abiotike) te identifikuara ne zonen e studimit dhe te dhena ne kapitullin 1, nensistemet kryesore mjedisore qe mund te perbalojne ndikime nga ndertimet ne bregdet ne te ardhmen, perfshijne:

Burimet ujore; Ujerat nentokesore; Ujin e detit; Token; Ajrin; Habitatet & biodiversitetin (Zonat e Ndjeshme Mjedisore); dhe Peisazhin bregdetar.

Njesite kryesore hapesinore ne te cilat do te raportohen rezulatet e analizes se kapacitetit mbajtes, jane bashkite dhe komunat bregdetare, te listuara me poshte:

Bashkia Himare Komuna Lukove; Bashkia Sarande; Komuna Aliko; Komuna Ksamil; dhe Komuna Xarre.

Perafrimi i mesiperm sub-rajonal eshte i nevojshem per te dhene diferencim te mjaftueshem hapesinor per vleresimin e kapacitetit mbajtes mjedisor.

Per kuantifikimin e vendbanimeve dhe ndertimeve turistike, eshte perzgjedhur si njesi matese numri total i popullsise (perfshire turistet). Per pasoje, kapaciteti mbajtes eshte shprehur si numri i pranueshem i popullsise per nje nensistem te caktuar mjedisor (uji i burimeve, ujerat nentokesore, ujerat bregdetare). Megjithate jo te gjitha nensistemet mjedisore mundesojne vleresime numerike te kapacitetit mbajtes. Per keto nensisteme (psh habitat dhe mjedis) jane te pershtatshme vleresime me cilesore, dhe keto jane dhene ne kapitullin 1. Per me tej, ne seksionin tjeter te ketij kapitulli, eshte prezantuar nje analize me e detajuar e potencialit te zhvillimit turistik dhe kapacitetit mbajtes.

Si shtese ndaj shifrave te vleresimit te kapacitetit mbajtes, do te ndermerret dhe nje vleresim pershkrues dhe gjysem sasior i ndikimit. Ky vleresim gjysem sasior do te aplikoje nocionet e ndikimit dhe klasifikimin korrespondues numrik sic listohet ne Tabelen 4.1.

Tabela 4.1: Klasifikimi i ndikimit

Permasat e ndikimit Klasifikimi i ndikimit S’ka ndikim 0 I neglizhueshem 1 I vogel (ne permasa apo afatshkurter) 2 I moderuar 3 I madh (i ndjeshem apo afatgjate) 4 I rrezikshem (i forte dhe afatgjate) 5


124

Kapacitetet mbajtese te konsideruara te pranueshme ne kete raport, korrespondojne me “s’ka ndikim” (klasifikimi 0) ose “ndikim i neglizhueshem (klasifikimi 1).

4.2.1. Uji i burimeve

Ne Tabelen 4.2 eshte dhene nje vezhgim i detajuar per burimet ujore ne bregdet (kapitulli 2.3.2. Furnizimi me uje) qe ka rezultuar ne kapacitetet e sigurta. Llogaritja e furnizimit potencial me uje (ekuivalenti furnizim me uje – persona) eshte bazuar ne kerkesen specifike per uje prej 240 l/fryme/d sic percaktohet ne dekretin e qeverise shqiptare nr. 102 i vitit 1992 (shih Aneksin 5, kapitulli 3.2. Politikat e qeverise). Potenciali i furnizimit me uje te personave korrespondon me kapacitetin mbajtes te burimeve ujore.

Tabela 4.2: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore bregdetare

Komuna Kapaciteti hidrik Q (l/s)

Sasia ditore V (m3/d)

Kapaciteti mbajtes (persona)

Himara 1,144 98,868 411,948 Lukova 328 28,339 118,080 Saranda 67 5,789 24,120 Aliko 0 0 0 Ksamili 0 0 0 Xarra 3 259 1,080 Total 1,542 133,229 555,120

Vleresimi i burimeve ujore shtese ne brendesi te territorit (kapitulli 2.3.2. Furnizimi me uje) ka rezultuar ne kapacitetet mbajtese sic jepen ne Tabelen 4.3.

Tabela 4.3: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore ne brendesi te territorit




Burimi i Syrit te Kalter 1,000 86,400 360,000 Burimi i Buronjes 300 25,920 108,000 Total 1,300 112,320 468,000

Analiza e ndikimit

Shfrytezimi i gjithe sasise se sigurt te burimeve ujore, mund te ndikoje tek flora perreth burimit, per shkak te degezimit te rrjedhjes se ujit, i cili me perpara ishte i disponueshem per bimet. Per shkak te karakterit te theksuar karstik te rajonit bregdetar, ky efekt parashikohet vetem per nje hapesire te vogel perreth burimit dhe te vleresohet si nje ndikim i neglizhueshem (klasifikimi 1). Ndikimet gjate ndertimit te strukturave te tubacioneve dhe lidhja me rrjetin e qytetit, do te kerkoje nje projekt te vecante te vleresimit te ndikimit ne mjedis, dhe nuk jane subjekt i ketij studimi.

4.2.2. Ujerat nentokesore

Vleresimi i burimeve ujore shtese nentokesore (kapitulli 2.3.2. Furnizimi me uje) ka rezultuar ne kapacitetet mbajtese sic jepen ne Tabelen 4.4.


125

Tabela 4.4: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore nentokesore bregdetare




Himara 0 0 0 Lukova 0 0 0 Saranda 97 8,381 34,920 Aliko 30 2,592 10,800 Ksamili 0 0 0 Xarra 0 0 0 Total 127 10,973 45,720

Shenim: Ne Tabelen 4.4, jane listuar vetem kapacitetet e ujerave nentokesore qe jane futur neper tubacione. Kapacitetet totale te ujerave nentokesore (vecanerisht ne Aliko dhe Xarre) jane konsideruar mjaft te medhenj. Duhet bere nje vleresim sasior permes vezhgimeve hidro-gjeologjike dhe nuk jane subjekt i ketij raporti.

Per furnizimin me uje te bashkive dhe komunave jane shfrytezuar burimet ujore dhe puset e shpuara, ne varesi te lehtesise te disponibilitetit. Keshtu qe kapaciteti mbajtes mund te shprehet per totalin e burimeve ujore. Te dhenat perkatese per bashkite dhe komunat bregdetare jane dhene ne Tabelen 4.5.

Tabela 4.5: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore bregdetare dhe ujerat nentokesore




Himara 1,144 98,868 411,948 Lukova 328 28,339 118,080 Saranda 164 14,170 59,040 Aliko 30 2,592 10,800 Ksamili 0 0 0 Xarra 3 259 1,080 Total 1,669 144,228 600,948

Nese do te perfshihen edhe burime te tjera ujore ne brendesi te territorit, kapaciteti total mbajtes i rajonit bregdetar shtohet sipas listes se Tabeles 4.6.

Tabela 4.6: Kapacitetet mbajtese lidhur me burimet ujore bregdetare dhe burimet ne brendesi te territorit

Rajoni Kapaciteti hidrik Q (l/s)



Burimet bregdetare - total 1,669 144,228 600,948 Burimet brenda territorit - total 1,300 112,320 468,000 Total 2,969 256,548 1,068,948

Vleresmi i ndikimit

Ndikimet nga ndertimi i tubacioneve te ujit, hapja e puseve dhe punimet civile qe shoqerojne rrjetin e furnizimit me uje te bashkise, duhet te paraprihen nga projekte te vecanta te


126

Vleresimit te Ndikimit ne Mjedis, te cilat nuk jane subjekt i ketij raporti. Edhe ndikimet e mundshme gjate fazes se funksionimit duhet te jene pjese e projekteve te vecanta te Vleresimit te Ndikimit ne Mjedis.

4.2.3. Ujrat bregdetare

Ndikimi ne ujrat bregdetare eshte vleresuar permes sasise se ndotjeve nga derdhja e ujrave te zeza te komunave dhe bashkive ne det. Sasia e ndotjeve e cila duhet te mos kaloje nje ndikim te pranueshem perkufizon dhe kapacitetin mbajtes relativ te ujrave bregdetare.

Per me tej, ndikimet mbi ujrat bregdetare mund te fillojne qe nga burimet jo ndotese per shkak te tretjes se plehrave kimike nga bujqesia dhe futjes se tyre ne burimet ujore. Ky fenomen eshte raportuar ne lagunen e Butrintit dhe eshte vleresuar qe situata ndodhet prane kufirit te eutrofikimit. Per te gjitha zonat e tjera bregdetare nuk ka te dhena per ndikimet qe vine nga plehrat kimike. Megjithate ky fenomen mund te ekzistoje ne disa raste, por sipas te dhenave te disponueshme eshte mjaft i vogel. Perderisa kjo ceshtje perben nje ndikim te vogel ne ujrat bregdetare, ajo nuk do te trajtohet ne kete raport. Ne fakt vleresimi aktual do te kufizohet vetem tek ujrat e zeza dhe ndikimi i tyre ne ujrat bregdetare.

Per momentin nuk ka trajtim te ujerave te zeza ne asnje vendbanim bregdetar (beht nje trajtim mekanik ne Himare, por eshte jo i kenaqshem dhe i demtuar).

Parashikimet per ndotjen nga ujerat e zeza jane si me poshte: Sasia specifike organike shtepiake: 60 g BOD5/fryme/dite; Sasia specifike shtepiake e azotit: 11 g TKN/ fryme/dite; Sasia specifike shtepiake e fosforit: 1.8 g P/ fryme/dite; Sasia specifike shtepiake e suspensioneve te ngurta: 55 g SS/ fryme/dite; Ujerat e zeza derdhen ne det 100% pa asnje trajtim.

Natyrisht, ne kete moment, ujrat e zeza te bashkive dhe komunave nuk derdhen totalisht ne det, per shaka te filtrimit ne toke nga rrjedhjet prej gropave septike apo nga carjet e kanalizimeve. Raporti i ujrave te zeza qe filtrojne ne toke varet nga kushtet specifike te infrastruktures ne cdo vendbanim. Raporti mesatar i filtrimit per nje komune te caktuar nuk mund te matet me saktesi. Vleresimi aktual i kapacitetit mbajtes eshte bere sipas perafrimit qe 100% e ujrave te zeza derdhen ne det. Keshtu qe ai merr ne konsiderate skenarin me te keq per mjedisin bregdetar. Per pasoje vleresimi i kapacitetit mbajtes ndodhet ne anen e sigurt.

Luhatja sezonale e popullsise eshte nje faktor tjeter i rendesishem qe duhet marre ne konsiderate ne keto perllogaritje. Perderisa ne vendbanimet bregdetare ndosh rregullisht emigracion sezonal per te punuar jashte shtetit ose ne vende te tjera te Shqiperise, popullsia totale e regjistruar praktikisht eshte e pranishme vetem gjate muajve te veres kur ata vijne per pushime apo per te takuar njerezit.

Numri i njerezve qe jane vertet te pranishem pas sezonit veror, qe quhet popullsia rezidente, eshte dallueshem me i ulet. Shifrat respektive per nivelin e komunave kane dale nga raportet e migrimit (shih kapitullin 2.1.1.) dhe jane listuar ne Tabelen 4.7.


127

Tabela 4.7: Popullsia e regjistruar dhe banuese ne komunat e bregdetit

Komuna Popullsia e regjistruar 2004

Raporti i migrimit1 (%)

Popullsia banuese 2004

Himara 10,697 68 3,423 Lukova 8,911 62 3,386 Saranda 34,226 52 16,428 Aliko 2) 3,353 52 1,609 Ksamili 7,124 67 2,351 Xarra 6,811 64 2,452 Total 71,122 61 29,650 1) Sipas raportit te profilit Vlore (shih kapitulli 2.1.1.) 2) Vetem vendbanimet ne Cuke dhe Berdenesh (ndodhen ne rajonin bregdetar)

Per vleresimin e kapacitetit mbajtes jane marr ne konsiderate dy periudha me ndryshime te medha ne numrin e banoreve te pranishem. E para perfshin muqajt e veres (korrik, gusht) dhe eshte quajtur sezoni pik. E dyta perfshin pjesen tjeter te vitit (shtator – qershor) dhe quhet sezon i ulet.

Supozimet per sezonin pik jane si me poshte: Gjithe popullsia e regjistruar gjendet ne vendbanimet ne bregdet; dhe 80% e numrit vjetor te turisteve vijne ne sezonin pik.

Supozimet per sezonin e ulet jane si me poshte: Vetem popullsia rezidente gjendet ne vendbanimet ne bregdet; dhe Vetem 20% e numrit vjetor te turisteve vijne ne sezonin e ulet.

4.2.3.1. Llogaritja e sasise se ndotjes nga ujerat e zeza

Sasia e ndotjes qe krijohet ne sezonin pik, nga popullsia e rregjistruar, e llogaritur per cdo komune, eshte dhene ne Tabelen 4.8.

Tabela 4.8: Sasite ditore te ndotjeve nga ujerat e zeza te gjeneruara nga popullsia e regjistruar (sezoni pik 2004)


BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d)

Himara 10,697 642 118 19 588 Lukova 8,911 535 98 16 490 Saranda 34,226 2,054 376 62 1,882 Aliko 3,353 201 37 6 184 Ksamili 7,124 427 78 13 392 Xarra 6,811 409 75 12 375 Total 71,122 4,268 782 128 3,911

Ne Tabelen 4.9 jepet sasia e ndotjes nga ujerat e zeza qe korrespondon me numrin e popullsise rezidente. Shifrat pershkruajne situaten ne sezonin e ulet.


128

Tabela 4.9: Sasite ditore te ndotjeve nga ujerat e zeza te gjeneruara nga popullsia rezidente (sezoni i ulet 2004)



Himara 3,423 205 38 6 188 Lukova 3,386 203 37 6 186 Saranda 16,428 986 181 30 904 Aliko 1,609 97 18 3 89 Ksamili 2,351 141 26 4 129 Xarra 2,452 147 27 4 135 Total 29,649 1,779 326 53 1,631

Turistet qe qendrojne 5-14 dite (turistet me fjetje) ne vendbanimet bregdetare do te shkaktojne ndotje te ngjashme me ate qe shkakton popullsia rezidente (1 p.e.). Perkundrazi turistet ditore shkaktojne ndotje me te pakta te cilat jane vleresuar ne masen 50% te ndotjes qe shkakton popullsia rezidente (0.5 p.e). Numri i turisteve qe qendrojne me fjetje ne komunat dhe bashkite bregdetare si dhe sasite koresponduese te ndotjeve jane dhene ne Tabelen 4.10 dhe 4.11.

Per te llogaritur sasine e ndotjes, turistet jane shperndare ne menyre te barabarte gjate ghithe sezonit. Duke supozuar qe turistet me fjetje qendrojne 14 dite, eshte llogaritur nje numur mesatar i turisteve ditore ne sezonin pik (62 dite).

Tabela 4.10: Turiste qe qendrojne me fjetje – sezoni pik 2004

Komuna Turiste me fjetje 2004

Raporti i sezonit pik (%)

Turiste me fjetje – sezoni

pik 2004

Turiste me fjetje –

mesatarja ditore 1)

Himara 18,625 80 14,900 3,365 Lukova 8,612 80 6,890 1,556 Saranda 23,320 80 18,656 4,213 Aliko 0 80 0 0 Ksamili 15,900 80 12,720 2,872 Xarra 0 80 0 0 Total 66,457 53,166 12,006

1) Turiste qe qendojne me fjetje (14 dite qendrim) ne sezonin pik ne 2004 te shperndare ne 62 dite.Burimi: Gunaratnam, 2004; Kryetari i komunes Ksamil, 2005

Sasite e ndotjes qe korrespondon me numrin e turisteve qe qendrojne me fjetje, ne sezonin pik, jepet ne Tabelen 4.11.

Tabela 4.11: Ndotjet nga turistet qe qendrojne me fjetje (sezoni pik 2004)



Himara 3,365 202 37 6 185 Lukova 1,556 93 17 3 86 Saranda 4,213 253 46 8 232 Aliko 0 0 0 0 0 Ksamili 2,872 172 32 5 158 Xarra 0 0 0 0 0 Total 12,005 720 132 22 661


129

Numri i turistve ditore ne komunat bregdetare dhe sasite korresponduese te ndotjes jane dhene ne Tabelen 4.12 dhe Tabelen 4.13.

Tabela 4.12: Turistet ditore – sezoni pik 2004

Komuna Turiste ditore 2004

Raporti i sezonit pik (%)

Turiste ditore – sezoni pik 2004

Turiste ditore –mesatarja ditore 1)

Himara 21,200 80 16,960 274 Lukova 0 80 0 0 Saranda 24,100 80 19,280 311 Aliko 0 80 0 0 Ksamili 2) 136,800 80 109,440 1,765 Xarra 1,000 80 800 13 Total 183,100 146,480 2,363 2) Te dhena per fundjaven (15,200 per te dielen) Burimi: Gunaratnam, 2004; Kryetari i komunes Ksamil, 2005; Autoriteti portual Sarande, Zyra e kryetarit te bashkise Himare, Sektori i turizmit

Sasite e ndotjes qe korrespondon me numrin e turisteve ditore ne sezonin pik, jane dhene ne Tabelen 4.13.

Tabela 4.13: Ndotjet nga ujerat e zeza qe shkaktohen nga turistet ditore (sezoni pik 2004)

Komuna Turiste ditore Mesatarja ditore


Himara 274 8 2 0 8 Lukova 0 0 0 0 0 Saranda 311 9 2 0 9 Aliko 0 0 0 0 0 Ksamili 1,765 53 10 2 49 Xarra 13 0 0 0 0 Total 2,363 70 14 2 66

Sasia e ndotjes qe korespondon me turistet qe qendrojne me fjetje ne sezonin e ulet jepet ne Tabele 4.14.

Tabela 4.14: Ndotjet nga ujerat e zeza qe shkaktohen nga turistet qe qendrojne me fjetje (sezoni i ulet 2004)

Komuna Turiste me fjetjeMesatarja ditore


Himara 172 10 2 0 9 Lukova 80 5 1 0 4 Saranda 215 13 2 0 12 Aliko 0 0 0 0 0 Ksamili 70 4 1 0 4 Xarra 0 0 0 0 0 Total 537 32 6 0 29

Sasia e ndotjes qe korespondon me turistet ditore ne sezonin e ulet jepet ne Tabele 4.15.


130

Tabela 4.15: Ndotjet nga ujerat e zeza qe shkaktohen nga turistet ditore (sezoni i ulet 2004)

Komuna Turiste ditore Mesatarja ditore


Himara 14 0 0 0 0 Lukova 0 0 0 0 0 Saranda 16 0 0 0 0 Aliko 0 0 0 0 0 Ksamili 16 0 0 0 0 Xarra 0 0 0 0 0 Total 46 0 0 0 0

4.2.3.2. Analiza e ndikimit te sasise se ndotjes ne kapacitetin mbajtes mjedisor

Tabela e meposhtme paraqet sasine e ndotjeve nga ujrat e zeza ne te dy sezonet per cdo bashki e komune. Per me tej, analiza e te dhenave e kombinuar me nje informacion shtese pershkrues do te coje ne nje vleresim sasior te kapacitetit mbajtes mjedisor.

Kapaciteti mbajtes mjedisor qe lidhet me prodhimin e ujrave te zeza do te shprehet si numri i personave qe korespondon me sasine maksimale te pranueshme te ndotjes. Per vleresimin aktual te ndikimit, nocioni “sasi e pranueshme e ndotjes” perputhet me sasine e ndotjes qe shkakton nje ndikim te neglizhueshem (klasifikimi 1) ne ujrat bregdetare.

Bashkia e Himares

Ne Tabelat 4.16 – 4.18 jane paraqitur sasite totale te ndotjes per sezonin pik dhe ate te ulet, perfshire numrin korespondues ekuivalent te personave.

Tabela 4.16: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne bashkine e Himares – permbledhje 2004

Sasia e ndotjeve ditore Bashkia Himare Personat 1)

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Sezon i ulet Popullsia – rezidente 3,423 205 38 6 188 Turiste me fjetje 172 10 2 0 9 Turiste ditore 14 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 3,609 215 40 6 197 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 10,697 642 118 19 588 Turiste me fjetje 3,365 202 37 6 185 Turiste ditore 274 8 2 0 8 Total – Sezoni pik 14,336 852 157 56 781 1) mesatarja ditore

Sic referohet nga perfaqesuesit e bashkise, ne gjirin e Himares gjate muajve te veres ndihet era e ujrave te zeza. Ky fenomen detrimental zhduket menjehere pas mbarimit te sezonit pik.

Gjiri i Himares eshte vendodhja bregdetare me e rrezikuar nga ndotja e ujrave te zeza ne te gjithe bashkine e Himares. Per me tej, per shkak te formes morfologjike si gji, ai perfaqeson nje hapesire detare te hapur qe ndikohet me pak nga ujrat fqinje bregdetare.

Nga ana tjeter, mund te supozohet qe ujrat e gjirit te Himares kane pak ndikim ne ujrat bregdetare te vendbanimeve fqinje qe shtrihen ne veri deri ne Palase dhe ne jug deri ne


131

Qeparo. Keshtu qe duket e arsyeshme te behen dy vezhgime te vecanta per sasine e ndotjeve, nje vetem per qytetin e Himares dhe tjetra per vendbanimet e tjera.

Qyteti i Himares

Sasite e ndotjeve qe derdhen ne gjirin e Himares jane dhene ne Tabelen 4.17.

Tabela 4.17: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza qe derdhen ne gjirin e Himares – permbledhje 2004

Sasia e ndotjeve ditore Bashkia Himare Personat BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d)

Sezon i ulet Popullsia – rezidente 1,691 101 19 3 93 Turiste me fjetje 87 5 1 0 5 Turiste ditore 14 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 1,792 106 20 3 98 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 5,284 317 58 10 291 Turiste me fjetje 1,694 102 19 3 93 Turiste ditore 274 8 2 0 8 Total – Sezoni pik 7,252 427 79 13 392

Vendbanimet e bashkise se Himares, pa qytetin e Himares

Sasite e ndotjeve qe derdhen ne det nga vendbanimet e Palases, Dhermiut, Gjilekes, Vunoit, Iliasit, Kudhesit, Pilurit, dhe Qeparoit jane pembledhur ne Tabelen 4.18.

Tabela 4.18: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza qe derdhen ne det nga vendbanimet e Himares, pervec qytetit te Himares – permbledhje 2004

Sasia e ndotjeve ditore Vendbanimet pa Bashkine Himare

Personat BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d)

Sezon i ulet Popullsia – rezidente 1,732 104 19 3 95 Turiste me fjetje 85 5 1 0 5 Turiste ditore 0 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 1,817 109 20 3 100 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 5,413 325 60 10 298 Turiste me fjetje 1,671 100 18 3 92 Turiste ditore 0 0 0 0 0 Total – Sezoni pik 7,084 425 78 13 390

Vleresimi i ndikimit

Gjate sezonit te ulet ne qytetin e Himares nuk ndihet as ere e keqe dhe as ndonje perkeqesim ne ujrat bregdetare. Per me tej, nuk eshte vene re as ndonje fenomen eutrofikimi. Keshtu qe ndikimi i ndotjes nga ujrat e zeza eshte vleresuar si ndikim i neglizhueshem. (klasifikimi 1).

Shfaqja e rregullt e eres se keqe ne gjirin e Himares gjate sezonit pik perfaqeson nje fenomen te ndermjetem dhe eshte vleresuar si ndikim i moderuar (klasifikimi 3). Sasite


132

koresponduese te ndotjes ne sezonin pik jane rreth 4 here me te larta sesa ato ne sezonin e ulet. Sasia e kapacitetit mbajtes korespondues ndodhet diku ne mes.

Ka dy fakte qe na cojne ne supozimin se kapaciteti mbajtes gjendet me prane sasive te sezonit pik sesa atyre te sezonit te ulet. Se pari, era e keqe zhduket menjehere sapo mbaron sezoni pik. Kjo deshmon nje vete pastrim te shpejte te ujit ne gjirin e Himares. Kapaciteti i degradimit biologjik te ndotesve duket i afte per uljen e shpejte te ndikimit te ujerave te zeza, nen limitin e perceptimit njerezor. Nese kapaciteti mbajtes per sasine e ndotjes, gjendet prane vleres te sezonit te ulet, supozohet se procesi i vetepastrimit ne ujin bregdetar do te zgjase me shume. Se dyti, ne gjirin e Himares nuk jane verejtur shenja te eutrofikimit. Kjo tregon se biocenoza detare nuk eshte ndikuar ne menyre thelbesore.

Megjithate, ekspertiza aktuale perpiqet te siguroje nje vlere kufizuese qe te jete ne anen e sigurt. Keshtu qe, sasia e ndotjeve qe korrespondon me kapacitetin mbajtes percaktohet mes sezonit te ulet dhe atij pik (psh 50% e diferences sezon pik-sezon i ulet). Llogaritjet rezultojne si me poshte:

Sezoni pik: shuma e BOD5 baraz me 427 kg/d; dhe Sezoni i ulet: shuma BOD5 baraz me 107 kg/d.

Sasia e kapacitetit mbajtes BOD5 = (427 – 107) x 0.5 + 107 = 267 kg/d. Me tej eshte llogaritur numri korrespondues i personave duke p[jesetuar sasine e BOD5 me sasine specifike te BOD5 (pra 0.06 kg/fryme/d):

Kapaciteti mbajtes i personave = 267 / 0.06 = 4,450 persona

Te dhenat mbi kapacitetin mbajtes lidhur me ndotjet nga ujerat e zeza te qytetit te Himares, jane permbledhur ne Tabelen 4.19.

Tabela 4.19: Qyteti i Himares – te dhena mbi kapacitetin mbajtes lidhur me ndotjen e ujit te detit nga derdhjet e kanalizimeve

Qyteti i Himares Personat Sasia e ndotjeve ditore BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Kapaciteti mbajtes - sasia 270 50 8 248 Kapaciteti mbajtes – personat 4,500

Ne vendbanimet e bashkise se Himares, pa qytetin e Himares, nuk eshte verejtur shenje ere te keqe, apo ndonje demtim i cilesise se ujerave bregdetare, apo shenja te eutrofikimit. Keshtu qe eshte vleresuar nje ndikim i neglizhueshem (klasifikimi 1) per te gjitha vendbanimet pertej qytetit te Himares, per gjithe vitin. Per me tej, keto konkluzione tregojne se kapaciteti mbajtes apo sasia e ndotjeve ndodhet mbi sasine aktuale te sezonit pik. Shifra e sakte nuk mund te vleresohet nga krahasimi i sasive te te dhenave te tjera, pasi mungon nje reference per vleren me te larte.

Megjithate nje perafrim alternativ mundeson nje vleresim te perafert te dimesionit te sasise se kapacitetit mbajtes. Konsideratat lidhen me vete-purifikimin e ujit te detit pergjate bregut.

Perderisa degradimi biologjik behet vetem ne uje direkt nen siperfaqe, shtrirja horizontale e bregdetit mund te jete nje faktor vendimtar per kapacitetin e vete-purifikimit biologjik ne ujerat bregdetare. Gjeresia e hapjes ne det e gjirit te Himares eshte 1.2 km. Ne krahasim me kete, distanca ne vije ajrore mes Palases dhe cepit verior te gjirit te Himares eshte rreth 11.3 km. Distanca respektive me Borshin (kufiri administrativ me komunen e Lukoves) ne cepin jugor te gjirit te Himares eshte rreth 6.7 km. Pjesa pergjate Porto Palermos eshte perjashtuar, pasi kjo pike ka vete formen tipike te nje gjiri bregdetar.


133

Gjatesia totale e dy hapjeve me te medha ne det arrin ne 18 km (nga Palase ne Qeparo). Bazuar ne supozimin e nje korrelacioni mes shtrirjes ajrore bregdetare dhe kapacitetit te vete-purifikimit, sasia e kapacitetit mbajtes te ndotjes ne vendbanimet e Himares duhet llogaritur ne marredhenie me raportin e gjatesive bregdetare.

Po te krahasohet gjatesia e bregdetit prej 1.2 km (gjiri i Himares) me 18 18 km (gjithe vendbanimet e tjera pervec Porto Palermos) raporti eshte 15. Sipas perafrimit te dhene me siper kapaciteti mbajtes i sasise se ndotjeve per gjithe vendbanimet eshte 15 here me i larte se qyteti i Himares. Shifrat perkatese jane dhene me poshte:

Sasia e kapacitetit mbajtes per BOD5 ne qytetin e Himares = 270 kg/d Sasia e kapacitetit mbajtes per BOD5 ne vendbanime = 270 x 15 Sasia e kapacitetit mbajtes per BOD5 ne vendbanime = 4.050 kg/d

Per pasoje, numri korrespondues i personave llogaritet nga ndarja e sasise se BOD5 permes sasise specifike BOD5 (dmth 0,06 kg/c/d).

Kapaciteti mbajtes i personave = 4.050 / 0.06 = 67.500 persona

Tabela 4.20: Vendbanimet ne bashkine e Himares, pervec qytetit te Himares - te dhena mbi kapacitetin mbajtes lidhur me ndotjen e ujit te detit nga derdhjet e kanalizimeve

Sasia e ndotjeve ditore Qyteti i Himares Personat BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d)

Kapaciteti mbajtes - sasia 4,050 743 122 3,713 Kapaciteti mbajtes - personat 67,500

Perfundimisht, kapaciteti mbajtes per gjithe bashkine e Himares eshte si me poshte. Kapaciteti mbajtes – Qyteti i Himares 4,500 persona Kapaciteti mbajtes – vendbanimet e tjera 67,500 persona Kapaciteti mbajtes – bashkia e Himares 72,000 persona

Komuna e Lukoves

Ne Tabelat 4.21 dhe 4.22 jane dhene sasite totale te ndotjes per sezonin pik dhe ata te ulet, perfshire dhe numrin ekuivalent korrespondues te personave (p.e.).

Nuk ka ndonje njoftim lidhur me eren e keqe ne ujerat bregdetar te Lukoves, as eshte verejtur ndonje shenje eutrofikimi ne to. Nuk ka te dhena per analizat mikrobiologjike.

Tabela 4.21: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne komunen e Lukoves – permbledhje 2004

Sasia e ndotjeve ditore Lukova Personat 1)

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Sezon i ulet Popullsia – rezidente 3,386 203 37 6 186 Turiste me fjetje 80 5 1 0 4 Turiste ditore 0 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 3,466 208 38 6 190 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 8,911 535 98 16 490 Turiste me fjetje 1,556 93 17 3 86 Turiste ditore 0 0 0 0 0 Total – Sezoni pik 10,467 628 115 19 576 1) mesatarja ditore


134


Perderisa gjate viteve te fundit nuk eshte vene re asnje efekt ne asnje sezon, aftesia e ujerave bregdetare per vete-purifikimin biologjik eshte e mjeftueshme qe te eliminoje sasine e ujerave te zeza, edhe gjate sezonit pik.

Per pasoje, kapaciteti mbajtes korrespondues eshte mbi te dhenat per ndotjen gjate sezonit pik. Per vleresimin e kufirit te kapacitetit mbajtes, eshte aplikuar perafrimi per kapacitetin biologjik vete-purifikues qe i korrespondon gjatesise se vijes bregdetare. Per nje shpjegim me te hollesishem shih paragrafin me lart per vendbanimet e Himares.

Ne komunen e Lukoves, distanca ajrore nga komuna ne veri (Borshi) deri ne kufirin respektiv jugor (gjiri i Kakomese) eshte 14 km. Ne Komunen e Himares, gjatesia respektive e vijes bregdetare eshte 18 km. Kapaciteti mbajtes korrespondues eshte 67,500 persona. Bazuar ne raportin e gjatesive te vijave bregdetare, kapaciteti mbajtes i komunes se Lukoves eshte llogaritur sic tregohet me poshte.

Vija bregdetare e vendbanimeve Himare: 18 km Vija bregdetare e komunes Lukove: 14 km Kapaciteti mbajtes i vendbanimeve Himare: 67,500 persona Kapaciteti mbajtes komuna Lukove = 14 / 18 x 67,500 = 52,500 persona

Shifrat e sakta jane dhene ne Tabelen 4.22.

Tabela 4.22: Komuna e Lukoves – te dhenat e kapacitetit mbajtes lidhur me ndotjen e ujerave bregdetare nga ujerat e zeza

Sasia e ndotjeve ditore Lukova Personat BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d)

Kapaciteti mbajtes - sasia 3,150 578 95 2,888 Kapaciteti mbajtes - personat 52,500 (rrumbullakosur)

Bashkia e Sarandes dhe komuna e Alikos

Sasia totale e ujerave te zeza nga bashkia e Sarandes pompohen ne kanalin e Cukes, i cili derdhet ne gjirin e Sarandes. Edhe ujerat e zeza te komunes se Alikos derdhen ne kanalin e Cukes. Keshtu qe ujerat e zeza te Sarandes dhe Alikos duhet te vleresohen se bashku. Per shkak te ketij fakti mund te percaktohet ne menyre te aresyeshme kapaciteti mbajtes per sasine e ndotjeve, perfshire Saranden dhe Alikon se bashku.

Ketu nuk jane vleresuar nga ana sasiore ndotjet nga ujerat e zeza qe prodhohen nga brendesia e territorit, pasi kjo zone nuk eshte subjekt i ketij raporti. Per pasoje, kapaciteti mbajtes total ne gjirin e Sarandes nuk mund te identifikohet.

Per prezantimin e vecante te sasive te ndotjeve nga ujerat e zeza per Alikon dhe Saranden, te dhenat respektive, perfshire ekuivalentin korrespondues ne persona (p.e.), jane dhene ne Tabelen 4.23, Tabelen 4.24 dhe Tabelen 4.25.


135

Tabela 4.23: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne bashkine Sarande – permbledhje 2004

Sasia e ndotjeve ditore Saranda Personat 1)

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Sezon i ulet Popullsia – rezidente 16,428 986 181 30 904 Turiste me fjetje 215 13 2 0 12 Turiste ditore 16 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 16,659 999 183 30 916 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 34,226 2,054 376 62 1,882 Turiste me fjetje 4,213 253 46 8 232 Turiste ditore 311 9 2 0 9 Total – Sezoni pik 38,750 2,316 424 70 2,123 1) mesatarja ditore

Tabela 4.24: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne komunen Aliko – permbledhje 2004

Sasia e ndotjeve ditore Aliko Personat 1)

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Sezon i ulet Popullsia – rezidente 3,872 232 43 7 213 Turiste me fjetje 0 0 0 0 0 Turiste ditore 0 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 3,872 232 43 7 213 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 8,066 484 89 15 444 Turiste me fjetje 0 0 0 0 0 Turiste ditore 0 0 0 0 0 Total – Sezoni pik 8,066 484 89 15 444 1) mesatarja ditore

Shumat e sasive te ndotjeve nga ujerat e zeza per Alikon dhe Saranden, jane listuar ne Tabelen 4.25. Ato perfaqesojne bazen per vleresimin e kapacitetit mbajtes.

Tabela 4.25: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne Sarande dhe Aliko – permbledhje 2004

Sasia e ndotjeve ditore Saranda and Aliko Personat BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d)

Sezon i ulet Popullsia – rezidente 20,300 1,218 223 37 1,117 Turiste me fjetje 215 13 2 0 12 Turiste ditore 16 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 20,531 1,231 225 37 1,129 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 42,292 2,538 465 76 2,326 Turiste me fjetje 4,213 253 46 8 232 Turiste ditore 311 9 2 0 9 Total – Sezoni pik 46,816 2,800 513 84 2,567

Sipas dokumentit “Raporti i analizes Diagnostike Kombetare – Shqiperia” (2003), ne gjirin e Sarandes jane vrojtuar indikatoret e meposhtem te eutrofikimit:


136

Humbje apo fragmentim i habitatit; Reduktim i livadheve te Posidonia oceanica ne dekadat e fundit; Rritje e turbulences se ujit gjate dekadave te fundit; Shfaqje e algave nitrofile; Permbajtje e mjaftueshme e indikatoreve mikrobiologjike te ujerave te zeza

(koliformet, koliformet faecal, streptokoket etj), dhe Cilesia e ujit te detit korrespondon me kategorine te cilesise se ujerave te lumenjve

sipas UNECE.

Te gjitha kushtet e siperpermendura shkaktohen nga nje derdhje e perhershme afatgjate e ujerave te zeza ne gjirin e Sarandes.


Rritja e turbulences se ujit dhe reduktimi i livadheve te Posidonia oceanica gjate dekadave te fundit tregon se eutrofikimi eshte ne zhvillim e siper, te pakten per kete periudhe. Per me tej, shfaqja e algave nitrofile, tregon nje stad te avancuar te eutrofikimit. Keshtu qe sasite ditore aktuale te ndotjes per sezonin e ulet dhe ate pik, e kalon dukshem sasine e kapacitetit mbajtes.

Pyetja kritike eshte se ne cfare periudhe ka filluar procesi i eutrofikimit. Nese mund te identifikohet kjo gje, te dhenat e meparshme respektive te popullsise do te mundesojne nje vleresim te sakte te kapacitetit mbajtes.

Shprehja “gjate dekadave te kaluara” ne “Raportin e Analizes Diagnostike Kombetare – Shqiperia” interpretohet si periudha mes 20 dhe 40 vjetesh. Regjistrimet per popullsine ne Sarande per kete periudhe jane dhene ne Tabelen 4.26.

Tabela 4.26: Dinamika e popullsise – Bashkia Sarande

Viti Popullsia e bashkise Sarande 1

1960 6,616 1969 8,805 1979 13,095 1989 19,000 2004 34,226

1) sipas studimit te popullsise (Kapitulli 2.1.1.)

Numri i turisteve eshte neglizhuar, per shkak te turizmit te paket gjate regjimit te kaluar. Po te supozojme se eutrofikimi ka filluar te pakten 20 vjete me pare, popullsia ne 1983 ka qene 18,091. Kjo shifer natyrisht qe e kalon kapacitetin mbajtes, pasi ajo beri qe te fillonte eutrofikimi.

Aplikimi i mesatares per hapesiren kohore mes kater dekadash, dhe duke supozuar se eutrofikimi ka filluar ne periudhen mes 1973 dhe 1983, limiti i sasise se kapacitetit mbajtes vleresohet te jete shfaqur rreth vitit 1973. Popullsia korresponduese ne Sarande ka qene 11,866 banore.

Vleresimi i popullsise se komunes se Alikos ne 1973 eshte bazuar ne te dhenat e popullsise sic tregohen ne Tabelen 4.27.


137

Tabela 4.27: Dinamika e popullsise – Komuna Aliko

Viti Popullsia 1 1950 2,614 1960 3,669 1969 4,604 1979 6,230 1989 6,773 2004 8,066

1)sipas studimit te popullsise (Kapitulli 2.1.1.)

Duke marre ne konsiderate rritjen e popullsise ne tabelen me lart, popllsia respektive ne 1973 ishte 5,102 persona (llogaritje me regresion linear). Popullsia totale e Saandes dhe Alikos ne 1973 ishte 16,968 (rrumbullakosur 17,000). Kjo shifer per popullsise eshte vleresuar si kapaciteti mbajtes per gjirin e Sarandes. Sasite respektive jane pembledhur ne Tabelen 4.28.

Tabela 4.28: Saranda + Aliko: Te dhenat e kapacitetit mbajtes lidhur me ndotjen e ujerave bregdetare nga ujerat e zeza

Sasia ditore e ndotjeve Saranda + Aliko Personat BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d)

Kapaciteti mbajtes - sasia 1,020 187 31 935 Kapaciteti mbajtes - personat 17,000

Kapaciteti mbajtes i vleresuar ne 17,000 persona i pergjigjet vetem 40% te popullsise se regjistruar prej 42,292 (Saranda dhe Aliko se bashku) ne vitin 2004. Po te konsiderohen dhe turistet, popullsia mesatare ne sezonin pik arrin ne 46,816. Vetem 36% e tyre mbulohen nga kapaciteti mbajtes. Ky raport thekson ndikimin jashtezakonisht negativ te ndotjes nga ujerat e zeza ne gjirin e Sarandes.

Kerkesa per te percaktuar nje kapacitet mbajtes per cdo vend ne vecanti nuk mund te potesohet, sepse kapaciteti mbajtes lidhet me te njejtin uje bregdetar, i cili nk mund te ndahet ne dy pjese te vecanta per Saranden dhe Alikon. Keshtu qe, te gjitha konsideratat e metejshme per kapacitetin mbajtes ne Sarande, duhet te perfshijne edhe kushtet ne komunen e Alikos.

Perderisa uji bregdetar ne gjirin e Sarandes ndikohet seriozisht dhe vazhdimisht nga derdhjet e ujerave te zeza, eshte percaktuar nje ndikim serioz (klasifikimi 5).

Komuna e Ksamilit

Sasia totale e ndotjeve per sezonet pik dhe te ulet, perfshire dhe ekuivalentin korrespondues ne persona (p.e.), jane dhene ne Tabelen 4.29.


138

Tabela 4.29: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne Komunen e Ksamilit – permbledhja 2004

)

Sasia ditore e ndotjeve Ksamili Personat 1)

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Sezon i ulet Popullsia – rezidente 2,351 141 26 4 129 Turiste me fjetje 70 4 1 0 4 Turiste ditore 16 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 2,437 145 27 4 133 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 7,124 427 78 13 392 Turiste me fjetje 2,872 172 32 5 158 Turiste ditore 1,765 53 10 2 49 Total – Sezoni pik 11,761 654 120 20 599

1) Mesatarja ditore

Sipas dokumentit “Raporti i analizes diagnostike kombetare – Shqiperia", ne zonen e Ksamilit jane verejtur shenjat e meposhteme te eutrofikimit:

Reduktimi i livadheve te Posidonia oceanica gjate dekadave te fundit; Rritja e turbulences se ujit, dhe Deshmive nga perfaqesuesit e komunes per uljen e cilesise se ujit te detit ne vere.

Te gjitha situatat e siperpermendura shkaktohen nga derdhja e vazhdueshme per nje kohe te gjate e ujerave te zeza ne det..


Ksamili eshte komuna bregdetare me diferencen me te madhe ne numrin e popullsise mes sezonit pik dhe sezonit te ulet, ne raportin 4.8. Per situaten gjate sezonit pik eshte caktuar nje ndikim i moderuar (klasifikimi 3) per shkak te sasise se njohur te degradimit te cilesise se ujit e cila eshte konfirmuar nga perfaqesuesit e komunes. Eshte e qarte se ne sezonin pik sasia e ndotjeve e kalon sasine e kapacitetit mbajtes.

Megjithate, pakesimi i verejtur i livadheve te Posidonia oceanica ne fundin e detit prane Ksamilit, nuk mund te shkaktohet vetem nga nje ndikim afatshkurter (korrik dhe gusht), i pranise se nje sasie te konsiderueshme ndotjeje. Ndryshimi jetegjate i flores perreth Ksamilit, tregon se eutrofikimi ndodh gjate pjeses me te madhe te vitit. Bazuar ne kete fakt, pershtypja e pare eshte se edhe gjate sezonit te ulet, ndotja eshte pertej kufijve te kapacitetit mbajtes.

Shenja eutrofikimi jane raportuar per Saranden dhe Ksamilin. Nga kjo del se eutrofikimi prane Ksamilit, te pakten varet pjeserisht nga sasia e ndotjeve qe derdhen ne kanalin e Cukes nga Bashkia e Sarandes dhe Komuna e Alikos.

Per momentin, niveli i ndikimit te ujerave te zeza te Ksamilit ne eutrofikim nuk mund te vleresohet, permes nje interpretimi te te dhenave te mesiperme te vezhgimit. Per me teper, te dhenat dhe informacioni mbi kushtet hidrologjike dhe kimke ne ujerat bregdetare prane Sarandes dhe Ksamilit, jane shume te pakta per te mundesuar nje derivim te cdo gjetjeje respektive.

Nje krahasim i gjirit te Ksamilit me te Himares tregon nje raport gjeresi-thellesi prej 2.4 per Ksamilin dhe 1.6 per Himaren. Keshtu qe parakushtet fizike per shkembin e ujit jane me te favorshme ne gjirin e Ksamilit se ne te Himares. Nga keto fakte del supozimi se vete-purifikimi biologjik ne Ksamil eshte shume me i mire se ne Himare.

Duke marre kapacitetin mbajtes dhe siperfaqen e gjirit te Himares si te dhena fillestare, korrelacioni me siperfaqen e gjirit te Ksamilit, tregon se kapaciteti mbajtes i ketij gjiri eshte si me poshte.


139

Gjiri i Himares – kapaciteti mbajtes: 4,500 persona Gjiri i Himares – siperfaqja: 1.0 km2 Gjiri i Ksamilit – siperfaqja: 2.9 km2 Gjiri i Ksamilit – kapaciteti mbajtes = 4,500 x 2.9 / 1.0 = 13,050 persona

Sic u permend me siper, raporti gjeresi-thellesi ne gjirin e Himares eshte 1.6 ndersa ne Ksamil 2.4, pra eshte me shume se 50% sesa raporti i Himares. Sipas formes gjeometrike, vetem rritja e potencialit per shkembimin e ujit do te lidhej teorikisht me diferencen prej 50%. Por c’ka nuk mund te perfshihet ne llogaritjen aktuale jane kushtet hidrologjike detare si rrmat detare, dhe ndikimet meteorologjike si qarkullimi i ujit nga ererat etj. Per kete aresye, kapaciteti mbajtes ne gjirin e Ksamilit eshte llogaritu si me poshte:

Gjiri i Ksamilit – kapaciteti mbajtes final =13,050x 1.25 = 16,300 persona

Kapacitetet mbajtese respektive per sasite e ndotjeve jane dhene ne Tabelen 4.30.

Tabela 4.30: Komuna e Ksamilit – te dhena per kapacitetin mbajtes lidhur me ndotjen e ujit bregdetar nga ujerat e zeza

)

Sasia ditore e ndotjeve Ksamili Personat

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Kapaciteti mbajtes - sasia 978 179 29 897 Kapaciteti mbajtes - personat 16,300

Rritja e perkoheshme e raporuar e ujerave te zeza ne sezonin pik korrespondon me nje rritje afatshkurter te popullsise deri ne 30,000 persona gjate fundjavave (burimi i te dhenave: kryetari i komunes Ksamil). Kjo shifer e kalon shume vleresimin e kapacitetit mbajtes prej 16,300 persona.

Ne rast se sasia e ndotjeve ne gjirin e Sarandes do te reduktohet, mund te ulet dhe ndikimi negativ ne ujerat bregdetare te Ksamilit. Si pasoje mund te rritet kapaciteti mbajtes per Ksamilin. Identifikimi i vleres respektive do te jete subjekt i vleresimeve te vecanta ne te ardhmen.

Komuna e Xarres

Sasia totale e ndotjeve per sezonet pik dhe te ulet, perfshire dhe ekuivalentin korrespondues ne persona (p.e.), jane dhene ne Tabelen 4.31 dhe Tabelen 4.32.

Tabela 4.31: Sasia e ndotjeve nga ujerat e zeza ne komunen e Xarres – permbledhje 2004

)

Sasia ditore e ndotjeve Saranda and Aliko Personat 1)

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Sezon i ulet Popullsia – rezidente 20,300 1,218 223 37 1,117 Turiste me fjetje 215 13 2 0 12 Turiste ditore 16 0 0 0 0 Total – sezon i ulet 20,531 1,231 225 37 1,129 Sezoni pik Popullsia – e regjistruar 42,292 2,538 465 76 2,326 Turiste me fjetje 4,213 253 46 8 232 Turiste ditore 311 9 2 0 9 Total – Sezoni pik 46,816 2,800 513 84 2,567 1) mesatarja ditore


140


Perderisa nuk ka ndonje raportim per degradimin e cilesise se ujerave bregdetare apo ndonje informacion per eutrofikimin perreth zones se kanalit te Butrintit, situata e ujerave te zeza te komunes se Xarres eshte vlersuar se kane nje ndikim te neglizhueshem (klasifikimi 1).

Kanali i Butrintit hapet ne nje gji bregdetar ku shkembimi i ujit me detin e hapur eshte i kufizuar per shkak te karakteristikave morfologjike. Potenciali i reduktuar i vete-purifikimit eshte nje faktor kufizues per kapacitetin mbajtes. Vleresimi i kapacitetit mbajtes eshte bere ne analogji me gjirin e Kamilit. Me poshte eshte dhene nje krahasim i strukturave morfologjike te gjirit te Butrintit (qe korrespondon me Xarren) dhe atyre te Himares.

Gjiri i Himares – kapaciteti mbajtes: 4,500 persona Gjiri i Himares – siperfaqja: 1.0 km2

Gjiri tek kanali i Butrintit – siperfaqja: 2.0 km2

Gjiri tek kanali i Butrintit – kapaciteti mbajtes = 4,500 x 2.0 / 1.0 = 9,000 persona

Kapaciteti mbajtes, sic identifikohet me siper, dhe sasite respektive te ndotjes jane dhene ne Tabelen 4.32.

Tabela 4.32: Komuna e Xarres – Te dhenat e kapacitetit mbajtes lidhur me ndotjen e ujerave bregdetare nga ujerat e zeza

)

Sasia ditore e ndotjeve Xarra Personat

BOD5 (kg/d) TKN (kg/d) P (kg/d) SS (kg/d) Kapaciteti mbajtes - sasia 540 99 16 495 Kapaciteti mbajtes - personat 9,000 (rrumbullakosur)

4.2.3.3. Permbledhje e kapaciteteve mbajtese lidhur me ujerat bregdetare

Tabela 4.33 jep nje paraqitje te kapaciteteve mbajtese te ujerave bregdetare sic jane identifikuar me siper, per komunat dhe bashkite bregdetare. Po ashtu, jane listuar edhe klasifikimet respektive te ndikimit ne mjedis per shkak te derdhjeve te ujerave te zeza.

Te dhenat e prezantuara ne tabelen me siper tregojne qarte se per te gjitha komunat dhe bashkitre bregdetare, kapaciteti mbajtes i ujit te detit eshte i mjaftueshem per te gjithe popullsine e regjistruar. Vetem ne Sarande dhe Aliko situata eshte disi e paqendrueshme, pasi popullsia aktuale e regjistruar e tejkalon qe tani kapacitetin mbajtes me 150%.

Tabela 4.33: Kapacitetet mbajtese dhe ndikimet nga ujerat e zeza – permbledhje e bashkive dhe komunave bregdetare

Bashkia/Komuna Kapaciteti mbajtes

Popullsia e regjistruar 2004

Popullsia – sezoni pik 2004

Klasifikimi i ndikimit lidhur

me ujerat e zezaHimara 72,000 10,697 14,335 3 Lukova 52,500 8,911 10,467 1 Saranda dhe Aliko 17,000 42,292 46,816 5 Ksamili 16,300 7,124 11,761 3 Xarra 9,000 6,811 6,824 1 Total 166,800 75,835 90,203


141

Megjithate, ne disa komuna, disa pika te rritjes se ndotjes lokale (psh gjiri i Himares dhe ai i Ksamilit) tregojne tashme efekte negative te moderuara. Ne keto zona duhet te fokusohen masa parandaluese ne te ardhmen.

Gjetja kryesore eshte se, vecanerisht ne Sarande, eshte e nevojshme te merren pasa per parandalimin e ndikimit te ujerave te zeza ne det. Per me teper, shkarkimi ne kanalin e Cukes dhe i ujerave te zeza nga fshatrat ne brendesi te territorit, duhet te kihet parasysh ne analiza te ardhshme. Kjo gje perben nje parakusht per arritjen e synimeve te mbrojtjes se mjedist bregdetar. Kjo kerkese aplokohet si per ndertimet ne fsahtra ashtu dhe per ato turistike.

4.2.3.4. Kapacitetet mbajtese ne rastin e masave parandaluese per ndikimin e ujerave te zeza

Ne kete seksion eshte dhene nje skenar qe pershkruan masat parandaluese per ndikimin nga ujerat e zeza. Skenari perfshin nje vlersim te kapaciteteve te rrituar mbajtese dhe nje vleresim te hapesirave per ndertime banimi dhe turistike.

Qellimi i propozuar i masave parandaluese bazohet ne kerkesat ligjore te legjislacionit respektiv te Komunitetit Europian (Direktiva 91/271/EEC e 21 Maj 1991 lidhur me trajtimin e ujerave te zeza urbane). Masat parandalauese jane percaktuar ne menyre sasiore ne lidhje me reduktimin e sasise se ndotjeve. Parametrat respektive ne kete direktive jane listuar me poshte:

Kerkesa biologjike per oksigjen ne 20°C – BOD5; Kerkesa kimike per oksigjen – COD; Total materialet e ngurta ne suspension – TSS; Fosfori total – P; Azoti total – TKN.

Parametri COD eshte me i pershtatshem per vleresimin e perberesve jo te biodegradueshem organike ne ujerat e zeza. Ky shfaqet me veshtiresi ne ujerat e zeza ne zonen e studimit, si pasoje e nje sasie te neglizhueshme te ujerave te zeza industriale qe derdhen nga komunat dhe bashkite. Keshtu qe parametri COD nuk referohet ne kete seksion.

Direktiva e BE per ujerat e zeza 91/271 ben dhe dallimin mes zonave te ndjeshme dhe zonave me pak te ndjeshme. Per zonat e ndjeshme kerkesat per reduktimin e sasise se ndotjeve jan me strikte sesa ne zonat me pak te ndjeshme. Kriteret per identifikimin e zonave te ndjeshme jane pershkruar ne Aneksin II A, (a) te direktives. Nje ceshtje kritike eshte pyetja nese pjesa e ujit eshte eutrofike apo ne rrezik per t’u bere eutrofike. Sipas kritereve te direktives, komunat e meposhteme, apo hapesirat respektive, jane perkufizuar si zona te ndjeshme.

Gjiri i Himares (Kjo zone duhet te vleresohet si nje njesi e vecante hapesinore brenda bashkise se Himares. Nuk ka kuptim qe te behet nje vleresim total mesatar per gjithe bashkine e Himares);

Saranda dhe Aliko (Perderisa ujerat e zeza te Alikos derdhen ne gjirin e Sarandes permes Kanalit te Cukes, Alikua merret bashke me Saranden);

Ksamili; Xarra.

Referuar kerkesave te direktives se BE per ujerat e zeza, bashkite/komunat e meposhteme apo hapesirat perkatese, jane vleresuar si zona me pak te ndjeshme.

Bashkia Himare pervec gjirit te Himares, dhe Komuna e Lukoves.


142

Kerkesat per derdhjet pas trajtimit te ujerave te zeza dhe vlerat e kerkuara kufizuese per reduktimin e sasise se ndotjes, jane dhene ne Tabelen 4.34 dhe Tabelen 4.35. Shifrat i referohen Direktives se BE per ujerat e zeza, 91/271, Aneksi I, Tabela 1 (zona me pak te ndjeshme) dhe Tabela 2 (zonat e ndjeshme).

Tabela 4.34: Kerkesat per trajtimin e ujerave te zeza per zonat me pak te ndjeshme, sipas direktives se BE 91/271, Aneksi I, Tabela 1, per ujerat e zeza

Parametri Perqendrimi i rrjedhjeve Perqindja minimale e reduktimit1 BOD5 25 mg/l 70-90% SS 35 mg/l 90% 1) Reduktimi ne lidhje me sasine e rrjedhjeve Shenim: Per zona me pak te ndjeshme, aplikohen vlerat e perqendrimit apo perqindjes se reduktimit ne tabelen me siper.

Tabela 4.35: Kerkesat per trajtimin e ujerave te zeza per zonat e ndjeshme, sipas direktives se BE 91/271, Aneksi I, Tabela 2, per ujerat e zeza

Parametri Perqendrimi i rrjedhjeve Perqindja minimale e reduktimit1 P 2 mg/l 80% TKN 15 mg/l 70-80% 1) Reduktimi ne lidhje me sasine e rrjedhjeve

Per identifikimin e kapaciteteve mbajtese respektive duhen marre ne konsiderate vetem sasite e BOD5. Llogaritja aktuale per zonat me pak te ndjeshme dhe per zonat e ndjeshme tregon nje raport reduktimi te BOD5 me 70%, i cili eshte me i uleti i pranueshem sipas direktives se BE 91/271, Aneks I, Tabela 1 per ujerat e zeza. Pe zonat e ndjeshme nuk nevojitet nje llogaritje e vecante per sasine e reduktimit te azotit, pasi sipas direktives se BE 91/271, Aneks I, Tabela 1 per ujerat e zeza, parametri TKN duhet te reduktohet me te njejtin raport si dhe BOD5 (reduktim me 70%).

Vleresimi i sasise se reduktuar ne zonat e ndjeshme, ndjek opsionin e reduktimit te azotit, megjithese Direktiva e BE 91/271 per ujerat e zeza krijon mundesine e reduktimit te sasise se fosforit. Perafrimi i reduktimit te azotit eshte zgjedhur me qellim. Ai reflekton me mire praktiken aktuale te trajtimit te perparuar te ujerave te zeza ne vendet anetare te BE. Ka nje sere shembujsh ku impiantet e trajtimit jane pajisur me largimin vetem te BOD5 dhe azotit, nderkohe qe reduktimi i fosforit shpesh realizohet si nje hap i metejshem trajtimi me prioritet me te ulet per largimin e azotit.

Llogaritja e kapacitetit mbajtes per skenarin e parandalimit bazohet ne reduktimin e sasise specifike te mbetjeve urbane dhe ne kapacitetin mbajtes per sasiste e ndotjes ne tekstin me siper. Per bashkite dhe komunat bregdetare, pervec Sarandes, parashikohet nje reduktim prej 70% sipas Direktives se BE 91/271 per ujerat e zeza.

Per Saranden konsiderohet nje reduktim prej 83% pasi kjo eshte parashikuar ne modelin e reduktimit te BOD5 ne projektin ne vijim ujerat e zeza ne Sarande (per hollesi shih Aneksin 6).

Sasia specifike organike urbane, BOD5: 0.06 kg/fryme/d.

Rezultatet e reduktimit te sasise organike per cdo bashki jane dhene ne Tabelen 4.36.


143

Tabela 4.36: Kapaciteti mbajtes per skenarin e parandalimiti

Komuna / Bashkia

Kapaciteti mbajtes

(persons)

Kapaciteti mbajtes per

sasite e ndotjes –BOD5 (kg/d)

Niveli i reduktimit te

BOD5

BOD5

specifike e reduktuar (kg/c/d)

Kapaciteti mbajtes per skenarin e parandalimit (personat)

Himara 72,000 4,320 70 0.018 240,000 Lukova 52,500 3,150 70 0.018 175,000 Saranda 1) 13,000 780 83 0.010 76,471 Aliko 4,000 240 70 0.018 13,333 Ksamili 16,300 978 70 0.018 54,333 Xarra 9,000 540 70 0.018 30,000 Total 166,800 10,008 589,137

1) Per shkak te raporteve te ndryshme te reduktimit te ndotjeve ne Sarande dhe Aliko, kapaciteti mbajtes per skenarin e parandalimit duhet te llogaritet vecmas. Per kete qellim, kapaciteti mbajtes eshte ndare sipas raportit te popullsise ne Sarande dhe Aliko. Per konsideratat e metejshme, shifrat e kapacitetit mbajtes per te dyja vendbanimet jane ribashkuar.

Perderisa kapacitetet mbajtese per skenarin e permiresimit aplikohet per te ardhmen, per krahasimet respektive do te perdoret parashikimi i popullsise per 2015. Shifrat e parashikimit te popullsise per 2015, sipas vlersimit te popullsise ne kapitullin 2.1.1., jane listuar ne Tabelen 4.37.

Tabela 4.37: Popullsia e parashikuar ne 2015

Bashkia / Komuna

Popullsia e parashikuar ne 2015

Himara 12,100 Lukova 9,700 Saranda 50,400 Aliko 7,647 Ksamili 10,500 Xarra 9,500 Total 99,847

Kapacitetet mbajtese per skenarin e permiresimit jane krahasuar me parashikimin e popullsise per komunat dhe bashkite bregdetare per vitin 2015.

Tabela 4.38: Kapacitetet mbajtese per skenarin e parandalimit krahasuar me parashikimin e popullsise ne 2015

Bashkia/ Komuna Popullsia e parashikuar ne 2015

Kapaciteti mbajtes per skenarin e

parandalimit (i rrumbullakosur)

Raporti Kapacitet mbajtes per skenarin e parandalimit / Popullsi

ne 2015 Himara 12,100 240,000 19.8 Lukova 9,700 175,000 18.0 Saranda + Aliko 58,047 90,000 1.6 Ksamili 10,500 54,000 5.1 Xarra 9,500 30,000 3.2 Total 99,847 589,000 5.9

Shifrat e dhena ne Tabelen 4.38 tregojne qarte se kapacitetet mbajtese per skenarin e permiresimit, ne shumicen e komunave, e tejkalojne parashikimin e ardhshem te popullsise


144

(2015) nga tre here (ne Xarre) deri ne 20 here (ne Himare). Vetem per zonen Sarande – Aliko kapaciteti mbajtes per skenarin e permiresimit eshte me afer parashikimit te popullsise (raporti 1.6). Keshtu qe hapesira e lire per ndertime ne fshat dhe ndertime turistike duket se eshte e kufizuar. Nga ana tjeter, per zonen Sarande – Aliko, do t’i kushtohet vemendje e vecante ndikimeve te ujerave te zeza ne gjirin e Sarandes, ne kuadrin e ndertimeve te ardhshme turistike ne Sarande.

Perkundrazi, kapacitetet mbajtese per skenarin e permiresimit, ne gjithe bashkite dhe komunat e tjera, pervec Sarandes, krijojne nje game te gjere dhe te mjaftueshme per ndertime te ardhshme ne fshat dhe ndertime turistike. Bazuar ne te dhenat e listuara me siper, nuk eshte e mundur qe prodhimi i ujerave te zeza ne gjithe komunat dhe bashkite bregdetare, do te sjelle shqetesime per ndertimet e ardhshme ne fshat dhe ato turistike.

Per Ksamilin, raporti i kapacitetit mbajtes me popullsine ne 2015 eshte rreth 3. kjo shifer tregon nje problem te mundshem ne te kaluaren per ndertime turistike dhe banimi ne Ksamil. Eshte e qarte qe Ksamili duhet te vlersohet i lidhur me Saranden dhe Alikon, per shkak te nje influence te qendrueshme nga gjiri i Sarandes. Keshtu qe nese sasia e ndotjeve pakesohet ne gjirin e Sarandes, supozohet se do te reduktohet dhe ne ujerat e Ksamilit, gje qe do te rrite kapacitetin mbajtes per skenarin e permiresimit. Megjithate, ndikimi qe ka ndotja e Sarandes ne ujerat bregdetar te Ksamilit, thekson rendesine rajonale te projktit ne vijim per trajtimin e ujerave te zeza ne Sarande.

4.2.4. Toka

Ne tekstin me poshte, kapaciteti mbajtes mjedisor i lidhur me ndikimin e mbetjeve te ngurta, eshte emertuar kapacitet mbajtes – mbetje te ngurta. Ndikimet ne toke, lidhur me ndertimet ne fshat dhe ato turistike, shkaktohen nga:

Grumbullimi i mbetjeve te ngurta; Filtrimi i ujerave te zeza; dhe Punimet civile.

Mbetjet e ngurta nga komunat dhe bashkite bregdetare konsistojne kryesisht ne mbetjet shtepiake dhe mbetjet nga ndertimi. Mbetjet nga ndertimi kane me pak ndikim ne toke, por ndikojne me shume ne peisazhin bregdetar. Kjo do te diskutohet ne seksionin respektiv me poshte. Praktika aktuale e depozitimit te mbetjeve te ngurta shtepiake ne nje sere vendesh pergjate gjithe bregdetit (shih kapitullin 2.3.4.) mundeson rrjedhjen e ndotesve qe treten ne ujerat e shiut dhe per pasoje filtrimin e tyre ne toke.lidhur me ndikimin ne mjedis, verehen dy lloj ndotesish te tretshem: substancat e biodegradueshme dhe ato jo te biodegradueshme.

Ato te biodegradueshme prodhohen kryesisht nga mbetjet organike shtepiake, nderkohe qe ato jo te biodegradueshme perfshijne nje game te gjere te substancave organike dhe inorganike (dmth perberes organike rezistente, perberes organike toksike, metale te renda) si dhe pjese e produkteve teknike qe pedoren shpesh (psh lubrifikantet, bojerat, baterite etj.)

Substancat e biodegradueshme jane me pak te rrezikshme sesa ato jo te biodegradueshme, pasi ekziston nje aftesi e vete-purifikimit ne shtresat e siperme te tokes, me biocenoza mikrobiologjike. Teorikisht, mund te llogaritete nje sasi e caktuar e sasise se tolerueshme te ndotjes dhe e kapacitetit mbajtes respektiv. Ne praktike, kjo eshte e pamundur per shkak te disa kushteve si: pjerreia e tokes, morfologjia e terrenit, struktura gjeologjike, parametrat hidrogjeologjike, kushtet klimaterike dhe mikro-klimaterike etj. Per me teper, secili prej ketyre parametrave ka specifika te ndryshme ne nivele te vogla hapesinore. Qe te merren ne konsiderate te gjitha keto gjera ne kuadrin e nje vleresimi sasior, do te nevojitet nje sasi jashtezakonisht e madhe te dhenash. Keshtu qe, vleresimi i kapacitetit


145

mbajtes respektiv ne nivel bashkish e komunash te vecanta nuk eshte realist dhe nuk do te behet gjate ketij studimi.

Substancat jo te biodegradueshme jane me te rrezikshme per mjedisin tokesor, pai ato mund te grumbullohen per nje periudhe afatgjate. Me kalimin e kohes, ky proces mund te coje ne nje perqendrim, i cili ndikon ne pershtatshmerine e tokes per bujqesi.

Masat parandaluese per shmangien e grumbullimit te substancave te demshme, perputhen me politiken e BE per mbrojtjen e tokave bujqesore. Ato duhen rekomanduar dhe ne terrenet e komunave bregdetare. Keshtu qe nuk mund te pranohet ndonje dislokim te ndonje ndotesi ne toke. Nga kjo pikepamje, praktika aktuale e grumbullimit te mbetjeve te ngurta ne komunat dhe bashkite bregdetare, con ne konkluzionin se kapaciteti mbajtes respektiv eshte zero.

Kapaciteti mbajtes aktual – mbetjet e ngurta (2004) = 0 (zero) persona

4.2.4.1. Kapacitetet mbajtese ne rastin e masave parandaluese per ndikimin e mbetjeve te ngurta

Ne kete seksion jane dhene masat parandaluese per token ne komunat dhe bashkite bregdetare, sic jane pershkruar me siper.

Per momentin ka dy projekte per ngritjen e dy qendrave te grumbullimit te mbetjeve per te plotesuar keto kerkesa per gjithe rajonin bregdetar. Keto zona do te ngrihen prane vendbanimit te Vunoit, dhe tjetra prane fshatit Bajkaj (shih Aneksin 7 te ketij raporti). Nese zbatohen keto projekte, kapaciteti mbajtes qe lidhet me mbetjet e ngurta do te korrespondoje me vellimet e ketyre zonave te grumbullimit te mbetjeve.

Nje vleresim i shpejte i vellimeve te parashikuara mund te behet bazuar ne draft konceptet e dy zonave te grumbullimit, te cilat jane ilustruar ne dokumentin e Bankes Boterore “Studimi i parafizibilitetit dhe plani i menaxhimit te mbetjeve te ngurta per Shqiperine jugore – draft raporti final, Komponent 2, Aneksi 7 dhe Aneksi 8”. Te dhenat per vellimet qe kane dale nga keto draft koncepte jane listuar me poshte.

4.2.4.2. Zona e Vunoit

Permasat gjeometrike per llogaritjen e vellimit te zones se cakuar te grumbullimit, jane nxjerre nga Aneksi 8 i dokumentit te siperpermendur te Bankes Boterore. Interpretimi i te dhenave rezulton ne nje zone grumbullimi me vellim rreth 74,000 m3. Megjithate, vizatimi ne dokument eshte vetem skematik dhe ndoshta nuk ilustron shtrirjen e sakte e komponenteve te parashikuar te zones se grumbullimit. Keshtu qe vellimi real i kesaj zone mund te ndryshoje pak nga shifra e dhene. Megjithate, eshte i pershtatshem per vleresimin e shtrirjes se zones se grumbullimit deri ne fund te jetes se saj per shkak se do te mbushet plot. Llogaritjet jane dhene me poshte.

Zona e grumbullimit qe do te jete ne Vuno, eshte parashikuar per grumbullimin e mbetjeve te ngurta nga bashkia e Himares dhe nga Borshi (komuna Lukove). Per vleresimin e sasise vjetore te prodhimit te mbetjeve te ngurta, jane marre ne konsiderate dy skenare te zhvillimit te popullsise:

Skenari 1: popullsia e regjistruar ne 2004 mbetet stabel, dhe Skenari 2: popullsia ne 2015 sipas studimit te popullsise ne kete raport.

Per prodhimin e mbetjeve te ngurta specifike, jane identifikuar vlerat e meposhteme (te dhenat jane sipas dokumentit te Bankes Boterore “Studimi i parafizibilitetit dhe Plani i menaxhimit te mbetjeve te ngurta per Shqiperine jugore, 2005 – Komponenti 3”):


146

Qyteti i Sarandes: 1.4 kg/fryme/d; Qyteti i Himares: 0.95 kg/fryme/d; dhe Fshati i Lukoves: 0.42 kg/fryme/d.

Per krahasim: mesatarja e Shqiperise eshte 0.70 kg/fryme/d.

Shifrat per Saranden dhe Lukoven ndryshojne shume, por ato kane te njejten eksperience me vendet e BE, qe tregojne se ne qytete gjenerimi i mbetjeve te ngurta eshte me i larte se ne zonat rurale. Megjithate, permasa e ndryshimit, eshte kontradiktore. Nderkohe qe ne Sarande vlera prej 1.4 kg/fryme/d duket e aresyeshme ne krehasim dhe me te dhena te vendeve te tjera te BE, vlera prej 0.42 kg/fryme/d per Lukoven eshte shume e ulet dhe e dyshimte. Shifra per Himaren, 0.95 kg/fryme/d eshte realiste, edhe pse eshte me e larte se mesatarja e Shqiperise prej 0.7 kg/fryme/d.

Megjithate, vleresimi aktual do te ndjeke gjetjet e studimit te Bankes Boterore te cituar me lart, dhe do te aplikoje te dhenat repektive per qytetet e Himares dhe Sarandes dhe per komunen e Lukoves. Per pjesen tjeter te vendbanimeve do te merret ne konsiderate mesatarja e Shqiperise prej 0.7 kg/fryme/d, perderisa nuk ka te dhena te vecanta te disponueshme. Duke konsideruar faktin se zakonisht ne fshat prodhimi i mbetjeve te ngurta eshte pergjithesisht me i ulet se ne qytet, te dhenat respektive per vendbanime te vogla si Palasa apo Iliasi mnd te jene me te uleta se mesatarja e Shqiperise. Megjithate, permes ketij perafrimi, rezultati i vleresimit aktual do te gjendet ne anen e sigurt.

Vleresimi i kapacitetit mbajtes per zonen e grumbullimit ne Vuno – Skenari 1

Zona e grumbullimit ne Vuno perfshin bashkine e Himares dhe komunen e Borshit. Numri i popullsise se regjistruar ne kete zone ne 2004 eshte dhene ne Tabelen 4.39:

Tabela 4.39: Zona e Vunoit: popullsia e regjistruar ne 2004 (Skenari 1)

Zona e grumbullimit Vuno Popullsia e regjistruar ne 2004 Bashkia Himare 10,697 Borshi 1,280 Total 11,977

Ne Tabelen 4.40 eshte dhene parashikimi per sasine e prodhuar e mbetjeve te ngurta per Skenarin 1.

Vlerat e mases per sasite vjetore te mbetjeve te ngurta, duhet te konvertohen ne te dhena vellimi. Keshtu qe ka dy opsione per depozitimin perfundimtar ne zone.

I pari merr ne konsiderate densitetin e mbetjeve te ngurta ashtu sic hidhen nga makinat transportuese. Ne kete rast, densiteti i mbetjeve arrin ne 0.15 ton/m3. kjo vlere specifike eshte identifikuar per bashkite dhe komunat bregdetare dhe citohet ne dokumentin e Bankes Boterore “Studimi i parafizibilitetit dhe plani i menaxhimit te mbetjeve te ngurta per Shqiperine jugore, 2005 – Komponenti 3”.


147

Tabela 4.40: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhen ne zonen e grumbullimi ne Vuno (Skenari 1)

Zona e grumbullimit Vuno


Mbetje te ngurta specifike 2004

(kg/c/d)

Mbetje te ngurta 2004 (ton/vit)

Palase 408 0.70 104 Dhermi 620 0.70 158 Gjileke 935 0.70 239 Vuno 475 0.70 121 Ilias 110 0.70 28 Himara qyteti 5,284 0.95 1,832 Kudhes 868 0.70 222 Pilur 497 0.70 127 Qeparo 1,500 0.70 383 Borsh 1,280 0.70 327 Total 11,977 3,541

Opsioni i dyte merr ne konsiderate mundesine e ngjeshjes se mbetjeve te ngurta me nje buldozer, ekskavtor apo makineri tjeter, direkt ne zonen e grumbullimit. Nga ky trajtim densiteti i mbetjeve te ngurta ne zonen e grumbullimit mund te rritet ne 0.8 ton/m3. Nga ngjeshja velimi i mbetjeve te depozituara mund te reduktohet, dhe periudha e funksionimit te zones (derisa ajo te mbushet) zgjatet dukshem. Ne tekstin ne vijim jane studiuar te dyja opsionet dhe jane llogaritur periudhat respetive te funksionimit per zonen e grumbullimit ne Vuno:

Opsioni 1: Thjesht depozitimi i mbetjeve te ngurta – densiteti 0.15 ton/m3; Opsioni 2: Ngjeshja e mbetjeve te ngurta ne zone – densiteti 0.80 ton/m3.

Tabela 4.41: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Vuno ne varesi te densitetit te mbetjeve te ngurta (Skenari 1)

Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta (2004) (ton/vit)

Densiteti i mbetjeve te ngurta pa ngjeshje (ton/m3)

Densiteti i mbetjeve te ngurta pas ngjeshjes (ton/m3)

Vellimi vjetor i mbetjeve te ngurta (2004) (m3/vit)

Kapaciteti i zones se grumbullimit (m3)

Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit (vit)

Opsioni 1 3,542 0.15 --- 23,615 74,000 3.1 Opsioni 2 3,542 --- 0.80 4,428 74,000 16.7

Shifrat e dhena ne Tabelen 4.41 tregojne qarte nje nevoje per ngjeshjen e mbetjeve e ngurta ne zonen e grumbulimit. Pa ngjeshje, kjo zone do te mbushet brenda 3 vjetesh. Keshtu qe opsioni 1 perfaqeson vetem nje zgjidhje afatshkurter per grumbullimin e mbetjeve te ngurta ne bashkine e Himares.

Megjithate, vleresimi i pare i kostos per ngritjen e zones se grumbullimit dhe funksionimin e saj ka perfshire blerjen e nje buldozeri si pajisje. Keshtu qe opsioni 2 qe mundeson nje funksionim te zones se grumbullimit per nje periudhe rreth 17 vjecare duket se eshte real. Megjithate, periudha 17 vjecare perfaqeson vetem nje zgjidhje afatmesme per grumbullimin e mbetjeve te ngurta nga bashkia Himare.

Lidhur me kapacitetin mbajtes per mbetjet e ngurta, ne nje kohe te caktuar duhet deklaruar nje vlere respektive, per shkak te kapacitetit te kufizuar te zones se grumbullimit. Perderisa


148

studimi aktual merr ne konsiderate nje periudhe kohore deri ne 2015, periudha qe lidhet me kapacitetin mbajtes per mbetjet e ngurta perkatohet 10 vjete (2005 deri ne 2015).

Duke supozuar se do te realizohet opsioni 2, kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta eshte llogaritur ne kete menyre: kapaciteti i zones se grumbullimit eshte ndare sipas kohes qe parashikohet te funksionoje prej 10 vjetesh, duke nxjerre nje sasi vjetore mbetjesh te ngurta. Kjo pjesetohet me sasine mesatare vjetore te mbetjeve te ngurta ne zonen e Vunoit. Rezultati eshte numri i personave qe i korrespondojne kapacitetit mbajtes per mbetjet e ngurta, sic prezantohet ne Tabelen 4.42.

Tabela 4.42: Prodhimi mesatar vjetor specifik i mbetjeve te ngurta – zona e grumbullimit Vuno (Skenari 1, Opsioni 2)

Vellimi i prodhimit te mbetjeve te ngurta (vjetor) (m3/vit)

Popullsia ne zonen e grumbullimit

Prodhimi mesatar specifik i mbetjeve te ngurta (m3/vit/fryme)

4,428 11,977 0.37

Duke konsideruar se zona e grumbullimit do te funksionoje per 10 vjet dhe duke marre sasine mesatare specifike te prodhimit te mbetjeve, sic jane identifikuar me siper, numri korrespondues i personave eshte llogaritur sic tregohet ne Tabelen 4.43.

Tabela 4.43: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne Vuno (Skenari 1, Opsioni 2)


Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit (vite)

Depozitimi vjetor i mbetjeve te ngurta (m3/vit)


Personat qe lidhen me depozitimin vjetor te mbetjeve te ngurta (persona)

74,000 10 7,400 0.37 20,016

Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta i korrespondon numrit te personave qe mbulon zona e grumbullimit per nje periudhe 10 vjecare dhe qe eshte 20,016 persona (20,000 rrumbullakosur).

Kapaciteti mbajtes per zonen e grumbullimit te mbetjeve te ngurta ne Vuno, Skenari 1, Opsioni 2: 20,000 persona

Si rrjedhoje, llogaritja analoge eshte bere per zonen e Vunoit – Skenari 2. Zoan e grumbullimit ne Vuno eshte per Himaren dhe Borshin. Parashikimi i popullsise per kete zone ne vitin 2015 eshte dhene ne Tabelen 4.44.

Tabela 4.44: Zona e Vunoit: popullsia e parashikuar ne 2015 (Skenari 2)

Zona e grumbullimit Vuno Popullsia e parashikuar ne 2004 Bashkia Himare 12,100 Borshi 1,393 Total 13,493


149


Tabela 4.45: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhen ne zonen e grumbullimi ne Vuno (Skenari 2)

Zona e grumbullimit Vuno

Popullsia e parashikuar 2015


(kg/c/d)


Palase 462 0.70 118 Dhermi 701 0.70 179 Gjileke 1,058 0.70 270 Vuno 537 0.70 137 Ilias 124 0.70 32 Himara qyteti 5,977 0.95 2,073 Kudhes 982 0.70 251 Pilur 562 0.70 144 Qeparo 1,697 0.70 434 Borsh 1,393 0.70 356 Total 13,493 3,994

Konvertimi nga vlerat e mases per sasite vjetore te mbetjeve te ngurta, ne te dhena vellimi, eshte dhene ne Tabelen 4.46.

Tabela 4.46: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Vuno ne varesi te densitetit te mbetjeve te ngurta (Skenari 2)







Opsioni 1 3,993 0.15 --- 26,620 74,000 2.8 Opsioni 2 3,993 --- 0.80 4,991 74,000 14.8

Periudhat e funksionimit te zonave te grumbullimit, sic identifikohen ne tabelen me siper, jane pak me te shkurtra se Skenari 1, per shkak te rritjes se parashikuar te popullsise. Sikurse dhe ne rastin e Skenarit 1, opsioni i depozitimit te mbetjeve te ngurta pa i ngjashur ato, sjell nje periudhe funksionimi te zones se grumbullimti prej vetem 3 vjetesh, gje qe eshte absolutisht e papranueshme.

E vetmja politike reale qe zona e grumbullimit te funksionoje, duhet te beje ngjeshjen e mbetjeve dhe te ndjeke Skenarin 2. Kapaciteti mbajtes respektiv per mbetjet e ngurta eshte parashikuar si me poshte. Sasia mesatare vjetore e mbetjeve te ngurta eshte llogaritur ne te njejten menyre si per Skenarin 1 (shih Tabelen 4.47).

Tabela 4.47: Zona e grumbullimit Vuno: sasia specifike mesatare vjetore e prodhimit te mbetjeve te ngurta (Skenari 2, Opsioni 2)




4,991 13,493 0.37


150

Per Skenarin 1 eshte llogaritur numri i personave korrespondues per zonen e grumbullimit per nje periudhe 10 vjecare. Rezultatet jane dhene ne Tabelen 4.48.

Tabela 4.48: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne Vuno (Skenari 2, Opsioni 2)






74,000 10 7,400 0.37 20,005

Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta korrespondon me personat qe mbulon zona e grumbullimit per nje periudhe 10 vjecare dhe rezulton ne 20,005 persona (20,000 rrumbullakosur). Teorikisht, numri duhet te jete i barabarte me ate te skenarit 1, pasi prodhimi i mbetjeve te ngurta nuk ka ndryshuar ne asnje vendbanim. Diferenca e vogel prej 11 personash eshte per shkak te rrumbullakosjes se shifrave.

Kapaciteti mbajtes per zonen e grumbullimit te mbetjeve te ngurta ne Vuno, Skenari 2, Opsioni 2: 20,000 persona-

4.2.4.3. Zona e Bajkaj

Permasat gjeometrike per llogaritjen e vellimit te zones se cakuar te grumbullimit, jane nxjerre nga Aneksi 7 i dokumentit te Bankes Boterore Studimi i parafizibilitetit dhe plani i menaxhimit te mbetjeve te ngurta per Shqiperine jugore – draft raporti final, Komponent 2”. Interpretimi i te dhenave rezulton ne nje zone grumbullimi me vellim rreth 145,000 m3. Sikurse dhe Aneksi 8 (zona e Vunoit), vizatimi ne Aneksin 7 eshte vetem skematik dhe nuk ilustron shtrirjen e sakte e komponenteve te parashikuar te zones se grumbullimit. Keshtu qe vellimi real i kesaj zone mund te ndryshoje pak nga shifra e dhene. Megjithate, eshte i pershtatshem per vleresimin e shtrirjes se zones se grumbullimit deri ne fund te jetes se saj per shkak se do te mbushet plot. Llogaritja respektive shte analoge me zonen e Vunoit dhe eshte dhene me poshte.

Zona e grumbullimit ne Bajkaj eshte parashikuar t’i sherbeje vendbanimeve te meposhteme: Lukoves (pa Borshin), Sarandes, Alikos, Ksamilit dhe Xarres. Sa per Himaren (zona e grumbullimit Vuno) vleresimi i sasise vjetore te mbetjeve te ngurta te prodhuara shte bere per skenaret 1 dhe 2 te popullsise. Numri i popullsise se regjistruar ne zonen e grumbullimit Bajkaj ne vitin 2004 eshte dhene ne Tabelen 4.49.

Tabela 4.49: Popullsia e regjistruar ne 2004 ne zonen e grumbullimit Bajkaj (Skenari 1)

Zona e grumbullimit – Bajkaj Popullsia e regjistruar ne 2004 Lukova (pa BorshiN) 7,631 Saranda 34,226 Aliko 8,066 Ksamili 7,124 Xarra 6,811 Total 63,858


151


Tabela 4.50: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhet ne zonen e grumbullimit Bajkaj (Skenari 1)

Zona e grumbullimit Bajkaj



(kg/c/d)


Lukova 2,266 0.42 347 Nivice-Bubar 959 0.70 245 Piqeras 1,140 0.70 291 Sasaj 288 0.70 74 Perparim 1,234 0.70 315 Corraj 267 0.70 68 Fterre 291 0.70 74 Qazim Pali 1,186 0.70 303 Saranda 29,805 1.40 15,230 Metoq 1,801 0.70 460 Gjashta 2,343 0.70 599 Shelegar 277 0.70 71 Aliko 8,066 0.70 2,061 Ksamili 7,124 0.70 1,820 Xarra 6,811 0.70 1,740 Total 63,858 23,698

Konvertimi i te dhenave masive ne shifra vellimi dhe percaktimi i periudhes respektive te funksionimit te zones se grumbullimit, jane bere ne analogji me zonen e Vunoit, duke marre ne konsiderate opsionet 1 dhe 2 te densitetit.

Tabela 4.51: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Bajkaj ne varesi te densitetit te mbetjeve te ngurta (Skenari 1)







Option 1 23,698 0.15 --- 157,995 145,000 0.9 Option 2 23,698 --- 0.80 29,624 145,000 4.9

Shifrat e dhena ne Tabelen 4.51 tregojne qarte se depozitimi i mbetjeve te ngurta pa i ngjeshur ato, eshte absolutisht jo real. Ne kete rast zona e grumbullimit do te mbushet brenda 1 viti. Por edhe opsioni 2 tregon tregon se zona e grumbullimit ne Bajkaj, me nje kohe funksionimi prej maksimui 5 vjetesh, do te jete nje zgjidhje afatshkurter per grumbullmin e mbetjeve te ngurta nga komunat ne fjale.

Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit Bajkaj per popullsine sipas skenarit 1 eshte vleresuar rreth 5 vjet dhe mbulon vetem gjysmen e periushe kohore prej 10 vjetesh qe mbulon ky studim. Pasoja kritike eshte se, edhe popullsia aktuale e regjistruar e tejkalon shume kapacitetin mbajtes respektiv per mbetjet e ngurta. Per nje krahasim te qarte, shifra fikse e kapacitetit mbajtes eshte llogaritur me poshte njelloj si ne rastin e zones se grumbullimit ne Vuno.


152

Vleresimi i kapacitetit mbajtes per zonen e grumbullimit ne Bajkaj – Skenari 1

Duke konsideruar se zona e grumbullimit do te funksionoje per 10 vjet dhe duke marre sasine mesatare specifike te prodhimit te mbetjeve, sic identifikohet ne Tabelen 4.52, numri korrespondues i personave eshte llogaritur sic tregohet ne Tabelen 4.53.

Tabela 4.52: Zona e grumbullimit Vuno: sasia specifike mesatare vjetore e prodhimit te mbetjeve te ngurta (Skenari 1, Opsioni 2)




29,624 63,858 0.46

Tabela 4.53: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne Bajkaj (Skenari 1, Opsioni 2)






145,000 10 14,500 0.46 31,256

Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta korrepondon me numrin e personave qe mbulon zona e grumbullimit per nje periudhe 10 vjecare dhe rezulton ne 31,256 persona (31,300 rrumbullakosur).

Kapaciteti mbajtes per zonen e grumbullimit te mbetjeve te ngurta ne Bajkaj, Skenari 1, Opsioni 2: 31,300 persona

Perderisa zona e grumbullimit ne Bajkaj, mbledh mbetjet e ngurta nga Lukova, Saranda, Alikua, Ksamili dhe Xarra, kapaciteti mbajtes respektiv eshte percaktuar per keto bashki e komuna. Ne Tabelen 4.54 eshte dhene krahasimi me popullsine e regjistruar ne 2004.

Tabela 4.54: Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta ne zonen e grumbullimit Bajkaj (Skenari 1, Opsioni 2)

Zona e grumbullimit – Bajkaj Popullsia e regjistruar ne 2004

Kapaciteti mbajtes – mbetjet e ngurta

Lukova (pa Borshin) 7,631 Saranda 34,226 Aliko 8,066 Ksamili 7,124 Xarra 6,811 Total 63,858 31,300

Referuar shifrave te dhena ne tabelen me siper, kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta per Skenarin 1, ploeson nevojat e vetem 49% te popullsise ne zonen e grumbullimit Bajkaj.


153

Vleresimi i kapacitetit mbajtes per zonen e grumbullimit ne Bajkaj – Skenari 2

Parashikimi i popullsise per vitin 2015 per zonen e grumbullimit ne Bajkaj eshte dhene ne Tabelen 4.55.

Tabela 4.55: Zona e grumbullmit Bajkaj dhe parashikimi i popullsise per vitin 2015 (Skenari 2)

Zona e grumbullimit – Bajkaj Parashikimi i popullsise 2015 Lukova (pa Borshin) 8,307 Saranda 50,400 Aliko 7,647 Ksamili 10,500 Xarra 9,500 Total 86,354


Tabela 4.56: Sasia vjetore e mbetjeve te ngurta qe hidhen ne vendin e grumbullimit ne Bajkaj (Skenari 2)

Zona e grumbullimit – Bajkaj

Parashikimi i popullsise 2015

Mbetjet e ngurta specifike ne 2015

(kg/fryme/d)

Mbetjet e ngurta ne 2015 (ton/vit)

Lukova (pa Borshin) 8,307 0.70 2,122 Metoq 2,652 0.70 678 Gjashta 3,450 0.70 882 Saranda 43,890 1.40 22,428 Shelegar 408 0.70 104 Aliko 7,647 0.70 1,954 Ksamili 10,500 0.70 2,683 Xarra 9,500 0.70 2,427 Total 86,354 33,278

Konvertimi nga vlerat e mases per sasite vjetore te mbetjeve te ngurta, ne te dhena vellimi, eshte dhene ne Tabelen 4.57.

Tabela 4.57: Periudha e funksionimit te zones se grumbullimit ne Bajkaj ne varesi te densitetit te mbetjeve te ngurta (Skenari 2)







Opsioni 1 33,278 0.15 --- 221,848 145,000 0.7 Opsioni 2 33,278 --- 0.80 41,597 145,000 3.5


154

Eshte e qarte se Skenari 2, Opsioni 1, me nje zone grumbullimi qe funksionon per me pak se nje vit, eshte absolutisht i papranueshem. Keshtu qe vetem Opsioni 2 eshte marre ne konsiderate per llogaritjen e kapacitetit mbajtes te prezantuar me poshte.

Vleresimi i kapacitetit mbajtes per zonen e grumbullimit ne Bajkaj – Skenari 2, Opsioni 2

Sasia mesatare specifike vjetore e prodhimit te mbetjeve te ngurta eshte llogaritur ne analogji ne Skenarin 1 (Tabela 4.58).

Tabela 4.58: Prodhimi mesatar vjetor specifik i mbetjeve te ngurta – zona e grumbullimit Bajkaj (Skenari 2, Opsioni 2)




41,597 86,354 0.48

Numri i personave qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te perdorimit te zones se grumbullimit, eshte llogaritur si ne Skenarin 1. Rezultatet jane dhene ne Tabelen 4.59.

Tabela 4.59: Personat qe i korrespondojne periudhes 10 vjecare te funksionimit te zones se grumbullimit ne Bajkaj (Skenari 2, Opsioni 2)






145,000 10 14,500 0.48 30,102

Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta qe i korrespondon numrit te personave, qe mbulohen nga kapciteti i vendit te grumbullimit per nje periudhe 10 vjecare, eshte 30,102 persona (30,100 rrumbullakosur)). Kjio shifer ndryshon pak nga ajo e skenarit 1, per shkak te rritjes hapesinore te prodhimit te mbetjeve te ngurta ne zonen e grumbullimit Bajkaj.

Kapaciteti mbajtes per zonen e grumbullimit te mbetjeve te ngurta ne Bajkaj, Skenari 2, Opsioni 2: 30,100 persona

Perderisa zona e grumbullimit ne Bajkaj perfshin sasine e mbetjeve te ngurta per komunat Lukove, Aliko, Ksamil, Xarre dhe bashkine Sarande, kapaciteti mbajtes respektiv eshte percaktuar per keto komuna. Krahasimi me parashikimin e popullsise ne 2015 eshte dhene ne Tabelen 4.60.

Tabela 4.60: Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta ne zonen e grumbullimit ne Bajkaj (Skenari 2, Opsioni 2)

Zona e grumbullimit Bajkaj Popullsia e parashikuar ne 2015

Kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta

Lukova (pa Borshin) 8,307 Saranda 50,400 Aliko 7,647 Ksamili 10,500 Xarra 9,500 Total 86,354 31,100


155

Referuar shifrave te dhena ne tabelen e mesiperme, kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta per Skenarin 2 i takon vetem 36% te popullsise se parashikuar (2015) per zonen e grumbullimit ne Bajkaj.

Ne Tabelen 4.61 eshte dhene nje permbledhje perfundimtare e kapaciteteve mbajtese per mbetjet e ngurta, Opsioni 2 (ngjeshja e mbetjeve te ngurta deri ne nje densitet 0.80 ton/m3).

Tabela 4.61: Paraqitje e kapaciteteve mbajtese per mbetjet e ngurta ne rajonin bregdetar

Skenari 1 Skenari 2 Zona e grumbullimit Popullsia e

regjistruar 2004 Kapaciteti

mbajtes – mbetjet e ngurta

Popullsia e parashikuar 2015

Kapaciteti mbajtes –

mbetjet e ngurtaZona e Vunoit 11,977 20,000 13,493 20,000 Zona e Bajkajt 63,858 31,300 86,354 30,100 Total – rajoni bregdetar 75,835 51,300 99,847 50,100

Shifrat e dhena ne tabelen me siper, tregojne qarte se vetem per zonen e grumbullimit ne Vuno kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta eshte i mjaftueshem si per popullsine e regjistruar ne 2004 ashtu dhe per popullsine e parashikuar ne 2015. Duhet theksuar se hapesira e lire per ndrtime turistike eshte disi e kufizuar.

Perkundrazi, kapaciteti mbajtes per zonen e grumbullimti te Bajkaj eshte shume me i vogel, bile edhe per popullsine e regjistruar ne 2004, jo me per ate te parashikiar ne 2015 dhe per ndertimet turistike. Lidhur me totalin e rajonit bregdetar, kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta shte i pamjaftueshem per te dyja skenaret e popullsise, me nje nivel mbulimi prej 68% per popullsine e regjistruar, qe zbret ne 50% per skenarin e popullsise se parashikuar ne 2015.

4.2.4.4. Konkluzione dhe rekomandime Vleresimi i kapaciteteve per zonat e grumbullimti te parashikuara ne Vuno dhe Bajkaj,

per rajonin bregdetar, jane bazuar ne te dhenat e modelit konceptual ne dokumentin e Bankes Boterore “Studimi i para-fizibilitetit dhe plani i menaxhimit te mbetjeve te ngurta ne Shqiperine jugore – Draft raporti final, Komponenti 2, Aneksi 7 dhe Aneksi 8”.

Studimi i hollesishem i prodhimit aktual (2004) dhe te parashikuar (2015) te mbetjeve te ngurta ne bashkite dhe komunat bregdetare, dhe krahasimi me kapacitetet e dy zonave te grumbullimit ne Vuno dhe Bajkaj, tregon se investimet e parashikuara jane shume te pamjaftueshme qe te mundesojne nje mbrojtje te sigurte te mjedisit bregdetar. Per me teper, studimi tregon se kapaciteti mbajtes i kufizuar dhe i pakenaqshem perben nje shqetesim serioz per nje zhvillim te qendrueshem te fshatrave dhe te turizmit.

Si shtese ndaj vendeve te grumbullimit te parashikuara ne Vuno dhe Bajkaj, duhen bere investime te tjera per rritjen e kapaciteteve te grumbullimit te mbetjeve te ngurta, me qellim rritjen e kapaciteti mbajtes per mbetjet e ngurta deri ne permasa qe do te lejonin nje mbrojtje te qendrueshme te tokes dhe burimeve ujore nentokesore, si dhe te natyres. Bazuar ne parashikimin e rritjes se popullsise ne 2015, duhet te dyfishohet kapaciteti grumbullues i vendeve ne Vuno dhe Bajkaj, qe te pakten te mbulojne sasine e mbetjeve te prodhuar vetem nga popullsia.

Nevoja per kapacitete shtese per vednet e grumbullimit te mbetjeve te ngurta qe prodhohen nga turizmi, do te vleresohet mbi bazen e ndertimeve turistike qe jane parashikuar te behen ne komunat dhe bashkite e bregdetit. Ky studim do te jete subjekt i


156

nje planifikimi specifik te perdorimit te tokes per vendbanimet dhe nuk mund te realizohet ne fazen aktuale te studimit.

Punimet civile do te behen ne kuadrin e ndertimeve ne fsaht apo atyre turistike. Ato do te ndikojne ne terrenin e bregdetit ne drejtim te (a) bllokimit te tokes natyrore, (b) demtimit te peisazhit, (c) reduktimit te mbuleses me bimesi, (d) pakesimit te habitateve, dhe (e) hedhje e pakontrolluar e mbetjeve te ngurta.

Bllokimi i tokes, gradualisht do te parandaloje filtrimin e ujit te shiut dhe keshtu do te forcoje rrjedhjet siperfaqesore. Si pasoje, shtimi i burimeve nentokesore do te ulet dhe do te rriten permbytjet. Sasia e ketyre efekteve detrimentale varet shume nga terreni specifik me tarraca dhe nga kushtet e nentokes ne nje nivel te vogel hapesinor (fshat i vecante, rezervuar uji) dhe shpesh ndryshon ne menyre te dukshme ne rajonet e bregdetit. Kieshtu qe, teorikisht mund te behet nje vleresim sasior per komunat e vecanta, por ai kerkoh nje ssi shume te madhe te dhenash dhe informacione qe lidhen me terrenin. Keto nuk ajne te disponueshme, dhe per pasoje, vleresimi i ndikimit ne nivel komunal nuk eshte i praktikueshem. Si rezultat, nuk mund te identifikohet kapaciteti mbajtes respektiv.

Nje vleresim i ndikimit ne mjedis nga punimet civile mund te behet vetem ne nivel zonash te kufizuara apo njesive hapesinore, sic jane vendbanimet individuale, gjiret bregdetare, plazhet etj. Konkluzioni eshte se, identifikimi i kapacitetit mbajtes qe lidhet me punimet civile, do te jete subjekt i procedures SEA ne punen per planifikimin urban ne te ardhmen.

4.2.5. Ajri

Ndikimet ne ajer per shkak te ndertimeve ne fshatra dhe te ndertimeve turistike mund et shkaktohen nga:

gazrat ndotes; dhe prodhimi i pluhurit.

Gazrat ndotes ne rajonin bregdetar, lindin se bashku me zhvillimet e fshatrave dhe ato turistike, dhe konsistojne kryesisht ne gazrat nga makinat. Sasite respektive varen nga zhvillimet rajonale ekonomike dhe karakteristikat e turizmit (mberritje me makina private, anije etj.). Ne momentin e hartimit te ketij raporti nuk mund te vleresohet me saktesi sasia e prodhimit te gazrave ndotes. Nje vleresim sasior dhe percaktimi i kapaciteteve korresponduese mbajtese eshte me i besueshem ne nivele te vogla hapesinore, sic jane vendbanimet individuale, nderkohe qe nuk do te behet per gjithe komunat dhe bashkite e bregdetit. Keshtu qe vleresimi i kapaciteteve mbajtese do te behet se bashku me procesin SEA, ne paralel me plabnifikimin urban specifik, dhe nuk jane subjekt i ketij raporti.

Prodhimi i perkohshem antropogjenik i pluhurit shkaktohet nga punimet civile, nderkohe qe prodhimi i perhershem apo periodik vjen per shkak te depozaitimit te pakontrolluar te mbetjeve te ngurta. Keto probleme jane diskutuarne seksionin me siper, i cili merret me ndikimet ne toke, dhe ketu nuk dop te trajtohen me hollesi.

Shkurt, konkluzioni eshte se, per shkak te kushteve te ndryshme hapesinore te rajonit bregdetar, kapacitetet mbajtese qe lidhen me prodhimin e pluhurit nuk mund te vleresohen me pergjegjesi per te gjitha komunat dhe bashkite. Ne fakt, ato duhet te vleresohen ne nivel hapesinor me te vogel dhe jane me te pershtatshme planifikimin urban specifik.


157

4.2.6. Habitatet dhe biodiversiteti

Kapacitetet mbajtese ne drejtim te numrit maksimal te pranueshem te personave te pranishem, varen nga parametra te ndryshem si:

Tipi i aktiviteteve turistike; Lloji i ndertimeve (te perqendruara apo te shperndara); Densiteti i trafikut; Ndjeshmeria e specieve; dhe Morfologjia e terrenit.

Per shkak te numrit te parametrave qe lidhen me ndikimin, vleresimi i kapacitetit mbajtes nuk praktikohet ne kete faze te studimit. Eshte vleresuar si me e pershtatshme qe te behet nje analize respektive e vleresimit te ndikimit ne paralel me planifikimin urban lokal, ne fazat e mevonshme te projektit.

4.2.7. Peisazhi bregdetar

Ndertimet turistike mund te shkaktojne ndikime ne peisazhin bregdetar permes punimeve civile per zgjerimin e vendbanimeve dhe hapjes se terrenit. Per seriozitetin e ndikimeve, ka disa parametra qe jane decisive, si psh:

Shikueshmeria e godinave; Shfarja dominuese ose modeste ne terren; Shtrirja hapesinore e vendbanimeve; Adoptim i vecante i elementeve te peisazhit natyror etj.

Ne nje rajon bregdetar, vleresimi i ndikimit duhet te konsideroje dhe njesite e vecanta te peisazhit qe percaktohen nga topografia, morfologjia, vegjetacioni, struktura e vendbanimeve, shtreterit e lumenjve etj. per pasoje, ka disa vlersime te ndikimit, te cilat, ne nivel me te vogel hapesinor, do te mundesojne identifikimin e kapaciteteve mbajtese respektive. Keto do t’i shtohen totalit te kapaciteteve mbajtese specifike te komunave. Vleresimet individuale te ndikimit duhet te realizohen se bashku me planifikimin specifik te perdorimit te tokes, dhe nuk perputhen me stadin aktual te studimit te zhvillimit rajonal. Keshtu qe, kapacitetet mbajtese per komunat dhe bashkite bregdetare do te identifikohen gjate vleresimit te planeve te detajuara te urbanistikes per zonat e ndertimeve turistike dhe seksionet e vecanta te plazheve.

4.2.8. Permbledhje e kapaciteteve mbajtese Kapacitetet mbajtese te vleresuara nga ana sasiore, dhe qe lidhen me kater nensistemet mjedisore, jane dhene me poshte per komunat dhe bashkite bregdetare (Tabela 4.62 – Tabela 4.68). Kapacitetet mbajtese sipas tokes lidhen me zonat e caktuara per grumbullimin e mbetjeve te ngurta, dhe jane dhene me poshte, pasi eshte bere perpunimi te dhenave specifike per cdo komune.

Tabela 4.62: Bashkia Himare – kapacitetet mbajtese

Zona mjedisore Kapaciteti mbajtes1

(persona) Uje pusi + uje burimi 412,000 Ujera bregdetare 72,000 Ujera bregdetare per skenarin e parandalimit 240,000 Toka Sipas kapacitetit te zones se grumbullimitPopullsia e rregjistruar 2004 10,697 Popullsia e parashikuar 2015 12,100 1) Shifrat te rrumbullakosura ne qindeshe


158

Tabela 4.63: Komuna Lukove – kapacitetet mbajtese


(persona) Uje pusi + uje burimi 118,100 Ujera bregdetare 52,500 Ujera bregdetare per skenarin e parandalimit 175,000 Toka Sipas kapacitetit te zones se grumbullimit Popullsia e rregjistruar 2004 8,911 Popullsia e parashikuar 2015 9,700 1) Shifrat te rrumbullakosura ne qindeshe

Tabela 4.64: Bashkia Sarande – kapacitetet mbajtese


(persona) Uje pusi + uje burimi 59,000 Ujera bregdetare2 17,000 Ujera bregdetare per skenarin e parandalimit2 90,000 Toka Sipas kapacitetit te zones se grumbullimit Popullsia e rregjistruar 2004 34,226 Popullsia e parashikuar 2015 50,400

1) Shifrat te rrumbullakosura ne qindeshe 2) Saranda + Aliko

Tabela 4.65: Komuna Aliko – kapacitetet mbajtese


(persona) Uje pusi + uje burimi 10,800 Ujera bregdetare See Saranda Ujera bregdetare per skenarin e parandalimit See Saranda Toka According to designed landfill capacities Popullsia e rregjistruar 2004 8,066 Popullsia e parashikuar 2015 10,800

1) Shifrat te rrumbullakosura ne qindeshe

Tabela 4.66: Komuna Ksamil – kapacitetet mbajtese


(persona) Uje pusi + uje burimi 0 Ujera bregdetare 16,300 Ujera bregdetare per skenarin e parandalimit 54,000 Toka Sipas kapacitetit te zones se grumbullimit Popullsia e rregjistruar 2004 7,124 Popullsia e parashikuar 2015 10,500 1) Shifrat te rrumbullakosura ne qindeshe

Tabela 4.67: Komuna Xarre – kapacitetet mbajtese

Zona mjedisore Kapaciteti mbajtes (persona) Uje pusi + uje burimi 1,080 Ujera bregdetare 9,000 Ujera bregdetare per skenarin e parandalimit 30,000 Toka Sipas kapacitetit te zones se grumbullimit Popullsia e rregjistruar 2004 6,811 Popullsia e parashikuar 2015 9,500


159

Tabela 4.68: Kapacitetet mbajtese sipas kapaciteteve te zonave te grumbullimit

Skenari 1 Skenari 2 Zona e grumbullimit Popullsia e

regjistruar 2004Kapaciteti

mbajtes - mbetjet e ngurta

Popullsia e parashikuar ne

2015

Kapaciteti mbajtes - mbetjet

e ngurta Zona e Vunoit 11,977 20,000 13,493 20,000 Zona e Bajkaj 63,858 31,300 86,354 30,100 Total – rajoni bregdetar 75,835 51,300 99,847 50,100

4.2.9. Permbledhje e gjetjeve Ne fazen aktuale te studimit dhe planifikimit te zhvillimit te bregdetit, te dhenat e

identifikuara per kapacitetet mbajtese mjedisore specifike per komunat dhe bashkite, tregojne qarte se tokat dhe kapacitetet e tyre mbajtese ne lidhje me ndotjen nga mbetjet e ngurta, perbejne nje faktor serioz kufizues per zhvillimin e turizmit.

Kapacitetet mbajtese te tokave bregdetare lidhen me reduktimin e ndikimeve nga planifikimet e pasakta (per momentin) per grumbullimin e mbetjeve te ngurta. Keshtu qe, per nensistemin mjedisor ”toke”, kapaciteti mbajtes varet shume nga kapacitetet e trajtimit te mbetjeve te ngurta. Zbatimi i projekteve te pikave te grumbullimit ne Vuno dhe Bajkaj, thjesht do te krijoje kapacitete mbajtese te mjaftueshme per vetem 50% te popullsise se parashikuar ne 2015. Keshtu qe duhet te parashikohen vende te tjera grumbullimi te cilat duhet te kene te pakten te njejtat permasa si ato te Vunoit dhe Bajkajt. Kjo eshte vleresuar si masa minimale per nje zhvillim te qendrueshem mjedisor. Kerkesa per zona grumbullimi shtese, qe t’i sherbejne zhvillimit te turizmit, duhet te hartohet brenda kuadrit te planifikimit te perdorimit te tokes ne te ardhmen.

Kapacitetet mbajtese te ujerave bregdetare lidhen me ndikimet e ujerave te zeza qe prodhohen bashkite e komunat. Situata aktuale tregon se kapaciteti mbajtes per zonen Sarande-Aliko eshte krejt i pamjaftueshem, nderkohe qe kapacitetet mbajtese te vendbanimeve te tjera mjaft qarte mjaftojne per popullsine aktiale dhe turistet gjate sezonit pik. Per momentin, kapacitetet mbajtese te vendbanimeve bregdetare i pergjigjen dyfishit te popullsise se regjistruar ne to.

Duke supozuar qe jane marre masat e duhura per nje trajtim te kenaqshem te ujerave te zeza sipas legjislacionit respektiv te BE, kapaciteti mbajtes total i rajonit bregdetar, do te kaloje me 6 here numrin e popullsise se parashikuar ne 2015. Kapacitetet mbajtese te komunave te vecanta, pervec Sarandes dhe Alikos do te kalojne parashikimet perkatese te popullsise me 3 here. Vetem ne zonen Sarande-Aliko situata ndryshon pasi kapaciteti mbajtes do ta kaloje numrin e parashikuar te popullsise me vetem 60%.

Per nensistemet mjedisore “ajer”, “habitate & biodiversitet” dhe “peisazhe bregdetare”, ne kete moment nuk ka te dhena specifike numerike per kapacitetet mbajtese. Ne vijim te procedures graduale te SEA, identifikimi i te dhenave te sakta do te jete subjekt per nje planifikim specifik te perdorimit te tokes dhe vezhgimeve gjate fazes se planifikimit te hollesishem.

Lidhur me procesin e SEA, disa konsiderata te ardhshme mjedisore, per perdorimet e vecanta te tokes dhe per ndertimet, mund te rezultojne ne kapacitetet me te uleta, se ato te prezantuara ne permbledhjen me siper. Ne kete rast duhet ri-percaktuar faktoret kufizues per ndetimin.


160

4.3. Kapaciteti mbajtes dhe analiza e zhvillimit potencial

4.3.1. Kapaciteti mbajtes turistik dhe mjedisor

Kapaciteti mbajtes turistik, sic eshte llogaritur ne kete studim, merr ne konsiderate nje game te gjere te ceshtjeve mjedisore dhe eshte pjese e kapacitetit mbajtes mjedisor sic eshte identifikuar me siper ne kete kapitull. Ajo do te vleresohet per cdo komune bregdetare dhe do te shprehet ne numrin maksimal te turisteve ditore qe nuk do te kene ndikim ne mjedis per periudhen afatgjate. SEA (Vleresimi strategjik mjedisor) korrespondues nuk duhet te kaloje shkallen e ndikimit te neglizhueshem (klasifikimi 1).

Kapaciteti mbajtes turistik ne nivel komune derivon nga kapaciteti mbajtes mjedisor specifik per komunen, si me poshte:

Kapaciteti mbajtes mjedisor; Popullsia e regjistruar (2004); Kapaciteti mbajtes turistik.

Numri i popullsise se regjistruar eshte identik me munrin maksimal te popullsise lokale. Per shkak te emigrimit tradicional vjetor, ne komunat bregdetare ky numer arrihet vetem gjate sezonit pik (korrik-gusht).

Nensistemet mjedisore qe perfshihen ne vleresimin e kapacitetit mbajtes mjedisor jane listuar me poshte.

Uji i burimeve dhe uji i nentokes; Ujerat bregdetare; Ujerat bregdetare per skenarin e permiresimit; Toka; Ajri; Habitatet dhe biodiversiteti; dhe Peisazhet bregdetare.

Ujerat bregdetare per skenarin e permiresimit, i referohen trajtimit te ujerave te zeza sipas kerkesave ligjore te BE (Direktiva e BE per trajtimin e ujerave te zeza 91/271/EEC) ne te gjitha komunat dhe bashkite bregdetare. Per hollesi shih seksionin 6.2.3. ne kete kapitull.

Ne momentin aktual te zhvillimit jane identifikuar te dhena te sakta per kapacitetin mbajtes mjedisor vetem per fushat e: (1) burimeve ujore dhe puseve, (2) ujerave bregdetare, (3) ujerave bregdetare per skenarin e permiresimit, dhe (4) tokes. Vleresimi respektiv per ceshtjet (5) ajri, (6) habitati dhe biodiversiteti, dhe (7) peisazhet bregdetare, do te jene subjekt i planifikimit te perdorimit te tokes ne te ardhmen.

Te dhenat ekzistuese per kapacitetin mbajtes mjedisor te komunave dhe bashkive te vecanta, sic eshte vleresuar ne kapitullin perkates, jane prezantuar ne Tabelen 4.69 se bashku me popullsine e regjistruar ne 2004 dhe ate te parashikuar ne 2015.

Eshte e qarte qe kapaciteti mbajtes relativ i tokes eshte faktori kryesor kufizues per zhvillimin e turizmit. Gjendja aktuale e tokes dhe kushtet respektive te grumbullimit te mbetjeve te ngurta, nuk jep ndonje zgjidhje per kapacitetin mbajtes turistik.

Sasia e paket e kapaciteteve mbajtese per burimet ujore ne Ksamil dhe Xarre, mund te kompensohet lehte duke u furnizuar nga komunat prane (per hollesi shih kapitullin 2.3.2.1).


161

Table 4.69: Kapacitetet mbajtese mjedisore te identifikuara ne nivel bashkie/komune

Kapaciteti mbajtes mjedisor (persona) Komuna Popullsia e regjistruar

2004

Popullsia e parashikuar

2015 Burime ujore dhe ujera

nentokesore

Uji bregdetar Uji bregdetar per skenarin e permiresimit

Tokat

Himara 10,697 12,100 412,000 72,000 240,000 20,000Lukova 8,911 9,700 118,100 52,500 175,000 31,300Saranda 1) 34,226 50,400 59,000 17,000 90,000 Aliko 8,066 7,647 10,800 see Saranda see SarandaKsamili 7,124 10,500 0 16,300 54,000 Xarra 6,811 9,500 1,100 9,000 30,000 Total 75,835 99,847 601,000 166,800 589,500 51,3001) Saranda + Aliko per shifrat e ujerave bregdetare dhe skenarit te permiresimit te ujerave bregdetare

Kapacitetet mbajtese mjedisore te ujerave bregdetare kane dale nga ndikimi i ujerave te zeza qe prodhohen ne bashki e komuna. Ato korrespondojne me praktiken aktuale te trajtimit te ujerave te zeza, e cila ne fakt nuk sjell ndonje ulje te sasise se ndotjes (shih kapitulli 2.3.3. dhe Aneksi 6).

Kapacitetet mbajtese turistike respektive jane dhene ne Tabelen 4.70, se bashku me popullsine e regjistruar (2004).

Tabela 4.70: Kapacitetet mbajtese turistike lidhur me mjedisin e ujerave bregdetare (2004)

Komuna Kapaciteti mbajtes mjedisor – ujerat

bregdetare


Kapaciteti mbajtes turistik

Himara 72,000 10,697 61,303 Lukova 52,500 8,911 43,589 Saranda 1) 17,000 34,226 0 Aliko shih Saranda 8,066 0 Ksamili 16,300 7,124 9,176 Xarra 9,000 6,811 2,189 Total 166,800 75,835 116,2572)

1) Saranda + Aliko 2) Kjo shifer totale nuk merr ne konsiderate rezultatet "negative" per Saranden dhe Aliko

Shifrat ne tabelen e mesiperme tregojne qarte se ne te gjitha komunat, vec Sarandes dhe Alikos, ka hapesira te mjaftueshme te lira per kapacittin mbajtes turistik. Ne Ksamil gama eshte me e kufizuar dhe per momentin tejkalohet sidomos fundjavave gjate sezonit pik. Himara dhe Lukova, kane hapesirat me te medha te kapacitetit mbajtes turistik ne gjithe zonen bregdetare.

Ne Tabelen 4.71, numri mesatar i turisteve ne sezonin pik per 2004 eshte krahasuar me kapacitetet mbajtese turistike te komunave dhe bashkive, lidhur me popullsine e regjistruar ne 2004.

Tabela 4.71: Turistet aktuale (sezoni pik 2004) krahasuar me kapacitetin mbajtes turistik

Komuna Touristet ne sezonin pik Kapaciteti mbajtes turistik


162

2004 (mesatarja ditore)) Himara 3,638 61,303 Lukova 1,556 43,589 Saranda 1) 4,524 0 Aliko 13 0 Ksamili 4,637 9,176 Xarra 13 2,189 Total 14,381 116,2572)

1) Saranda + Aliko per shifrat e ujerave bregdetare dhe skenarit te permiresimit te ujerave bregdetare 2) Kjo shifer totale nuk merr ne konsiderate rezultatet “negative" te Sarandes dhe Alikos

Shifrat e mesiperme tregojne problemet per turizmin ne zonen e Sarandes dhe Alikos. Keto kushte theksojne nje nevoje me urgjente per zbatimin e projektit te trajtimit te ujerave te zeza ne Sarande. Duke supozuar se behet trajtim i mjaftueshem i ujerave te zeza sipas kerkesave ligjore te Bashkimit Europian (shih kapitullin mbi kapacitetin mbajtes mjedisor), kapacitetet mbajtese mjedisore te ujerave bregdetare do te rriten ne menyre te konsiderueshme. Skenari i permiresimit do te rezultoje ne forcimin e kapaciteteve mbajtese mjedisore, sic eshte dhene ne Tabelen 4.72.

Tabela 4.72: Kapacitetet mbajtese turistike per skenarin e permiresimit te ujerave bregdetare

Komuna Kapaciteti mbajtes mjedisor – ujerat

bregdetare


Kapaciteti mbajtes turistik per skenarin e

permiresimit Himara 240,000 12,100 227,900 Lukova 175,000 9,700 165,300 Saranda 1) 90,000 50,400 39,600 Aliko shih Saranda 7,647 see Saranda Ksamili 54,000 10,500 43,500 Xarra 30,000 9,500 20,500 Total 589,500 99,847 496,800 1) Saranda + Aliko

Kapaciteti mbajtes turistik per skenarin e permiresimit te ujerave bregdetare, eshte krahasuar me numrin aktual mesatar ditor te turisteve ne sezonin pik (Tabela 4.73).

Tabela 4.73: Turistet aktuale (sezoni pik 2004) krahasuar me kapacitetin mbajtes turistik per skenarin e permiresimit te ujerave bregdetare

Komuna Touristet ne sezonin pik 2004 (mesatarja ditore)

Kapaciteti mbajtes turistik per skenarin e permiresimit

Himara 3,638 227,900 Lukova 1,556 165,300 Saranda 1) 4,524 39,600 Aliko 13 shih Saranda Ksamili 4,637 43,500 Xarra 13 20,500 Total 14,381 496,800 1) Saranda + Aliko Shenim per Alikon: Komuna e Alikos duhet te merret bashke me Saranden, pasi ujerat e zeza nga te dyja vendet derdhen ne gjirin e Sarandes. Keshtu qe nje nivel i caktuar i kapacitetit mbajtes turistik te Sarandes mund t’i akordohet Alikos.


163

Shifrat e shfaquara ne Tabelen 4.73 tregojne qarte se, ne rast te nje menaxhimi te kenaqshem te ujerave te zeza, kapacitetet mbajtese te turizmit ne te gjitha komunat e bregdetit do ta tejkalojne numrin aktual mesatar te turisteve ditore.

Alikua, duhet konsideruar e lidhur me Saranden, per shkak te derdhjes se ujerave te zeza ne gjirin e Sarandes. Keshtu qe nje pjese e kapacitetit mbajtes turistik te Sarandes i duhet atribuar Alikos.

Ne Ksamil, kapaciteti mbajtes turistik per skenarin e permiresimit, varet ne kapacitetin mbajtes respektiv. Kjo ceshtje eshte diskutuar gjere ne kapitullin e kapacitetit mbajtes mjedisor. Perserisim shkurt se mjedisi bregdetar ne Ksamil ndikohet nga kushtet e gjirit te Sarandes. Eutrofikimi dhe demtimi i cilesise se ujit ne gjirin e Sarandes, shtrihet dhe ne ujerat bregdetare.

Keshtu qe, zbatimi i projektit te trajtimit te ujerave te zeza ne Sarande (shih Aneksin 6) pritet qe te reduktoje ndikimet ne bregdetin e Ksamilit dhe te permiresoje kushtet respektive mjedisore detare. Si rezultat, kapaciteti mbajtes mjedisor dhe kapaciteti mbajtes turistik, mendohet se do te riten ndjeshem per Ksamilin. Nje vleresim sasior do te bazohet ne nje studim te ardhshem te cilesise se ujit, perfshire parametrat kimike, mikrobiologjike dhe biologjike detare te Ksamilit dhe gjirit te Sarandes, pas zbatimit te projektit te impiantit te trajtimit te ujerave te zeza ne Sarande. Per momentin nuk mund te behet nje vleresim i besueshem, pasi nuk mund te parashikohen kushtet detare pas zbatimit te projektit.

Te dhenat aktuale mbi kapacitetet mbajtese turistike per skenarin e permiresimit bazohen ne trajtimine supozuar te ujerave te zeza sipas Direktives se Trajtimti te Ujerave te Zeza Urbane 91/271/EEC te Komunitetit Europian. Kerkesat respektive jane per reduktimin e BOD5 dhe azotit ne masen 70%. Ne Sarande, niveli i parashikuar i reduktimit te BOD5 prej 83% sherben si baze per vleresimin e kapacitetit mbajtes turistik.

Ne rastin e trajtimit te perparuar te ujerave te zeza, ku BOD5 reduktohet me 90%, Azoti me 80% dhe fosfori hiqet fare, rezultati do te jete nje forcim i metejshem i kapaciteteve mbajtese mjedisore dhe atyre turistike.

Duke pare gjendjen e varfer aktuale te trajtimit te ujerave te zeza ne bashkite dhe komunat bregdetare, masat e perparuara per purifikimin e ujerave te zeza dhe forcimi i kapacitetit mbajtes turistik, duket se jane realiste vetem ne periudhen afatgjate. Megjithate ky opsion ekziton dhe duhet patur parasysh per zhvillimin afatgjate te turizmit ne bashkite dhe komunat bregdetare.

Vleresimi aktual per kapacitetin mbajtes turistik merr ne konsiderate vetem ceshtjet mjedisore dhe nuk lidhet me aspektet socio-ekonomike, kulturore apo menaxheriale. Keshtu qe gjate procesit te SEA, ku perfshihen dhe ceshtjet jo-mjedisore dhe konsultat me popullsine lokale, te dhenat aktuale per kapacitetet mbajtese turistike mund te reduktohen ne stadin e mevonshem te procesit te planifikimit te perdorimit te tokes.

4.3.2. Analiza e potencialit te zhvillimit te turizmit

4.3.2.1.Toka per ndertime turistike: analiza e pershtatshmerise

Ne zonen e studimit mund te identifikohen dy tipe kerkesash per toke, ku parashikohet te ndertohet ne te ardhmen. Tipi i pare shte zhvillimi “i zakonshem” i fshatrave dhe qyteteve ekzistuese. Ky tip zhvillimi ushqehet kryesisht nga rritja e popullsise (rritja natyrore dhe imigrimi) si dhe nga rritja e sektorit te biznesit jo-turistik ne keto vende. Shtrirja e kesaj kerkese, ne vija te trasha eshte e njohur – brenda kufijve aktuale apo te parashikuar te vendbanimeve ekzistuese. Ne detaj, ajo kerkon nje analize te hollesishme te


164

pershtatshmerise per cdo vendbanim, dhe kjo eshte detura e cdo studimi urban per secilin prej ketyre vendeve.

Tipi i dyte eshte kerkesa per ndertime turistike. Eshte shume me e veshtire te parashikohet se cfare siperfaqe toke nevojitet per t’u parashikuar per turizem, dhe cilat jane zonat qe ky tip ndertimesh synon, por eksperiencat e koheve te fundit tregojne se turizmi synon te konsumoje zonat dhe peisazhet me terheqese dhe me te ndjeshme perfshire dhe vete bregun e detit. Nje nga detyrat kyc te planit te ICD eshte si te kenaqe kere kerkese ne menyre te qendrueshme mjedisore, sociale dhe ekonomike.

Toka per ndertim kufizohet nga rreziqet mjedisore qe lidhen me orientimin e pjerresive, stabilitetin e tyre, permbytjen e zonave te uleta, shtreterit e perrenjve dhe zonat qe jane te ekspozuara ndaj stuhive detare (bregu i ulet). Per me teper, prania e rezervave te vlefshme natyrore, sic jane tokat bujqesore dhe pjet, te cilat pergjithesisht kane nevoje per mbrojtje, e reduktojme me tej token disponueshme per ndertime

Analizat e problemeve te ndertimeve ne toke, jane bere duke aplikuar metodologjine e analizave te pershtatshmerise se tokes, kombinuar me perdorimin e teknologjise GIS. Studimi i ICD identifikon dhe harton gjithe problemet e rendesishme fizike dhe mjedisore, ku perfshihen pjerresite, zonat qe permbyten, zonat e rrezikshme gjeologjike, zonat e ndjeshme mjedisore dhe burimet e rendesishme te tokes, sic eshte toka bujqesore dhe pyjet. Tokat potenciale per ndertime jane ato toka te lira nga “problemet” e permendura.

Harta e pjerresise tregon thyerjen relative te tokes. Harta e sakte e pjerresise ka dale nga hartat topografike 1:25,000 duke dixhitalizuar linjat e kontureve dhe duke perdorur modelin e nivelimit dixhital (DEM). Disponibiliteti i ketyre te dhenave ka thjeshtuar procesin e nxjerrjes se hartave te pjerresise dhe ka bere te mundur klasifikimet e ndryshme dhe analizat e pershtatshmerise se tokes. Nje aspekt tjeter i rendesishem i formes se tokes – i rendesishem ne perzgjedhjen e siperfaqeve ku potencialisht mund te ndertohet – eshte aspekti apo orientimi i pjerresise. Perseri modeli i nivelimit dixhital (DEM) dhe programi GIS jane perdorur per te nxjerre keto te dhena dhe t’i bashkojne me te dhena te tjera, te cilat paraqesin gjithe vecorite mjedisore te territorit bregdetar. Ne hartat 13 dhe 14 jane treguar analizat e pjerresive.

Megjithese shnderrimi i tokes bujqesore mund te rezultoje ne te ardhura me te larta ekonomike, te pakten ne periudhe afatshkurter, ajo mund te largoje ne menyre te pakthyeshme token me produktivitet bujqesor, e cila jane dashur shekuj qe te krijohet. Ne shume komunitete, perdorimi i tokes bujqesore akoma eshte nje kontribut i rendesishem ne ekonomine lokale dhe ne karakterin agrar qe shume komunitetet do te donin te mbanin. Per me tej, zhvillimi i pritshem i turizmit, padyshim qe do te induktoje kerkesen per produkte bujqesore, duke krijuar keshtu vende pune dhe te ardhura per popullsine lokale (ne Anekset 1, 2 dhe 3 jane dhene analizat e ndikimeve kryesore ekonomike qe komunitetet lokale do te perfitojne prej turizmit). Toka bujqesore tregohet ne hartat 5 dhe 17.

Hartat prezantojne problemet nje nga nje dhe nuk japin nje kombinim qe te tregojne klasifikimin e rezultateve te ndertimit. Kjo gje preferohet shpesh ne studimet e qendrueshmerise, ne menyre qe ekipi i planifikimit apo i rishikimit te shohe se ku gjenden problemet e caktuara. Perderisa gjithe analizat dhe hartat jane bere duke perdorur GIS, te gjitha hartat me “problemet” mund te manipulohen lehtesisht (mbivendosen, nderfuten) nga ekipi i planifikimit dhe gjithashtu, c’ka eshte me e rendesishme, kjoi gje te behet ne kohe reale si pjese e procesit te planifikimit me pjesemarrje ne nivele kombetare dhe lokale.


165

Analizat e pershkruara, se bashku me kriteret shtese qe bazohen ne gjetjet nga vleresimi i peisazheve (kapitulli 1), jane perdorur per perzgjedhjen dhe pervijimin e nje sere zonave potenciale per ndertime turistike, te prezantuara ne hartat 12 dhe 18.

4.3.2.2. Vleresim i hollesishem i zonave te ndertimeve turistike

Jane perzgjedhur gjithsej 62 zona potenciale per ndertime turistike ne rajonin jugor te Shqiperise. Me tej, te gjitha zonat jane analizuar bazuar ne vecorite e hollesishme natyrore, burimet (natyrore dhe kulturore) qe kane nevoje te mbrohen, mberritjes ne zone si dhe potencialit te infrastruktures dhe ndertimeve turistike sipas tipit dhe sasise se ndertimeve. Rezultatet e kesaj analize jane dhene ne Tabelat 4.74 – 4.84.

Figura 4.1: Zonat e ndertimeve turistike

1 PALASA AREA 3 sites2 DHERMI AREA 7 sites3 VUNO AREA 6 sites4 HIMARA AREA 14 sites5 PORTO PALERMO AREA 1 site6 QEPARO AREA 4 sites7 BORSH AREA 1 site8 LUKOVA AREA 11 sites9 SARANDA AREA 8 sites10 KSAMIL AREA 4 sites11 BUTRINT CAPE STILLO AREA 2 sites

Tourist Development Areas (TDA)

tourist development sites


166

Tabela 4.74: Zona e Palases Pershkrimi Zona e Palases perbehet nga fshati i vogel i Palases, qe ndodhet ne veri dhe mbi rrugen

skenike te bregdetit, dhe dy plazhe me gjatesi te konsiderueshme te ndara nga nje delte perroi. Plazhet jane me cakell te perzier me rere. Plazhi verior ndiqet nga nje zone e makjeve, ndersa plazhi jugor rrethohet nga peme te larta dhe kopica. Dheu tek delta eshte i paqendrueshem nga natyra. Zona perdoret aktualisht si vend kampingu.

Mberritja dhe infrastruktura

Ne zonen e Palases mberrihet nepermjet nje rruge nga Vlora qe kalon permes nje qafe mali brenda parkut kombetar te Llogarase. Ne zonen e plazhit shkohet nga rruga kryesore. Duet te permisohen apo te krijohen rrjete rrugesh primare ose sekondare. Per Vloren eshte propozuar nje aeroport i ri i cili do ta beje zonen e Palases qe te jete strategjikisht si porte hyrese nga toka deti dhe qielli. Ne plazh nuk ka asnje infrastrukture.

Masat specifike te mbrojtjes

Gjithe zona e perroit duhet qe mbrohet nga ndertimet fizike sikurse duhen sa me shume qe te jete e mundur makjet dhe kopicat. Strukturat e akomodimit duhet te ndertohen te pakten 100m larg bregud dhe duhet te ngrihen ne zona ku toka eshte e qendrueshme.

Z Zh #1: Zhvillimi i kesaj zone duhet te perfshije monopate natyrore dhe kampingje, te cilat do te sherbejne si zona marshimi deri siper ne parkun kombetar te Llogarase dhe gadishullin e Karaburunit. Z Zh #2: Nese zona e Palases behet nje vend strategjik me densitet te larte per shkak te afersise me Vloren kjo zone duhet te zhvillohet ne nje tip resorti me densitet te larte me jo me shume se 2-3 struktura qe fillojne nga Faqja e Abjembrilit ne plazhe deri ne jug-lindje te deltes se perroit.

Tipi i mundshem i turizmit

Z Zh #3: E ndodhur ne nje lugine te vogel, kjo zone e gjelber me peme te lashta ulliri mund te behet nje zone ekologjike eksluzive, ne mbeshtetje te monopateve te marshimit.

Tabela 4.75: Zona e Dhermiut Pershkrimi Fshati tradicional i Dhermiut pergjate rruges skenike me pamje nga deti. Fshati perfshin

ndertesa dhe struktura tradicionale te ruajtura mire si dhe 30 ndertime fetare. Dhermiu eshte lidhur historikisht me detin me ane te nje rruge me cakell e cila ngjitet pergjate faqes shkembore; ka dhe nje kishe te vogel ne te. Ne luginen pas bregut gjende tarraca tradicionale me ullinj. Rruga e shtruar qe zbret nga fshati deri ne breg e ndan plazhin ne dy zona: nje plazh i gjate me gure te vegjen ne te majte dhe nje bregdet shkembor ne te djathte. Ne zonen e plazhit gjendet nje kamp pushi nga koha komuniste dhe disa hotele te vogla private. Zona aktualisht perdoret si kamp pushimi per femijet ne vere dhe per turizmin ne hotele.


Ne fshat mberrihet nga rruga bregdetare nga Vlora permes Llogarase, ndersa ne zonen e plazhit nga nje rruge e shtruar qe zbret nga fshati. Ne ndertimet ne plazh ka nje infrastrukture sherbimesh, megjithate nuk ka trajtim te kanalizimeve.


Fshati historik i Dhermiut duhet mbrojtur dhe rehabilituar ku te pershihen ndertimet, siperfaqet e lira, zonat kulturore dhe rrjeti i rrugeve. Kanioni i Dhermiut shtrati i perroit dhe mjediset perkatese duhen mbrojtur. Rrenojat e manastirit (Shen meria) qe kane pamje nga deti duhet te mbeten te lira nga nderhyrja vizuale. Pemet e vjetra te ullinjve dhe tarracat e tyre prej guri duhet qe te mirembahen dhe te ruhen. Monopatet historik me kalldrem duhet te mbrohen dhe te mbeten si rruge publike nga fshati ne plazh.


Z Zh#4: Brenda struktures te ullinjve te vjeter dhe tarracave prej guri duhet te ngrihet nje kamp i vogel, ne perputhje me mjedisin, qe te sherbej per levizjet pergjate bredetit. Z Zh#5: Mund te akomodoje 1-3 hotele te vogla qofte individuale qofte ne trajte resorti dhe mund te plotesoje strukturat ekzistuese pergjate bregut te Dhermiut.. Z Zh #6: Fshati i Dhermiut duhet te mare perkrahje nga qeveria per rehabilitimin e strukturave ekzistuese historike dhe adoptimin e tyre n e hotele te vogla familjare gjume dhe mengjes, dyqane turistike, restorante apo ndermarje te tjera komerciale me baze turizmin kulturor te trashegimnise.. Z Zh#7: Mund te akomodoje 1-3 hotele te vogla qofte individuale qofte ne trajte resorti dhe mund te plotesoje strukturat ekzistuese pergjate bregut te Dhermiut..Ndertimi duhet te lere te paprekura sa me shume qe te jete e mundur tarracat ekzistuese Z Zh#8 dhe #9: Zona te mira per ndertimin e vilave 1-2 kateshe. Pamje e bukur nga deti dhe mberritje e lehte nga rruga. Z Zh#10 dhe #11: Zona te mira per ndertimin e vilave 1-2 kateshe. Pamje e bukur nga deti dhe mberritje e lehte nga rruga. Ndertimet duhet te lene pa prekur sa me shume qe te jete e mundur ullinjte dhe tarracat per te forcuar karakterin e ndertimeve.


167

Tabela 4.76: Zona e Vunoit Pershkrimi Fshati tradicional kodrinor i Vunoit Shtrihet rreth 7km ne jud te Dhermiut. Arkitektura

tradicional eshte relativisht e paprekur sikurse eshte dhe struktura e fshatit. Jane bere disa shtesa atje ku rruga kalon permes fshatit, te cilat nuk jane sipas karakterit dhe stilit tradicional. Fshati vazhdon ne perendim te rruges dhe lidhet me nje rruge tradicionale me kalldrem qe kalon permes tarracave me ullinj. Nje rruge e re e asfaltuar kthehet nga rruga kryesore ne jug te fshatit dhe kalon permes pemeve me ullinj deri ne plazhin e Jalit. Plazhi perbehet nga gure te vegjel dhe ndahet ne dy pjese prej nje shkembi te madh ne pjesen veriore afer bregut ka disa hotele te vogla familjare dhe Jali eshte nje desticinacion i njohur per pushime. Ne kepin jugor qe kufizon dhe gjirin e vogel te Jalit eshte rehabilituar nje hotel i ndertuar ne regjimin e kaluar. Ne veri te fshatit gjendet kanioni i Vunoit i cili deperton permes zones dhe perfundon ne nje gji te vogel me rere. Ne kanion gjendet nje shpelle banimi prehistorike. Jali nuk eshte demtuar sa zonat e tjera nga ndertimet ilegale


Ne te dyja pjeset e gjirit mberrihet nepermjet nje rruge te pashtruar. Zona ndodhet mjaft larg nga vendbanimet e medha, dhe rruga e ngushte bregdetare kufizon levizjen me makina. Hotelet ne breg te detit kane kufizime ne furnizimin me uje dhe energji elektrike. Si sistem kanalizimesh ketu ka vetem disa gropa te hapura ne toke.


Arkitektura tradicionale e fshatit duhet qe te mbrohet si nje aset bregdetar. Monopatet me kalldrem dhe tarracat me ullinj meritojne mbrojtje. Kanioni i Vunoit dhe mjediset e tij duhet te mbrohen ne menyre strikte. Ishujt e vegjel shkembor duhet te mbrohen nga ndertimet dhe te lihen ne gjendjen e tyre natyrore. Plazhi i Gjipes ne dalje te kanionit te Vunoit eshte cituar si nje zone e ndjeshme mjedisore nga Plani i Veprimit dhe Strategjia e Biodiversitetit per Shqiperine (BSAP).


Z Zh #12: Zona te mira per ndertimin e vilave 1-2 kateshe. Pamje e bukur nga deti.Ullinjte dhe tarracat ekzistuese duhet qe te mirembahen, si nje hyrje e gjelber qe karakterizon zonen Z Zh #13: Fshati i Vunoit duhet te mare perkrahje nga qeveria per rehabilitimin e strukturave ekzistuese historike dhe adoptimin e tyre ne hotele te vogla familjare gjume dhe mengjes, dyqane turistike, restorante apo ndermarje te tjera komerciale me baze turizmin kulturor te.trashegimnise. Z Zh #14: Ndertimesh hotelesh ne kodrat qe rrethojne Jalin, jo me shume se 3 kate te larta, ku te perfshihet dhe rehabilitohet struktura ekzistuese e bregdetit shkembor. Z Zh #15: Kjo zone duhet te zhvillohet ne nje tip resorti me densitet te larte me jo me shume se 2-3 struktura ne zonen e gjelber prapa plazhit te Jalit. Z Zh #16: Hoteli ekzistues shteteror duhet te privatizohet dhe te perdoret si vend pushimi. Z Zh #17: Kjo lugine me pamje te bukur nga deti duhet te perdoret per ndertimin e vilave te pushimit jo me shume se 2-3 kate te larta.

Tabela 4.77: Zona e Himares Pershkrimi Zona e Himares perfshin plazhin e Livadhit, Himares, Spillese dhe Llamanit. Qyteti

ndodhet rreth 5km ne jug te Vunoit dhe eshte qendra administrative e zones. Rruga kalon permes fshatit te vjeter para se te zbrese ne qender te qytetit. Rruga vazhdon me tej ne jug rreth 1.5km deri ne plazhin e Spillese. Plazhit i Livadhit eshte shume i gjate, me gure dhe ndahet nga plazhi i Himares nga nje ure guri qe e lidhe me qytetin e vjeter dhe me tarracat e lashta me ullinj. Plazhet e Himares dhe Spillese jane prej rere perzier me gure dhe ndahen nga nje brez i vogel shkembor. Aty ka hotele te vogla familjare. Plazhi i Llamanit, ne jug te Himares, eshte nje plazh i vogel, i izoluar dhe me bukuri te rralle. Pjesa pas plazhit te Spillese eshte e hapur dhe perbehet nga dru frutor ne tarraca me gure, Ne zone ka disa parcela ku kultivohen produkte bujqesore.


Te gjitha, plazhet, pervec Livadhit, kane rruge te shtruara dhe rreth e rrotull gjirit ka ndertime turistike. Nje rruge me balte te con tek Livadhi dhe atje ka vetem nje hotel te vogel. Zona ka furnizim te kufizuar dhe te pagarantuar me uje dhe energji elektrike. Si sitem trajtimi te ujrave te zeza ka vetem gropa septike.


Fshati i vjeter me pozicion strategjik, me keshtjellen e tij, duhet mbrojtur rehabilituar dhe kujdesur si nje rezerve kulturore. Lidhja historike nepermjet nje monopati me kalldrem dhe nje ure qe nga koha e Turqise, deri poshte ne port duhet rehabilituar dhe mbrojtur. Lugina ne veri ka tarraca guri me ullinj dhe burime ujore dhe duhet mbajtur si nje hapsire e lire qe lidhe qytetin e ri me fshatin e vjeter.


Z Zh #18: E pershtatshme per ndertime te vilave me jo me shume se 2 kate lartesi. Z Zh #19: Plazhi i Livadhit duhet te zhvillohet si resort me dendesi te larte me shtrirje lart


168

ne faqen e kodres pas plazhit dhe i lidhur me topografine e vendit. Z Zh #20: Fshati i Himares se vjeter duhet te mare perkrahje nga qeveria per rehabilitimin e strukturave ekzistuese historike dhe adoptimin e tyre ne hotele te vogla familjare gjume dhe mengjes, dyqane turistike, restorante apo ndermarje te tjera komerciale me baze turizmin kulturor te.trashegimnise. Zona e keshtjelles ka disa mundesi per muzeume dhe struktura fetare te cilat ne nevojen e madhe te stabilizimit, mbrojtjes dhe rehabilitimit do te behen magnetet e terheqjes se vizitoreve ne kete zone. Z Zh #21: Kjo zone eshte e pershtatshme per ndertime te vilave me jo me shume se 2 kate te larta, pasi ka pamje te bukura te Himares se vjeter dhe detit. Z Zh #22: Nje kamp i vogel ekologjik mund te ngrihet ne zonen e ullinjvve te lashte dhe tarracave dhe do te sherbeje si zone levizjeje ne bregdet. Z Zh #23: Banonert e Pilulit diuhet te marin perkrahje nga qeveria qe te adoptojne shtepite e tyre per turizem, per te ndermarrje inisiativa me baze bujqesore dhe per te zhvilluar prodhimin e produkteve tradicionale bujqesore dhe te artizanatit per ti shitur ne tregun turistik. Z Zh #24: Kjo zone ndodhet mbi rrugen e bregdetit dhe eshte e pershtatshme per ndertimin e apartamenteve me jo me shume se 3 kate. Z Zh #25: Si zone perfundimtare e ndertimeve ne plazhin e Himares, kjo zone ne plazhin e Spillese me ngritjen qe ka ne anen jugore mund te akomodoje nje hotel me 5 yje dhe me 12 kate. Z Zh #26: E ndodhur pikerishte nen rruge ne kete vend mund te ndertohen vila deri ne 2 kate te larta. Z Zh #27: Spilleja me pamje nga deti eshte e pershtatshme per ndertimin e vilave me 1 kat. Z Zh #28: Kjo zone me pamje nga jugu ne plazhin e Llamanit eshte e pershtatshme per resorte me jo me shume se 3 kate. Z Zh #29: Zona e bazes se braktisur te Vumblose eshte e pershtatshme per ndertimin e vilave me jo me shume se dy kate, dhe ka pamje fantastike te Himares dhe detit. Z Zh #30: Kjo zone kodrinore me pamjet e bukura te Himares dhe Detit mund te akomodoje vila me jo me shume se nje kat.t.

Tabela 4.78: Zona e Porto Palermos Pershkrimi Gjiri i Porto Palermos shtrihet rreth 1km ne jug te plazhit te Llamanit.

Nje nga karakteristikat me te vecanta eshte keshtjella e Ali Pashes e vendosur ne nje gadishull te vogel ne qender te gjirit. Ne gadishull gjendet dhe nje kishe e vogel. Gjithe gjiri verior dhe bregu administrohen nga Flota Detare; aty ndodhen tunelet e nendeteseve te cilat lidhin gjirin me detin e hapur. Brenda gjirit ndodhet nje mol qe perdoret per te furnizuar bazen detare. Ne fundin jugor te gjirit ka aktivitet te kultivimit te peshkut ne kosha. Zona eshte njohur per pamjet e gjera ne det dhe kepet qe e mbyllin nga te dy krahet. Bregedeti eshte shkembor.


Rruga bregdetare kalon shume prane bregut, nderkohe qe nje rruge e shkurter dhe e pashtruar lidh gadishullin. Furnizimi me uje dhe energji realizohet per bazen detare dhe per nje restorant te vogel qe ndodhet aty.


Tunelet e nendeteseve kane nje rendesi historike dhe duhet te hapen per vzita nga publiku. Keshtjella e Ali Pashes eshte ne kushte mjaft te mira dhe duhet ruajtur e rehabilituar. Gjiri i Porto Palermos eshte percaktuar si nje zone e ndjeshme mjedisore nga Plani i Veprimit dhe Strategjia e Biodiversitetit ne Shqiperi. Koshat e peshqeve ndikojne ne biologjine e brishte detare te zones dhe duhen larguar prej andej.


Z Zh #31: Pjesa veriore e gjirit te Porto Palermos eshte e pershtatshme per resorte me densitet te larte, te cilat mund te shtrihen deri ne faqen e kodres ne veri. Ne ndertim mund te perfshihet dhe rehabilitimi i strukturave te braktisura te regjimit komunist qe mund te kthehen ne tregje te produkteve rajonale artizanale dhe bujqesore.


169

Tabela 4.79: Zona e Qeparoit Pershkrimi Zona e Qeparoit perfshin nje fshat te vjeter tradicional te ngritur maje nje shkembi ne pjese

jugore te lugines. Fshati eshte ne gjendje te mire por pothuajse i shpopullarizuar. Ne veri dhe juge te fshatit ka ullinj ne tarraca guri. Fshati vjeter lidhet me fshatin e ri me poshte neprmjet nje rruge te shtruar dhe nje monopati me kalldrem. Fshati i ri Qeparoit dhe aktiviteti bujqesore ne lugine jane krijuar qe ne kohne e socializmit. Bregdeti shkembor eshte i gjere dhe i gjate dhe ka nje burim ne pjesen veriore. Ne pjese jugore te bregud ka hotele te vogla familjare. Ne kete pjese mund te shkohet kollaj dhe frekuentohet nga popullsia lokale. Pjesa veriore ka bimesi. Gjithe lugina e Qeparoit eshte nje rezerve bujqesore qe shtrihen ne bredesi deri ne fshatin e Kudhesit e metej, ku perfshihen rrenoja te fermave te dikurshme dhe tarraca guri. Perroi qe ushqehet nga burimi ka nje ekosistem te vecante.


Rruga bregdetarekalon ne fshatin e poshtem. Furnizmi me uje dhe energji eshte sporadik dhe i pagarantuar. Si sistem i trajtimit te ujrave te zeza jane gropat septike. Nje rruge e shtruar pjeserisht lidh Qeparoin e poshtem me fshatin e siperm. Ne breg shkohet nga nje rruge e shtruar dhe e pashtruar.


Fshati i vjeter i Qeparoit eshte nje nga shembujt me te mire te vendbanimeve te mbrojtura bregdetare, perfshire rrenojat ne veri.Karakteri arkitekturor i fshatit nuk eshte kompromentuar nga ndertimet e reja. Kerkohet nje rehabilitim dhe mbrojtje strikte e fshatit. Tarracat me ullinjte shekullor duhet te mbrohen si hapesira te lira ne kete zone. Parcelat bujqesore dhe kanalet ujitese akoma funksionale duhet te rehabilitohen dhe mirembahen. Duhet te mbrohet perroi i Qeparoit dhe ekosistemi i tij.


Z Zh #32: Kudhesi, i ndodhur brenda lugines se Qeparoit ka pamje nga deti. Fshataret e Kudhesit duhet te marin perkrahje nga qeveria per rehabilitimin e strukturave ekzistuese historike dhe adoptimin e tyre ne hotele te vogla familjare gjume dhe mengjes, dyqane turistike, restorante apo ndermarje te tjera komerciale me baze turizmin kulturor te.trashegimnise, dhe per shitjen e produkteve artizanale dhe bujqesore Z Zh #34: Fshataret e Kudhesit duhet te marin perkrahje nga qeveria per rehabilitimin e strukturave ekzistuese historike dhe adoptimin e tyre ne hotele te vogla familjare gjume dhe mengjes, dyqane turistike, restorante apo ndermarje te tjera komerciale me baze turizmin kulturor te trashegimnise. Zona dhe strukturat fetare kane nje nevoje urgjente per stabilizim, mbrojtje dhe rehabilitim, qe te behen terheqse per vizitoret. Z ZH #35: Duhet mbrojtur ligatina e vogel ekzistuese. Ajo ka potencial per tu kthyer me kujdes ne nje burim natyror sebashku me burimin e ujit dhe shtratin e perroit te Qeparoit, si nje zone me interes pergjate levizjes ne bregdet. Ajo mund te behet nje pike vezhgimi e vogel e faunes se eger te zones Z Zh #36: Kjo zone do te behet nje zgjerim i zones se ndertuar te Qeparoit mes rruges dhe plazhit. Aty mund te ndertohen resorte me densitet te larte me orientim drejt detit dhe lugines se Qeparoit, me shtrirje deri siper ne faqen e kodres. Ndertimet nuk duhet te jene mbi dy kate, qe te perputhen me formen e ndertimeve ekzistuese ne zone

Tabela 4.80: Zona e Borshit Pershkrimi Zona e Borshit eshte e njohur per burime te shumta, plantacionet me ullinj dhe nje nga

plazhet me te medha ne bregdetin e Jonit. Ullinjte prodhojne akoma dhe mbeshtesin nje linje te prodhimit te vajit ne fshat. Burimi kryesor ne qender te fshatit kalon mes nje lokali shume popullor dhe formon nje ujevare piktoreske. Lumi i Borshit eshte nje pellg ujembledhes i burimeve ujore dhe ka nje fushe te madhe bujqesore direkt pas plazhit. Prane plazhit ka disa hotele te vogla ndersa fshati siper banohet nga fshataret vendas. Karakteri arkitekturor i Borshit nuk perfaqeson nje fshat tradicional me rendesi historike, pasi ai eshte ndertuar gjate regjimit komunist. Megjithate keshtjella e vjeter e Borshit qe ndodhet ne faqen e malit eshte e vecante dhe duket nga rruga. Lumi i Borshit ka nje delte te madhe dhe kufizohet nga lulja autoktone oleander.


Rruga bregdetare kalon permes fshatit te poshtem te ndertuar ne regjimin komunist. Furnizimi me uje dhe energjia elektrike jane sporadike dhe te pagarantuara. Si sistem i trajtimit te ujrave te zeza jane vetem gropat septike.


Pellgu ujembledhes i lumit te Borshit eshte percaktuar si zone e ndjeshme mjedisore nga Plani i Veprimit dhe Strategjia e Biodiversitetit ne Shqiperi. Keshtjella historike e Borshit eshte nje rezerve e rendesishme kulturore dhe duhet mbrojtur.


Z Zh #37: Ne pjesen jugore te lugines se Borshit mund te ndertohen resorte me densitet te larte jo me shume se 3 kate. Kompleksi duhet te vijoje ne pjesen e ngritur te tokes dhe nuk duhet te vendoset ne fundin e lugines


170

Tabela 4.81: Zona e Lukoves Pershkrimi Zona e Lukoves, ne kete raport perfshin nje segment te gjate te bregdetit nga Piqerasi ne

veri deri ne jug te Lukoves ku perfshihen plazhet e Bunecit dhe te Shtylles. Ne shume zona tokat jane te paqendrueshme dhe vihet re erozion i rrezikshem ne faqet e kodrave mbi bregun. Rruga bregdetare kalon permes Piqerasit. Nje seksion i fshatit te vjeter qe ndodhet ne pjesen poshte rruges, eshte tradicional ne karakter dhe plot me tarraca guri me ullinj. Ndersa pjesa e siperme karakterizohet nga pallate te kohes se socializmit qe jane prane rruges. Plazhet jane te vogla, me rere, dhe ndahen me blloqe shkembore apo masive dheu te shkeputura. Reth 3 km ne jug te Piqerasit, ka nje rruge dytesore qe te con ne plazhin e Bunecit, nje ish zone ushtarake me nje mol qe eshte akoma ne perdorim. Ne zonan e plazhit ka tre bunkere te medhenj si pjese e struktures ushtarake. Gjate vers kjo zone perdoret si plazh dhe ka disa lehtesira. Plazhi i gjate me cakell vazhdon deri ne veri te Lukoves. Ne Bunec ka dhe nje burim me uje te embel qe ndodhet ne jug te bunkereve te medhenj. Rruga e bregdetit kalon permes Lukoves, rreth 5 km ne jug te Bunecit. Kjo zona ka qenj nje nga fermat me te medha te regjimit te kaluar, me agrume dhe ullinj, te njohura si Tarracat e Lukoves. Nga kjo kohe kane mbetur nje sere rrugesh, kanalesh, ndertesash dhe tarracash, perfshire dhe nje tunel 3.5 km te gjate deri ne luginen e lumit te Palases dhe pjesa e nje kanali te madh ujites qe sherbente per ujitjen e agrumeve te zones. Pas plazhit gjendet nje kompleks kodrash dhe gadishujsh me ullinj si dhe lugina te vogla me portokalle dhe agrume te tjera, tipike per Mesdheun. Ky peisazh vazhdon ne jug deri ne plazhin e Shtylles, ku pastaj ndryshon faqe shkembore dhe rrepira deri ne zonen e Krorez/Kakomese. Ne jug te plazhit te Shtylles gjenden rrenojat e fshatit te Hundecoves, i cili u bombardua nga gjermanet gjate Luftes II Boterore.


Mberritja ekzistuese eshte e kufizuar ne rruge bujqesore te pashtruara, prane Lukoves dhe Piqerasit. Ne plazhin e Bunecit shkohet me nje rruge te shtruar qe lidh plazhin me rrugen kryesore. Po ashtu atje shkohe dhe me anije. Ne plazhin e Stillos shkohet nepermjet nje rruge te pashtrruar qe lidh Shen Vasilin me zonen e plazhit. Furnizimi me uje dhe energji elektrike ne fshtra eshte i pagarantuar, nderkohe qe i vetmi sistem kanalizimesh jane gropat septike ne toke.


Peisazhi i bukur prane Piqerasit dhe Lukoves, me tarracat e vjetra prej guri, ullinjte dhe elementet e tjer bujqesore, duhet te mbrohet. Pjeset e vjetra historike siper ne kodrat e Lukoves dhe Piqerasit, me monopatet me kalldrem, ndertimet klasike dhe formen e fshtrave e vegjel, kane nje rendesi te vecante arkitekturore dhe duhen mbrojtur dhe rehabilituar me kujdes. Po ashtu kam mbetje te monopateve me kalldrem qe lidhnin fshatrat e kesaj zone me njeri-tjetrin dhe be bregun e detit, te cilat mund e konvertohen ne monopate levizese me karakter kulturor/natyror per vizitoret.


Z Zh #38: Kjo zone, e gjendur pikerisht nen rrugen kryesore, eshte nje zone e gjelber, ne te cilen mund te ndertohen vila pushimi deri ne 2 kate te larta. Forma disi e rrumbullaket e zones ofron nje pamje te bukur te bregut, dhe megjithese toka nen kete zone eshte shume e paqendrueshme, ketu toka duket se shte ne gjndje te mbaje ndertime te lehta, por pasi te behet nje analize e hollesishme e tokes. Z Zh #39: Kjo lugine, me agrumet dhe ullinjte ne tarraca, mund te akomodoje eko-turizmin, duke e ngritur me kujdes mbi strukturen akzistuese. Kjo pjese do te sherbeje per marshime pergjate vijes bregdetare, si dhe per ata turiste qe duan nje zone te gjelber per te pushuar. Z zh #40: Pjesa tradicionale e fshatit te Piqerasit ndodhet nen rrugen kryesore dhe gjendet prane detit. Zona e izoluar dhe me kufij te qarte mund te ktheht ne nje resort turistik me baze fshatin, nderkohe qe investitoret private mund te blejne pronen ose te behen bashkepronare, ne menyre qe gjithe zona te rehabilitohet si nje resort i vetem dhen te ruaje karakterin tradicional te fshatit. Alternativa mund te jete sic eshte sugjeruar per Qeparoin e vjeter me lart. Z zh #41: Zona e plazhit te Bunecit mund te zhvillohet si nje resort me densitet te larte, me godina 1-2 kateshe, qe vendosen ne kodrat qe rrethojne luginen ne pjesen e pasme te plazhit. Mund te mirembahet mberritja e publikut ne zonen e plazhit. Z zh #42: Kjo lugine, me agrumet dhe ullinjte si dhe me tarracat, mund te akomodoje ekoturizem te ndertuar me kujdes ne mjedisin rrethues. Kjo zone i sherben marshimit pergjate bregut, si dhe atyre turisteve qe kerkojne nje vende te qete e te gjelber per te pushuar. Z zh #43: Kjo lugine e vogel, me agrumet, ullinjte dhe tarracat, eshte e pershtatshme per nje zone kampingu, e ndertuar me kujdes ne perputhje me peisazhin natyror. Kjo strukture ju sherben marshuesve pergjate bregdetit dhe atyre qe kerkojne lehtesira kampingu. Z zh #44: Pjesa tradicionale e fshatit te Lukoves eshte nje shembull i mire i ndertimeve tradicionale ne maje te kodres dhe nuk eshte prekur nga ndertimet e reja. Fshataret e Lukoves duhet te marrin perkrahje nga qeveria per rehabilitimin e strukturave ekzistuese historike dhe adoptimin e tyre ne hotele te vogla familjare gjume dhe mengjes, dyqane


171

turistike, restorante apo ndermarje te tjera komerciale me baze turizmin kulturor te.trashegimnise. Z zh #45: Kjo lugine e vogel, me agrumet, ullinjte dhe tarracat, eshte e pershtatshme per nje zone kampingu, e ndertuar me kujdes ne perputhje me peisazhin natyror. Kjo strukture ju sherben marshuesve pergjate bregdetit dhe atyre qe kerkojne lehtesira kampingu. Afersia me rrugen hyrese mund te sugjeroje nje mundesi mberritjeje me makina dhe lehtesira per makinat e kampingut. Z zh #46: Kjo lugine e gjelber mund te jete e pershtatshme per ndertimin e nje fshati turistik me godina 1 kateshe te ngritura me kujdes dhe te nderthurura me mjedisin. Z zh #47: Zona e nje lugine dyshe ne plashin e Stillos mund te akomodoje nje resort turistike me densitet te larte, duke e lene zonen rrethuese te lire per aktivitete natyrore. Z zh #48: Zona e fshatit te shkaterruar te Hundecoves mund te behet nje zone ku te rindertohet nje fshat tradicional turistik bazuar ne gjurmet e ndertimeve te vjetra qe jane ne fshat.

Tabela 4.82: Zona e Sarandes Pershkrimi Zona e Sarandes ne kete raport perfshin bregdetin nga gjiri i Kakomese dri ne kanalin e

Cukes, pefshire dhe qytetin e Sarandes. Zonat e Gjirit te Kakomese dhe plazhit te Krorezes, gjenden rreth 17 km ne veri te Sarandes dhe 22 km ne jug te Porto Palermo. Ne gjirin e Kakomese, gjendet nje ish kamp ushtarak me nje bankine ne gjendje te mjerueshme, si dhe nje manastir historik, ai i Shen Merise. Plazhi i Krorezes, ne veri te Kakomese, eshte shume i bukur dhe ne ta gjenden rrenojat e nje manastiri te vjeter. Ne vije bregdetare, drejt veriut te Sarandes jane ndertuar dy gurore dhe disa vendbanime ilegale ne zonen e quajtur Limjon. Qyteti i Sarandes eshte nje zone komplekse e nje rendesie te vecante per gjithe zonen. Vija bregdetare ka vuajtur nga urbanizimi qe karakterizohet nga nje prishje krejt pa kriter e peisazhit natyror, nderkohe qe nga deti sheh pamje me kame ndertimi apo godina te paperfunduara. Porti i Sarandes eshte nje lidhje e rendesishme turistike Korfuzin, nderkohe qe ky port eshte dhe porta hyrese e shume produkteve te importit. Megjithate qyteti ka akoma disa nga bukurite e kohes se komunizmit sic eshte shetitorja dhe hotel-turizmi, dha vazhdon te mbetet nje destinacion turistik per shqiptaret dhe shume vizitore nga Kosova. Ka disa ndertime te tjera te cilat kane rendesi sic jane zona arkeologjike ne qender te qytetit, rrenojat e Manastirit te 40 Shenjtoreve dhe kalaja e Lekuresit siper kodres. Ndertimi i hoteleve te reja eshte perqendruar ne vijen bregdetare mes Sarandes dhe kanalit te Cukes. Zona e Cukes perfshin dy vendbanime, Berdeneshin dhe Cuken. Fshati i Cukes ka njefare rendesie historike, nderkohe qe Berdeneshi eshte nje vendbanim me ndertime ilegale.


Saranda ka 3 porte: portin kryesore te pasagjereve te trageteve qe shte njekohesisht dhe porti komercial i qytetit, nje port i vjeter peshkii qe nga koha otomane, i cili esht perfshire ne pjesen e shetitores se qytetit, dhe porti ekzistuae i marines ne te cilin zhvillohet aktivitetit i peshkimit. Ne kete port ka disa anije luftarake qe qendrojne ne bankinen qe i perket ushtrise. Rruga bregdetare kalon nga Qafa e Gjashtes dhe vazhdon ne jug drejt Butrintit. Zona e Sarandes nuk eshte e garantuar me furnizim me uje dhe energji. Zona e grumbullimit te mbetjeve eshte parashikuar ne nje zone te ndjeshme akuifere ne pellgun ujembledhes te Butrintit pergjate rruges skenike te bregdetit. Por pergjate kesaj rruge shihet se behen hedhje ilegale kilometra te tere para ose pas kesaj zone. Megjithese eshte bere nje investi serioz per modernizimin e kanalizimeve, stacioni i pompave eshte me teper pa drita, keshtu qe ujerat e zeza derdhen direkt ne det ne pjesen qendrore te gjirit. Kur punojne pompat, gjithe ujerat e zeza hidhen ne kanalin e Cukes, pa kurrfare trajtimi. Per Saranden eshte propozuar nje aeroport i ri, i cili do te beje ate nje pike strategjike nga toka, ajri dhe deti.


Zona nga kepi i Qefalit ne gjirin e Kakomese, eshte caktuar si zone e ndjeshme mjedisore nga Stategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit per Shqiperine (BSAP). Plazhi i Krorezes, si nje nga plazhet me te bukur te bregdetit jugor, duhet te perjashtohet nga cdo ndetim dhe te ruhet si zohe natyrore, ne te cilen mund te shkohet vetem me det. Zonat prioritare qe kerkojne mbrojtje dhe rehabilitim ne Sarande jane shetitorja buze detit, fabrika e vjetr e miellit, zona e murit te Onhezmit dhe sinagoga, Manastiri i 40 shenjtoreve dhe kalaja e Lekuresit, se bashku me rrenojat e qytetit te vjeter otoman qe e rrethojne.


Z zh #49: Kjo zone, mbi plazhin e Krorezes, duhet te mbetet pa rruge mberritjeje me makine, por mund te akomodoje vetem kampingje me tenda, dhe jo me struktura te perhershme, per marrshuesit dhe ata qe vijne me det dhe duan te kalojne naten na natyre. Duhet te ngrihen strukturat e furnizimit me uje dhe banjat me nje siste lokal kanalizimesh. Manastiri me siper duhet qe te rehabilitohet, mbrohet dhe interpretohet si nje pike e dallueshme me interes pergjate vijes bregdetare.


172

Z zh #50: Zona e gjirit te Kakomese, me luginen e saj te thelle, eshte nje ved i mire per nje resort te madh turistik, pasi ka toke te mjaftueshme, e cila mbrohet nga vete natyra prej cilesive vizuale te zones si prej detit dhe prej rruges kombetare. Z zh #51 dhe #52: Luginat e plazhit ne Rodhe, ne gjendjen e tyre te nirgjer natyrore, jane te pershtatshme per resorte me densitet te larte dhe/ose fshatra turistike me jo me shume se 3 kate lartesi. Resortet duhet te vendosen ne pjerresite e lugines dhe te lene te lire zonen e mesme per drenazhim, si dhe rrypat e tokes ne te dyja anet per te krijuar nje lloj izolimi pr secilen nga zonat. Duhet te ndertohet nje rruge e re nga Saranda, jo pergjate bregut, ne menyre qe te parandaloje demtimin e bregdetit si nga ana fizike dhe ajo vizuale. Z zh #53: Kjo lugine e thelle dhe e ngushte, qe kufizohet nga shkembinj, mund te akomodoje kampinge qe i sherbejne marshimeve ne bregdet dhe vizitoreve ne Sarande, te cilet duan nje eksperience te vecante ne natyre. Ajo mund te sherbehet nga e njeta rruge qe permendem me siper. Z zh #54: Kampingjet mund te vendosen ne zonen e shpyllezuar mbi Saranden, dhe te jene ne vijen kryesore te monopatit te marshimit. Kjo zone ka rruge te vjetra ushtarake te cilat kane nevoje per rehabilitim. Z zh #55: Zona ne veri te kanalit te Cukes mund te akomodoje nje resort turistik me ngritje mesatare (deri ne 8 kate). Kjo zone, se bashku me zonen #56, krijojne nje finale vizuale per gjirin e Sarandes dhe kerkojne per nje planifikim urban ku te percaktohet qarte se ketu eshte fundi i ndertimeve urbane. Z zh #56: Pjerresite nga ana veriore ne malin e Berdeneshit jane tiparet domunuese natyrore qe mbyllin gjirin e Sarandes. Kjo zone mund te akomodoje nje resort te larte turistik si nje finale e forte vizuale per gjirin e Sarandes. Ka nje rendesi te vecante qe gjithe toka ne jug te Z zh #56, deri ne dhe perfshire kodren me manastirin e Shen Jorgjit, duhet te mbetet krejtesisht e lire nga ndertimet. Kjo do te lejoje nje peisazh te lire mes ndertimeve urbane te Sarandes dhe ndertimeve urbane te Ksamilit, ne rrypat e ngushte te tokes qe ndajne lagunen e Butrintit nga deti Jon.

Tabela 4.83: Zona e Ksamilit Pershkrimi Zona e Ksamilit perfshin rrypin e ngushte qe ndan pellgun e Butrintit nga deti Jon, dhe

shtrihet nga mali Berdenesh ne veri deri ne Kepin e Shkalles ne jug. Ky rryp toke ka nje zone shume te bukur me bregdet shkembor, me disa zona me rere dhe me shpella, si dhe ishujt me pishat mesdhetare te zones. Plazhet e Ksamilit rreth ishujve jane shume te bukura dhe shume popullore per turistet nga Saranda. Zona e kodres ndryshon, nga makjet ne kodren e manastirit te Shen Janit, deri ne rrenojat e tarraceve te ullinjve dhe te agrumeve te ndertuara gjate regjimit te kaluar. Ksamili gjendet ne hyrje te Parkut Kombetar te Butrintit, dhe gjendet rreth 18 km ne jug te Sarandes, pergjate rruges bregdetare. Kohet e fundit zona eshte e mbindertuar, me ndertime ilegale, dhe po vuan nga ndotja qe shkaktohet nga keto ndertime, gje qe rezulton ne zhdukjen e specieve te kafsheve qe jetojne ne shkembinj, zhdukjen e oktapodeve, zhvillimin e algave dhe desalinizimin e ujit te detit. Ne krahun e lagunes se Butrintit ka disa impiante per rritjen e midhjes. Kepi i Shkalles eshte vecanerisht terheqes pasi ka pamje direkt te kanalit te Korfuzit dhe te vete ishullit.


Zona e Ksamilit sherbehet nga disa bankina te vogla qe perdoren nga anijet turistike qe sjellin pasagjeret ne Sarande, tek ishujt dhe tek disa nga plazhet e virgjera, gjate sezonit turistik. Saranda lidhet me Parkun Kombetar te Butrintit , permes nje rruge te asfaltuar. Rruga per ne Butrint mes Berdeneshit dhe Ksamilit eshte me kthesa dhe e ngushte, e veshtire per kalimin e autobuzeve, sikurse eshte dhe rruga qe kalon mes parkut deri tek lundra ne Vivar. Furnizimi me uje dhe energji ne zone, eshte i pasigurt. Mbetjet hidhen kudo, perfshire dhe hyrjen per ne parkun kombetar. I vetmi sistem kanalizimi qe ekziston ne zone eshte rrjedhja e lire.


Gjithe kodra ku gjendet manastiri i Shen Jorgjit, muri i Demes dhe zona e makjeve, duhet te mbrohet nga cdo ndertim, pervecse rehabilitimit te rruges se mberritjes atje. Ndertimet ilegale ne te gjithe zonen duhen prishur. Cdo strukture turistike duhet te ndertohet te pakten 200 m larg bregut ne gjirin e Ksamilit. Bregdeti duhet te jete i lire nga cdo ndertim. Ajo c’ka ka mbetur nga agrumet dhe ullinjte duhet te mbrohet. Edhe zona e ligatinave qe eshte ne krahun e lagunes se Butrintit duhet mbrojtur nga degradimi i metejshem, nderkohe qe duhet ndermarre rehabilitimi i ketyre zonave. Cdo ndertim qe parashkohet duhet te integroje sistemet e veta te kanalizimeve.


Z zh #57 dhe #58: Zona perendimore e Kepit te Demes duhet te zhvillohet si nje resort me densitet te larte qe kontribuon ne objektiven strategjike te arritjes se nje numri te madh shtreterish. Ndertimet duhet te pershtaten mire me peisazhin natyror dhe nuk duhet te jene mbi 3 kate te larta.


173

Z zh #59: Njelloj, kjo zone ne veri te ishujve te Ksamilit dhe ne mes te zones me te madhe te gjirit te Ksamilit, duhet te zhvillohet me resorte me densitet te larte, per te njejtat aresye qe u permenden me siper. Z zh #60: Kjo zone ne pjesen me perendimore te Kepit te Shkalles perbehet nga pjeset veriore dhe jugore. Pjesa veriore duhette zhvillohet me resorte me densitet te larte, si perfundimi vizual i zone jugore te gjirit te Ksamilit. Megjithate, zona jugore, e cila afrohet tek kanali i Vivarit dhe kalon tek gjiri i Alinures, duhet te zhvillohet ne formen e fshatit turistik me densitet me te ulet dhe me njesi te bashkuara, duke respektuar vegjetacionin respektiv ne zone. Asnje ndertim nuk duhet bere pergjate vijave jugore e lindore, ne menyre qe te mos pengoje pamjet e zones se Parkut Kombetar te Butrintit.

Tabela 4.84: Zona e Butrintit dhe e Kepit te Stillos Pershkrimi Zona e Butrintit, per qellimin e ketij raporti, perfshin zonen arkeologjike te parkut kombetar,

kanalin e Vivarit, lagunen e Butrintit, fushen e Vrines dhe fshatrat ne zonen e pellgut ujembledhes prane parkut. Nje pjese e madhe e kesaj zone eshte deklaruar si park kombetar ne 2000, pefshire dhe zonen arkeologjike dhe 25 km2 te zones perreth, e cila dallohet per biodiversitetin e lartre dhe varietetin e peisazheve natyrore. Duke qene nje nga vendet e trashegimise kulturore te deklaruara nga UNESCO, ajo perben nje zone terheqese per turistet. Gjithashtu eshte dhe fokusi per kerkime te vazhdueshme arkeologjike, mbrojtje mjedisore dhe perfaqeson nje nga shmbujt me progresive te menaxhimit te parkut ne Shqiperi. Aktivitetet kulturore si festivali vjetor nderkombetar i teatrit, tregon qarte burimet qe ka parku i Butrintiti per vizitoret shqiptare dhe te huaj. Zona e ligatinave eshte deklaruar nga Konventa RASMSAR si zone me rendesi te vecante nderkombetare, nderkohe qe nje zone me e madhe perreth parkut kombetar eshte identifikuar per menaxhimin e mbrojtjes se ligatinave dhe biodiversitetit te habitateve. Fshtrat perreth parkut jane zona te vogla bujqesore qe vazhdojne dhe sot kete aktivitet. Perreth Liqenit te Bufit jane mbjelle ullinj, portokalle dhe rrush, nderkohe qe ne fushen e Vrines mbillet shalqi. Projektet per mbrojtjen e biodiversitetit qe parashikohet te fillojne kete vit, kane identifikuar praktikat me te mira te inisiativave bujqesore per te kontrolluar sasite e plehrave ne zone dhe per te permiresuar strategjite e punes. Projektet e ekoturizmitne dy vitet e fundit kane filluar me udhetime me anije ne kanalin e Vivarit, qendrime me fejetje dhe mengjes neper fshatra dhe shitje suveniresh ne Park. Kepi i Stillos ndodhet ne vije me Korfuzin, aty ku bregdeti ktheht ne lindje dhe fillon Greqia. Ai eshte perdorur tradicionalisht si kullote verore per bage, dhe eshte djegur rregullisht prej barinjve. Ne krye te kanalit te Vivarit gjenden rrenojat e dickaje qe mund te quht vendbanim prehistorik. Ne pjese te ndryshme te bregut qenden bunkere dhe struktura te tjera ushtarake, te braktisura. Prej ketej ka nje pamje te bukur te kanalit te Korfuzit. Izolimi i kepit e ka mbajtur kete zone te virgjer dhe me uje shume te paster bregdetar.


UNESCO, administrata e parkut kombetar, shume OJQ dhe ministri te ndryshme shqiptare jane perfshire ne masat e vecanta dhe te vazhdueshme per mbrojtjen e zones se Butrintit. Jane ndermarre inisiativa specifike per perfshirjen ne Park dhe te zones se Stillos. Projekte te kaluara dhe ne vijim jane orintuar nga ekoturizmi dhe mbrojtja e mjedisit, nderkohe qe institute te tjera menaxhojne mbrojtjen e monumenteve dhe burimeve kulturore. Te gjitha perpjekjet kane shkalle e ndryshme efektiviteti, por mbrojtja e burimeve eshte e njohur mire ne nivel kombetar dhe ndekombetar. Kepi eshte propozuar t’i shtohet siperfaqes se Parkut Kombetar, dhe shte percaktuar si nje zone e ndjeshme mjedisore nga Strategjia e Biodiversitetit dhe Plani i Veprimit per Shqiperine (BSAP). Natyra e virgjer e zones duhet qe te mbrohet. Cdo kullotje apo verim bagetish ne zone duhet te balancohet me politiken e ndalimit te djegieve.


Mberritja ne zonen e Butrintit eshte e kufizur me nje rruge te ngushte, sic eshte pershkruar ne zonen e Ksamilit. Mund te mberrihet me anije permes kanalit te Vivarit, por kjo gje perdoret rralle. Vete parku ka vetem nje hotel-bar ngjitur me porten hyrese ne zonen arkeologjike. Energjia elektrike eshte e kufizuar me nje shtrirje te rrjetit deri tek hoteli. Uji sillet me autobot ne nje cisterne te madhe ne keshtjelle dhe perdoret per banjat, keshtu qe infrastruktura eshte shume e kufizuar ne pjesen kryesore te parkut. Kepi i Stillos eshte larg nga rruga dhe aty mund te shkohet vetem me kembe. Ka nje rruge qe nga koha e Italise, qe kalon nga Shkalla, por ajo eshte krej e prishur dhe e pakalueshme nga makinat. Mberritja e re e propozuar per parkun duhet te jete e kujdesshme nga pikepamja mjedisore dhe ekologjike, pasi ajo peshkon pjesen e dukshme te parkut kombetar.


Z zh #61: Ketu mund te ngrihet nje zone rritjeje te kuajve, duke shfrytezuar pellgjet dhe territorin. Monopatet per te shkuar ne kep duhet et behen pjese e vijae te marshimit dhe te ecjes me kuaj neper park. Z zh #62: Ne pjesen jugore me pamje nga deti mund te ngrihen kampingje mjedisore. Keto struktura duhet t’i sherbejne parkut te Butrintit dhe te menaxhohen nga administrata e parkut.


174

4.4. Vija bregdetare Monopatet dhe shtigjet ne zonen bregdetare perbejne nje mundesi per argetim dhe aktivitete te tjera, te cilat nxisin zhvillimin e ekoturizmit ne kete rajon. Ka nje sere shtigjesh ekzistuese pergjate bregdetit, por fare pak perdoren si argetim. Operatoret turistike dhe udherrefyesit vetem se fundmi po e kuptojne potencialin qe ka ne tregun nderkombetar te turizmit ecja dhe marshimi pergjate shtigjeve natyrore e mjedisore. Pergjithesisht, ka patur pak interes tek popullsia shqiptare per keto lloj argetimesh, por menyra e jeteses bujqesore ne te kaluaren ka krijuar nje sere shtigjesh te cilat, me nje investim fare te vogel, mund te konvertohen ne nje sistem te kompletuar shtigjesh e monopatesh. Per shume shkaqe, shume nga keto shtigje gjenden ne rajonin bregdetar, ashtu si dhe ne vende te tjera te Shqiperise: Urbanizimi – rruget e mushkave qe perdoreshin per te lidhur fshatrat me njeri-tjetrin, nuk

jane kthyer ne rruge makinash, pasi popullsia ka levizuar ne qeytet te medha per te gjetur pune. Shumica e fshatrave te virgjer jane braktisur plotesisht.

Aktivitetet bujqesore gjate periudhes se komunizmit – qendrat e medha te kooperativave dhe fermat e themeluara gjate periudhes se komunizmit, tani jane privatizuar apo braktisur. Pergjate gjithe bregut mbetet nje infrastrukture e gjere me monopate, kanale ujitese, shtigje dhe tarraca, si psh ne zonen e njohur si “Tarracat e Lukoves”.

Mbrojtja e bregdetit gjate periudhes se komunizmit – ne kohet e fundit te periudhes se komunizmit, qeveria perdori nje sistem te gjere te vendosjes se bunkereve prej betoni ne gjithe Shqiperine – struktura mbrojtese nje vendeshe. Thuhej se kishte nje bunker per cdo banor te vendit. Bunkeret u vendosen pergjate gjithe bregut dhe lidheshin me trashe. Shumica e rrjetit te trasheve dhe bunkereve ka mbetur e paprekur ne te gjithe vendin.

Kullotja e bagetive – rritja e deleve dhe dhive eshte nje tradite e vjeter kulturor ene Shqiperi dhe akoma praktikohet ne malet pergjate bregdetit. Barinjta jane nga te paktet qe vazhdojne te perdorin shtigjet dhe monopatet ekzistuese ne kete zone.

Shtigjet dhe monopatet qe kane mbetur sot, megjithese rralle perdoren per qellimin per te cilin jane krijuar, jane ne vetvehte nje rezerve kulturore. Praktikisht ka nje monopat te vazhdueshem fare prane vijes bredgetare qe shkon nga Butrinti ne Karaburun, per shkak te sistemit mbrojtes me bunkere. Ka seksione qe mungojne, dhe nuk eshte zhvilluar deri aty sa te sherbeje si rruge veteorientuese, por ai lidh nje sere plazhesh te bukura dhe zonash kulturore/historike me interes. Ne brendesi ka shume monopate sic jane ato ne kalate e Himares se vjeter apo Qeparoit te vjeter. Nuk ka lehtesi per ata qe ecin apo per kamping, as sisteme tabelash qe te orientojne vizitoret, por monopati eshte aty dhe mund te shnderrohet ne nje strukture ekstensive eko-turistike me ndikim te vogel.

(Per shtrirjen e shtigjeve bregdetare, shih Harten 12.)

4.5. Kapaciteti mbajtes: Konkluzione dhe rekomandime Mund te studiohet nje sere faktoresh kufizues per kapacitetin mbajtes, ne varesi te

kushteve lokale. Faktoret qe mund te percaktojne kapacitetin mbajtes territorial te zones se studimit, apo aftesine e tij qe te mbeshtese rritjen, perfshije totalin e siperfaqes se tokes ku mund te ndertohet (perjashtuar zonat me pjerresi te rreshqitshme dhe ato qe permbyten), kufizimet ne burimet ujor, kapacitetin asimilues te uerave bregdetare per te absorbuar ndotjen, zonat e ndjeshme mjedisore dhe peisazhet cilesore bregdetare.

Analizat e kapacitetit mbajtes varen nga dy faktore percaktues: se pari niveli i efekteve negative qe eshte “i papranueshem”, dhe se dyti, kufiri i popullsise apo ndertimeve ne te cilin arrihet ky nivel. Perafrimi komplikohet nga dy konsiderata. E para eshte se,


175

percaktimi se cfare eshte “e papranueshme”, apo cfare deshiron nje komunitet te realizoje ne drejtim te efektit te rritjes se popullsise, bazohet me se shumti ne vlerat e vete komunitetit. Keshtu qe, percaktimi i kapacitetit mbajtes njerezor, megjithese bazohet ne informacion te sigurt shkencor, eshte ne fund te fundit nje gjykim vlerash, qe kerkon perfshirjen e komunitetit permes proceseve te planifikimit dhe hartimit te politikave. Pergjigja e pyetjes se cili nivel i efekteve negative eshte “i papranueshem” do te vije gradualisht permes adoptimit te stendarteve europiane dhe procesit te pranimit ne BE.

Nje konsiderate e dyte komplikuese eshte se disa faktore kufizues jane fiks dhe disa jane fleksibel. Komponentet “fiks” i referohen kapacitetit te sistemeve natyrore qe shprehen sipas rastit, kapacitet ekologjik, kapacitet asimilues etj. ato nuk mund te manipulohet lehte nga aktiviteti njerezor, dhe duke patur parasysh se keto kufij mund te vleresohen, ato duhet te studiohen me kujdes dhe te respektohen si te tille. Faktoret “fleksibel” i referohen kryesisht sistemeve te infrastruktures. Nderhyrja njerezore mund te rrite popullsine dhe limite te tjera per keta faktore, sikurse dhe per nivelin e caktuar te cilesise se pranueshme. Rritja e kapacitetetve mbajtese territoriale dhe mjedisore mund te behet ne dy menyra. Se pari, kapaciteti i disa faktoreve kufizues mund te shtrihet me tej, psh duke importuar uje apo duke ndertuar nje impiant epr trajtimin e ujerave te zeza. Se dyti, ndikimi qe cdo person shtese ka ne faktoret e interesit, mund te reduktohet (a) duke ndryshuar sjelljen ne nje menyre jetese me konservative (riciklimi i mbetjeve komunale apo ulja e konsumit te ujit), apo (b) nga permiresimet e teknologjise (psh strukturat e mbrojtjes se ujit, projektet e tokes qe reduktojne shkarjet etj). Te dy faktoret do te studiohen me hollesi gjate fazes se planifikimit te ICD, permes planifikimit mjedisor dhe standarteve dhe udhezimeve te menaxhimit.

Mund te konkludohet se ndikimi ne mjedis nuk eshte thjesht nje ceshtje e niveleve te popullsise. Ai varet gjithashtu nga niveli i pasurise se kesaj popullsie (i matur me ndikimin per person lidhur me konsumin), dhe nga permiresimi i ndikimit qe shkakton teknologjia.

Kapaciteti mbajtes eshte nje koncept i veshtire, por i rendesishem, pasi ai percakton kufij dhe stimulon diskutimet per keto kufij. Vazhdon qe te kete nje kerkese per vleresime numerike te kapacitetit mbajtes – sic eshte llogaritur me lart ne kete kapitull. Ato do te jene te dhena te dobishme qe krijojne nje kuader orientimi per ekipin e planifikuesve dhe vendimmarresve, per marrjen ne konsiderate te skenareve te ndryshem te zhvillimit per bregdetin jonian. Megjithate duhet patur kujdes ne dhenien e shifrave fikse mbi numrin maksimal te banoreve apo te turisteve qe mudn te lejohen, apo sa dhoma lejohet te ndertohen etj.

Nderkohe qe te gjitha aplikimet e kapacitetti mbajtes territorial apo turistik, jane bere bazuar ne kufij te pranueshem popullsi/turiste, perpjekjet me te fundit kane zbuluar se objektiva e pergjithshme eshte te kontrollohet jo vete numri i popullsise/turisteve, por efekti qe ata kane ne faktoret e vecante mjedisore apo burimet me interes.

Po ashtu, perdorimi i kufijve te ndikimit apo limiteve te pranueshme te ndryshimeve, ne vend te limiteve popullsi/turiste, do te behet baza per konsideratat e kapacitetit mbajtes (vecanerisht ato mjedisore) gjate fazes se planifikimit te detajuar. Ne kete stad do te perzgjidhen nje sere komponentesh te rendesishem territoriale dhe burimesh te identifikuara ne kapitujt e meparshem, perfshire mjedisin (cilesia e ujit te detit, ndryshimet e peisazhit, zhurmat etj.), infrastrukturen e ndertuar nga njerezit (furnizimin me uje, kanalizimet, rrjetin rrugor, etj.) apo perceptimet komunitare (cilesia vizuale, mbingarkesa, ndikimet sociale etj.).


176

Per cdo komponent do te identifikohen nje ose disa indikatore qe matin cilesine e komponentit. Per shembull, per cilesine e ujit te detit, nje indikator mund te jete perqendrimi i nje ndotesi specifik, qartesia e ujit e matur me diskun Secchi, permbajtja e oksigjenit te tretur, ose te tre bashke.

"Kapaciteti mbajtes", si nje mjet menaxhimi, eshte ne vetevehte nje indikator “sintetik", pasi ai perfshin nje sere elementesh dhe faktoresh qe kane influence ne evoluimin e territorit, por analizat e tij jane fokusuar ne monitorimin sasior te perdoruesve, dhe kjo eshte ajo c’ka e dallon ate prej indikatoreve te tjere te zakonshem (indikatoret e statusit) te cilet monitorojne burimet.

177

5 Presionet mbi zhvillimin e bregdetit: Pergjigjet e politikave

Autoritetet shqiptare, ne nivel qendror, rajonal dhe lokal, kane angazhuar nje sere forcash per te kontrolluar zhvillimet ne bregdet. Keto forca sigurisht qe jane lidhur me masat qe kane patur ne dispozicion. Megjithate, situata ne zonen bregdetare te rajonit jugor duket se eshte kritike. Me e keqja eshte se gjerat po dalin jashte kontrollit, te pakten po te gjykohet nga ritja e ndertimeve ilegale ne disa zona “te nxehta”, ku padyshim qe po kthehen ne zona te paqendrueshme. Ky fakt, padyshim qe perben nje kercenim per zhvillimin e qendrueshem te rajonit jugor te Shqiperise.

Ky kapitull do te perqendrohet ne disa ceshtje kritike dhe do te prezantoje pergjigjet e politikave te autoriteteve mbni keto ceshtje. Ne fund te kapitullit do te propozohen disa masa urgjente qe duhen ndermarre menjehere, bile edhe perpara se strategjia e zhvillimti te vendoset dhe zbatohet. Qellimi i ketyre masave eshte mbeshtetja e autoriteteve per te ndaluar ne moment disa procese negative zhvillimi dhe krijimi i nje hapesire kaq te nevojshme “frymemarrjeje” para se te hidhet ndonje hap per zhvillime te medha e te rendesishme.

5.1. Planifikimi i zhvillimit dhe perdorimit te tokes Situata aktuale e ndertimeve ne bregdet si dhe planifikimi e menaxhimi urban eshte me kritikja nder ceshtjet e identifikuara deri tani ne rajonin e bregdetit jugor te Shqiperise. Kjo komplikohet me tej nga fakti se tendencat e popullsise per te dale nga kjo gjendje e veshtire qe ndodhen sot, duket se lidhen shume me ceshtjet e tokes. Pikerisht, ne mungese te nje strategjie koherente zhvillimi, ceshtja e pronesise se tokes dhe zgjidhjet e ofruara nga procesi i rikthimi apo kompensimit, duket se jane i vetmi opsion i vlefshem per momentin.

5.1.1. Sistemi i planifikimit te perdorimit te tokes

5.1.1.1. Konteksti ligjor dhe institucional per planifikimin e perdorimit te tokes

Ligji nr. 8405 per urbanistiken (1993, 1998, 2000, 2003) ka percaktuar nivelet kyc te planifikimit dhe pergjegjesive te qeverise dhe pushtetit lokal. Dokumentat kryesore statutore te urbanistikes jane:

Studimet urbane rajonale; Master planet; Planet e rregullimit te pergjithshem; Studimet urbanistike; dhe Studimet e pjesshme urbanistike.

Ne 2003 dolen amendimet e ligjit, planet strategjike dhe ato te veprimit. Keshilli i Rregullimit te Territorit te Republikes se Shqiperise eshte organi me i larte dhe drejtohet nga Kryeministri. KKRRT miraton studime rajonale urbanistike, master plane per zona me siperfaqe mbi 10 ha apo per zona turistike, plane te pergjithshme rregullimi te qyteteve me


178

mbi 10,000 banore, studime te pjesshem urbane per qendrat e qyetetve me popullsi mbi 50,000 banore, studime te pjeshsme urbanistike per qytete me te medha se 15 ha dhe leje ndertimi per ndertime te rendesishme ne qendrat e qyteteve. Ne baze te ligjit krijohen dhe Keshillat e Rregullimit te Territorit (KRRT) dhe njesite e urbanistikes si ne nivel qarku (Vlora eshte nje nga 12 ne vend dhe ne nivel lokal (bashki e komuna).

Per me tej, ligji nr. 7665 (1993) Mbi zhvillimin e zonave prioritare te turizmit, i jep pushtet te forte Keshillit te Zhvillimit te Turizmit (ne Ministrine e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit), i cili ka te drejten te miratoje apo kufizoje kerkesat e personave fizike apo juridike lidhur me dhenien e lejeve per aktivitete stimuluese si dhe te konsideroje cdo leje ndertimi, autorizim per biznes etj qe do te jepet apo eshte dhene nga organet qendrore apo lokale per aktivitete jo-turistike ne nje zone. Kjo eshte bere me qellim qe te verifikohet nese keto aktivitete i pershtaten qellimeve te krijimit te kesaj zone te stimuluar.

Ligji i Urbanistikes dhe Ligji 9304, Mbi legalizimin dhe planifikimin urban te zonave informale, jane dy aktet kryesore ligjore qe merren me ndertimet ilegale dhe banesat informale ne Shqiperi. Sipas ligjit te pare, ndertimet pa leje konsiderohen ilegale dhe kreditimi apo regjistrimi i tyre si pasuri e paluajtshme eshte i ndaluar.

Ligji 9304, date 28.10.2004, Mbi legalizimin dhe planifikimin urban te zonave informale, u hartua me qellim qe te adresonte problemin e numrit te madh te banesave informale dhe ndertimeve ilegale ne gjithe vendin. U krijua nje njesi ne Ministrine e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit per te koordinuar punen dhe per te bere studime urbanistike ne zonat informale. Zyrat e urbanistikes ne nivel pushteti lokal nxjerrin statusin faktik te ndertimeve, rishikojne topografine ne terren per ndertimet ilegale dhe ndihmojne ne hartimin e kerkesave per berjen e studimeve urbanistike. Qytetaret jane te detyruar te deklarojne ndertimin ilegal qe kane perfunduar dhe siperfaen qe kane zene, brenda 3 muajsh nga hyrja ne fuqi e ligjit (deri ne 23 mars 2005) dhe brenda nje viti nga miratimi i studimit urban per zonen informale, duhet te dorezojne gjithe dokumentacionin teknik dhe ligjor.

Instituti Kombetar i Urbanistikes (IKU) eshte nje institucion shteteror, krijuar ne 1995, financuar nga shteti. Instituti ka dy seksione, nje per zhvillimin urban dhe rural dhe nje per zhvillimin e turizmit, si dhe tre grupe per normat dhe teknikat, per studime dhe projekte per siperfaqet e gjelbra dhe per infrastrukturen. Instituti eshte i vetmi organ publik ne fushen e vet te aktivitetit. Perfituesit kryesore te institutit jane pushteti qendror dhe lokal pasi marrin projekte falas. IKU mund te pergatise plane rregullimi per bashkite apo komunat, te cilat e kerkojne nje pune te tille por nuk kane kapacitet (njerezor dhe financiar) per ta bere vete.

Policia Ndertimore, eshte themeluar zyrtarisht ne 1998, ka funksionuar qe nga 1993 si Drejtoria e Kontrollit dhe Ekspertizes Ndertimore ne Ministrine e Rregullimit te Territorit dhe Turizmit. Drejtori i Pergjithshem emerohet direkt nga Kryeministri, ndersa Zv/Drejtori nga Ministri. Rreth 60% e gjobave te mbledhura derdhen ne buxhetin e shtetit dhe 40% perdoren per nevojat e policise.

5.1.1.2. Ceshtje kyc te planifikimit

Ceshtjet kryesore qe lidhen me perdorimin e tokes ne Shqiperi, te cilat (sic eshte thene ne kapitujt me pare) kane ose mund te kene pasoja te rendesishme per burimet bregdetare dhe per perdorimin e tyre te qendrueshem ne te ardhmen, perfshijne: Humbje te burimeve natyrore bregdetare dhe te peisazheve te bukura, perfshire dhe

burimet shoqeruese biologjike; Urbanizim jo i sakte, perfshire shperthim aktivitetesh, ndertime spekulative dhe ilegale; Mungese infrastrukture dhe standarte te uleta higjene.

Presionet mbi zhvillimin e bregdetit: Pergjigjet e politikave

179

Nje ceshtje e rendesishme (e diskutuar me hollesi ne seksionet per cmimin e ndikimit te zhvillimit) eshte riafirmimi dhe mbrojtja e plote e te drejtave te pronesise mbi token private, qe akoma nuk eshte balancuar me prezantimin e politikave te pershtatshme per token dhe cmimit te ndikimit, (zakonisht si pjese e sistemit te urbanistikes) per te mbrojtur interesat publike ne vendbanime (hapesira publike, rruge, parking, lulishte, parqe etj).

Nje ceshtje tjeter e rendesishme eshte mungesa e rregullit per ligjin. Kjo eshte aresyeja qe per momentin, hartimi i ligjeve te reja eshte me pak problem se zbatimi i tyre. Kjo nga ana e saj, vjen si rezultat i mungeses se kapacitetit institucional dhe administrativ, procedurave te dobeta te detyrimit dhe me shume se cdo gje tjeter mungesa e vullnetit politik per zgjidhjen e ketij problemi (sic raportohet, zeri i ndertuesve ilegale eshte shpesh me i forte se urdheruesit per mbrojtjen apo zhvillimin e rezervave).

5.1.1.2.1. Ndertimet ilegale

Migrimi kaotik drejt zonave bregdetare rezultoi ne nje shtrirje te pakontrolluar te ndertimeve (ndertimet ne rrethinat jugore bredgetare te Himares dhe Sarandes, apo gjithe zona e fshatit te Ksamilit jane shembujt me te mire). Bashkite dhe komunat nuk ishin te pergatitura te kontrollonin kete presion nepermjet hartimit te planeve rregullatore dhe venies ne dispozicion te tokes per ndertim. Rezultati ishte shume ndertime ilegale (nje pjese e te cilave - ato te ngritura ne kundershtim me planet urbanistike apo jashte vijes se verdhe - jane identifikuar me ane te fotografimit dixhital ne maj 2005 dhe dixhitalizimit te vijes se verdhe), te cilat jane avantazhuar dhe nga kapaciteti i ulet i policise ndertimore ne nivel lokal. Sic u raportua (takim ne zyren e policise ndertimore ne Sarande), ata kane mungese serioze stafi, pajisjesh dhe trajnimi per te bere nje pune efektive.

Gjithashtu eshte e rendesishme te theksohet natyra dominuese e fenomenit te ndertimeve ilegale ne bregdetin jugor, e cila ka ndodhur dhe ne vendet e tjera te rajonit me tranzicion ekonomik (Kroaci, Mal i Zi). Niveli i larte i ndertimeve ilegale perreth qyteteve ne brendesi te vendit eshte nga vete natyra e tij shume social – ai filloi permes migrimit te motivuar nga “mbijetesa” dhe ndertimi tte shtepive per te jetuar, zakonisht hap pas hapi. Shumica e ndertimeve ilegale ne bregdet jane godina te medha, te ngritura menjehere me tendence tregun e pasurive te paluajtshme. Kjo i ben ato inisiativa spekulative qe kerkojne nje pergjigje te ndryshme dhe me cdo mjet, me te ashper. Probleme serioze qe raportohen ne zonen urbane te Sarandes apo Himares jane dhe ndertimet qe behen me leje ndertimi por investitori nuk respekton planimetrine (siperfaqen e godines dhe lartesine e saj).

Nje ceshtje tjeter e rendesishme, vecanerisht per vendin ku eshte ne arritje e siper respektimi i ligjit, eshte transparenca dhe kritere te qarta per ndertimet ilegale. Sic raportohet, keto kritere nuk ekzistojne gjithmone (sic thuhet ne Himare dhe Sarande). Disa ndertesa duhen prishur ndersa tjetra prane saj ndoshta jo. Rezultati eshte mungesa e besimit ne sistemin ligjor qe mund te kompromentoje masat e nevojshme per zbatimin strikt te ligjit.

Ndertimet ilegale, pervec pasojave te tjera negative, shpesh cojne ne shtimin e ndertimeve. Ne kundershtim me skemat kompakte te ndertimeve, ky shtim sjell humbje te tokes dhe burimeve bregdetare. Per me tej, kerkon nje infrastrukture shume me te kushtueshme. Ngarja ne faza dhe grupimi i ndertimeve redukton zonen qe duhet per infrastrukture, gje qe e ben kete detyre me te lire dhe per pasoje te realizueshme.

5.1.1.2.2. Cilesia e ndertimit dhe cmimi i permiresimit (ndikimit)

Pergjithesisht, “cmimi i ndikimit te ndertimit” eshte kontribut financiar (leke, toke etj.) i vendosur nga komuniteti tek ndertuesit qe te paguajne per permiresime kapitale brenda


180

komunitetit qe nevojiten per t’i sherbyer/akomoduar ndertimet e reja. Permiresime te tilla zakonisht perfshijne rruge, kanale, trotuare, peme, linja uji, kanalizimi dhe kullimi, zjarrfikese, ndricim rrugesh dhe ne disa raste hapesira te lira (parqe, kende lojerash dhe argetimi).

Per te siguruar barazi, “cmimi i ndikimit” mund te vleresohet (1) per permiresime kapitale qe jane pasoje direkte e zhvillimeve te reja dhe (2) ne nje vlere qe nuk kalon nje perqindje qe kerkohet per t’i sherbyer zhvillimit te ri. Me fjale te tjera, nje investitori nuk mund t’i kerkohet te paguaje pjesen qe nuk i takon nga kostua e punes permiresuese.

Ndertuesi i nje ndertimi te caktuar paguan cmimin e ndikimit, megjithese ndertuesi (pervecse ne rastet kur ndertuesi eshte pronari apo perdoruesi i ardhshem i ndertimi, gje qe ndodh shpesh ne Shqiperi), praktikisht, do ta kaloje koston e nje cmimi te tille ne shitjen e prones se ndertuar. Pushteti lokal kontrollon propozimin per ndertimin, percakton cfare strukturash kerkohen per te mbajtur nivelin e deshiruar te sherbimit, dhe i vendos ndertuesit nje takse per te mbuluar nje pjese te kostos qe nevojitet per permiresimet e sistemeve.

Shumica e ndertimeve urbane dhe suburbane ne Sarande, Himare dhe Ksamil behen ne toka qe nuk jane ndare (sipas nje plani te detajuar, nese ka) dhe te pajisuar me infrastrukturen baze. Eshte e qarte se keto komunitete ose e kane nenvleresuar rritjen e tyre aktuale, ose kane deshtuar ne hartimin e planeve fiskale afatgjata per permiresime kapitale. Po ashtu, per shkak se keto bashki, nuk kane planifikuar mjaftueshem per rritjen e tyre dhe se burimet jane te kufizuara, ato kane nevoje per burime te reja te ardhurash (psh cmimi i ndertimit) per te financuar keto permiresime kapitale qe jane te nevojshme per te perballuar rritjen.

Eshte e aresyeshme qe ligji aktual (ligji i Urbanistikes) te parashikoje qe, ndertuesit, me shpenzimet e tyre, te bejne permiresimet e nevojshme per nje sere sherbimesh urbane ne sektoret e rinj, vecanerisht kur ndertojne nje sektor te tere apo zone turistike. Gjithashtu duhet te kete nje vartesi apo detyrim te ngjashem (garanci) qe zakonisht kerkohet si nje siguri qe permiresimet do te behen ne perputhje me kerkesat e pushtetit lokal.

Nderkohe qe prezantimi i cmimit real te zhvillimit mund te jete nje ceshtje sensitive ne shume zona ne Shqiperi, kjo nuk duhet marre si shembull ne zonen bregdetare, ku cmimi i tokes perjashton grupet sociale me te ardhura te uleta. Per me teper, nese duhet per ndonje aresye specifike, pushteti lokal mund te lejoje nje perjashtim per familjet me te ardhura te pakta.

Eshte e rendesishme te behet dallimi mes tipeve te ndryshme te zhvillimit, ne rastin e bregdetit jugor te Shqiperise, vecanerisht mes ndertimit te shtepive dhe ndertimeve turistike si aktivitet biznesi qe siguron pune dhe te ardhura si dhe rrit bazen e taksave lokale. Nese pushteti lokal ka njefare lirie ne kalkulimin dhe grumbullimin e takses se ndertimit, kjo mund te jete dhe nje mjet menaxhimi ne rritje, ne kuptimin qe pushteti lokal mund te nxite apo te frenoje nje tip te caktuar zhvillimi.

Sistemi aktual qe bazohet ne llogaritjen e cmimit te ndertimit si perqindje e kostos se ndertimit nuk reflekton vleren e larte reale te tokes bregdetare. Sipas ligjit te urbanistikes, neni 51 “personi fizik apo juridik, para se te marre lejen e ndertimit duhet te paguaje 1% te kostos se investimit sipas preventivit. Ky fond do te perdoret per financimin e studimeve urbanistike nga pushteti lokal”.

Per me teper, personi juridik apo fizik, para se te marre lejen e ndertimit duhet te paguaje per perdorimin e rrjetit te ujit, kanalizimit, energjise, telefonise, rrugeve etj si me poshte:

5% te vleres se investimit sipas kostos se vleresuar kur objketi ndertohet brenda vijes se verdhe te qytetit;


181

2% te vleres se investimit sipas kostos se vleresuar kur objekti ndertohet jashte vijes se verdhe te qytetit.

Sipas amendimit te ligjit, neni 51 eshte ndryshuar duke kerkuar qe “para se te marre licensen per ndertim, enti fizik apo juridik duhet te paguaje 1% te shumes totale te preventivit. Kjo pagese duhet bere ne banke dhe do te perdoret nga pushteti lokal per studime urbanistike. Gjithashtu, enti fizik apo juridik eshte i detyruar te paguaje para marrjes se licenses se ndertimit 1 % te shumes totale te preventivit per shfrytezimin e rrjetit ekzistues inxhinierik si furnizimi me uje, tubacionet, linja elektrike, telefonike, rrjeti rrugor etj. Kjo pagese perben pjese te fondit qe shfrytezon pushteti lokal per rehabilitimin e kesaj infrastrukture.

Pagesa behet direkt ne zyren e finances se Keshillit te Qarkut, apo ne financen e bashkise, pasi dorezohet autorizimi me shkrim nga sekretariati teknik i Keshillit te Rregullimit te Territorit te Republikes se Shqiperise. Licensa e ndertimit jepet vetem pasi te depozitohet prova e pageses ne dosjen e ndertimit.

Kjo vlere duhet rritur per te reflektuar vleren e vertete te permiresimeve qe do te behen, ose mund te shprehet permes nje formule me vleren e tokes se variable. Bazuar ne eksperiencen kroate, mesatarisht ajo mund te jete 75-150 USD per m2 e siperfaqes bruto te godines per ndertime bregdetare me vlere te ulet.

Nje vecori e rendesishme e nje sistemi te mirepercaktuar e cmimit te ndertimit eshte barazia ne trajtim per gjithe ndertuesit, te medhenj dhe te vegjel. Per me tej, ndertuesit kane te drejte te dine qe projektet per te cilat ata paguajne cmimin e ndertimit, do te zbatohen. Pushteti lokal duhet te mbaje llogari te sakta per te siguruar qe ky fond perdoret per qellimet e caktuara (sipas informacionit qe kemi, ky eshte rasti i Himares).

5.1.1.2.3. Profesioni i planifikuesit/projektuesit

Gjate regjimit socialist roli i projektuesit nuk ishte kontrolli i sektorit privat ne pergjigje te kerkesave demokratike, por zevendesimi i ketyre elementeve nga politikat e shtetit. Sot projektuesit nuk mund te jene agjente te lire. Ata nuk punojne ne vakum, por brenda nje situate komplekse politike ne nivel qendror dhe lokal. Per fat te keq, shumica e ketyre niveleve ne Shqiperi, sot e shohin planifikimin si nje aktivitet qe vendos kufizime te panevojshme mbi tregun e prones dhe mbi lirite individuale te qytetareve. Per me teper, shumica e aktiviteteve planifikuese vazhdojne te ndjekin perafrimin tradicional nga lart-poshte, qe bazohet ne idene se planifikuesi “di me shume” (roli i ISPU dhe hartimi i planeve te urbanistikes per bashkite/komunat). Ne te njejten kohe, projektusit nuk jane te trajnuar per te planifikuar ne nje mjedis te dominuar nga tregu, keshtu qe eshte e qarte mungesa e ekspertizes lidhur me politikat e urbanistikes, mjetet e menaxhimit te mjedisit si dhe pjesemarrjes se publikut dhe teknikat e zgjidhjes se mosmarreveshjeve (eksperienca ne procesin e konsultimit ne Sarande e provon kete me se miri, per hollesi shih Anekset 15 dhe 16). Keshtu qe profesioni i projektuesit dhe shkollat per ngritjen profesionale ne kete drejtim jane nje ceshtje e rendesishme me te cilen duhet te merret sistemi i planifikimit ne Shqiperi.

5.1.1.2.4. Menaxhimi i informacionit dhe GIS ne planifikimin mjedisor dhe territorial

Planifikimi territorial ne te gjitha nivelet kerkon nje rand mjaft te gjere informacioni, perfshire sondazhe dhe te dhena nga publiku, te dhena ekonomike, mjedisore dhe per infrastrukturen. Shumica e ketij informacioni perftohet nga burime primare dhe sekondare, investigim ne terren dhe njohje e situates. Sistemet kopmjuterike te informacionit si Sistemi i Informacionit Gjeografik (GIS) perdoren per te ruajtur, analizuar, prezantuar apo hedhur ne harte informacionin. Shumica e institucioneve, perfshire Institutin e Tokave, Institutin e Urbanistikes dhe Institutin Hartografik Ushtarak perdorin teknologjine GIS. Megjithate ne


182

Institutin e Urbanistikes nuk gjendej apo disponohej informacion dixhital (megjithate kopjet e printuara tregonin se jane perdorur sistemet kompjuterike si mjet vizatimi). Duke gjykuar faktin qe shumica e institucioneve perdorin produktet ESRI GIS (kryesisht ArcView 3.2a) dhe AutoCAD si mjet vizatimi, perputhshmeria nuk perben problem. Kjo ndodh me teper per shkak te faktit se shumica e produkteve GIS jane te perputhshme dhe shkembimi i informacionit eshte i thjeshte.

Duke punuar per studimin ICD, grupi i planifikimit identifikoi disa ceshtje me te cilat duhet punuar ne te ardhmen me qellim lehtesimin dhe permiresimin e perdorimit te teknologjise GIS: Duhen percaktuar standartet metadata (te dhena per te dhenat) ku pershkruhen

permbajtja, cilesia, burimi, kushtet, disponibiliteti dhe karakteristika te tjera te te dhenave, dhe te mundesohen perdoruesit ne te ardhmen qe t’i lokalizojne dhe kuptojne ato. Ato do te ndihmojne ne mbajtjen e te dhenave per investimet e institucionit, shmangin dublikimin e punes dhe lehtesojne transferimin e e dhenave. Ne modelimin e standarteve metadata nje pike e mire fillimi eshte ndjekja e standarteve kombetare dhe marrja ne konsiderate e disa standarteve nderkombetare.

Megjithese te dhenat hapesinore analoge (kryesisht harta te printuara) sot nuk jane i vetmi burim te dhenash per krijimin e nje baze te dhenash GIS, ekzistenca e nje baze informacioni analog me cilesi te mire, eshte nje parakusht i rendesishem per krijimin e bazes se te dhenave GIS. Sic raportohet, eshte e nevojshme te mbahet nje inventar i detajuar i gjendjes se te dhenave analoge dhe dixhitale dhe te stimulohet rinovimi i tyre per zoan apo ceshtje, sipas nevojes.

Shume perdorues serioze te GIS vijne nga qarqe relativisht te mbyllura shkencore (universitete apo institute) te cilet e perdorin GIS ne nivel projektesh individuale dhe me baza te dhenash per disiplina te vecanta (te shkeputura),

Kur ngrihet nje sistem informacioni qe ka shume perdorues sic eshte GIS qe do perdoret nga planifikuesit dhe menaxheret e bregdetit, duhet te arrihet nje kulture gjeografike permes programeve cilesore educative ne nivel universitar, si dhe permes programeve te trajnimit si per ata qe e ndertojne sistemin dhe per ata qe e perdorin ate (per fat te keq, ky komponent, pra trajnimi per GIS dhe perdorimin e tij ne planifikimin e bregdetit, nuk eshte pjese e ketij projekti).

5.1.1.2.5. Planifikimi me pjesemarrje

Perafrimet e planifikimit me pjesemarrje ne praktikat e planifikimit te perdorimit te tokes ne Shqiperi jane akoma ne hapat e pare. Kerkohet shume pune qe do t’i jape kuptim pjesemarrjes se publikut. Psh. informacion i preznetuar thjesht dhe qarte mbi qellimet, procedurat e adoptimit dhe pembajtjen e planeve te perdorimit te tokes. Per momentin qytetaret jane pothuajse marres passive te nje informacioni te veshtire per t’u kuptuar apo te nje informacioni tek i cili mungon dhe njohja minimale e situates, e cila do t’i mundesonte ata qe te luanin nje rol me aktiv ne pergatitjen e planeve. Per me tej, jo the gjithe grupet e interesuara kane perfaqesuesit e tyre te cilet mund te flasin mbi baza njohurish per interesat e tyre. Shpesh eshte shume me e thjeshte te organizohen grupe te vogla, por te identifikueshme me interesa ekonomike personale (investitoret dhe pronaret e tokes) qe influencojne vendimet e politikave, sesa te mobilizohen segmente me te medha dhe me pak te identifikueshme te shoqerise qe ndajne nje interes me te gjere publik (vecanerisht kur ky lidhet me punesimin dhe te ardhurat baze te tyre).

Seminari me pjesemarrje ne Sarande (19 maj) tregoi mungese reale te praktikes se pjesemarrjes, si dhe keqkuptim te Komisionit Bregdetar te Paleve te Interesuara (CSC), si organi vendimmarres i cili duhet te arrije konsesusin mbi ceshtjet kyc te planifikimit.


183

Perkundrazi CSC mendohej se do te bente procesin e konsultimit ne nje menyre te organizuar dhe te ruante principet e planifikimit me pjesemarrje pas perfundimit te projektit. Do te behet nje takim tjeter per te formuar CSC dhe qartesuar rolin e tij si organ qe do te lehtesoje komunikimin mes grupeve te ndryshme te interesuara, aftesimin e tyre per t’u degjuar, mesimin se bashku lidhur me rajonin por dhe te jape njohuri lokale, te identifikoje dhe diskutoje ceshtje, kerkoje zgjidhje por jo t’i imponoje ato – ne vend qe te raportoje fakte, pikepamje dhe sugjerime te ndryshme.

5.1.1.2.6. Ceshtje kyc bregdetare, analiza DPSIR

Tabela 5.1: Ceshtje kyc bregdetare, analiza DPSIR

Forca drejtuese Presioni Situata Ndikimi Pergjigja Kerkesa per zhvillimin e pasurive te paluajtshme ne bregdet, sistemin e planifikimit te problemeve, migrimi drejt bregdetit

Urbanizimi i bregdetit pa plan apo kunder planifikimit, rritja e konsumit dhe gjenerimi i mbetjeve

Nivel i larte i ndertimeve pa plan dhe pa leje, hedhje pa leje e materialit qe germohet gjate ndertimit, mbushje ilegale e detit Zhvillime te paplanifikuara apo te planifikuara dobet me hapesira te kufizuara publike (rruge, lulishte), parking dhe infrastrukture, bregdet i okupuar (zhvillime te ngushta), mbulim i vazhdueshem i peisazheve cilesore te bregdetit (naturore dhe kulturore), Godina me permasa te papershtatshme, mobilim te papershtatshem, godina kunder rregulloreve te intensitetit

Humbje e burimeve (natyrore, tokes, peisazhit...), humbje afatmesme dhe afatgjate te vlerave, humbje e potencialit per turizem

Masa per nje zhvillim te balancuar rajonal, vecanerisht rural ne zonen bregdetare, politika bujqesore Plane rajonale dhe lokale te perdorimit te tokes, hierarki ne planifikim, zhvillim i infrastruktures, Planifikim dhe forcim institucional per menaxhimin e mjedisit Amendime ligji per mbulimin e kostos se infrastruktures publike, percaktimin e zonave te mbrojtura bregdetare

5.1.2. Rishikim dhe vleresim i planeve te perdorimit te tokes

5.1.2.1. Rishikim

Vleresimi u be mbi dokumentat e urbanistikes per zonen bregdetare ne prefekturen e Vlores (deri ne prill 2005) te siguruara nga Drejtoria e Rregullimit te Territorit ne MRRTT. Shumica dokumentave jane miratuar (disa jane ne proces miratimi) nga Keshilli Kombetar i Rregullimit te Territorit: 1. “Plani i rregullimit per zonen urbane te Ksamilit”, miratuar me vendim te KKRRT nr 4

date 18.12.2004 (i pakonfirmuar) 2. “Plani i rregullimit per fshatin Janjar”, miratuar me vendim te KKRRT nr 5 , date

18.12.2004 (i pakonfirmuar) 3. “Studimi urban per qendren e qytetit te Sarandes”, miratuar me vendim te KKRRT nr 1,

date 11.09.2004 (i pakonfirmuar) 4. “Studimi urban i zones nga Hotel Turizmi tek Kanali i Cukes – Sarande”, miratuar me

vendim te KKRRT nr. 3, date 19.02.1999 (11) 5. “Zgjerimi i vijes se verdhe te Sarandes”, miratuar me vendim te KKRRT nr. 33, date

01.12.1998 (10)


184

6. “Leje ndertimi per objektin Ansambel turistik ne komunen Aliko ne kodren e Lekuresit”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 05, date 03.12.2003 (29)

7. “Leje per shesh dhe per ndertim per fshat turistik ne zonen turistike Lukove-Kakome, me investitor “Riviera” shpk. dhe operator “Club Mediterranee”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 02, date 23.06.2004 (Sh. Kote)

8. “Plani i rregullimit per qytetin e Orikumit”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 05, date 23.06.2004 (Sh. Kote)

9. “Leje per shesh dhe ndertim fshati turistik ne parcelen nr. 5 dhe Nr. 6/A, si dhe zonen nderlidhese, ne zonen turistike te Ksamilit, me investitor “Boiken” shpk. Bazuar ne studimin urban te rishikuar”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 11 date 23.06.2004 (Sh. Kote)

10. “Studim i pjesshem urban dhe shesh ndertimi ne parcelen nr. 10 ne komunen e Ksamilit”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 03, date 01.08.2003 (i pakonfirmuar)

11. “ToR per projektimin dhe organizimin e konkursit per Studimin e Bregdetit Jugor”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 05, date 31.01.2004 (32)

12. “ToR per projektimin dhe studimin e pjesshem urban per zhvillimin e turizmit ne zone pilot Lukove – Kakome”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 04, date 01.08.2003 (27)

13. “Studim urban per mbrojtjen dhe zhvillimin e zones bregdetare Sarande – Ksamil”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 01, date 21.04.2001 (14)

14. “Vendim i KKRRT NTAC Nr. 10, date 18.06.2003 “Rrethimi i parcelave ku do te ndertohen strukturat turistike ne territorin e Parkut Kombetar te Butrintit” (26)

15. “Vendim i KKRRT Nr. 02, date 30.10.2002 “ToR per studimin urban ne zonen nga Kepi i Shkalles tek Kepi i Stillos, per turizem elitar” (21)

16. “Studim i pjesshem urban dhe shesh ndertimi per fshat turistik ne Ksamil”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 83, date 19.06.1997 (08)

17. “Projekt teknik per port turistik ne Orikum – Vlore”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 07, date 11.01.1996 (04)

18. “Studim urban per fshat turistik ne Ksamil”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 14, date 11.01.1996 (04)

19. “Studim urban per zone turistike ne Llogara”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 04, date 11.01.1996 (03)

20. “Plani per zhvillimin dhe mbrojtjen e mjedisit ne zonen e Butrintit”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 01, date 13.01.1995 (02/1)

21. “Leje ndertimi per fshat turistik, hotel dhe fushe golfi dhe port turistik ne zonen e Butrintit”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 17, date 02.06.1995 (Arkive)

22. “Leje ndertimi per fshat turistik ne Arameras - Sarande”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 16, date 02.06.1995 (02/1)

23. Vendim i KKRRT Nr. 38 date 23.08.1994 “Heqja e dy territoreve te parashikuara per zone turistike ne Ksamil”

Tre vendime lidhen me termat e references per studime urbanistike, dy jane aktualisht rishikime te vendimeve te meparshme. Pese vendime perfshijne leje ndertimi. Dy prej tyre jane qe nga viti 1995 dhe nuk eshte e qarte se si gjenden akoma ne liste.

Nuk ka nje harte ku te prezantohen te gjitha vendimet dhe kufijte perkates, dhe perderisa jo te gjitha vendimet perfshijne dhe harta, eshte e veshtire te ndiqet dhe te kuptohet procesi i kontrollit te ndertimeve sic ushtrohet nga KKRRT apo institucione te tjera te perfshira ne proces.


185

Roli i termave te references si hap i pare ne procesin e planifikimit, eshte i paqarte dhe i paqendrueshem ne aplikim. Psh, per fshatin turistik ne zonen Lukove - Kakome ToR per “detyren e projektimit dhe studimin e pjesshem urban” jane miratuar ne 2003, por pastaj “leja e sheshit dhe ajo e ndertimit” per fshatin turistik eshte miratuar ne 2004. Per shumicen e planeve dhe projekteve te tjera nuk jane miratuar fare ToR.

Disa plane mbivendosen dhe kjo gje nuk njihet zyrtarisht. Psh “Studim urban per fshat turistik ne Ksamil”, (Nr 18 ne listen e mesiperme), miratuar ne 1996 u rishikua nga Masterplani i Sarande-Kepi Stillos qysh prej vitit 2000 (Park Kombetar ne vend te fshatit turistik). Netyrisht qe nuk eshte bere asgje per amendimin e planit te meparshem. Pastaj dokumenti tjeter “Plani i rregullimit per zonen urbane te Ksamilit”, (Nr 1), nuk perputhet me masterplanin Sarande – Kepi i Stillos te 2000. I pari propozon zone toristike ne nje vend ku i dyti ka vendosur per krijimin e nje parku kombetar. Per me tej “Studimi urban i zones nga Hotel Turizmi tek Kanali i Cukes – Sarande”, (Nr 4 ne listen e mesiperme) miratuar ne 1999 eshte rishikuar ne masterplanin e Sarandes, por pa e njohur zyrtarisht.

Plani i Menaxhimit te Zones Bregdetare nga 1995 eshte adoptuar zyrtarisht ne 2002, por prape eshte e paqarte ne cfare menyre po zbatohet dhe si influencon ne dokumentat e planifikimin per nivelin e ulet.

Si rezultat i analizes dhe krahasimit te dokumentave te miratuara nga KKRRT, mund te identifikohen ceshtjet e meposhteme te sistemit te planifikimit dhe kontrollit te ndertimeve: nuk eshte percaktuar saktesist hierarkia e dokumentave te planifikimit dhe si pasoje nuk

eshte e qarte se si varen dokumentat nga njeri-tjetri, permbajtja formale dhe prezentimi i dokumentave te planeve, vecanerisht komponenti

hartografik dhe hartat baze te kerkuara, nuk jane te unifikuara deri atje sa te lejojne nje krahasim te thjeshte, sidomos ne dokumentat e planeve te te njejtit nivel,

gjithe sistemi i kontrollit te ndertimeve nuk eshte mjaft i detajuar per te mbuluar situata te ndryshme (plani i ri i te njejtit nivel pjeserisht mbivendioset tek ekzistuesi, plani i nivelit me te larte amendohet dhe ben te nevojshem amendimin e planeve ne nivelet me te uleta, procedurat e rishikimit te planit dhe anullimi pjesor apo i plote i planit),

vijat e verdha (kufijte e zonave ko do ndertohet) ne me te shumten e rasteve jane vene mbi harta baze te cilat nuk jane te mjaftueshme dhe nuk mund et krahasohen lehte me hartat zonale te planeve te miratuara,

dokumenti ligjor tek i cili mbeshtetet kompetenca per kontrollin e ndertimeve, sic eshte Vendimi nr. 88 date 01. 03. 1993 Mbi Projektimin e Zonave Prioritare Turistike, nuk shoqerohet me kufij te qarte gjeografike te dhene ne harte (ose ka qene e pamundur te perftohej nje harte e tille).

5.1.2.2. Vleresimi

Vleresimi qe jepet me poshte eshte bazuar ne keto kritere: a) Standartet e perdorimit te tokes apo sa ju pergjigjen kushteve te fqinjesise me rruge te

mjaftueshme, sherbime dhe ndertime te pershtatshme si dhe me hapesira publike (parqe, kende lojerash, shkolla): tipi dhe intensiteti i perdorimit te tokes (dallimi mes turizmit rezedencial dhe atij

komercial); plani i rrugeve dhe standartet gjeometrike (gjeresia minimale, trotuaret, pemet); topografia dhe plani i rrugeve (menyra si lidhen rruget me topografine, nivelet e

rrugeve, lidhja tek ose nga arteriet dhe rruget dytesore, korsia e kthimit majtas);


186

rezervimi i tikes per nevoja publike (shkolla, parqe, vende argetimi, shetitore buze detit dhe hapesira te lira, levizja e publikut drejt plazhit);

b) Standartet e projektimit (rregullat e ndertimit) apo sa ato e sigurojne ndertimin, duhet te modelohen, rregullohen dhe sistemohen ne menyre te rregullt, te sigurt dhe harmonike, dhe te reflektojne vecorite baze te zones dhe te peisazhit perreth si dhe natyren e perdorimit qe propozohet per kete zone: marredheniet e ndertimit me karakteristikat natyrore, mbrojtja e bimesise, alternimi

minimal me topografine natyrore (jo germime te tepruara); sisteme aksesi dhe qarkullimi; kerkesat minimale per parking jashte rruge; parandalimi i permbytjeve nga reshjet (mbushja e shtreterve te perrenjve dhe

rrekeve); rregullim dhe orientim i ndertesave dhe strukturave te tjera ne perputhje me njera-

tjetren dhe me rruget; mbrojtja e peisazhit dhe bimesise;

Indikatoret kryesore te matshem jane: permasat minimale te parceles; koeficienti i ndertimit; koeficienti i siperfaqes bruto te katit; lartesia maksimale e lejueshme; numri maksimal i kateve; largesia nga rruga (distanca nga kufiri i parceles tek kufiri i nderteses); gjeresia minimale e linjes ballore te parceles; hapesirat anesore dhe nga pas; standartet e raporteve te bimesise dhe pershkueshmerise; standartet e modelimit qe lidhen me perdorimin e tokes.

5.1.2.2.1. Himara

Plani i qytetit te Himares akoma ehte ne forme drafti (nuk eshte dorezuar per miratim). Siperfaqja totale eshte rreth 85 ha. E vetmja harte e disponueshme e zones percakton te gjitha zonat si zona banimi, me rregullore dendesie te percaktuar permes lartesise maksimale:

nje zone 30 ha, 4-5 kate lartesia maksimale; dy zona me siperfaqe totale 22 ha, 3-4 kate lartesia maksimale; nje zone 33 ha, 2-3 kate lartesia maksimale.

Nuk eshte bere rezervim i tokes per nevoja publike (perjashtuar rrjetin e rrugeve) por do te pergatiten studime te pjesshme per disa zona.

Menyra si eshte prezantuar rrjeti rrugor ne kete faze eshte kontradiktor nga ana grafike., disa pjese jane shume skematike. Pergjithesisht projekti i rrugeve merret vetem me topografine, nuk jane percaktuar profilet e rrugeve. Hierarkia e rrugeve (rezidente apo dytesore) nuk eshte mjaft e qarte (te pakten gjeresia e rrugeve nuk e tregon kete). Menyra se si integrohen rruget me sistemin arterial ekzistues dhe te propozuar nuk eshte e dukshme ne hartat e prezantuara. Disa kryqezime, sic jane prezantuar, nuk jane projektuar ne menyre qe te mundesojne trafik te sigurt (ka shikueshmeri te dobet). Kufijte mes zonave nuk korrespondojne me sistemin e rrugeve dhe se si do te aplikohet kartesia maksimale, kur


187

kufijte e zonave kryqezohen neper parcela. Per disa pjese ky plan kerkon nje studim me te detajuar urbanistik (planet do te percaktojne distancat nga kufijte dhe vijat e ndertesave). Sic raportohet, koeficienti i nertimit do te jete 30 – 50%. Akoma nuk jane percaktuar standartet e parkimit.

5.1.2.2.2. Lukova

Plani i analizuar eshte “Leje per shesh dhe per ndertim per fshat turistik ne zonen turistike Lukove-Kakome, me investitor “Riviera” shpk. dhe operator “Club Mediterranee”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 02, date 23.06.2004”.

I gjithe kompleksi perbehet nga dy zona qe shtrihet pergjate bregur ndermjet fshatit te Lukoves dhe gjirit te Kakomese. Gjithe zona eshte rreth 160 ha (100 ha + 60 ha) me gjeresi mesatare 350-400 m. pjeset qendrore dhe jugore karakterizohen nga pjerresi te moderuara (20-30%) ndersa seksioni verior dominohet nga kodra me pjerresi te ngjashme.

Zonimi diferencon vilat elitare larg detit ne parcela me te medha (ne grafike nuk jane dhene kufijte, siperfaqja mesatare e parceles vleresohet ne 2,000 m2), vila me te vogla me prane bregut, vila shoqeruese (per te dy parcelat rreth 500 m2) dhe vila me apartamente. Po ashtu, jane planifikuar 6 hotele, qender sociale, qendra sportive dhe argetimi (pishina, tenis) me dy porte jahtesh mjaft te thjeshta. Lartesia e godinave shkon 2-4 kate. Nuk ka hapesira parkimi dhe jo ne te gjitha parcelat mund te hyhet me makine.

Rrjeti rrugor eshte skematik dhe nuk ka hollesi per fazen e lejeve te ndertimit. Disa pjese te rrjetit rrugor nuk kujdesen shume per topografine (rruge pingul me bregun me pjerresi ndermjet 20-30%).

Sic raportohet, pjesa e tekstit eshte shume e shkurter (vetem 2 faqe), megjithese zhvillimi i propozuar eshte nje nga me te medhenjte ne bregun shqiptar te Jonit (kapaciteti vleresohet ne 5,000-10,000 shtreter) dhe do te kerkoje padyshim masa te sakta per mbrojtjen e mjedisit. Nuk u prezantuan plane per infrastrukturen.

5.1.2.2.3. Saranda

Komentet jane bere bazuar ne versionin e gushtit August 2004. Eshte perfunduar nje version i amenduar i planit por nuk ju vu ne dispozicion ekipit te planifikimit.

Studimi urbanistik per qytetin e Sarandes eshte hartuar sipas ToR te pergatitura nga Keshilli Kombetar i Rregullimit te Territorit. Eshte pergatitur draft studimi, nderkohe qe ne 20.08.2004 ka perfunduar periudha 30 ditore e komenteve te publikut (thuhet se ka patur disa harta dhe modele fizike te paqarta/pa orientim).

Perderisa duket se do te mbulohet menyra per legalizimin e intensifikimit aktual masiv te urbanizimit dhe zgjerimit te ndertimeve ne zonen bregdetare, studimi ngre shqetesimet e drejtorive te urbanistikes dhe turizmit ne bashkine e Sarandes. Bazuar ne komentet e bera dhe ne procesin e rishikimit te brendshem, te dy drejtorite bene komente mjaft te mira te cilat reflektojne mjaft mire ceshtjet kyc mjedisore dhe urbane te identifikuara gjate misionit. Kerkohet nje shtyrje e vendimit per studimin per te pakten 6 muaj si dhe konsultime te gjera me publikun mbi studimin e propozuar.

Kjo duket nje ide e mire, per te pakten dy aresyet e meposhtme. Se pari, perderisa Saranda eshte qendra kryesore turistike e rajonit, zhvillimi i saj ka pasoja per gjithe rajonin, si nga ana fizike ashtu dhe per modelin e zhvillimit per pjesen tjeter te rajonit. Per pasoje, padyshim qe ja vlen “te shpenzohen” dhe 6 muaj te tjere, nese duket qarte se diskutime dhe qartesime te metejshme do te permiresonin dukshem studimin e propozuar.


188

Se dyti, periudha e propozuar lejon kohe per detajimin e raportit SEA (qe akoma nuk eshte pergatitur), pra per ilustrimin e sfidave dhe perfitimeve, dhe siguron trajnim ne pune e siper per integrimin e SEA ne procesin e planifikimit.

Ne vijim eshte nje permbledhje e komenteve te pergatitura nga Drejtorite e Urbanistikes dhe Turizmit ne Bashkine e Sarandes.

Komenti me thlebesor lidhet me vizionin e zhvillimeve turistike ne Sarande, qe eshte sugjeruar direkt nga propozimet e studimit. A mund te zbatohet urbanizimi masiv, me rritjen e parashikuar te popullsise, dhe me rritje me te madhe te akomodimit per turistet, duke ngritur hotele te medha 10 kateshe, si opsioni me i mire afatgjate per turizmin dhe zhvillimin e pergjithshem afatgjate te Sarandes dhe zonave perreth? A nuk eshte zhvillimi i turizmit me interes te vecante (perfshire trashegimine kulturore, mjedisore dhe turizmin aventuror) nje vizion me i pershtatshem per Saranden, po te kihet parasysh potenciali i madh per kete lloj turizmi si dhe faktin qe ndersa turizmi me interes te vecante po rritet shpejt nje sektor, nderkohe qe turizmi masiv po behet gjithnje e me i veshtire per t’u shitur ne tregun e shtrydhur global?

Pjesa tjeter e komenteve jane me teper teknike dhe lidhen me nje urbanizim te shendetshem, estetik dhe funksional, qe bllokon nje zhvillim “driteshkurter” i cili ne te ardhmen e afert shkakton probleme te kushtueshme dhe disa here te pakorrigjueshme, ul cilesine e jetes per qytetaret dhe humb atraksionin per vizitoret. Keto komente/sugjerime per vizitoret perfshijne: udhezimet mbi perdorimin e tokes bazuar ne analizat e hollesishme mbi nevojat ne te

ardhmen, dhe jo nje qe thjesht legalizon kerkesat aktuale per ndertime, te cilat zakonisht perpiqent te maksimizojne perfitimet afatshkurtra;

ndertime qe identifikojne dhe mbrojne trashegimine kulturore dhe natyrore, gje qe ka rendesi ne pergjithesi, por sidomos kur zona ka ambicje qe te zhvillohet permes sektorit te turizmit;

hapesire e mjaftueshme publike; rruge qe adoptohen mire me gjeomorfologjine e zones, me permasa te duhura, pra berja

e nje rrjeti qe mbeshtet strukturen funksionale te qytetit; zgjidhje e menduar mire per bregun e detit dhe zonen prane tij, pasi kjo eshte gjithmone

burimi me i kufizuar por dhe me i vlefshem i zones bregdetare; parashikim dhe percaktim i siperfaqes per struktura publike ne te ardhmen, ndertimi i te

cilave duhet harmonizuar me ndertimet rezidenciale dhe komerciale (hotele, restorante, dyqane) ne zone;

planifikim qe jo domosdoshmerisht legalizon gjithe ndertimet ilegale ne zone, por zgjidh ceshtjen e ndertimeve ilegale duke aplikuar ne menyre te qendrueshme kritere te qarta per pranimin dhe mospranimin;

plan me faza, i cili jep udhezime per rritje logjike, te rregullt dhe te organizuar, duke siguruar infrastrukturen publike, minimizuar ndikimet ne mjedis qe lidhen me ndertimin dhe zhvillimet e reja ne zonat e specifikuara;

perfundimisht, planifikim bazuar ne pjesemarrjen e gjere te paleve te interesuara dhe komunitetit, gje qe siguron ndjenjen e vizionit te perbashket, pronesise se planit dhe deshires per te zbatuar udhezimet e tij.

5.1.2.2.4. Ksamili

Plani i analizuar eshte “Plani i rregullimit per zonen urbane te Ksamilit”, miratuar me vendim te KKRRT nr 4 date 18.12.2004, i pakonfirmuar.


189

Qellimi kryesor i ketij plani eshte legalizimi i situates ekzistuese (kryesisht ndertimet ilegale). Plani mbulon nje zone afersisht 150 ha.

Harta e perdorimit te tokes cakton zonat per qellime te ndryshme, perfshire token per gjithe nevojat publike (shkolle, infermieri, sport dhe argetim, park dhe kopesht botanik). Eshte percaktuar distanca e godinave 100 m (ne disa pjese jugore te fshatit godinat ekzistuese jane me prane bregut). Dendesia e zones se banimit eshte percaktuar permes lartesise maksimale, kryesisht 2-3 kate, me zona te vogla ku lejohet deri ne 4-5 kate.

Zona kryesore turistike (27 ha) eshte planifikuatr ne nje hapesire e cila eshte projektuar per park nga masterplani, Sarande – Kepi i Stillos. Kjo tregon per nje marredhenie te paqarte hierarkike mes dokumentave te planifikimit.

Menyra e paraqitjes se rrjetit rrugor eshte skematike pothuajse ne te gjithe planet e studiuara. Ekziston hierarkia baze e rrugeve (arteria kryesore Sarande – Butrint qe pershkon fshatin), por pjesa tjeter e rrjetit rrugor eshte kufizuar vetem ne rruget kolektore, ndersa rruget per ne zonat e banimit dhe ato te levizjes se mjeteve nuk jane percaktuar. Ky mund te jete problem i madh kur do te filloje zbatimi i planit, ose duhen bere studime pjesore me te detajuara urbanistike (nese ndodh keshtu atehere kufijte e ketyre studimeve duhet te percaktoheshin ne kete plan). Disa kryqezime, sic jane paraqitur nuk mundesojne nje trafik te sigurt.

Indikatoret kryesore te matshem per ndertime rezidenciale perfshijne siperfaqja minimale e parceles 500 m2 dhe koeficienti i ndertimit 24%, gjeresia minimale e linjes ballore te parceles 7-10m (nuk eshte e qarte se si keto parametra do te influencojne procesin e legalizimit). Distanca nga rruga (distanca nga linja ballore e parceles deri tek linja e nderteses) dhe distanca anesore apo standartet e bimesise, akoma nuk jane percaktuar. Jane planifikuar pemet ne arterien kryesore (rruga Sarande – Butrint). Nuk ka kerkesa per parkim jashte rruge.

Plani permban plane te detajuara te infrastruktures.

5.1.2.2.5. Ksamili – zona e ndertimeve turistike

Plani i analizuar eshte “Leje per shesh dhe ndertim fshati turistik ne parcelen nr. 5 dhe Nr. 6/A, si dhe zonen nderlidhese, ne zonen turistike te Ksamilit, me investitor “Boiken” shpk. Bazuar ne studimin urban te rishikuar”, miratuar me vendim te KKRRT Nr. 11 date 23.06.2004.

Plani eshte bere per zonat 5 dhe 6/a, se bashku me zonen e gjelber ndermjet, pasi gjithe zona do te rrethohet. Plani respekton brezin bregdetar si zone ku nuk ndertohet. Indikatoret / parametrat urbanistike – 20% e zones se ndertimit, 45% e zones se gjelber, 15% per sherbimet sociale/publike, 6% per siperfaqe argetimi/sport, rrjet i pershtatshem rrugor dhe zona parkimi – jane te pranueshme per zhvillimin e turizmit te tipit resort. Vec kesaj, plani percakton qarte dhe respekton ne menyre strikte lartesine maksimale te godinave. Lartesia maksimale eshte 2 kate mbi perdhesin, pra 3 kate ne total, nderkohe qe pjerresia e terrenit eshte mbi 30%.

Ne pergjithesi, ndertimet e ilustruara me plan pranohen ne drejtim te formave te ndertimit dhe ndikimeve ne mjedis, nderkohe qe problemi mund te jete ne ndarjen e shtepive gjate veres (ndertime rezidenciale) ne kundershtim me ndertimet komerciale turistike (qe kane me shume perfitim ne punesim dhe mbledhje taksash).


190

5.1.2.2.6. Konkluzione

Shumica e planeve qe u pane nuk sigurojne nje mjedis pune qe te jete funksional, i sigurt dhe harmonik nga ana vizuale si dhe qe te kete hapesirat dhe strukturat e nevojshme publike. Per arritjen e kesaj objektive ka disa pengesa te rendesishme qe perfshijne: mungesa e vleresimit te principeve per nje modelim te mire urban, planifikim mjedisor

dhe vecanerisht hapesira publike; mungesa e aftesive planifikuese per te perfshire principe dhe ide te mira planifikimi ne

rregulloret e ndertimit dhe me sakte ne percaktimin e standarteve te matshme dhe rregullave per ndertim;

edhe kur dy kushtet e mesiperme plotesohen, ato mund te jene te deshirueshme ne mendim ne vend qe te planifikohen – shkaku mund te jete mungesa e instrumentave per mbulimin e kostos se investimit publik ne infrastrukturen urbane dhe hapesirat e lira permes pjesemarrjes se kapitalit privat (cmimi i zhvillimit);

mungesa e kontrollit per zbatimin e ligjit (perfshire nje Polici Ndertimore efektive mbeshtetur nga nje vullnet i qarte politik per ndalimin e ndertimeve ilegale) per te zbatuar plane te mira dhe te detajuara;

edhe kur gjithe keto ceshtje jane te zgjidhura ka nevoje te fillohet nga nje pronesi e qarte e tokes dhe funksionimi i regjistrit te pasurive te paluajtshme si dokumenta ligjore (sidomos ne rastet kur investitori eshte i huaj).

5.1.2.3. Planet e perdorimit te tokes dhe zhvillimi i turizmit

Nga pikepamja e zhvillimit te turizmit, pergatitja e projekteve individuale per nje sere zonash mund te pengoje mundesine e hartimti te nje strategjie per nje territor te gjere, sidomos nen kendveshtrimin e faktoreve te meposhtem:

mungeses se tokes ne dispozicion; diversitetit te zonave te identifikuara nga grupi i projektit qe jane te pershtatshme per

zhvillimin e turizmit; varietet i gjere i opsioneve per zhvillimin e turizmit, ne perputhje me pershtatshmerine

e cdo zone dhe kushteve aktuale qe lidhen me ndertimet dhe infrastrukturen ekzistuese;

te ardhurat e pritshme ekonomike nga turizmi.

Ka nje rendesi te madhe qe te mbahen hapur gjithe opsionet per te gjitha zonat e identifikuara ne bregdet (shih hartat 12 dhe 18), me qellim lejimin e nje zbatimi korrekt te zhvillimit te turizmit miks. Kjo do te lejoje qe cdo zone te zhvillohet ne maksimumin e potencialit te vet dhe te balancoje oferten turistike te Shqiperise ne menyren me te mire, pra te synoje maksimumin e klienteles qe mund te akomodoje dhe kenaqe cdo zone. “Perafrimi xhep” aktualisht (dokumentat e planifikimit dhe projektet e zhvillimit te dhena ne seksionet e meparshme) mund ta kundershtoje kete objektive.

Gjithashtu duhet theksuar se ka nje lidhje direkte mes te ardhurave per hektar (dhe per shtrat) ne zonen turistike dhe rregulloreve te perdorimit te tokes qe zbatohen ne dhe prane zones turistike. Shembuj jane Majorka dhe Qiprua qe kane amenduar ne menyre drastike rregulloret e perdorimti te tokes per te rritur standartet e cilesise si dhe perpjekjet e bera ne kete drejtim nga Kroacia per barazimin mes perdorimit te tokes dhe perfitimit.

Sikurse dhe ne ekonomite e tjetra ne tranzicion, rritja e levizjes dhe e fuqise blerese sjell kerkese te forte per blerje toke ne bregdet. Ne me te shumten e rasteve, keto prona jane rezidenca sekondare dhe nuk sigurojne vende pune dhe te ardhura. Perderisa rregullat e


191

perdorimit te tokes dhe ato te ndertimit nuk jane shume te sakta, ne zonat qe synohen per turizem, gjenden shpesh keto lloj ndertimesh (e drejta e perdorimit miks te tokes ketu korruptohet). Rezulati perfundimtar eshte humbja e burimeve te vlefshme per turizmin. Per me tej, nisur dhe nga preferencat apo oreksi per te patur pasuri te paluajtshme, ne zonen e bregdetit jugor po behen nje sere ndertimesh jashte standarteve (pa hapesira publike, pa parking, pa lulishte etj).

Kjo eshte aresyeja pse eshte e rendesishme ngrirja e planeve eksiztuese te perdorimit te tokes derisa te perfundoje Plani i Zhvillimit te Integruar te Bregdetit (perfshire rekomandime te detajuara per perdorimin e tokes bazuar ne opsionet me te pershtatshme dhe perfituese per ndertimet turistike te propozuara ne cdo vend) dhe prezantimit te dispozitave te reja ligjore (ligj i ri i urbanistikes dhe masa urgjente te propozuara me poshte)

5.2. Mbrojtja e natyres Departamenti i mbrojtjes se natyres ne Ministrine e Mjedisit, ka ambicjen qe te influencoje procesin e zhvillimit ne drejtim te mbrojtjes se mjedisit dhe ruajtjes se burimeve natyrore, duke perdorur si instrument nivele te ndryshme te mbrojtjes se natyres. Kjo ambicje eshte reflektuar qarte ne BSAP te 1999, ku propozohet rritja e nivelit te mbrojtjes nga 5.8% qe eshte sot ne 14% brenda nje periudhe afatshkurter, me objektive afatgjate 25% ne vitin 2020..

Lidhur me nivelin e ndergjegjesimit per mbrojtjen e biodiversitetit/peisazhit, kjo eshte mjaft ambicioze. Nevoja per mbrojtje mbeshtetet shume ne teori, por ne praktike, ka mungese te njohjes dhe zbatimit te nevojave te mbrojtjes, nga sektoret e tjere. Ceshtje te rendesishme qe lidhen me mbrojtjen e mjedisit jane: informacioni i pamjaftueshem dhe komunikimi jo i mire (nese ka, eshte nga lart/poshte), mungesa e bashkepunimit nga dy pushtetet dhe autoritetet e tjera dhe nje perfshirje shume e kufizuar e autoriteteve lokale dhe banoreve ne procesin e vendimmarrjes.

Megjithese nevoja e mbrojtjes se aseteve te vlefshme mjedisore dhe kulturore pergjithesisht njihet nga autoritetet lokale dhe publiku, ne praktike pronaret e tokes dhe perdorues te tjere shpesh mbajne nje qendrim negativ ndaj mbrojtjes se mjedisit (shembuj jane Karaburuni dhe Butrinti). Kjo mund t’i atribuohet te pakten pjeserisht, perafrimit strikt rregullator, i cili imponon vetem kufizime mbi pronen apo perdorimin. As motivime dhe as mekanizma te tjere nuk jane perdorur per te siguruar mbrojtjen e vlerave natyrore, mjedisore apo kulturore.

Dy zonat me te medha te mbrojtura ne bregdetin jugor jane Parku Kombetar i Butrintit dhe zona e Karaburunit (qe aktualisht perfshihet ne Parkun Kombetar Llogara, por eshte propozuar te zgjerohet) sipas Strategjise se Biodiversitetit dhe Planit te Veprimit.

5.2.1. Parku Kombetar i Butrintit

Parku Kombetar i Butrintit (PKB) ka perfituar nga nje sere studimesh planifikimi dhe zhvillimi si rezultat i statusit te tij se e vetmja zone ne Shqiperi ne listen e UNESCO te Trashegimise Boterore. Perpjekja me e fundit ne kete drejtim, qe eshte Studimi per zhvillimin e PKB, u botua ne shtator 2002. ai u hartua nga Instituti i Arkeologjise Boterore, me qender ne Britani, dhe u pergatit ne bashkepunim me Ministrine e Kultures, bordin dhe stafin e PKB, fondacionin Butrinti etj. Ai u parapri nga nje Plan Menaxhimi i PKB – 2000 to 2005, hartuar nga te njejtet bashkepunetore, si dhe masterplanet e mjedisit, planet e ekoturizmit, planet e mbrojtjes se monumenteve dhe shume raporte te specializuara.

Studimi i fundit per zhvillimin eshte nje kombinim i mire i aspekteve te rendesishme nga studimet e meparshme dhe prezanton nje kuader qe tregon qarte komp-leksin e ceshtjeve qe


192

lidhen me te ardhmen e Butrintit – monumentet e kultures dhe arkeologjia, mbrojtja e burimeve natyrore, turizmi, kuadri ligjor dhe zhvillimi institucional.

Studimi percakton nje sere propozimesh per zhvillime per parkun kombetar bazuar ne synimet afatshkurtra dhe afatgjata te marra nga plani i meparshem i menaxhimit. Ai eshte kritikuar si nje plan qe nuk i pergjigjet zhvillimit bashkekohor te Butrintit, dhe qe ka deshtuar na identifikimin e nje strategjie praktike dhe te detajuar per arritjen e propozimeve te zhvillmit qe ai mbron. Studimi nuk eshte adoptuar si nje document zyrtar per parkun nga Bordi i parkut, por ai sherben per te identifikuar teresine e ceshtjeve komplekse qe lidhen me te ardhmen e parkut dhe jep nje vizion per te ardhmen ku ilustrohen disa alternativa te rendesishme per vizite, mbrojtje dhe zhvillim.

Ne 2005/06 eshte propozuar nje plane menaxhimi dhe zhvillimi me bashkekohor, si komponent i te njejtit projekt ICZMP qe sponsorizon planin e intergruar te zones bregdetare. Ky plan i ri angazhohet te perfshije ceshtje te menaxhimit rajonal, ne menyre qe politikat te shtrihen dhe ne zonen e mbrojtur RAMSAR te pellgut ujembledhes qe rrethon parkun.

Megjithe shtrirjen e planifikimit per Butrintin, eksperienca e vizitoreve duket se ka ndryshuar pak ne 5 vitet e fundit, qekurse u shpall parku kombetar. Akoma nuk ka nje qender vizitoresh, hyrja e parkut duket pothuajse e njejte, zyrat e biletave eshte nje kasolle cobanesh, dhe nuk ka simbolike interpretative te monumenteve ne zonen arkeologjike. Ana positive shte qe zona mbetet e paprekur dhe mbrohet mire, ka nje strukture administrative stabel dhe ne rritje per funksionimin e parkut nderkohe qe propozimet per ngritjen e fushave te golfit dhe resorteve turistike ne zone, po te planifikohen mire e reduktojen shume rrezikun. Nje konference e UNESCO mbajtur kete pranvere ne Butrint, pritet qe te heqe statusin e “reserve e rrezikuar” qe eshte vene qe ne 1997. Gjithashtu parku ka mbajtur karakterin e tij unik per peisazhet natyrore dhe permiresimet e vogla jane bere nga ustallare vendas dhe njuk jane porositur nga kataloge te huaj, per shkak te mungeses se fondeve.

Edhe pse ndryshimet e propozuara ne studimin e 2002 duket se po perparojne ngadale, ka nje sere inisiativash te cituara nga studimi qe jane ne fazen e zbatimit (shih raportin e gjendjes me poshte). Deri diku, problemi i arritjes se nje progresi me te dukshem mund te lidhet me faktin se dy nga objektivat me te rendesishme te zhvillimit, sic u deklarua ne Planin e Menaxhimit ne 2000, jane konfliktuale: Objektiva #1 thote Butrinti duhet zhvilluar si nje vend i klasit boteror, dhe Objektiva #2 thote qe parku duhet te ruaje natyren e pazhvilluar te tij. Cfaredo qofte burimi i mosmarreveshjes, eshte e qarte se ka konsensus te kufizuar lidhur me zhvillimin e parkut ne te ardhmen. Plani i Studimit ne 2002 bazohet pergjithesisht ne supozime qe natyra dhe volumi i vizitave ne Butrint do te ndryshoje ne menyre dramatike deri ne 2010. parashikime te ngjashme jane bere ne fillimet e viteve 90, pasi u shpall si zone e trashegimise boterore, dhe perseri ne 2000 me publikimin e planit te menaxhimit. Nje rritje e tille e vizitoreve ne park thjesht nuk ka ndodhur. Numri i vizitoreve eshte rritur qendrueshem qe nga viti 2000, por tipi i vizitoreve ka mbetur i njejte dhe numri i raportuar i vizitoreve ishte me i ulet ne 2004. kategoria kryesore e vizitoreve te huaj eshte organizimi i udhetimeve ditore nga Korfuzi, nderkohe qe numri i vizitoreve vendas mbetet me i larte se ai i vizitoreve te huaj.

Konflikti mes tendencave per ta vizituar qe rrit nivelin e nderhyrjeve ne te ardhme kunder deshires per ta mbajtur te pandryshuar karakterin natyrore te Butrintit, eshte nje burim i vazhdueshem diskutimi mes planifikuesve, administratoreve dhe komunitetit. Problemet e financimit sporadik te strategjive te permiresimeve kapitale qe varen nga donatoret e huja, kontribuojne ne progresin e ngadalte te projekteve me infrastrukture te kushtueshme sic eshte qendra e vizitoreve. Megjithate shume propozome te dhena en Planin e Studimit ne 2002 po zbatohen gradualisht. Nje dyqan dhuratash dhe udhetime me anije filluan qe vitin e


193

shkuar. Muzeu ne keshtjellen e akropolit planifikohet te rihapet ne korrik te ketij viti dhe bo behen studime fizibiliteti per te permiresuar hyrjen dhe levizjen e vizitoreve. Ne vjeshte jane planifikuar projekte te reja per mbrojtjen e mjedisit dhe biodiversitetit, te financuara nga Banka Boterore dhe GEF; keto dhe ndertimi i monopateve do te inkurajojne vizitoret te kalojne me shume kohe ne nje park me te madh.

5.2.2. Zona e Karaburunit

Deklarimi dhe plani i menaxhimit per te parin park kombetar detar dhe bregdetar Llogara – zona e Karaburunit, perfshire Parkun Kombetar Llogara - Rreza e Kanalit – Dukat – Laguna e Orikumit – Gadishulli i Karaburunit dhe Ishulli i Sazanit, eshte identifikuar si hap prioritar nga shume dokumenta bashkekohore mjedisore te qeverise se Shqiperise, sic jane BSAP Raporti Kombetar (2002), BSAP (1999), Programi i Menaxhimit te Zones Bregdetare (1996) ICZMP (1995), dhe raporti “Zonat e mbrojtura specifike dhe zbatimi i protokollit te SPA per Shqiperine (1996).

Si pale kontraktuale ne shume konventa nderkombetare, Shqiperia eshte angazhuar te krijoje nje sistem efektiv per administrimin e bregdetit. Nje pjese e rendesishme e ketij sistemi eshte krijimi i nje rrjeti zonash te mbrojtura perfshire parqe detare dhe bregdetare. Ministria e Mjedisit ne bashkepunim me Ministrine e Bujqesise dhe Ushqimit dhe ministrite e tjera te linjes do te mbeshtese plotesisht zbatmin e planit te menaxhimit pe zonen Llogara-Karaburun, dhe do te marre cdo mase per te arritur marreveshje ligjore dhe institucionale qe do te mundesojne mbrojtjen dhe perdorimin e qendrueshem te burimeve natyrore dhe biologjike te ekosistemeve ligatinore dhe bregdetare ne zone.

Nder arritjet e projektit MedWetCoast, plani i menaxhimit eshte nje nga aktivitetet kyc qe garanton suksesin e rezultateve te projektit. Plani i menaxhimit siguron nje kuader per mbrojtjen dhe forcimin e cilesive te vecanta te zones, dhe mbron biodiversitetin brenda kufijve te saj, ne menyre qe te sherbeje per brezat e sotem dhe te ardhshem. Plani gjithashtu kerkon te angazhoje popullsine e zones ne procesin e menaxhimit dhe vendimmarrjes, ne menyre qe banoret te perfitojne ne drejtim te qendrueshmerise se nivelit te jeteses, dhe te sigurojne nje te ardhme per komunitetin e tyre. Plani i menaxhimit ben te qarte qe popullsia vendase, bizneset lokale, agjensite e jashtme, OJQ-te, organet vullnetare dhe individet do te kene nje rol te rendesishem ne zbatimin e suksesshem te planit dhe se Bordi i Menaxhimit dhe Administrata e PA do te duhet te punojne ngushte me ta, pasi perkushtimi i tyre eshte thelbesor per suksesin. Gjithashtu duhet pranuar se aktivitetet e sukseshme te mbrojtjes brenda zones mund te arrihen vetem me mbeshtetjen e komuniteit lokaI. Ata dhe administrata e PA duhet te punojne se bashku per arritjen e qellimeve dhe objektivave te planit te menaxhimit. Ky plan krijon mundesi per: Grumbullimin e ndryshimeve qe ndikojne ne zone, vecanerisht nen driten e ndryshimeve

te medha politike dhe sociale qe kane ndodhur vitet e fundit. Vleresimin e implikimeve ne zgjerimin e parkut kombetar te Llogarase, nen driten e

legjislacionit te ri qe lidhet me zonat e mbrojtura ne Shqiperi. Sigurimi i nje vizioni te qarte te zones te cilen duam tua trashegojme brezave. Permiresimi i kuadrit te politikave dhe veprimeve te cilat duhet te mbeshtesin kete vizion. Permiresimi i bashkepunimit dhe konsulences me nje rang te gjere agjensish dhe

organizatash kombetare dhe te huaja, te cilat shqetesohen per zonat e mbrojtura dhe ruajtjen e biodiversitetit ne teresi.


194

5.3. Pronesia mbi token dhe kompensimi i saj 1 Principi i rikthimit apo kompensimit te pronave ish-pronareve, te cileve keto prona ju konfiskuan gjate regjimit komunist, u shtua ne ligjin shqiptar ne 1993, pasi kishin filluar te zbatoheshin programet e ndarjes se tokes bujqesore dhe privatizimi i banesave2. Keshtu qe ligjet duhet te merreshin me problemin e zgjidhjes se konflikteve mes pronareve te rinj (qe fituan te drejten e prones sipas ligjit te privatizimeve pas 1991) dhe pronareve te vjeter. Fillimisht ligji parashikonte per kompensim dheurimin e nje toke tjeter apo kompensim financiar, me mire sesa rikthimin e prones aktuale, per disa kategori tokash.

Kjo perfshine gjithe token bujqesore subjekt i ndarjes sipas ligjit 7501 Per Token3. Per

shtepite ligji lejon rikthimin e tokes bashke me shtepine nese ajo ekziston pa ndryshime thelbesore qe nga 1945. Ne keto raste te drejtat e personave qe kane zene token duhet te rregullohen ose duke ju dhene atyre nje leje per te vazhduar posedimin e saj ose duke organizuar banime alternative me ndihmen e shtetit. Toka urbane gjithashtu mund te rikthehet por me nje pronesi te vecante te godines qe ndodhet mbi te

Dispozitat e ligjeve te rikthimit dhe kompensimit ne 1993 ishin te pakenaqshme, pasi shumices se familjeve qe kerkonin rikthim ose ju akordohej toke tjeter ose kompensim financiar. Nderkohe pretenduesit per rikthim prone e perqendruan vemendjen ne zonat turistike, si zona potenciale per kompensim me toke alternative. Perfundimisht, procesi i kompensimit nuk u be asnjehere, dhe kerkesat e ish pronareve mbeten te paplotesuara.

Ligjet qe lidhen me kthimin dhe kompensimin e pronave duhen lexuar ne konteksitn e dispozitave kushtetuese qe lidhen me te drejten e prones private. Kushtetuta e Republikes se Shqiperise parashikon dispozita te forta. Fakti qe kushtetuta garanton pronen private eshte interpretuar nga disa si garanci per rikthimin apo kompensimin e plote te te gjitha pronave qe kane pasur para 1945. megjithate ka dhe interpretime te tjera qe nuk e marrin shume per baze kete garanci. Kushtetuta duhet te interpretohet ne mbeshtetje te Konventes Europiane te te Drejtave te Njeriut, e cila eshte ratifikuar nga Republika e Shqiperise.

Gjykata Europiane per te Drejtat e Njeriut (ECHR) ka nje ligj te vecante qe perputhet mire me ceshtjen e rikthimit/kompensimit te pronave ne Shqiperi. Me sinjifikativ eshte fakti qe ECHR percakton se nuk ka te drejte absolute te rikthimit. Per me tej gjykata vendos se shteti gezon te drejten e kufijve te gjere te gjykimit mbi vleresimin e nivelit te pershtatshem te kompensimit dhe ne vleresimin e prones. Ne asnje rast nuk ka garanci per kompensim te plote, pasi objektivat legjitime te interesit publik mund te ndertipten ne nje vlere qe eshte me e ulet se vlera e plote e tregut. Per me tej, ne drejtim te vleresimit te nivelit te kompensimit, qe do t’ju behet atyre qe e meritojne, Gjykata Europiane ka percaktuar metodat e llogaritjes, fillimisht per rastet qe lidhen me interferimin ne te drejtat e pronesise. Nderkohe qe ky perafrim bazohet ne “vleren e tregut”, kjo eshte vlera ne treg e prones, e cila do te ishte negocijuar per shitje ne daten e gabuar. Keshtu qe angazhimi i Shqiperise per kompensimin e ish pronareve me vleren e plote te tregut eshte mjaft larg kerkesave te ECHR.

Ligji 9235 synon te rregulloje rikthimin/kompensimin e pasurive te paluajtshme te vjedhura, kombetarizuara apo konfiskuara me akte ligjore e nenligjore, vendime kriminale te gjykatave apo te rrembyera padrejtesisht qe nga 29.11.1944. Ai percakton procedurat sipas te cilave

1 Hartuar nga Vleresimi ligjor: Prishjet dhe rindertimet jovullnetare ne Shqiperi, Draft, 2005, pergatitur nga Kathrine M. Kelm 2 Ligji nr. 7698 date I5 prill 1993, Mbi kthimin dhe kompensimin e ish pronareve te tokes dhe Ligji nr. 7699, date 21 prill 1993 Mbi kompensimin e ish pronareve me vleren e tokes bujqesore 3 Ligji nr. 7501 date 19 korrik 1991, Mbi token


195

do te behet rikthimi apo kompensimi i pronave. Ligji njeh privatizimin sipas ligjit 7501 sikurse dhe ligjet e privatizimit pas 1991. Keshtu qe akoma nuk ka rikthim te tokes bujqesore. Eshte propozuar dhe miratuar ne momentin e fundit pa diskutim te plote nje amendim qe kufizon kompensimin e tokes bujqesore ne 60 ha.

Ne baze te ligjit themelohet Komisioni Shteteror per Kthimin dhe Kompensimin e Pronave dhe 12 komisione lokale, nje ne cdo qark per te gjykuar kerkesat per kthim dhe kompensim. Eshte shtuar nje proces apelimi administrativ dhe nje metode e re vleresimi per kompensimin, bazuar ne vleren aktuale te tregut, qe do miratohen nga parlamenti. Ligji kerkon qe gjithe kerkesat e reja te dorezohen deri ne 15 shtator 2005, nderkohe qe kerkesat per rishikim te pretendimeve ekzistuese duhet te dokumentohen deri ne 15 mars 2005. Qellimi i ligjit eshte qe te lejohet nje vit dhe 6 muaj repektivisht, qe subjektet e shpronesuara te hartojne dhe dorezojne dokumentat dhe kerkesat e tyre. Megjithate zbatimi i ligjit eshte i vonuar dhe jane tejkaluar disa afate. Deshtimi ne caktimin e komisioneve lokale dhe marrja e stafit ne komisionin shteteror brenda afateve te percaktuara ne ligj, tregon qe institucionet nuk jane te pergatitura per t’i sherbyer qytetareve. Ne prill 2005 u paraqit ne parlament nje amendament ligji per shtyrjen e afatit me nje vit, por ky amendament akoma nuk eshte futur ne axhenden e parlamentit.

5.3.1. Metodologjia e vleresimit

Nje nga rregulloret me te rendesishme te zbatimit eshte metodologjia e vleresimit te tokes per qellime kompensimi. Perderisa ligji aktual eshte shume i rendesishme nga pikepamja e kompensimit, metodologjia eshte vendimtare per nje zbatim te sakte te ligjit.

Nuk ka nje vleresim zyrtar te tokes publike te disponueshme per kompensim, por informacioni i marre nga procesi i Regjistrimit te Pare, i bere nga nje projet regjistrimi financuar nga USAID, tregon se shumica e tokes se mbetur publike gjendet ne zona malore, apo eshte refuzuar sepse eshte jo produktive dhe me mjedis te demtuar – keto lloj pronash jane te papranueshme per t’u perdorur per kompensim. Keshtu qe duket se do te duhen dispozita per kompensim tjeter nga prona alternative, preferohet pagesa, me qellim zgjidhjen e shumices se pretendimeve.

Se fundi, metoda e perdorur per llogaritjen e vleres se tokes dhe kompensimit korrespondues do te kete ndikim te madh ne buxhetin e shtetit. Buxheti i shtetit do ta mbaje kete barre ne dy menyra: se pari permes pagesave direkte ne te holla per periudhen 10 vjecare te percaktuar ne ligj dhe nga ana tjeter te ardhurat qe normalisht do te mblidhen nga shitjet e pronave shtetrore permes privatizimit do te mungojne, pasi keto prona do te perdoren per kompensim ne natyre.

Cmimet qe kane dale nga metodologjia e vleresimit jane jashtezakonisht te larta dhe shteti do te jete i detyruar te financoje nje pakete kompensimi jashtezakonisht te kushtueshme.

5.3.2. Rikthimi/kompensimi dhe ndertimet turistike

Pronesia e tokes ne bregdet eshte akoma e pazgjdhur nga qeveria, dhe duket se perben nje problem kritik per zhvillimin. Ceshtjet e pazgjidhura te rikthimit apo kompensimit jane vecanerisht problematike per bregdetin Vlore - Sarande dhe kane penguar perfundimin e procesit te regjistrimit te pare te pasurive te paluajtshme4.

4 Regjistrimi i Pare eshte procesi i topografise, projektit dhe regjistrimit ligjor te pasurise se paluajtshme dhe perben bazen per krijimin e sistemit te regjistrimit te pasurive te paluajtshme. Regjistrimi i pare eshte e vetmja menyre per te garantuar dhe mbrojtur me ligj te drejtat e prones


196

Rikthimi/kompensimi ka nje rendesi te vecante per zhvillimin e sektorit te turizmit dhe do te ndikoje ne kete projekt si dhe ne gjithe projektin e Bankes Boterore per Menaxhimin e Integruar dhe Pastrimin e Zones Bregdetare (ICZMCP). Politika e qeverise per te shmangur rikthimin e pyjeve dhe kullotave pergjate bregut, ka sjelle kundershtim per shume nga zhvillimet e propozuara ne keto zona. Mosmarreveshjet lidhur me ndertimet ne gjirin e Nivice/Kakomese jane thjesht nje shembull i kundershtimit te popullsise lokale ndaj punes se qeverise per marreveshje koncesionare me te jashtmit.

Ne lidhje me zonen e projektit, bregdeti Vlore - Sarande, me poshte jane dhene disa observime mbi pronesine e tokes dhe mosmarreveshjet e banoreve vendas me qeverine: Cdo fshat eshte unik ne menyren si e ka apo nuk e ka zbatuar reformen e tokes, ndaj

eshte shume e veshtire te behen pergjithesime. Shumica e fshatrave duket se kane arritur nje konsensus se ligji 7501 nuk eshte i pranueshem, nisur nga vecorite e pronave te vogla, mungese se pronareve te medhenj, ndertimeve turistike ne te ardhmen (me mire se prodhimi bujqesor) dhe per aresye historike.

Prania e familjeve ‘te reja’, familjeve qe jane transferuar ne zone gjate regjimit socialist per te punuar ne kooperativa, e komplikon dinamiken brenda fshatit. Fshatrat duken te bashkuara ne besimin se nje rikthim i plote i pronave eshte e vetmja zgjidhje, dhe jane kunder kompromisit, sidomos lidhur me familjet ‘e reja’ qe kane te drejta pronesie sipas ligjit 7501. Ky kundershtim per te akomoduar familjet ‘e reja’ do te komplikoje gjetjen e nje kompromisi ne kete rast.

Shume qytetare pretendojne se jane bere nje sere abuzimesh me ndarjen e tokes dhe procesin e privatizimit. Megjithese nuk jane shqyrtuar raste individuale, duket se ka prova qe mbeshtesin keto pretendime. Dy format kryesore te abuzimit jane: Deshtim ne rikthimin e pyjeve dhe kullotave qofte duke ndryshuar klasifikimin nga

pyje dhe kullota (qe jane subject rikthimi) ne toke bujqesore (qe duhet ndare sipas ligjit 7501), qofte duke mos marre parasysh kerkesen per rikthim prone, dhe

Vertetim i Faktit5 vendim gjykate qe ka konflikt me te dhenat historike per pronesine. Ne 2004, ne fshatin Palase u morr nje nisme lokale ku fshati ngriti nje Komision te

kthimit te pronave dhe leshoi dokumentacion te ri te pronesise bazuar ne tapite e vjetra dhe kufijte historike. Shumica e fshatrave kane dokumenta qe nga 1957-1959 qe tregojne tapite e parcelave qe cdo familje ja ‘dha’ kooperativave. Bazuar ne kete dokumentacion, Palasa po leshon tapi te reja. Megjithate nuk duket se kjo ndarje e re do te miratohet nga institucionet e qeverisjes qendrore.

Regjistrimi i pare ka perfunduar vetem ne 1 fshat, Qeparo, nderkohe qe gjithe kontratat jane anulluar gjate projektit te USAID per regjistrimin e tokes. Kryeplaku i fshatit Qeparo deklaroi se 93% e popullsise eshte e kenaqur me Ligjin 7501 per procesin e ndarjes se tokes dhe regjistrimit, por nje grup fshataresh e kundershtuan statistiken. Fshtaret gjithashtu permenden faktin e perdorimit te forces nga police te maskuar per te “disiplinuar te pabindurit” gjate Regjistrimit te Pare ne 2003.

Pra, eshte e qarte qe ceshtjet e rikthimit/kompensimit mund et zgjidhen ne nje zone, dhe pushteti lokal e banoret duhet te jene aktive ne planet e zhvillimit, perndryshe do te vazhdoje kundershtimi ndaj ICZMCP dhe inisiativave te tjera te zhvillimit.

5 Vertetim i Faktit (ViF) eshte nje deklarate e lleshuar nga gjykata, nje deklarim faktik i pronesise. Nje person mund te kerkoje pronesine e nje prone duke sjelle 3 deshmitare ne gjygj per te verifikuar pronesine. Kodi Civil ne 1994 deklaron se ViF nuk mund te perdoret me si prove pronesie per qellime regjistrimi ligjor, por dhuratat dhe transaksionet e shitjeve mund ta ngaterrojne ceshtjen


197

5.4. Menaxhimi bregdetar Menaxhimi i Integruar Bregdetar (ICM) nuk duhet ngaterruar me planin urbanistik, megjithese ky i fundit eshte akoma instrumenti me i rendesishem qe rregullon ndertimet bregdetare ne shume vende, perfshire Shqiperine. Per fat te keq ne shume vende planet e urbanistikes shtrihen deri vijen bregdetare, nderkohe qe ujerat e bregdetit mbeten jashte kesaj zone dhe rregullohen ose c’rregullohen nga shume pale te interesuara por te pakoordinuara.

5.4.1 Pse ka rendesi menaxhimi bregdetar?

Esenca e ICM eshte integrimi i zones bregdetare tokesore dhe ujore. Kjo justifikohet shume thjesht po te kihet parasysh perfitimet qe secila zone perfiton nga prania e tjetres, she shkembimi i rezervave te tyre. Shume struktura tokesore (hotele, pallate, qendra argetimi) perfitojne pozitivisht nga prania e detit, nderkohe qe cilesia e detit varet pothuajse ekskluzivisht nga menyra si menaxhohen aktivitetet ne toke.

Per fat te keq, zgjidhjet legale dhe institucionale ne shume vende nuk enjohin nevojen e integrimit. Vija bregdetare eshte kufiri mes juridiksionit te ministrive te linjes (ndarja “e rregullt”). Zona tokesore eshte pothuajse ekskluzivisht nen juridiksionin e ministrive te planifikimit dhe rregullohet me Ligjin e Urbanistikes, i cili integron disa interesa sektoriale. Menaxhimi i zonave detare rregullohet nga ministrite qe bazohen tek rezervat (peshkimi, tregetia detare, kultura dhe mjedisi) dhe zakonisht menaxhohet si nje zone menaxhimi me burim te vetem. Nevoja per t’i shkrire se bashku keto territore ka krijuar nje disipline te re: Menaxhimin e Integruar Bregdetar. Principet baze te ICM jane si me poshte: Zona bregdetare menaxhohet si nje hapesire per zhvillim te qendrueshem duke

respektuar mjedisin dhe duke marre ne konsiderate kapacitetin e tij mbajtes; Merret vazhdimisht ne konsiderate nderveprimi dhe ndervartesia mes detit dhe tokes; Duhet vendosur nje ekuiliber mes mbrojtjes se rezervave natyrore dhe zahvillimit social-

ekonomik ne zonen bregdetare; Duhet vendosur nje koordinim mes gjithe niveleve administrative; Mbrojtja e mjedisit mund te integrohet ne planet dhe programet lokale dhe kombetare; Perdoruesit e tokes bregdetare duhet te lidhen me njeri-tjetrin, dhe o duhet dhene

prioritet sherbimeve publike dhe aktiviteteve profesionale qe varen direkt nga vendodhja ne bregdet etj.

5.4.2. Disa propozime per menaxhimin e integruar bregdetar ne Shqiperi

Si hap i pare drejt vendosjes se nje sistemi te integruar te menaxhimit bregdetar ne Shqiperi, duhen konsideruar dy komplete masash: ligjore dhe institucionale. Nese do te merren veprime te shpejta, kjo ndihmon ne krijimin e bazes per nje menaxhim te qendrueshem te bregdetit qe con drejt nje mbrojtjeje me efektive te mjedisit dhe perdorim racional te burimeve bregdetare.

Mund te propozohen dy masa ligjore: nje dekret mbi zonat bregdetare dhe nje ligj per bregdetin. Dekreti per mbrojtjen e zonave bregdetare eshte nje mase e perkohshme e cila ndalon perkohesisht ndertimet negative ne bregdet. Duke qene dekret mund te adoptohet nga qeveria dhe nuk ka nevoje te kaloje ne parlament ku mund te ngrihen debate te panevojshme. Ka disa shembuj te kesaj mase ne vendet Mesdhetare (Kroaci dhe Itali-Sardenje). Ne te dyja rastet dekreti ka qene nje mase efektive dhe ne kohen e duhur. Nga ana negative, duhet theksuar se dekreti eshte vetem nje mase e perkohshme, pasi ne kuptimin afatgjate ai pengon ndertimet dhe i detyron njerezit qe te fillojne te veprojne kunder tij. Dekreti duhet te jete i shkruar shume qarte dhe te mos coje ne keqinterpretime.


198

Dekreti duhet qe te coje menjehere drejt ligjit te bregdetit. Shume vende mesdhetare e kane adoptuar nje ligj te tille, shembulli me i fundit eshte Izraeli. Eshte vendi ku presioni i ndertimeve bregdetare eshte i forte dhe adoptimi i ligjit u parapri nga diskutime te gjata. Ky ligj rregullon saktesisht kushtet per ndertime ne bregdet, perfshire:

percaktimin e zones se lire; identifikimin dhe kufizimin jashte zonave te mbrojtura, zonat ne te cilat ndalohen

ndertimet urbane dhe aktivitete te tjera; kufizon shtrirjen lineare te ndertimeve urbane pergjate bregut; shmang ndertimin e rrugeve te reja pergjate bregut; siguron mberritje e thjeshte ne breg; etj.

Ligji duhet shoqerua nga nje sere masash rregullatore, me synim zbatimin e tij. Megjithate, nder aspektet negative permendim si me poshte: pergatitja dhe adoptimi i ligjit mund te jete nje proces i gjate, nderkohe qe ndertimet pa

rregull ne bregdet kane dinamiken e tyre; mund te kete nje perplasje institucionale se kush do te jete pergjegjes per detyrimin per

zbatimin e ligjit, Ministria e Turizmit apo e Mjedisit; mund te kete mungese te burimeve per zbatimin e tij; mund te kete veshtiresi ne integrimin e dispozitave te ketij ligji me dispozitat e ligjit te

urbanistikes etj.

Marreveshjet institucionale per ICM jane elemente kyc ne zbatim. Konsiderohet qe, shume shpesh, mungesa e marreveshjeve te sakta institucionale dhe rivaliteti apo mungesa e integrimit mes ministrive te linjes, mund te jene shkaqet e problemeve te medha mjedisore ne bregdet. Nje organ i duhur bregdetar duhet qe te kete detyren kryesore zgjidhjen e konflikteve te interesave mes perdoruesve te burimeve bregdetare. Ne praktikat nderkombetare te ICM njihen disa zgjidhje ne nivel kombetar: autoriteti, agjensia dhe komisioni bregdetar.

Autoriteti bregdetar eshte tipi me solid i rregullimeve institucionale. Ai ka pushtet te forte ekzekutiv per vendimmarrje, ka mjete per zbatimin e ligjit (mund edhe te veproje si polici), ka rol juridik per miratimin e rregulloreve dhe direktivave, standarteve dhe procedurave te zbatimit dhe arbitrazhit, dhe ka nje pozicion te larte ne hierarkine qeverisese, dhe siguron qe ceshjte e bregdetit te hyjne ne axhenden e qeverise. Mund te kete edhe rol marketingu, alokim fondesh, te ofroje stimuj dhe subvencione. Anet negative jane, kostua e larte e mbajtjes se tij, mungesa e personelit te trajnuar, fakti qe punon kryesisht duke “ushtruar presion” mbi perdoruesit e bregdetit qe te zbatojne rregullat, pra duke qene me teper “mekanik”, mungesa e pushtetit te integruar per te arritur konsensus mes perdoruesve te bregdetit dhe konkurrenca mes ministrive te linjes se ne varesi te kujtdo te jete.

Agjensia bregdetare eshte nje zgjidhje me “e bute” sesa autoriteti. Megjithese zakonisht gjendet nen juridiksionin e nje ministrie te caktuar, roli i tij duhet te jete ulja bashke e te gjithe agjensive te ndryshme (partnereve) te perfshire ne ICM dhe stimulimi i nje dialogu mes tyre. Ai nuk eshte organ rregullator, por mund te kete mjete ne dispozicion per te monitoruar situaten ne bregdet, sic jane sherbimet e inspektimit. Ai nuk ka nje rol ligjor apo komercial si autoritet. Nga ana negative, kushton mbajtja e tij, burimet njerezore mungojne dhe duhet kohe qe te krijohen, ka rivalitet mes ministrive per vartesine e kesaj agjensie, mund te kete konfuzion lidhur me rolin e agjensise si organ i pavarur etj.

Perfundimisht, komisioni i menaxhimit te bregdetit eshte vertete nje zgjidhje “e bute”. Ai duhet te perfshije gjithe palet e interesuara ne menaxhimin bregdetar, perfshire pushtetin


199

qendror dhe lokal, OJQ-te, sektorin privat dhe organizatat profesionale. Ai duhet te kete rol koordinues ne ndihmen per arritjen e konsensusit per perdorimin e burimeve bregdetare, perfshire token urbane, bregdetin, burimet ujore, zonat natyrore, trashegimine historike, zonat e mbrojtura etj. Nje komitet i tille mund te ngrihet mbi baza vullnetare apo statutore. Ai duhet te beje takime te rregullta dhe te kete funksionet e meposhteme ne procesin e ICM: rishikimin e propozimeve kryesore per ndertime, marrje vendimet per keto propozime, percaktim i funksioneve te organeve pjesemarrese ne proceset e vendimarrjes, garancia per perfshirjen e publikut, te ndihmoje ne rritjen e te ardhurave dhe shperndarjen e fondeve. Komisionet bregdetare mund te riafirmojne rolin e menaxhereve te bregdetit, si personat qe do te duhet te sigurojne krijimin dhe funksionimin efektiv te ketyre komisioneve. Shembulli me i fundit per nje komision te tille eshte Izraeli, ku komisioni eshte krijuar ne nivel kombetar pas adoptimit te ligjit per bregdetin ne veren e 2004.

Komisioni i Paleve te Interesuara ne Bregdet (CSC), qe eshte propozuar ne kete projekt, si forme e forumit lokal te ICM, mund te merret si berthama e nje zgjidhjeje institucionale. Ana pozitive e nje zgjidhjeje te tille eshte kostua relativisht e ulet, pjesemarrja e sigurt ne nivel te gjere e paleve teinteresuara, pergjegjesia qe do te merret pas arritjes se nje marreveshjeje vullnetare mbiperdorimin e burimeve bregdetare, mungesa e ‘perplasjeve’ mes ministrive te linjes dhe rritja e ndergjegjesimit mbi problemet e bregdetit. Si ane negative mund te permenden: mungesa e fuqise statutore, mekanizma te dobet detyrues dhe reagim relativisht i ngadalte ne kohe krize.

5.5. Rekomandime: Masat urgjente per planifikimin bregdetar Analiza e kontekstit fizik, mjedisor, social dhe ligjor, e prezantuar ne kete studim, synon ne identifikimin e pengesave dhe mundesive kyc ne arritjen e objektivave te zhvillimit te qendrueshem bregdetar. Megjithate, nisur nga urgjenca e disa ceshtjeve te identifikuara, rekomandimet perkatese duhet te kthehen masa te sakta me synim ndalimin e ndertimeve te papranueshme ne bregdet. Kjo fillimisht i referohet kerkese se larte dhe presionit per pasuri te paluajtshme (vecanerisht prane zonave urbane apo rrjetit te rruges kryesore) dhe shpesh realizohet si godine ilegale. Nisur nga vlera dhe potenciali i zhvillimit per zonat e rrezikuara bregdetare dhe burimet natyrore, masat e propozuara mund te konsiderohen si pergjigje ndaj krizes se menaxhimit dhe forma ligjore e nje zbatimi te mundshem te tyre eshte nje dekret qeveritar (shih aneksin 10 per shembuj te ngjashem nga Kroacia, dhe Italia-Sardenja).

Shkaku kryesor per perafrimin e propozuar eshte efektiviteti – ritmi i shpejte i ndertimeve te permendura, shkaterrimi i burimeve bregdetare, ne kundershtim me kohen qe duhet per nje pergjigje “te rregullt” te politikave permes planifikimit (studimi dhe plani per ICD dhe dokumente te tjera me te detajuara per perdorimin e tokes) dhe ndryshime te mundshme ligjore dhe institucionale (autoriteti bregdetar dhe legjislacioni specifik per bregdetin).

Duhet theksuar se rekomandimet me poshte nuk jane krejt te plota ne kuptimin e zhvillimit te ardhshem rajonal. Ato jane formuluar me teper duke patur parasysh qellimin e zakonshem te planifikimit te zhvillimit te territorit si dhe kontekstin ligjor dhe institucional te cilet japin instrumenta per zbatimin e planeve te zhvillimit te territorit. Kjo eshte pse disa masa te propozuara apo rekomandime jane dhene si specifike ne planinn e ICD ndersa te tjerat jane me “sistematike”, port e nje rendesie te madhe ne pergjithesi dhe mjaft bashkekohore per zbatimin e planit te ICD.

Po keshtu, duke pare nivelin e ndertimeve te pakontrolluara dhe ilegale pergjate bregut, si dhe paefektshmerine per t’u marre me kete ceshtje, rekomandohen masat urgjente te meposhteme:


200

1. Brezi bregdetar prej 1000m duhet shpallur si zone e mbrojtur bregdetare (PCA) me rendesi dhe interes te vencate per shtetin.

2. Masa te menjehershme per te permiresuar efektivitetin e policise ndertimore me theks te vecante tek PCA – duhen siguruar pajisjet baze perfshire makina, aparate dixhitale, GPS dhe kompjutera si dhe trajnim per metodat efektive te punes (fotografite dixhitale ajrore jane te vlefshme dhe burim i rendesishem informacioni ne zbulimin, identifikimin dhe raportimin e ndertimeve ilegale). Per me tej, duhen vendosur kritere dhe procedura te qarta, specifike dhe rigoroze per PCA, lidhur me prishjen e ndertimeve ilegale.

3. Cdo ndertim rezidencial apo turistik brenda PCA mund te behet vetem pas adoptimit te nje plani te detajuar rregullues (studime urbanistike pjesore) te miratuar nga Keshilli Rajonal i Rregullimit te Territorit. I vetmi perjashtim mund te jete ndertimi ne nje zone urbane apo sherbimi. Qellimi kyc in nje plani rregullues te detajuar eshte percaktimi i sistemit te hapesirave publike perfshire rrjetin e rrugeve dhe sherbimet e duhura infrastrukturore ne nje shkalle 1:1.000 apo 1:2.000. Eshte e rendesishme qe ky plan siguron njefare fleksibiliteti gjate percaktimit te parametrave kryesore si permasat minimale te parceles, siperfaqja maksimale e godines dhe raporti i siperfaqes se kateve, standartet e larteise dhe parkimit. Miratimi duhet te konfirmoje se plani i detajuar rregullator eshte hartuar ne linje me dokumentat urbanistike te niveleve me te larta (plane e zhvillimit rajonal/territorial si plani i ICD dhe, nese aplikohet, masterplani urban).

4. Ndertimi i godinave per banim apo turistike brenda PCA duhet te behet vetem pasi te jene ndare (caktuar me ligj) parcelat e hapesirave publike perfshire korridoret e rrugeve me infrastrukture komunale dhe zona te gjelbra, sipas planit rregullator te hollesishem te miratuar.

5. Ne perdorimin e tokes per turizem jashte zonave urbane nuk duhet lejuar asnje ndertim apo strukture akomodimi te turisteve ne nje brez 100 m nga bregu i detit. Brenda ketij brezi lejohen nderhyrje qe perfshijne: hapesira publike si qendra argetimi, kende lojerash, shetitore pergjate bregut, lehtesira per ushqim apo argetim per turistet, si dhe infrastrukture bregdetare (porte, porte jahtesh). Te vetment perjashtime mund te jene ndertimet apo strukturat e akomodimit te turisteve brenda portit te jahteve. Nse dhe aty ku eshte e nevojshme, dokumenti rajonal i urbanistikes sic eshte psh plani i ICD mund te percaktoje distancat per keto ndertime.

6. Masa per te kufizuar apo ndaluar ndertimet brenda zonave te zhvillimit te turizmit – eshte e renesishme te kufizoht ndertimi i pallateve qe shpesh synohet te shiten si pjese te vecanta apo te hyjne ne tregun e pasurive te paluajtshme. Problemi vjen nga fakti qe apartamentet, si tip specifik i strukturave te akomodimit te turisteve, nga pikepamja fizike nuk kane dallim nga ndertesat rezidenciale. Ky eshte shkaku qe ndertuesit marrin kollaj lejen e ndertimit per apartamente si struktura turistike, por pastaj fare thjesht i shesin apo i regjistrojne si pasuri te paluajtshme. Qe te shmanget kjo, cdo plan urbanistik duhet qe te jape qarte numrin e apartamenteve (godinave) rezidenciale ne cdo zone ku do te zhvillohet turizmi.

7. Ne baze te rendesise dhe mbrojtjes se vecante nga shteti per PCA, cdo ndertim illegal ne te ardhme brenda PCA duhet shpallur si akt kriminal. Perderisa ne shikim te pare kjo gje mund te duket si mase shume strikte, eshte e rendesishme te theksohet natyra dominuese e ketij fenomeni. Ne kundershtim me shume ndertime ilegale sociale ne te kaluaren, shumica e ndertimeve te reja ilegale ne bregdet (sic eshte pare dhe degjuar gjate misionit) jane spekulative nga natyra dhe tentojne tregun e pasurive te paluajtshme. Nje ceshtje tjeter qe lidhet me ndertimin ilegal eshte kur nuk zbatohet projekti ne lejen e ndertimit (siperfaqja e ndertimit dhe lartesia).


201

Gjithe masat urgjente te propozuara mund te jene te perkohshme. Shumica e tyre mund te merren nga TDSP apo te kalojne ne pergjegjesine e autoritetit bregdetar dhe legjislacionit perkates. Nje dileme e madhe mbetet lidhur me formen me te pershtatshme te rregullimit te ceshtjeve ligjore te bregdetit – pjese e vecante e legjislacionit apo zgjerim i sistemit te planifikimit te perdorimit te tokes.

Rekomandimet qe lidhen me pergatitjen e studimit dhe planit per Zhvillimin e Integruar Bregdetar jane afatshkurtra, sipas kuadrit kohor qe duhej hartuar ky plan. Ato perfshijne: 1. Ceshtja e perputhshmerise mes ligjit te urbanistikes dhe Ligjit Baze mund te zgjidhet

permes planifikimit me pergjegjesi te perbashket dhe sistemit hierarkik te planeve lokale apo rajonale te urbanistikes. Kjo do te thote qe plani rajonal hartohet apo koordinohet nga zyra rajonale e urbanistikes me pjesemarrje te plote te bashkive dhe komunave. Sistemi hierarkik i planeve te urbanistikes sigurisht qe do te sherbeje per respektimin e linjes llogjike, psh nevoja per planifikim per turizem apo infrastrukture ne nivel rajonal dhe ne te njejten kohe lejimi i pjesemarrjes se publikut ne ceshtjet qe lidhen me zhvillimin komunitar ne nivel lokal. Ne kete menyre, plani rajonal do te behet burimi i kritereve per miratimin e planeve lokale te urbanistikes, ne vend qe te prezantoje fleksibilitetin e te drejtave te anetareve te komisioneve rajonale. Me fjale te tjera, miratimi i planit lokal nenkupton qe plani eshte pergatitur duke respektuar gjithe elementet e planit rajonal qe eshte miratuar gjate procesit te planifikimit me pjesemarrje. E njeta marredhenie duhet vendosur mes planit rajonal dhe strategjise kombetare te zhvillimit, pasi kjo strategji te jete miratuar.

2. Njesite e planifikimit ne nivel rajonal duhet te behen ndermjetes mes niveleve kombetare dhe lokale qe pergjigjen per planifikimin e perdorimit te tokes. Plani i ICD duhet te jete nje trajnim i rendesishem ne pune e siper per njesine e planifikimit rajonal ne Vlore. Trajnimi duhet te mbuloje vecanerisht metodologjine e planifikimit te perdorimit te tokes (perfshire planifikimin mjedisor dhe te turizmit) dhe praktika te mira bashkekohore, instrumenta zbatimi, koordinim sektorial, pjesemarrje te publikut, zgjidhje mosmarreeshjesh dhe menaxhim informacioni (GIS). Eshte thelbesore perfshirja e pales shqiptare nga gjithe institucionet e interesuara (ky ishte nje nga disavantazhet kryesre te procesit te planifikimit te Menaxhimit te Zones Bregdetare ne 1994-96).

3. Duhen marre masa per te kontrolluar perhapjen e ndertimeve pergjate bregut (ndertime ne linjen bregdetare) qe shpesh arrihen permes planeve ligjore te perdorimit te tokes (toke per ndertim apo zgjerim i vijes se verdhe) ne bashki dhe komuna. Planet e urbanistikes ne nivel rajonal sic eshte ICDSP duhet te japin kritere te qarta, preferohet te matshme, bazuar ne permasat aktuale te tokes per ndertim, ndarjen e tokes ku tashme eshte ndertuar dhe parashikime reale per zhvillimin e popullsise dhe turizmit. Masa te tilla do te mbrojne brezin bregdetar nga ndertimet, do te balancojne oferten dhe kerkesen per toke per ndertim dhe sigurojne sherbime te infrastruktures urbane me kosto efektive.

4. ICDSP, me qellim sigurimin e ndihmes me praktike, duhet te siguroje nje sistem vertikal te dokumentave te urbanistikes te harmonizuar me njeri-tjetrin. Niveli i pare i planifikimit eshte rajonal (shkalla 1:50.000), mbulon gjithe zonen permes modelimit te zonave sensitive mjedisore, si dhe perdorimit dhe infrastruktures kryesore toke/det. Planifikimi ne nivel lokal (shkalla 1:10.000) duhet te jape shembuj te planifikimit te turizmit dhe komunitetit. Planifikimi me i detajuar merret me urbanistiken dhe rregullat e ndertimit (1:2.000).

Dy rekomandime qe kane rendesi te vecante per zbatimin e planeve dhe politikave te zones bregdetare, lidhen me ligjin e urbanistikes dhe prezantimin e nje “takse te re per bregdetin”:


202

1. Amendime ne ligjin per perdorimin e tokes per prezantimin e politikave efektive te tokes per ndertim. Qellimi kyc eshte sigurimi ne kohe i hapesirave publike dhe te sherbimeve brenda zonave te banimit ne te cilat eshte thelbesore mbulimi i kostove permes pjesemarrjes se kapitaleve private. Ky eshte nje nga parakushtet kyc per funksionimin e sistemit te planifikimit te perdorimit te tokes ne nivel zbatimi. Ky propozim ka nje rendesi te pergjithshme per nje sistem efektiv planifikimi. Megjithate, per te mos u marre vetem me investiture te fusqishem ne bregdet, duhet aplikuar me kujdes edhe ne zonat e mesme ku sigurmi i banesave per te varferit mund te kerkoje nje ndjeshmeri me te madhe ne zgjidhjen e ketij problemi (shih seksionin mbi Cmimin e Ndikimit te Zhvillimit).

2. Nje ceshtje tjeter bashkekohore te ciles nuk i eshte adresuar deri tani eshte vendosja e nje takse te re mbi pronaret e tokes ose perdoruesit e saj ne zonen bregdetare te cilet perfitojne nga rritja e vleres se tokes per shkak te vendimeve urbanistike (dhe jo per shkak te perpjekjeve te pronarit) apo ndryshimit te perdorimit te tokes (psh toke bujqesore apo kullote kthehet ne toke banimi apo per turizem dhe padyshim qe rrit vleren e saj). Nje opsion i mundshem eshte te trajtohet cdo perfitim qe eshte bere si rezultat i vendimeve te urbanistikes ne zonen bregdetare, si perfitim kapital dhe te taksohet. Ne situaten kur autoritetet vendore nuk kane burime reale per te financuar mbrojtjen e natyres, dhe kur standartet e cilesise se mjedisit te vendosura nga politikat kombetare kerkojne financime shtese, nje llojn taksimi shtese duket si nje nga te paktat burime reale te te ardhurave qe mund te caktohet. Per me tej, nje takse e tille sjell me shume barazi mes pronareve te tokes dhe ul disi presionin e disave prej tyre. Ndoshta nje zgjidhje mund te ishte themelimi i nje fondi bregdetar rajonal (bazuar ne kete takse), qe menaxhohet ne menyre transparente dhe perdoret vetem per kompensimin e pronareve ne zonat e mbrojtura apo zona te tjera sensitive.

203

6 Vizioni i zhvillimit per rajonin e bregdetit jugor te Shqiperise

Ky kapitull krijon nje kuader te strategjise se zhvillimit te turizmit per rajonin e bregdetit jugor te Shqiperise, dhe vecanerisht per zonen bregdetare ku presionet nga ndertimet por dhe mundesite per zhvillim jane me te medha. Dy kapitujt e pare kane dhene nje analize te gjithe presioneve kryesore te ndertimeve ne rajon. Ne cdo rast te mundshem u prezantuan tendencat per ndertime, ne menyre qe te dilte qarte se cfare pritet te ndodhe ne rajon nese tendencat aktuale vazhdojne. Kapitulli i trete merret me ceshtjen e turizmit, duke prezantuar me terma mjaft te guximshem se cfare mund te pritet dhe cfare duhet bere, nese duam qe ne rajon te zhvillohen koncepte te arritshme te turizmit, duke marre ne konsiderate, mjedisin e gjere socio-ekonomik ne vendet fqinje. Kapitulli i katert eshte vecanerisht i rendesishem pasi ai percakton stadin e vizionit te zhvillimit duke llogaritur aty ku eshte e mundur ne terma sasiore, kapacitetin mbajtes mjedisor te territorit. Duke perdorur me sukses kete perafrim inovativ ketu, eshte bere nje vleresim i rendesishem i kapaciteteve qe nuk duhet te kalohen nese duam qe te materializohet zhvillimi i qendrueshem pergjate bregdetit te Jonit. Se fundmi, eshte analizuar pergjigja e autoriteteve pergjegjese per problemet aktuale dhe jane dhene rekomandime per masat urgjente qe duhen marre. Me poshte eshte nje vleresim i strategjise, e cila duhet te pepunohet me hollesi gjate fazes tjeter te ketij projekti – fazes se planifikimit urban.

6.1. Tendencat demografike Tendenca kyc demografike e bregdetit te Jonit eshte levizja gjeografike e punes, si nje nga pergjigjet e rendesishme ndaj mungeses se vendeve te punes. Kjo vecori eshte e pergjithshme per Shqiperine, ku gjate periudhes 1997-2001, cdo vit, 8-10% e meshkujve shqiptare me moshe 15-34 vjec punonin ne emigracion, kryesisht ne Greqi dhe Itali. Eshte vleresuar se paga qe marrin eshte gati tre here me e larte se paga e punes qe benin para se te amigronin. Kursimet e emigranteve, kryesisht silen ne Shqiperi dhe shumica e emigranteve (66-79%) kane nje deshire te madhe qe te kthehen ne Shqiperi.

Tendenca e emigracionit eshte reflektuar ne Profilin e Rajonit Vlore (2003). Ne bashkine e Himares popullsia ne 2001 raportohej te ishte 3,214 nderkohe qe popullsia e regjistruar ne 2000 ishe ne nivelin e 10,057. ky ndryshim eshte per shkak te emigracionit te perkohshem. Po keshtu, ne bashkine e Sarandes shifrat korresponduese te popullsise jane 15,259 dhe 31,571 respektivisht. Se bashku, Himara dhe Saranda, nderkohe qe popullsia e regjistruar eshte 41,628, nga keta 23,155 (56%) punojne jashte si emigrante, te pakten per pjesen me te madhe te vitit.

Sipas Raportit te Profilit Vlore, diferenca mes popullsise rezidente dhe asaj te regjistruar per te gjithe zonen eshte 36,516, qe sjell nje perqindje te popullsise migruese prej 58%. Rritja e popullsise se regjistruar ne vitet 1989-2004 duket se eshte baraz me 55% (me shume se dyfishimi i popullsise). Niveli me i larte i rritjes duket se eshte ne Bashkine e Sarandes dhe ne Ksamil, te dyja zona urbane.


204

Nese adoptohet rritja natyrore vjetore e popullsise (parashikimi i popullsise i bere per Studimin) ne shifrat 1.5-2.0% (rritje e ngadalte), atehere popullsia ne zonen e studimit ne 2015 (pa Orikumin) do te jete rreth 100,000 banore (Tabela 6.1).

Tabela 6.1: Parashikimi per rritjen natyrale te popullsise (2004 – 2015)*

Nr. Bashkia / Komuna 2004 2015 1 Himara 10,697 12,100 2 Lukova 8,911 9,700 3 Saranda 34,226 50,400 4 Aliko 3,353 7,650 5 Ksamili 7,124 10,500 6 Xarra 6,811 9,500 Total 71,122 99,850 * Bazuar ne nivelet mesatare te rritjes

Megjithate, problemi qe mbetet, eshte popullsia e perhershme banuese e zone qe eshte baza per krahun e punes te disponueshem. Duke supozuar qe popullsia qe perkohesisht emigron do te mare pjese potencialisht ne krahun e punes ne zone kur te hapen vendet e punes, punesimi do te mbyllet ne shifren 60,000 (60%) e popullsise duke mos sjelle probleme ne mebeshtetjen e zhvillime turistike, nga pikepamja e shifrave. Nese gjysma e krahut te punes eshte e gateshme te punesohet ne sektorin e turizmit (si punesim direkt ne sektorin e akomodimit ashtu dhe indirekt ne sektorin e sherbimit), numri i shtreterve qe mund te mbahen e kalon nivelin e planifikuar te parashikimit ne te ardhmen. Megjithate aftesite e sherbimit mebeten shqetesimi kryesor per zhvillimin e industrise se turizmit.

6.2. Struktura e preferuar ekonomike Sic u shpjegua ne kapitullin 2.1.2, struktura ekonomike e zones pengohet nga disa faktore, te cilet mund te permblidhen si me poshte: Ajo ka nje strukture ‘dyshe’, nje ekonomi te vogel urbane te fokusuar ne Sarande, dhe

nje ekonomi rurale qe mbijeton ne pjesen tjeter te zones; Ka nje baze te vogel prodhimi dhe nje treg te vogel lokal. Ekonomia urbane eshte shume

e vogel qe te mbeshtese nje baze te forte prodhuese qe perbehet nga aktivitete prodhimi dhe sherbimi, nderkohe qe ekonomia rurale ne fshatra, vuan nga shpopullarizimi, ka nje force pune te moshuar dhe nje popullsi te vogel rezidente, ajo bazohet ne familje dhe prodhon vetem per nje pjese te tregut lokal, pasi shume produkte bujqesore importohen nga zona te tjera apo nga jashte.

Ka lidhje shume te dobeta mes ekonomive urbane dhe rurale; asnjera nuk ka kapacitetin te behet sektor drejtues dhe te krijoje nje kerkese per tjetren si dhe te gjeneroje te ardhurat e kerkuara dhe mundesite per punesim, keshtu qe ajo varet nga te ardhurat e punes jashte shtetit ne emigracion.

Deri me sot, ajo nuk ka zhvilluar kapacitetet qe te perdore avantazhet e veta si nje ekonomi bregdetare e bazuar ne burimet e pasura mjedisore dhe te trashegimise.

Rritja ekonomike ne te ardhmen per zonen e studimit mund te arrihet vetem duke krijuar nje strukture ekonomike me sektor te forte prodhimi dhe kerkese per konsum. Permasa e kufizuar e tregut lokal tregon qarte se struktura e ardhshme ekkonomike me nje rritje te kapacitetit te prodhimit dhe konsumit nuk mund te ndertohet nga burimet e kerkeses se brendeshme (endogjene), por nga stimulimi i kerkeses se jashteme, sic eshte turizmi, i cili

Vizioni i zhvillimit per rajonin e bregdetit jugor te Shqiperise

205

eshte ne gjendje qe te krijoje kerkese per ndertime, sherbime, prodhime vendase dhe bujqesi.

Turizmi, duke qene nje aktivitet ekonomik kompleks, mund te siguroje elementin qe mungon dhe te veproje si nje fokus (force levizese) ne ndertimin e nje ‘strukture ekonomike bregdetare’ te integruar ne zonen e studimit. Karakteristikat kryesore te ekonomise bregdetare do te perfshijne si me poshte: Investime te reja produktive ne ndertimin e strukturave te akomodimit te turisteve dhe

strukturave te tjera ne zonat e perzgjedhura urbane dhe rurale, duke bere te mundur konsumin e jashtem qe shpenzohet ne sherbimet e turizmit;

Efekte shumefishuese ndersektoriale, qe ndertojne sektoret urban dhe rural. Turizmi do te furnizoje shpenzime direkte nga vizitoret/turistet ne zonat baze te turizmit urban dhe shpenzimet indirekte nga krahu lokal i punes qe paguhet duke punuar ne sektorin e ndertimeve i shperndare ndermjet sektoreve te ndryshem te ekonomise bregdetare ku perfshihen sherbimet financiare, transporti, prodhimet e vogla, produktet bujqesore dhe blegtoriale, sherbimet neper fshatra e te tjera ne zonat rurale.

Kerkese qe lind nga turizmi, per prodhime vendase ne ekonomine rurale, si psh mobilje tradicionale, prodhime artizanale dhe produkte bujqesore te perpunuara (vere, bulmet etj.) ne Himare dhe ne fshatrat e tjere.

Kerkese per cilesi mjedisore (ku perfshihen ne procesin e zhvillimit dhe zonat e biodiversitetit, liqenet, parqet, pyjet etj) qe con ne mbrojtjen e tyre (sic eshte laguina e Butrintit) dhe ne marketimin e tyre si elementet kryesore te diversifikimit te produkteve lokale te turizmit.

Kerkese per ndertime te trasheguara vendase tradicionale, shtepi dhe monumente ne disa vende (sic eshte fshati i vjeter i Himares), qe po ashtu sjell dhe mbrojtjen e tyre dhe permiresimin e marketingut ne turizem.

Krijimi i motivimeve me baze ne treg per menaxhimin mjedisor te zonave te trashegimise dhe biodiversitetin bregdetar, si nje pjese integrale e ekonomise se bregdetit, me mire sesa nje ekonomi qe kercenon keto zona mjedisore.

Perfshirjen e komuniteteve lokale ne zhvillim, si veprues aktive ne prodhimin dhe ofrimin e sherbimeve per turizmin.

Perfitime sociale qe rrjedhin nga dhe krijohen prej turizmit me baze ne fshat, permes mundesive qe komunitetet lokale ne investojne per akomodimin, mobilje tradicionle dhe struktura te prodhimit dhe perpunimit te ushqimit, duke bere te mundur perfshirjen ne perpjekjet per rigjenerim te komuniteteve lokale qe tani po perballojne rrezikun e disintegrimit.

Duket qarte qe suksesi i turizmit ne plotesimin e rolit si levizesi kryesor drejt nje zhvillimi te integruar ekonomik ne bregdetin jonian, do te varet nga tipi i ndertimeve, madhesia, cilesia, pronesia dhe vendodhja e strukturave turistike. Kjo do te thote qe ndertimet turistike duhet te planifikohen bazuar ne burimet e identifikuara, nevojave sociale dhe ekonomike dhe kapacitetti mbajtes mjedisor te zones bregdetare si dhe mundesive dhe problemeve qe cdo lokalitet ka per te arritur ne te ardhmen strukturen e vet ekonomike me te mire. Ceshtja kryesore eshte shperndarja e ndertimeve turistike dhe roli i zonimit te turizmit jo vetem si nje “shperndares” i tokes, por kryesisht si nje instrument ne zhvillimin e balancuar social dhe ekonomik.


206

6.3. Vizioni i zhvillimit Sfida kryesore e pushtetit lokal eshte permiresimi i cilesise se jetes se banoreve, sigurimi i nje rritjeje te mjaftueshme ekonomike dhe vecanerisht krijimi i mundesive per njerezit, te cilet me perpara jane perjashtuar nga pjesemarrja ne ekonomi, duke qene ky shkaku qe shumica e tyre emigrojne per pune ne vendet fqinje. Me qellim qe te kete sukses, ajo duhet te zhvilloje infrastrukturen, te terheqe investitoret, te menaxhoje popullsine dhe te inkurajoje bizneset lokale.

Bregdeti i Jonit, i kufizuar nga dy parqe kombetare, eshte nje perle ne rrejtin shqiptar te zonave natyrore. Bukuria natyrore e zones, klima e saj relativisht e bute, trashegimia kulturore intriguese dhe sasia e aktiviteteve argetuese qe mund te zhvillohen atje, te shoqeruara nga nje mberritje e thjeshte ne zone dhe struktura te perzgjedhura akomodimi, e bejne kete zone nje magnet per turistet e huaj dhe vendas. Po ashtu, turizmi eshte identifikuar si nje nga sektoret me potencialin me te larte per rritje ekonomike. Pas fazes fillestare te rritjes se pakontrolluar ne jug, bizneset e turizmit kohet e funit kane qendruar ne vend, dhe sfida e Planit te Zhvillimit te Integruar te Bregdetit eshte prezantimi i nje imazhi te ri dhe terheqes te turizmit ne kete rajon.

Duket qarte se mungesa e planeve te qendrueshme strategjike rajonale (shto ketu dhe nje mungese ligji apo rregullash) ka mundesuar rritjen e pakontrolluar dhe ka penguar zhvillimin e qendrueshem ne bregdetin jonian, vecanerisht lidhur me investimet per zhvillimin e turizmit, gje qe ka sjelle perzierje informacioni qe jepet rreth ketij sektori te rendesishem. Nese duam qe bregdeti jonian te funksionoje si nje destinacion turistik i mireintegruar, atehere ka nevoje per te integrim te mire te te gjithe inisiativave per zhvillim, perfshire gjithe aspektet e sistemit te turizmit (si psh faktoret e kerkeses, ofertes dhe sherbimit). Menyra me e mire qe te arrihet kjo eshte permes nje plani ICD me nje komponent te forte per zhvillimin e turizmit, dhe me lidhje te forta me inisiativat dhe programet kombetare ne rajonet fqinje. Nje nga ceshtjet kyc ne arritjen e konsensusit per strategjine e zhvillimit dhe zonimit eshte menaxhimi i tensioneve mes: Pritjeve per rritje te madhe, kryesisht bazuar ne ndertimet turistike pergjate gjithe bregut; Nevojes per mbrojtje te brezave te medhenj bregdetare, duke perfshire nje sere

mjedisesh dhe peisazhesh te vlefshme; dhe • Nevojes per ndertime graduale te nje infrastrukture te kushtueshme, e cila padyshim

ndryshon sipas lokaliteteve.

Studimi i ICD ka perfshire analizat e te dhenave te disponueshme, parashikimin e tendencave, opsionet e zhvillimit dhe konsultat me palet e interesuara ne nivel kombetar, rajonal dhe lokal. Cka eshte e rendesishme, ai njeh dhe adreson shume nga ngjarjet e pritshme mbi sistemin e urbanistikes ekzistuese dhe dokumentat statuore qe hartohen bashke me te. Analizat deri tani kane treguar se ka nje sere ceshtjesh kritike per te cilat duhet treguar kujdes kur hartohen strategjite per bregdetin jonian. Ato mund te permblidhen si me poshte:

Ceshtja kritike 1: Mbrojtja e vlerave natyrore dhe kulturore

Rritja e presionit nga ndertimet turistike dhe ato per banim kercenon vlerat e medha natyrore dhe kulturore te rajonit, perfshire mjediset dhe ekosistemet detare dhe tokesore, duke kerkuar integrimin e principeve te mjedisit ne vendimmarrjen per ndertimet.


207

Ceshtja kritike 2: Permiresimi i infrastruktures se pamjaftueshme dhe ceshtjet qe lidhen me mjedisin Infrastruktura e pamjaftueshme, ne shume raste inekzistente, per t’ju pergjigjur nevojave ekzistuese dhe te ardhshme per turizem dhe banim pergjate bregdetit te Jonit (vecanerisht grumbullimi dhe trajtimi i ujerave te zeza, trajtimi i mbetjeve te ngurta, furnizimi me uje dhe transporti) ka nevoje per nje zhvillim gradual dhe me faza.

Ceshtja kritike 3: Mbajtja e komuniteteve te vogla dhe te mesme Rritja e pabarabarte e popullsise ne nivel rajonal, vecanerisht pakesimi dhe plakja e popullsise ne zonat veriore ku emigrimi eshte i madh, kerkon nje nivel minimal te rritjes se zhvillimit, qe do te thote nivelin me te ulet te nevojshem per mbajtjen e komuniteteve lokale dhe kunderpergjigjen ndaj tendencave aktuale te migrimit

Ceshtja kritike 4: Zhvillimi i turizmit brenda nje ekonomie te shumellojshme Turizmi nuk duhet lejuar te behet nje sektor dominues ne ekonomine rajonale - bujqesia dhe peshkimi bashke me aktivitetet qe lidhen me to, nje sektor i forte sherbimesh, vecanerisht tregetia, te kombinuara me biznese turistike, sigurojne balancen me te mire te shumellojshmerise.

Ceshtja kritike 5: Mbeshtetja e zhvillimit te turizmit Turizmi eshte nje ekonomi miks, e cila kerkon perfshirje te plote te sektorit publik duke fiksuar rregullat, siguruar cilesine e mjediit dhe mundesisht duke arritur nje mase kritike te zhvillimit duke sjelle toke publike dhe infrastrukture, si dhe duke krijuar nje mjedis te favorshem per investime.

Ceshtja kritike 6: Ndertime te pakontrolluara Rritja e presionit nga ndertimet turistike dhe ato te banimit, zbatim i dobet i ligjit dhe infrastruktura e pamjaftueshme ndikojne ne mjedisin detar, kenaqesine e banimit dhe karakterin tradicional te vendbanimeve, dhe nevojiten masa urgjente

Ceshtja kritike 7: Zhvillim cilesor dhe rehabilitim i zonave ku ka ndertime te pakontrolluara Ndertimet fizike duhet te respektojne kufijte e kapacitetit mbajtes te territorit. Megjithate, ne pergjithesi, kufiri i rritjes pergjate bregdetit te Jonit eshte relativisht i madh, ka pak zona kritike ku duhet kushtuar vemendje e vecante (mbetje te ngurta, ujera te zeza). Zhvillim cilesor do te thote gjithashtu respekt per vlerat natyrore dhe kulturore te formave te peisazhit te cilat krijojne nje pamje karakteristike te rajonit.

VIZIONI I ZHVILLIMIT

Bregdeti i Jonit behet nje destinacion i rendesishem i turizmit ne Mesdhe, i njohur per mbrojtjen e mjediseve te tij, trashegimise dhe identitetit natyror dhe kulturor, ku sektori i turizmit eshte i mireintegruar ne nje ekonomi te diversifikuar rajonale e cila siguron prosperitet dhe mireqenie per banoret e saj.


208

6.3.1. Principet dhe objektivat e planifikimit dhe zhvillimit bregdetar

Duke mare ne konsiderate burimet dhe mjediset kyc bregdetare te identifikuar ne kapitujt e meparshem, si dhe ceshtjet kritike, jane propozuar principet dhe objektivat e meposhteme per planifikimin dhe zhvillimin bregdetar:

a) Mbrojtja e karakteristikave te vecanta mjedisore Do te mbrohen karakteristikat detare dhe bregdetare te nje rendesie ekologjike,

gjeologjike, gjeomorfologjike, kulturore, historike dhe peisazhi. Do te mbrohen habitatet bregdetare, tokesore dhe detare se bashku me floren dhe

faunen e tyre. Disa pjese te bregdetit duhet qe te mbeten te veshtira per tu arritur, per te mbrojtur dhe

per te mbajtur zona te virgjera dhe per eksplorim. Duhet te vendoset nje sistem i miremenaxhuar si perfaqsues I parqeve dhe rezervave

bregdetare, ku te perfshihen komunitetet lokale ne mbrojtjen dhe menaxhimin e ketyre zonave.

b) Perdorimi i qendrueshem i burimeve natyrore bregdetare

Perdorimi i qendrueshem i burimeve natyrore bregdetare ne perputhje me kapacitetin mbajtes mjedisor te identifikuar, do te thote: Cilesia e ujit bregdetar do te mbrohet kryesisht permes zhvillimit te infrakstruktures (per

zonat ne te cilat nuk ka kanalizime nuk mund te demonstrohen ndikime negative ne ujerat bregdetare, nderkohe qe vezhgimet do te behen ne zonat qe kane sisteme kanalizimesh per te siguruar qe keto sisteme kane kapacitet te mjaftueshem.

Sasia e ndertimeve bregdetare duhet te jene ne perputhje me burimet ujore te disponueshme (burime dhe nentoka).

Planifikimi i tratimit te mbetjeve te ngurta eshte nje parakushtet kritike per cdo ndertim te ri dhe nje mase kyc per te mbrojtur zonen bregdetare nga ndotja.

Duhet te minimizohet shnderrimi i tokes prodhuese, sic eshte toka bujqesore dhe pyjet, ne toke urbane.

Prioriteti i duhet dhene permiresimit te zonave te cilat kane ndikim in me te dukshem negativ ne burimet bregdetare.

c) Ndertime te pershtatshme ne bregdet

Ndertimi i pershtatshem ne bregdet eshte ai qe: Rezulton ne rrittjen e perfitimit publik duke u kujdesur per ndikimet mjedisore sociale dhe

ekonomike. Eshte pozicionuar dhe modeluar ne menyre te ndjeshme, vecanerisht me kujdes per

vijen bregdetare (me largesi nga bregu aq sa praktikisht perputhet me vleresimet sensitive), kujdeset per te shmangur tendencat e vetenderrmara per shtrirjen e perdorimit te tokes.

Minimizon rrezikun publik duke shmangur ndertimet ne zona te rrezikshme mjedisore (rreziqe gjeologjike si ne zona ku toka rreshket apo permbytet).

Lehteson shumeperdorshmerine e zonave dhe infrastructures ekzistuese, pa rezultuar ne mbiperdorim.


209

Lehteson permisimet e ndertimeve ekzistuese te pasakta apo ilegale qe kane nje mbrojtje te dobet te mjedisit (dispozita e infarstruktures), dhe

Perputhet me kerkesat e planeve dhe strategjive te zhvillimit bregedetar, si dhe me skemat aktuale te planifikimit

Mjeti kyc ne aplikimin e principeve dhe objektivave te mesiperme eshte ICM qe perfshin, vecanerisht, sistemin statuor te planifikimit te perdorimit te tokes, sistemin e menaxhimit mjedisor dhe rregulloret sektoriale, te shoqeruara me nje zbatim strikt te ligjit dhe monitorim e vleresim efektiv. ICM duhet te zbatohet permes nje sistemi te permiresuar institucional dhe ligjor ne nivele kombetare dhe vecanerisht rajonale e lokale (shih kapitullin 5.4).

6.3.2. Ndertimet ne bregdet: Strategjia e zonimit

Strategjia e zonimit eshte hapi tjeter ne procesin e hartimit te planeve, ne te cilat, principet dhe objektivat e mesiperme per perdorimin dhe mbrojtjen e tokes duhet te shtjellohen me tej dhe te shnderrohen ne struktura hapesinore rajonale te aktiviteteve dhe perdorimeve te tokes dhe detit, sikurse dhe zona qe perjashtohen nga plani i ndertimeve. Me fjale te tjera, zonimi ndihmon ne shnderrimin e principeve verbale te zhvillimit ne perfaqesim specifik gjeografik. Qellimi praktik i strategjise se zonimit eshte te ndihmoje Klientin dhe vendimmarresit qe te bejne zgjedhjen e tyre sipas ndikimeve, pozitive apo negative, per cdo opsion.

6.3.2.1. Zhvillimi urban/rural

Saranda eshte ‘krijuar’ qe te kete rendesine kryesore ne hierarkine e vendbanimeve dhe organizimit hapesinor te rajonit. Funksionet e saj mund te pershkruhen si me poshte: Qender transporti dhe trafiku. Qyteti do te behet pka kryesore hyrese ne bregdet nga ajri

dhe deti si dhe me terminalin e trageteve. Keto komponente kryesore te infrastruktures jane thelbesore per terheqjen e turisteve. Ato kerkojne gjithashtu infrastrukture urbane dhe rrugore per te evituar efektin e bllokimit nga trafiku i aeroportit dhe portit, si dhe kerkohen mbikalime ne qendren e qytetit. Keto duhe marre ne konsiderate ne Masterplanin e Sarandes.

Qender sherbimi. “Kryeqyteti” i bregdetit jugor nuk po e luan rolin e tij si ofruesi kryesor i sherbimeve per zonen nga Karaburuni deri ne kufirin me Greqine. Mes tyre, ato qe varen nga shteti si psh sherbimi spitalor (ka nje spital ne Sarand, me staf nderkombetar, i cili merret me cdo emergjence mjekesore, megjithate pacientet me demtime apo semundje serioze transferohen ne spitalet e Korfuzit apo Janines), arsimi, apo arsimi i larte, duhet qe te pasurojne Saranden me kapacitetet dhe bazen e njohurive te nje kryeqyteti rajonal. Cilesia e sherbimit shendetesor ne nje rajon te caktuar gjithmone permendet ne guidat turistike, dhe nuk eshte nje faktor qe mund te neglizhohet ne perzgjedhjen e nje destinacioni. Sherbime te tjera qe duhen vendosur apo modernizuar perfshijne shebimin bankar me kembim valute apo struktura ATM.

Qender urbane. Kenaqesite dhe terheqjet qe ofrohen nga qytetet brenda nje rajoni turistik kontribuojne ne bukurine e tij. Per momentin Saranda eshte virtualisht e privuar nga ndonje oferte dyqanesh, argetimi apo kulturore. Kerkesa e ulet per keto sherbime e shpjegon kete situate. Megjithate fakt mbetet qe, ne perpjkjen per t’i paraprire kerkeses ne te ardhmen, bashkia, Dhoma e Tregetise, biznese te tjera lokale organizata profesionale duhet te perpiqen te stimulojne krijimin e aktiviteteve te tilla. Mjedisi i krijuar eshte thelbesor ne terheqjen e turisteve, nese Saranda nuk do qe te anashkalohet nga turistet dhe udhetaret qe shkojne direkt ne destinacionet e tyre finale. Qyteti duhet te ruaj cfare ka mbetur nga ndertimet para 1945 dhe t’i restauroje te gjitha ato, te ndryshoje


210

masterplanin per te kontrolluar ndertimet, te ndaloje shtrirjen e tyre drejt lindjes, te modeloje zona sipas perdorimit dhe funksionit dhe te percaktoje standarte projektimi.

Saranda eshte konkurrenti virtual i Vlores, dhe mungesa e nje planifikimi hapesinor dhe funksional mund te coje ne nje konkurrence sterile dhe te kushtueshme mes dy qyteteve, me rrezikun e humbjes se energjive te kota. Saranda duhet te modelohet qarte si porta kresore hyrese e turisteve – porta per ne rivieren joniane – dhe si qender sherbimi dhe gjenerimi e aktiviteteve terciare turistike, nderkohe qe Vlora duhet te zhvilloje aktivitetet primare dhe sekondare, si dhe kapacitetet e veta ne peshkim dhe transport portual mallrash. Qyteti i jashtezakonshem i Gjirokasters duhet te perfshihet ne oferten turistike, nderkohe qe kapitali i saj historik dhe urban/arkitekturor duhet ruajtur dhe forcuar me kujdes te madh. Qyteti duhet te theksoje dhe zhvilloje oferten e tij turistike dhe te inkurajoje krijimin e nje oferte me cilesi te larte per qendrim dhe ushqim si dhe ngjarje kulturore.

Himara eshte e dyta per nga rendesia. Qyteti i Himares ka nje rol te rendesishem per te luajtur si “kryeqyteti” i nen-rajonit Porto Palermo-Palase. Qyteti i vetem tjeter bregdetar, Himara dhe rajoni i saj ofrojne nje eksperience te ndryshme nga ajo e gjysmes jugore te bregdetit; ky identitet shenohet nga menyra tradicionale e jeteses, perzierja e jeteses ne det dhe ne toke dhe nje trashegimi e vecante arkitekturore. Keto asete duhen mbrojtur me korrektese dhe duhen forcuar: rivitalizimi i bujqesise, zhvillimi i peshkimit, ndertimi dhe riparimi i anijeve, mbrojtja absolute e bregdetit dhe peisazheve jane parakushte. Si shtese ndaj anijeve dhe peshkimit, himara duhet te zhvilloje dhe sherbimet dhe te adoptoje oferten e saj turistike sipas standarteve nderkombetare. Duhet qe te hartohet menjehere nje masterplan qe merr ne konsiderate mbrojtjen dhe zhvillimin e nevojave te turizmit – ato jane te njejta – si dhe nevojat per mikpritjen.

Dhermiu, Himara e Vjeter, Qeparoi, Borshi dhe Lukova jane pese fshatra tradicionale. Ata jane thesare arkitekturore dhe duhen konsideruar si te tille nga autoritetet kombetare dhe lokale; ato duhet te perdoren si pika stacionare per zhvillimin e turizmit. Menaxhimi i keq i ketij kapitali mund te coje ose ne ndertime te izoluara pa efekt zgjerimi ose ne ndertime me kthim te ulet te investimit. Duhet qe te harohet nje program i vecante per restaurimin dhe rigjallerimin e fshatrave tradicionale per pergatitjen e masterplaneve. Ai duhet te perfshije perimetrat e mbrojtjes dhe standartet e hollesishme te projektimit si dhe aktivetetet e restaurimit dhe rigjallerimit ku perfshihen dhe planet e investimit. Investimet ne infrastrukture do te kontribuojne ne rigjallerimin e aktiviteteve tradicionale dhe do te lejoje te zhvillohen biznese artistike.

Vrina, Shendelliu, dhe Xarra permbajne gjithe problemet nga kushtet shendetesore dhe analfabetizmi, banim nen standarte dhe papunesi, deri ne degradimin e mjedisit. Nuk kane ndonje perfitim te qarte nga afersia me parkun e Butrintit. Per keto vendbanime duhet te hartohet nje program i vecante social dhe infrastrukturor, i cili duhet te zbatohet duke perfshire keto komunitete ne aktivitetet e menaxhimit dhe mbrojtjes se parkut.

Ksamili po behet shembulli i mundesise se humbur brenda skemes se vendbanimeve ne bregdet: i pasur me disa prej pikave dhe peisazheve me te vlefshme te seksionit jugor te bregdetit jonian. Per fat te keq, zona eshte demtuar seriozisht nga ndertimet kaotike dhe ilegale deri aty sa disa vende jane pothuajse te pariparueshme dhe nuk mund te kthehen me per ndertime turistike. Duhet te zbatohen nje sere masash imediate sic jane: prishja e gjithe ndertimeve ilegale, bllokimi i te gjitha ndertimeve ne vijim apo te planifikuara.


211

6.3.2.2. Zhvillimi i turizmit

Turizmi eshte sektori i vetem me i rendesishem i zhvillimit ne bregdetin jonian. Nje skenar i zhvillimit te tij potencial dhe i shtrirjes hapesinore per 10-20 vitet e ardhshme, eshte pyetja kyc te ciles strategjia e zonimit duhet t’i jape pergjigje.

Strategjia e zonimit per ndertimet turistike kerkon analiza te opsioneve apo modeleve te ndryshme te zonimit, permes nje analize me shume kritere. Kontributet per keto analiza jane dhene ne kapitujt e meparshem, kryesisht permes vleresimit te kapacitetit mbajtes mjedisor dhe turistik si dhe analizave te pershtatshmerise se tokes. Blloqet e ndertimit te analizes jane 11 Zona te Zhvillimit te Turizmit (TDA), qe permbajne rreth 62 zona ndertimi (shih harten 12 dhe 18), te analizuara ne kapitullin 4. Ne cdo opsion, per secilen prej 11 zonave eshte dhene nje kapacitet i vleresuar (shtreter te rinj vec atyre ekzistues) dhe nje nga kualifikuesit e meposhtem (tipet e ndertimeve turistike): TDA strategjike– S, ku zhvillimi eshte nje aktivitet per te gjithe rivieren e Jonit dhe duhet

te jete shembullor. Shumica e pikave te zhvillimit brenda nje zone te tille duhet te mbeten mjete ne duart e institucioneve shteterore qe te behen shembuj dhe te deshmojne nje zhvillim virtuoz.

TDA kryesore – M, ku mund te arrihet nje zhvillim i shpejte kryesor, sepse ai tashme ka filluar dhe potenciali per zhvillim eshte i larte.

Zona me zhvillim dominues te ekoturizmit – E, eshte nje zone ekskluzive me kapacitet te ulet, si psh nje fshat i vjeter apo nje zone e vecante skenike, e cila permban imazhin e rajonit, eshte e brishte dhe duhet te zhvillohet me shume kujdes.

TDA te mevonshme – D, eshte nje zone qe do te ndetohet ne te ardhmen (per shkak te kufizimeve aktuale per mberitjen ne kete zone dhe mungeses se infrastruktures) dhe duhet te mbrohet nga spekullimet dhe ndertimet pa kriter (te mbahet e paarritshme, te ndertohen shesh fushime etj)

Zona qe perjashtohen nga ndertimet apo zona te mbrojtura - P mbrohen nga te gjitha llojet e ndertimeve (rezerva natyrore, parqe kombetare, zona kulturore, zona te virgjera te pazhvilluara).

Ndikimi i cdo opsioni eshte vleresuar mbi bazen e 6 kritereve: C1 – Ndikimi ekonomik afat-gjate (LT), dmth nje perspektive e qendrueshme afatgjate

ekonomike (rritje e vleres se vendit) dhe sociale (hapje e vendeve te punes) per zhvillimin e turizmit.

C2 – Ndikim ekonomik afat-shkurter (ST) dmth i jep prioritet ndikimit afat-shkurter per shkak te urgjences.

C3 – Ndikimi ne mjedis (E) dmth peisazhet, ndotja e detit etj. C4 – Kostot per infrastrukturen (I) dmth nevojen per ndertimin e rrugeve te

kushtueshme, krijimin e impianteve te trajtimit te mbetjeve te ngurta e te lengeta C5 – Ndikimi ne perfshirjen ne treg (M) dmth nje kapacitet kritik akomodues qe te

perfshihet ne harten e destinacioneve. C6 – Pranueshmeri sociale dhe politike (S/P) dmth balance mes zonave, pronesise se

tokes,

Cdo kriter eshte vleresuar si me poshte: Ndikim pozitiv: 1 = ulet; 2 = mesem; 3 = larte. Ndikim negativ: -1= ulet; -2 = mesem; -3 = larte.


212

Opsioni 0 – Asgje

Sipas ketij opsioni nuk ka plan zhvillimi. I lihet dore e lire investitorit privat qe te ndertoje lirshem, per te mire ose te keq. Ne cdo vend potencial do te ndertohet, heret ose vone. Kjo eshte menyra se si eshte ndertuar ne Ksamil dhe Sarande. Parku Kombetar i Butrintit eshte i mbrojtur, si dhe Palasa, per shkak se eshte beshtire te shkohet atje, Porto Palermo i perket shtetit dhe keshtu qe mbetet i mbrojtur.

Tabela 6.2: Opsioni 0

Zona Tipi Numri i shtreterve Palase D (e pamberritshme) 0 Dhermi E 500 Vuno E 100 Himara E 800 Porto Palermo D (prone shteterore) 0 Qeparo M 1,000 Borsh M 1,000 Lukova E 500 Saranda / Kakome S 2,000 Ksamili S 2,500 Butrinti P 0 TOTAL 8,400

Opsioni 1 – I perqendruar ne 1 pike stacionare

Ndertimet jane stacionuar ne nje “magnet” qe eshte Saranda, Ksamili dhe Butrinti. Ky opsion mbeshtetet ne faktet: Korfuzi eshte afer, Saranda te kete gjithe strukturat e sherbimeve urbane, aeroportin dhe portin e jahteve, dhe afersia me Parkun e Butrintit. Ky opsion eshte pragmatist, sepse eshte ne vijim e siper, dhe ai perqendron efektet anesore ne nje pike, ne menyre qe shumica e zonave te tjera mbetet e pademtuar. Ai kushton shume me pak se opsionet e tjera ne drejtim te infrastruktures publike, por Saranda dhe Ksamili kane nevoje per programe ekstensive rehabilitimi dhe zbukurimi.


Zona Tipi Numri i shtreterve Palase D 0 Dhermi E 200 Vuno E 0 Himara E 800 Porto Palermo M/P por D 0 Qeparo D 0 Borsh D 0 Lukova E 500 Saranda / Kakome S 2,500 Ksamili S 5,000 Butrinti E/P 500 TOTAL 9,500


213

Opsioni 2 – I perqendruar ne 2 pika stacionare

Ne te njejten kohe ndertohet ne dy pika stacionare. Masa kritike duhet arritur ne te dyja pikat: pjesa jugore si ne Opsionin 1 nga Saranda tek aeroporti/porti i jahteve, dhe pjesa veriore nga Vlora. Zona e ndermjetme i lihet ekoturizmit. Ky mund te jete nje opsion real nese gjendet investitoret e duhur dhe shteti eshte gati qe te ndihmoje me krijimin e infrastruktures primare.


Zona Tipi Numri i shtreterve Palase S 5,000 Dhermi M 500 Vuno E 200 Himara M 800 Porto Palermo D 0 Qeparo D 0 Borsh D 0 Lukova D/E 500 Saranda / Kakome S 2,500 Ksamili S 5,000 Butrinti E/P (park) 500 TOTAL 14,500

Opsioni 3 – I perqendruar ne 3 pika stacionare

Ndertimet ndahen mes tre pikave kryesore stacionare (Palase/Dhermi, Himare/Porto Palermo dhe Sarande/Ksamil) ne menyre qe te arrihet nje balance e mire territoriale. Ky mund te jete nje opsion me rrezik per t’u filluar, per shkak te kostos se larte te infrastruktures per te mbuluar te tre zonat, vetem nese sigurohet financimi i mjaftueshem. Ne kuptimin afatgjate ky opsion mund te jete i pranueshem.


Zona Tipi Numri i shtreterve Palase S 5,000 Dhermi M 500 Vuno E 200 Himara S 2,000 Porto Palermo M/P 500 Qeparo D 0 Borsh D 0 Lukova D/E 500 Saranda / Kakome S 2,500 Ksamili S 5,000 Butrinti E/P 500 TOTAL 16,700

Opsioni 4 – Ndertime ne trajte brezi

Kjo eshte skema me e zakonshme e ndertimeve turistike qe duket ne shumicen e destinacioneve bregdetare. Ndertimet planifikohen, por cdo zone pret qe te kete pjesen e saj. Nderkohe qe ky opsion mund te jete politikisht dhe nga ana sociale korrekt, eshte veshtire qe te zbatohet ne menyre te kontrolluar dhe nuk eshte shume miqesor me mjedisin. Rezultati perfundimtar duket se eshte i ngjashem me Opsionin 0.


214


Zona Tipi Numri i shtreterve Palase S 5,000 Dhermi S 2,500 Vuno M 300 Himara S 3,500 Porto Palermo M/P 1,000 Qeparo S 2,500 Borsh S 5,000 Lukova M 1,500 Saranda / Kakome S 2,500 Ksamili S 5,000 Butrinti E/P 500 TOTAL 29,300

Tabela 6.7: Rezultati final

Ndikimet Opsioni 0 Opsioni 1 Opsioni 2 Opsioni 3 Opsioni 4 C1 – ndikim ekonomik afatgjate 0 2 3 3 2 C2 – ndikim ekonomik afatshkurter 1 3 3 3 2 C3 – ndikim potencial mjedisor -3 0 -1 -1 -2 C4 – kosto e infrastruktures 0 -1 -2 -3 -3 C5 – ndikim i dukshem ne treg -1 3 2 2 1 C6 – pranueshmeri socio-politike 2 1 2 3 3 Rezultati final -1 8 7 7 3

Ushtrimi me pike tregon se per periudhe afatgjate, duket se ka vetem tre opsione per zonimin e ndertimeve turistike:

Opsioni “Asgje”; Opsioni “Ndertime ne trajte brezi”; dhe Opsioni “Pike stacionare”.

Opsioni Asgje (opsioni 0) ka rezultat negativ, qe do te thote se pas 10 vjetesh, situata do te jete me keq se tani. Megjithese investimet publike do te jene te medha, kostoja e pergjithshme sociale do te jete shume e larte. Ndertimet, kryeisht ilegale, do te jene forma dominuese e ndertimeve fizike dhe cilesia e arkitektures do te jete jashtezakonisht e varfer. Per shkak te mungeses se infrastrktures baze, nderkohe qe presioni i popullsise mbetet i larte, cilesia e mjedisit do te demtohet ne menyre dramatike. Limitet e kapacitetit mbajtes, te cilat sot lene pak hapesire per manovrim, do te tejkalohen. Terheqja e turisteve ne bregdetin jonian do te pakesohet seriozisht. Mund te priten perfitime te vogla ekonomike ne periudhe afatshkurter, por ne fund te periudhes 10 vjecare ato do te pakesohen ndjeshem, duke e lene popullsine pa perfitimet e pritshme ekonomike. Nga ana sociale, pas nje periudhe te shkurter te rikthimit te emigranteve, drejt fundit te periudhes se planifikimit pritet nje tjeter vale emigrimi.

Ndertimi ne trajte brezi (Opsioni 4) eshte rezultat i nje perpjekjeje te ndergjegjshme dhe te planifikuar per zhvillimin e turizmit. Ai rezulton ne numrin me te larte te shtreterve ne zone, shumica e te cileve ndodhen fare prane bregut. Megjithate ai kerkon nje kosto te larte te investimeve ne infrastrukture, pasi shtrihet pergjate gjithe rajonit bregdetar. Ky opsion, zakonisht fillon me nje numer resortesh dhe hotelesh te vogla, qe jane afer njera-tjetres.


215

Duhet theksuar se ky opsion nuk do te thote se do te ndertohet ne gjithe bregdetin e Jonit. Perderisa ky opsion planifikohet, zonat e mbrojtura dhe te ndjeshme mjedisore si Karaburuni dhe Butrinti, do te perjashtohen, por ne shumicena po ne te gjitha 62 zonat e zhvillimit te analizuara, ne te ardhmen parashikohet qe do te kete ndertime. Kjo metode ndertimesh pasashikohet me densitet te ulet, por me perqindje te larte te okupimit te bregdetit artificial nga ndertimet turistike. Ky opsion kerkon ndertimin e infrastruktures se nevojshme, keshtu qe gjendja e mjedisit nuk do te demtohet. Megjithate ky opsion mund te reduktoje terheqjen nga bukuria e peisazheve, dhe si pasoje mund te ulet niveli i kthimit te investimit. Nga pikepamja sociale dhe politike ky opsion eshte i pranueshem, pasi perfitimet shperndahen ne gjithe rajonin bregdetar.

Opsioni Pike Stacionare nenkupton “mbrojtje permes perqendrimit” ku shumica e zonave te pershtatshme zhvillohen me densitete disi te larta, nderkohe qe zonat e tjera bregdetare lihen pothuajse ne gjendjen e tyre natyrore, apo nderhyhet fare pak; tipi i ekoturizmit. Nisur nga natyra e perqendruar e ndertimeve, krijimi i infrastructures eshte me efektiv dhe me kosto me te ulet, megjithese investimi fillestar mund te jete i larte. Keto opsione sigurojne nje cilesi me te mire te mjedisit dhe nje kontroll me te lehte te gjithe procesit te ndetimeve. Ndikimet ekonomike afatshkurtra jane te mira, ne saje te arritjes se mases kritike te turizmit, qe nga ana tjeter rrit imazhin e marketingut te zones. Ne pikepamjen afatgjate, ndikimet ekonomike mendohet te jene te qendrueshme, nisur nga tendencat e mira per miremabjtjen e cilesise mjedisore.

Zbatimi me i mire i opsionit pike stacionare kerkon fazen e pare ne te cilen zhvillohet vetem nje pike stacionare (zona e zhvillimit turistik ne Sarande dhe Ksamil). Avantazhi i ketij koncepti eshte qe, te pakten ne fazen e pare, rreziku i demtimit te mjedisit eshte i ulet, pasi mund te vendoset dhe testohet gjithe sistemi i kontrollit te ndertimeve ne zonat te cilat kane vuajtur nga presione te forta ndertimesh, dhe aty ku siperfaqe te tera ne bregdet jane demtuar nga ndertimet e parregullta ne te kaluaren. Ai konsolidon zhvillimin ekzistues dhe ate qe eshte ne vijim, me kosto te uleta te investimeve publike ne infrastructure, dhe me nje avantazh shtese, pasi ndodhet prane pikave kryesore hyrese ne rajon (aeroporti dhe porti i jahteve ne Sarande). Nje gje tjeter e mire e ketij opsioni eshte afersia me zonen urbane, e cila ka te mirat e veta dhe krah pune te disponueshem.

Opsionet 2 dhe 3 te parashikuara me siper, kane te njejtin rezultat si dhe Opsioni 1. opsioni 2 krijn 2 pika stacionare, Palase/Dhermi dhe Sarande/Ksamil. Palase/Dhermi shkohet nga Vlora duke perdorur portin dhe aeroportin e Vlores si pika hyrese. Opsioni 3 me nje pike te re stacionare perreth Himares, ka nevoje per rehabilitim te rruges ekzistuese. Te dyja opsionet kerkojne nje vend te dyte te trajtimit te mbetjeve te ngurta, si dhe nje impiant te trajtimit te ujerave te zeza, qe do te thote kosto me te larte fillestare per infrastrukturen. Opsioni 2 dhe vecanerisht Opsioni 3 japin nje balance me te mire ne drejtim te shperndarjes se perfitimeve te zhvillimit, gje qe e ben kete opsion me te pranueshem nga ana sociale.

Opsionet fillestare 1, 2 dhe 3, ne fakt jane nje menyre e ndarjes ne faza te ndertimeve tip ‘Pike stacionare’, me shume sesa skenare kundershtuese (opsionet 0 dhe 4). Nese zhvillohet turizmi, ai do te filloje me zonimin e opsionit 1, vazhdoje me opsionin 2 dhe perfundoje, duke shpresuar qe burimet jane te disponueshme, me opsionin 3, pas disa vitesh.


216

interim report albanian

Documents

leucojum valentinum subsp

zhvillimeve te deritanishme

peizazhi natyror bimsia

izvori ne tragjas

hapje kullotash zjarre

sipas direktives se

qendrueshme pertej tranzicionit

integruar bregdetar raport