BAXIYEVA NRMN NVR QIZI

hquq zr flsf doktoru

NZBAT HQUQ MBAHSLR

ZR NZBAT MHKM CRAATI

(NZR ASPEKTLR)

BAKI 2014

2

Elmi redaktor: H.S.Qurbanov

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn Flsf v Hquq

nstitunun Dvlt v hquq nzriyysi, mlki hquq v mlki proses

bsinin mdiri, hquq zr elmlr doktoru, professor

Ryilr: A. M. Qasmov

hquq zr elmlr doktoru, professor

M.S.Aslanov

hquq zr flsf doktoru

Baxyeva N..

nzibati hquqi mbahislr zr mhkm icraat

(nzri aspektlr). Bak, E.L. NP MMC, 2014, 400 sh.

Bu monoqrafiyada inzibati hquqi mbahislr zr mhkm

icraatinin nzri aspektlri kompleks kild aradrlr.

Monoqrafiyada hquqi dvltd inzibati mhkm icraatnn

mahiyyti, onun xsusiyytlri, inzibati prosesd yeri v rolu, inzibati

mhkm icraatnn predmeti kimi inzibati mbahis anlay, onun strukturu

v nvlri, inzibati mhkm icraatinin modellrinin mumi sciyysi,

anqlosakson v roman-german hquq sistemli lklrd inzibati mhkm

icraatinin xsusiyytlri, elcd Azrbaycan Respublikasinda inzibati

mhkm icraatinin normativ-hquqi saslar tdqiq edilir.

Monoqrafiyadan tlblr, magistrantlar, doktorantlar, ali thsil

mssislrinin hquq fakultsinin mllimlri, eyni zamanda praktik iilr

faydalana bilrlr.

0502000001

N-651(08)2014

N.Baxyeva, 2014

3

GR

Vtndala hakimiyyt, dvlt v onun qurumlar arasn-

dak qarlql mnasibtlr bir problem kimi hmi btn

briyytin diqqtini zn kmidir. Hl H..Qrotsi,

J.J.Russo v bir ox digr mtfkkirlr dvlt hakimiyytinin

zbanalqlarna dair oxsayl faktlar thlil edrk onun mh-

dudladrlmasnn vacibliyi bard fikirlr irli srmlr.

Coxsrlik tarixi olan dvlt-vtnda mnasibtlri siyasi-

hquqi fkrin mhm institutlarndan olmaqla yana, tdricn

hquqi dvltin d fundamental saslarndan birin evrildi.

Vtndalarn siyasi hakimiyyt tsir etmk imkan onlarn

dvlt etimadnn formalamasna kmk edn mhm meyar-

lardan biri kimi qbul olundu. Demokratiya, insan hquq v

azadlqlarna hrmt hquqi dvltin tkklnn zruri

rtlrin, vtndalarn hquq, azadlq v mnafelrinin, mu-

mi (ictimai) maran qorunmas n real mexanizmlrin

formaladrlmas is hquqi dvltin z mahiyytindn irli

gln strateji vziflrindn birin evrildi.

Azrbaycan Respublikas z dvlt mstqilliyini brpa

etdikdn sonra cmiyytin glck inkiaf hquq sahsind

islahatlarn hyata keirilmsini, tamamil yeni mtrqqi v

demokratik dyrlr saslanan hquq v mhkm sisteminin,

qanunvericilik bazasnn formaladrlmasn da tlb edirdi.

mummilli lider Heydr liyevin rhbrliyi il hazrlanm ilk

milli Konstitusiyamzda insan v vtnda hquq v azadlqlar

ali dyr kimi qiymtlndirilmi, onlarn qorunmas qanunve-

ricilik, icra v mhkm hakimiyyti orqanlarnn vzifsi kimi

myyn edilmidir. Hquqi dvltin mhm prinsiplri kimi

4

insanlarn tbii, ayrlmaz v blnmz hquqlarnn geni kom-

pleksi sas Qanunda n yksk sviyyd tsbit olunmu,

onlarn hquqi vasitlrl etibarl kild mdafisinin rhbr

prinsiplri qanunvericilikd z ksini tam dolunluu il tap-

mdr.

AR Konstitusiyasnn sas insan v vtnda hquqlar v

azadlqlar adl III fslind insanlara doulduu andan mnsub

olan hquq v azadlqlarn hr birinin mzmunu, onlarn tminat

v mdafi mexanizmi myynldirilmidir. nsan v vtn-

da hquqlarnn v azadlqlarnn pozulmas il laqdar yara-

nan mbahislri mhkmlrin hll etdiyi tsbit edilmidir.

Hquq dbiyyatnda haql olaraq qeyd olunur ki, cmiyytd

nizam-intizamn v min-amanln dstklnmsind, qanun-

uluun tmin olunmasnda, mbahislrin stabil hllind mh-

kmlr dvltin sas funksiyalarndan birini hyata keirirlr1.

Masir dvrd insan hquqlarnn v azadlqlarnn tmin

olunmas v mdafisi sahsind hyata keiriln islahatlar, o

cmldn yeni qanunvericilik aktlarnn qbul edilmsi, qv-

vd olan qanunvericiliyin tkmilldirilmsi, yeni mhkm

sisteminin yaradlmas, inzibati orqanlarn vahid icraat qay-

dalarnn, inzibati orqanlarn faliyyti zrind mhkm

nzartinin myyn olunmas, hquqlarn mdaf mexaniz-

minin, milli qanunvericiliyinin Avropa hquq mkannda fa-

liyyt gstrn beynlxalq standartlara uyunladrlmas lkd

aparlan islahatlar srasnda mhm yer tutur.

Mlum olduu kimi, hquqi dvltin sas tlblrindn biri

d dvltin qarsnda msuliyytinin myyn olunmas,

1 Principles for Judicial Administration: Governance, Case Administration, Essential

Functions and Funding. Draft Report. National Centerfor State Courts - V3 DRAFT

7-15-2010, p. 8

5

lkd demokratik tsisatlarn rolunun artmas, dvlt orqan-

larnn faliyytind zbanala yol verilmmsi n vtn-

dalarn z hquq v mnafelrin toxunan aktlardan, hrkt v

hrktsizlikdn mhkmy mracit etmk hququnun tsbit

edilmsi v real imkannn olmasdr. Real mhkm nzar-

tinin mvcudluu hakimiyyt slahiyytlrin v ictimai tsir

gcn malik olan inzibati orqanlara qar vtndan sas

gvnc yeri hesab olunur.

Hquqi dvlt quruculuu yolunda inamla addmlayan res-

publikamzda aparlan mqsdynl v ardcl islahatlar prose-

sind insan v vtnda hquqlarnn mdafisin maneilik ya-

radan srndrmiliy v brokratik yanamalara, khnlmi

idarilik sullarna, zbanala, korrupsiya v rvtxorluqla

mbarizy mhm nm verilir. daretmnin sadldirilm-

si, vtndalarn dvlt orqanlarna mracitlrinin vaxtnda v

lazmi qaydada cavablandrlmas, inzibati orqanlarn z sla-

hiyytlrindn sui-istifad etmsinin qarsnn alnmas, vtn-

dalarn hquq v mnafelrinin sassz mdaxillrdn qorun-

mas n real tminat mexanizminin formaladrlmas prioritet

msllrdn biri kimi x edir. Qanunvericilikd hakimiyyt

slahiyytin malik olan inzibati orqann qanunsuz inzibati

aktndan v hrktindn (hrktsizliyindn) vtndalarn h-

quqlarnn mdafisinin bir ne mexanizmi nzrd tutul-

mudur ki, onlardan biri d inzibati mhkm icraatdr.

Dvlt mhkm icraatnn bu formas vasitsil vtnda-

larn hquqlarnn v maraqlarnn hakimiyytin sassz mda-

xillrindn qorunmasna zmant verir. Masir dvrd vtn-

dalarn v hquqi xslrin hquq v azadlqlarn tmin edn,

yksk sviyyd tkil olunmu inzibati mhkm icraatnn

mvcudluu hquqi dvltin mhm lamtlrindn biri kimi

6

xarakteriz olunur. Hquqi dvltin mzmunu v prinsiplri il

qrlmaz laqd olan inzibati mhkm icraat inzibati orqan-

larn qanun rivsind faliyyt gstrmsini, zbanala v

srndrmiliy, korrupsiya hallarna yol vermmsini tmin

etmy ynln hquqi mdaf vasitsi kimi x edir.

Hyata keiriln islahatlar dvltl cmiyyt, inzibati

orqanlar il vtndalar arasndak mnasibtlrin qurulmasna

dair masir tsvvrlr saslanr. slahat tdbirlri mvafiq

olaraq dvlt -vtnda mnasibtlrin yeni yanama, sosial

narazlqlarn aradan qaldrlmasna, inzibati orqanlarn qanuni

v smrli faliyytinin yeni hlli yollarnn myynldi-

rilmsin zrurti d z xard v ona masir yanama trzinin

labdly qbul olundu. Bununla laqdar olaraq qanunveri-

cilikd kkl dyiikliklr edildi, mhm normativ aktlar qbul

olundu, mhkm sistemi yenidn quruldu, inzibati mhkm

icraat mhkm icraatnn mstqil vasitlrindn biri kimi

formaladrld. nzibati mhkm icraatnn mhkm icraatnn

mstqil vasitlrindn biri kimi formaladrlmas inzibati or-

qanlarn cmiyyt qarsnda msuliyyt mexanizmini, onlarn

qbul etdiklri hr bir qrara, hrkt v ya hrktsizliy gr

qaldrlan inzibati iddiada cavabdeh olmaq ehtimalnn real icra

mexanizmini tkil edir. nzibati mhkm icraat inzibati or-

qanlarn faliyytind qanunuluun, ffafln v smr-

liliyinin tmin olunmas, korrupsiyann qarsnn alnmas n

hmiyytli vasitdir. Bel bir potensiala malik hquqi mdafi

v nzart mexanizminin tdqiqat mvzusu qismind tdqiqi bu

baxmdan xsusi aktuallq ksb edir.

Bellikl, lknin demokratiklm, insan hquq v azad-

lqlarnn tminat sahsind yksk nailiyytlr qazanmas bila-

vasit vtnda cmiyyti quruculuuna hesablanm mhkm-

7

hquq islahatlar il respublikann sosial-iqtisadi inkiaf dina-

mikasnn uzladrlmas nticsind mmkn oldu. Maddi

inzibati hququn inkiaf etdirilmsi n prosessual qanun-

vericiliyin formaladrlmasnn v tkmilldirilmsinin zru-

riliyi qbul olundu v bu aparlan hquqi islahatlarn da sas

istiqamtlrindn biri kimi x etdi.

30 iyun 2009-cu il tarixd qbul ediln v 2011-ci il yan-

varn 1-d qvvy minn Azrbaycan Respublikasnn nzibati

Prosessual Mcllsinin (bundan sonra qsaca olaraq AR PM

adlandrlacaq) qbulu il inzibati mhkm icraatnn hquqi

bazas formaladrld, inzibati mbahislrl bal mnasibt-

lrin spesifikliyi nzr alnaraq onlarn mhkmd baxna

ixtisasladrlm yanama qanunvericilikd z tsbitini tapd.

AR PM-in qbuluna qdr mlki prosessual qanunvericilikl

mumi qaydada tnzimlnn, iddiann xsusi nv hesab

olunmayan inzibati iddialarn nvlri, mhkmd inzibati iin

qaldrlmas qaydas, inzibati mhkm icraatnn sas prinsip-

lri hazrda inzibati prosessual qanunvericilikl myyn

olunur. nzibati mhkm icraatnn itiraklarnn, iddia md-

dtinin, mhkm qaydasnda ttbiq ediln mvqqti xarakterli

mdafi tdbirlrinin qanunvericilikd tsbit olunmas inzibati

mhkm icraatnn btvlkd mhkm icraatnn mstqil

formalarndan biri kimi spesifk xsusiyytlrl rtlndiyini

ifad edir. AR PM inzibati prosessual hquq normalarn

myyn sistemldirilmi qaydada nzrd tutan vahid qanun-

vericilik akt olub, inzibati orqanlarn aktlarndan v ya hr-

ktlrindn (hrktsizliyindn) vtndalarn mhkmy

ikayt qaydasn, inzibati iin qaldrlmas v hlli qaydalarn

tnzimlmyir.

8

AR PM-in qbulu il milli hquq elmind yeni bir hquq

sahsinin-inzibati prosessual hququn da bnvrsi qoyuldu.

vvllr inzibati hququn predmeti kimi dar kild yrniln

mvzulardan biri olan inzibati mhkm icraat artq inzibati

prosessual qanunvericilik bazasna saslanan hquq institutlar

kimi x edir. Tdqiqat mvzusunun aktualln rtlndirn

mhm sbblrdn biri d mhz bundan ibartdir.

lkd ictimai-siyasi hyatn btn sahlrind islahatlarn

getdiyi v vtndala inzibati orqan arasndak mnasibtlri,

inzibati orqann faliyyt qaydas bard yeni yanama trzinin

formaladrld bir dvrd mvzunun tdqiqi xsusi aktuallq

ksb edir. nki, inzibati mhkm icraat inzibati orqanlarn

msuliyyt mexanizminin, inzibati davran qaydalarnn forma-

ladrlmasnn mhm hrktverici qvvsidir. Hl hazrlq

icraat zaman inzibati orqan proses itiraks kimi xsn

mhkmy glmk bard hakimin srncamn alarkn onun

msuliyyt mexanizmi i dr. O, barsind ikayt olunan

akt v ya hrkti (hrktsizliyi) barsind dnr, etiraz v

ya izahatnn mzmunu, z hrktini nec saslandrmaq v ya

barq sazii balamaq bard dnr. Onun msuliyyt me-

xanizmi hm tabeilik qaydasnda zndn yuxar vzifli xs

balanacaq inzibati proses barsind izahat vermsi, hm d

mhkm qarsnda izahat vermkl vtndan inzibati

iddiasna qar hrktlrini (hrktsizliyini) saslandrmaa

borclu olmas il xarakteriz olunur. Bu sbbdn d tdqiqat

iind ictimai qnan hquqi kild ifad olunmas il balayan

v mhkm hakimiyytinin timsalnda dvltin tsiretm

mexanizmi il mayit olunan b cr msuliyyt mexanizmi

inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun, obyektivliyin v

smrliliyin mhm tminat mexanizmi kimi qiymtlndirilir.

9

Tdqiqatn aktualln rtlndirn mqamlardan birini d

masir dvrd inzibati mhkm icraatnn respublikamzda

mhkm icraatnn mstqil formas kimi tkkl mrhl-

sind olmas, inzibati-prosessual qanunvericiliyin milli qanun-

vericilik sisteminin formalamaqda olan dinamik sahsi olmas

tkil edir.

Oxucularn istifadsin tqdim ediln monoqrafiyada h-

quqi dvltd inzibati mhkm icraatnn mahiyyti, onun

xsusiyytlri, inzibati prosesd yeri v rolu, inzibati mhkm

icraatnn predmeti kimi inzibati mbahis anlay, onun

strukturu v nvlri, inzibati mhkm icraatinin modellrinin

mumi sciyysi, anqlosakson v roman-german hquq sistemli

lklrd inzibati mhkm icraatinin xsusiyytlri, elcd

Azrbaycan Respublikasinda inzibati mhkm icraatinin nor-

mativ-hquqi saslar trafl kild aradrlmdr.

10

I FSL

MASR HQUQ DVLTD NZBAT HQUQ

MBAHSLR ZR NZBAT MHKM

CRAATININ MAHYYT V ROLU

1.1. Hquqi dvltd inzibati hquqi mbahislr zr

mhkm icraatnn mahiyyti v xsusiyytlri

oxsrlik tarixi olan dvlt-vtnda mnasibtlri si-

yasi-hquqi fikrin mhm institutlarndan olmaqla yana, h-

quqi dvltin d fundamental saslarndan biridir. Demokratik,

hquqi dvlt n mhm hmiyyt malik olan, vtn-

dalarn dvlt etimadnn formalamana tsir gstrn v-

tnda - dvlt mnasibtlrinin sasnda vtndalarn haki-

miyyt tsir etmk imkan durur. Dnya tarixi tcrbsi gs-

trir ki, dvltl vtnda cmiyytinin mnasibtlrind he

vaxt tam ahngdarlq mvcud olmayb. Dvlti tmsil edn,

hakimiyyt slahiyytlrin malik olan mmurla vtnda ara-

snda maraqlarn toqqumas demk olar ki, hr bir dvrd mv-

cud olub. Bu toqqumann obyektiv sas da vardr. Bel ki,

ictimai maraqlarn ifadisi olan dvlt hm d qrup maraqlarn

ifad edir. ctimai maraq demokratik, hquqi dvltin qti v

son mqsdini tkil edir2. Ictimai maraqla qrup maraqlar is

he d hmi ayr-ayr frdlrin qanunla qorunan maraqlar v

hquqlar il st-st dmr. Buna gr d vtndan haki-

miyyt v dvlt qurumlar il qarlql mnasibtlri bir

2 Azrbaycan Respublikas Konstitusiya Mhkmsinin nzibati icraat haqqnda

Azrbaycan Respublikas Qanununun 2.0.1 v 2.0.2-ci maddlrinin rh edilmsin

dair 6 oktyabr 2012-ci il tarixli Qrar /www.constcourt.gov.az

11

problem kimi hmi tdqiqatlarn diqqtini zn clb edib.

Hl Hqo Qrotsi, Jan Jak Russo v bir ox digr mtfkkirlr

dvltin cmiyyt, vtndalarn maraqlarna mdaxil sla-

hiyytlrinin mhdudladrlmas vasitlri bard mxtlif

fikirlr irli srmlr. Masir hquqi dvltin vacib prin-

siplrindn biri olan hakimiyyt slahiyytlrinin, faliyyt

slublarnn, icraat qaydalarnn vahid kild tnzimlnmsi

fikri hl XVI srdn etibarn Feyerbaxn, Didyenin v Mon-

teskynn srlrind bu v ya digr formada z ifadsini

tapmdr. Hazrda is inzibati orqanlarda icraat qaydalarnn

vahid qanun sviyysind nizama salnmasnn hmiyyti

demokratik hquqi dvltlrd artq birmnal kild qbul

olunmudur3.

Mlum olduu kimi, 1991-ci ild Azrbaycan Respublikas

z dvlt mstqillyini brpa ets d, SSR-dn miras qalm

hquq v mhkm sistemi demokratik cmiyyt quruculuuna,

hquq v azadlqlarn smrli mdafi mexanizminin yaradl-

masna, azad v mstqil mhkm sisteminin formaladrl-

masna imkan vermirdi. Cmiyytin glck inkiaf mhkm-

hquq sahsind islahatlarn hyata keirilmsini, mtrqqi v

demokratik dyrlr saslanan hquq v mhkm sisteminin,

milli qanunvericilik bazasnn formaladrlmasn tlb edirdi.

Btn bunlar is yeni hquqi dvlt quruculuu konsepsiyasnn

zruriliyini z xarrd.

Bellikl, mhz ictimai-siyasi quruluun, dvltin mahiy-

ytinin dyimsinin nticsind inzibati islahatlara zrurt

meydana xd ki, bu da mvcud sosial-iqtisadi mnasibtlr

3 Krimov S..,Vliyeva G.M. nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respub-

likasnn Qanunu. Kommentariya. Bak: Hquq dbiyyat, 2006, s. 17

12

adekvat olan yeni mhkm-hquq sisteminin qurulmasn

rtlndirdi. nzibati v mhkm islahatlarn sas istiqamtl-

rindn biri d dvlt orqanlar il vtnda cmiyyti arasndak

mnasibtlri dyidirmkdn, inzibati dvlt konsepsiya-

snn hquqi dvlt konsepsiyas il vz olunmas n

mvafiq hquqi tsir mexanizmlrinin yaradlmasndan, masir

cmiyytin hyatnda dvltin rolunun yenidn nzrdn

keirilmsi kimi qlobal dncni ks etdirmkdn ibart idi.

Bel ki, brokratik aslln v iyerarxik tabeiliyin yerin

dvlt orqanlarnn faliyytinin demokratik norma v mexa-

nizmlrin yaradlmas, tkilati eviklik, ks mrkzlmy ke-

id, dvlt orqanlarnn funksiya v slahiyytlrinin geniln-

dirilmsi z nvbsind dvlt hakimiyyti orqanlar il vtn-

dalarn qarlql mnasibtlrinin yeni mexanizmlrinin il-

nib hazrlanmasn tlb edirdi.

12 noyabr 1995-ci ild mumxalq ssvermsi il qbul

edilmi Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas il lkd

hquqi, demokratik v dnyvi dvlt quruculuunun sas

qoyuldu. Xalqn iradsinin ifadsi kimi qanunlarn aliliyini

tmin edn hquqi, dnyvi dvlt quruculuuna, demokratik

qurulua tminat vermk Azrbaycan dvltinin sas niyytl-

rindn biri kimi sas Qanunda z hquqi tsbitini tapd.

Konstitusiyada insan v vtnda hquq v azadlqlarna geni

yer verildi, onlarn tminat dvlt siyastinin strateji hdf-

lrindn biri, dvlt orqanlarnn faliyytinin sas mqsdi kimi

myyn olundu. Hr ksin dvlt orqanlarnn, mssis v

tkilatlarn, ictimai birliklrin qrar v hrktlrindn mhk-

my ikayt vermk hququ tsbit olundu. sas Qanunda insan

v vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn, Azrbaycan Respub-

13

likasnn vtndalarna layiqli hyat sviyysinin tmin edil-

msi dvltin ali mqsdi kimi myyn olunmu,4 Azrbaycan

Respublikas hquqi dvlt quruculuunu z n inkiaf yolu

sediyi z ksini tapmdr.

Dvltin ali mqsdin nail olunmasnda, mvafiq hquqi

mexanizmlrin yaradlmasnda, o cmldn mkmml qanun-

vericilik bazasnn formaladrlmasnda Azrbaycan Respub-

likas Prezidentinin 1998-ci il fevraln 22-d imzalad "nsan

v vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn tmin edilmsi

sahsind tdbirlr haqqnda" Frman xsusi hmiyyt malik

oldu. Ulu ndrimiz trfindn tsdiq edilmi "nsan hquqla-

rnn mdafisin dair Dvlt Proqram" bu sahd ilk funda-

mental snd olub, mhkm-hquq sahsind institusional isla-

hatlarn aparlmasna, yeni mhkm-hquq sisteminin yaradl-

masna, hminin, hquq mhafiz faliyytinin tkmilldiril-

msin d tkan verdi.

Tdricn hquqi dvlt quruculuu ynnd aparlan isla-

hatlar prosesind inzibati orqanlarn vahid icraat qaydalarna

sasn faliyyt gstrmsin, vtndalarn hquqlarnn v

maraqlarnn inzibati orqanlarn qanunsuz aktlarndan v

hrktindn (hrktsizliyindn) qorunmasna zrurt yarand.

Azrbaycan Respublikasnn nsan hquqlar zr mvkkilinin

(Ombudsmann) d ilk illik mruzsind gstrilmidi ki, vtn-

dalarn dvltin idar olunmasnda itirak etmk hququndan

daha dolun istifad etmsi n inzibati prosedurlarn, vtn-

dalarn mracitlrin baxlmas qaydalarnn dqiqldirilm-

4 Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak: , 2013, .11

14

sin v tkmilldirilmsin, vtndalarn v onlarn birlikl-

rinin dvlt v yerli znidar orqanlarndan mlumatlarn ld

edilmsinin asanladrlmasn tnzimlyn bir sra qanunlarn

qbul edilmsin v qvvd olan qanunlara lav v dyiiklik-

lr olunmasna ehtiyac duyulur5.

Bellikl, inzibati orqanlarn hams n vahid icraat

qaydalarnn, onlarn faliyytinin vahid kild tnzimlnmsi

meyarlarnn myynldirilmsi vtndalarn dvlt etima-

dnn formalamasna tsir edn mhm amil kimi nzr alnd.

Keiriln islahatlar hakimiyytl vtnda, dvltl cmiyyt,

inzibati orqanla vtnda arasndak mnasibtlrin qurulmasna

dair masir tsvvrlr sasland. Dvlt quruculuunun in-

kiaf tempi mvafiq olaraq vtnda-dvlt mnasibtlrin

yeni yanamaya, dvltl vtnda arasndak mnasibtlrin

vtnda - hquqi dvlt prizmasnda hll olunmasna zrurti

d ortaya qoydu. Hquqi dvlt quruculuu yolunda uurla ad-

dmlayan Azrbaycan Respublikasnda bu problem masir

yanama trzi nmayi etdirilrk silsil hquqi tdbirlr hyata

keirildi. Qanunvericilikd kkl dyiikliklr edildi, mhkm

sisteminin strukturu, faliyyt slubu dyidirildi, mhkm-

lrin qrarlarnn qanuniliyi zrind prokuror nzarti aradan

qaldrld. nsan hquqlarnn v azadlqlarnn tmin olunmas

v mdafisi sahsind hyata keiriln islahatlar, o cmldn

yeni qanunvericilik aktlarnn qbul edilmsi, qvvd olan

qanunvericiliyin tkmilldirilmsi, pillli mhkm siste-

minin, yeni mhkmlrin yaradlmas il hquq infrastruk-

5Azrbaycan Respublikasnn nsan Hquqlar zr Mvkkilinin (Ombudsmann)

ilk illik mruzsi (qsa icmal). Bak, 2003

15

turunun genilndirilmsi, inzibati orqanlarn vahid icraat qay-

dalarnn, inzibati orqanlarn faliyyti zrind mhkm

nzartinin myyn olunmas, hquqlarn mdafi mexaniz-

minin, milli qanunvericiliyin Avropa hquq mkannda fa-

liyyt gstrn beynlxalq standartlara uyunladrlmas isla-

hatlarn strateji istiqamtlri srasnda mhm yer tutdu.

Dvltl vtnda cmiyyti arasnda qarlql laqnin

inkiaf etdirilmsi, inzibati orqanlarn vtnda mmnunluuna

ynmlik, yksk msuliyytl v pekarlqla sciyylnn

faliyyt slubunun formaladrlmas n ardcl tdbirlr

hyata keirildi. nzibati orqanlarn faliyytind srndrm-

iliy v brokratik yanamalara, subyektivliy, khnlmi

idarilik sullarna, zbanala, korrupsiya v rvtxorluq

hallarna qar mbariz dvlt siyastinin strateji hdflrin

evrildi. nzibati icraatn sadldirilmsi, vtnda mracit-

lrinin vaxtnda v lazmi qaydada cavablandrlmas, inzibati

orqanlarn z slahiyytlrindn sui-istifad etmsinin qar-

snn alnmas, vtndalarn hquq v mnafelrinin sassz

mdaxillrdn qorunmas n real tminat mexanizminin for-

maladrlmas mqsdil inzibati qanunvericilikd ciddi

islahatlar hyata keirildi. Hquq infrastrukturunun inkiafi il

laqdar yeni mhkmlrin yaradlmas, mhkm sisteminin

beynlxalq standartlara uyun qurulmas, vtndalarn

mhkm orqanlarna mracit imkannn genilndirilmsi,

hquq v azadlqlarn smrli mdafi mexanizminin

yaradlmas kimi vziflr n plana xd.

Tdricn lkd smrli idariliyin, vtndalarn hquq

v azadlqlarnn, qanunla qorunan maraqlarnn real tminat

mexanizmi, inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluu tmin

edn, onlarn qrarlarna v hrktlrin (hrktsizliyin)

16

nzart edn, vtndalara inzibati aktlara tsir gstrmk

imkann tmin edn yeni mexanizmlr formaladrld. nsan

hquq v sas azadlqlarnn qorunmasna tminat kimi demok-

ratik idaretm v vtnda cmiyytinin brqrar edilmsin

nail olmaq alternativsiz yol kimi seildi. Avropa nsan hquqlar

Konvensiyas v 50-y yaxn digr konvensiya milli qanunve-

ricilik sisteminin trkib elementlrin evrildi. Xsusil vur-

ulamaq lazmdr ki, "Azrbaycan Respublikasnda insan hquq

v azadlqlarnn hyata keirilmsinin tnzimlnmsi haq-

qnda" AR-nn 24 dekabr 2002-ci il tarixli Konstitusiya Qanu-

nunun qbulu 1950-ci il Avropa Konvensiyasnn implemen-

tasiyas istiqamtind mhm addmlardan biri oldu.

Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 28 dekabr 2006-c

ild imzalad "Azrbaycan Respublikasnda insan hquqla-

rnn mdafisi zr Milli Faliyyt Plan" insan hquqlarnn

tmin edilmsi prosesinin keyfiyytc yeni mstviy kem-

sin, dvltl vtnda cmiyyti arasnda trfdalq mnasi-

btlrinin yaradlmasna xidmt edn mhm tdbirlrdn biri

olub, hquq v azadlqlarn tmini n grln ardcl

tdbirlrin genilndirilmsind, hquq-mdafi v nzart

mexanizmlrinin tkmilldirilmsind yeni mrhlnin balan-

c kimi x etdi. Hssas v daim konseptual yanamalarn

myyn olunmasn tlb edn hquq v azadlqlarn, qanuni

maraqlarn qorunmas sahsind tnzimlyici milli mexanizm-

lrin daha da tkmilldirilmsi inzibati orqanlarn faliyyti

sahsind ardcl tdbirlrin hyata keirilmsi zrurtini d z

xartd. Bellikl, demokratik, hquqi dvltin qanunun aliliyi,

insan hquqlar v sosial dalt kimi fundamental saslarnn

mhkmlndirilmsin ynln dvlt siyastinin trkib hisssi

kimi hquq siyasti inzibati orqanlarn faliyytin real v

17

smrli nzart mexanizminin formaladrlmasna istiqamt-

lndi.

lkd hyata keiriln ardcl islahatlar nticsind

inzibati hququn strukturu xeyli dyiikliklr mruz qald,

vtnda nzarti, inzibati dliyy, inzibati mhkm icraat

kimi institutlar xsusi aktuallq ksb etdi. Aparlan islahatlar

nticsind dvlt daha ox sosial ziddiyytlri aradan qaldran

orqanizm evrildi v onun faliyytind hakimiyyt blgs,

qanunun aliliyi, mhkmnin yksk rolu v s. kimi demokratik

prinsip v dyrlr n plana xmaa balad. Dvlt orqan-

larnn faliyytind smrni, onlarn msuliyytini artrmaq

n qanunvericiliy kkl dyiikliklr edildi, institusional

islahatlar aparld, dvlt orqanlarnn faliyytind paralelliyi

v tkrarl aradan qaldrmaq mqsdil onlarn funksiyalar

dqiqldirildi, ixtisarlar aparld, bir sra yeni qurumlar yara-

dld. Demokratik institutlarn inkiafnn tmini n onlarla

mkdalq strategiyas prioritet istiqamt evrildi. Onlara

dvlt orqanlarnn faliyytin, inzibati aktlara dair mlumat-

lara x n imkan yaradld. lkd demokratik, hquqi

dvlt quruculuu v smrli idaretm sisteminin forma-

ladrlmas istiqamtind aparlan ardcl v mqsdynl

tdbirlr nticsind bu gn inzibati mhkm icraat inzibati

hququn aktual institutlarndan birin evrilmidir.

nnvi inzibati hquq vtndan dvlt qarsndak vzi-

flrini myynldirrk onu sadc bir obyekt kimi nzrd

tuturdusa, masir inzibati hquq ksin olaraq, ilk nvbd

dvltin vtndaa mnasibtd vziflrini nzrd tutur.

nnvi inzibati hquq repressiv xarakter malik olduu halda,

milli inzibati hquqa preventivlik xasdir. Masir inzibati hquq

dbiyyatlarnda gstrilir ki, hquqi dvltl inzibati hquq o

18

qdr yaxndr ki, hansnn sbb, hansnn ntic olduuna dair

sual da yarana bilr6. Masir inzibati hquq inzibati orqanlarn

faliyyti prosesind insan v vtndan hquq v azadlqla-

rnn tmini, onlarn icra hakimiyyti orqanlarnn zbana-

lndan mdafi vasitlrinin daha drindn yrnilmsi ten-

densiyasn nmayi etdirir. Baqa szl, vvllr vtndaa

qar olan inzibati hquq indi ksin onun xeyrin x edir. Bu

xsusiyytlr hazrda yeni inzibati hququn hquqi dvltin

prinsiplrin saslandna v dvltl vtnda arasndak m-

nasibtlrd hququn aliliyinin tmin edilmsin ynldiyini bir

daha tsdiq edir. Bu baxmdan hquq dbiyyatnda haql olaraq

gstrilir ki, masir inzibati hquq inzibati orqan v vtndan

konstruktiv qarlql mkdalna ynlir v bu mqsdl

inzibati orqana evik faliyyt imkan verir7.

Bildiyimiz kimi, hquqi dvltin tkkl demokratiya,

insan v vtnda hquqlarna hrmt olmadan mmkn de-

yildir. Tsadfi deyildir ki, br tarixinin btn inkiaf mr-

hllrind, bir ictimai-siyasi formasiyann digri il vzln-

msi il nticlnn inqilabi dyiikliklrd insan hquqlarnn

real tminat n daha lverili raitin yaradlmas sas

mqsdlrdn biri olmudur. Mvafiq olaraq hquqi dvlt

quruculuu yolunda addmlayan Azrbaycan Respublikasnda

da inzibati orqanlar trfindn insan hquq v azadlqlarnn

hyata keirilmsini tmin etmk v qanunun aliliyin nail

olmaq n nvbti addm kimi 21 oktyabr 2005-ci ild nzi-

bati icraat haqqnda AR-nn qanunu qbul olundu. Vtnda

6 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti

yaynlar, 2008, s. 35 7 Herrmann T., Knudson R.Hye. Azrbaycan Respublikasnn yeni inzibati hququna

giri. Bak: Hquqi dbiyyat, 2006, s. 11

19

cmiyytinin btn sahlrin tsir edn bu qanun inzibati

idariliyin sadldirilmsin v rasionalladrlmasna, inzi-

bati icraatda vtndalarn mvqeyinin mhkmlndirilmsin,

hminin, inzibati orqanlarda icraat qaydalarnn vahid norma-

larnn myynldirilmsin xidmt edir. Milli qanunvericilik

tarixind ilk df olaraq nzibati icraat haqqnda AR qanunu

il inzibati icraatn hquqi saslar, prinsiplri v prosedur

qaydalar myyn olundu. Hququn v hquqi dvltin ha-

mlqla qbul olunmu prinsiplrinin inzibati icraatn hyata

keirilmsi zaman birbaa ttbiq olunmas bard mdda

qanunda z ksini tapd8.

Mlum olduu kimi, hquqi dvlt, demokratiya, hquq v

azadlqlara hrmt bir-biri il zvi kild bal olmaqla yana,

hm d bir-birini rtlndirn amillrdndir. Elmi dbiyyatda

haql qeyd olunur ki, hquqi dvlt yalnz demokratik qaydann

ld edilmsi v qorunmasnda mntzmliyi v ardcll t-

min edn formal qanunuluu deyil, hminin, insan hquq-

larnn v azadlqlarnn tannmasna v hrmt edilmsin sas-

lanan dalti ks etdirir9.

Strateji vziflrindn birini vtndalarn hquq v mna-

felrinin qorunmas tkil edn masir hquqi dvltd insan v

vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn hrtrfli qorunmas

tmin edilir, bu hquq v azadlqlarn srbst kild v mh-

dudladrlmadan hyata keirilmsi n rait yaradlr. Bu cr

dvltin konseptual saslarndan birini mhz hakimiyytl

vtnda cmiyytinin qanun v mhkm qarsnda brabrliyi

8 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun, 2013

9 Abullayev ., Azarov A., Hfner K., Ryter V. nsan hquqlar. Beynlxalq v milli

mdafi mexanizmlri. Bak, 2008, s. 40

20

tkil edir. Hquqi dvltd vtndalarn hquq v azadlq-

larnn mdafisi n mvafiq vasitlr, mexanizmlr tsis

edilir. Bu mexanizmlr dinamik olub, ictimai hyatdak dyi-

ikliklr uyun qaydada inkiaf edir v tkmillir.

Masir hquqi dvltd insanlarn hquq v azadlqlarnn

mdafisi mexanizminin sas prinsiplrindn birini d bir ne

mdafi vasitsinin, dflrl mdafi imkannn mvcud ol-

mas tkil edir. Pozulmu hquqlarn v qanunla qorunan

mnafelrin mdafi olunmas n eyni zamanda bir ne

alternativ mdafi vasitsinin mvcudluu vtndaa imkan

verir ki, ikayti tmin olunmad, xarlan qrar onu tmin

etmdiyi tqdird digr mdafi vasitsindn istifad etsin.

Fikrimizc, alternativ mdafi mexanizmini mdafi vasi-

tlrinin yalnz oxluuna deyil, hm d smrli v ilk olma-

sna saslanan, mbahisnin daha tez v operativ hllin, inzi-

bati mhkmlrin i ykn azaltmaa imkan vern, qeyri-

prosessual mdafi vasitlrindn prosessual mdafi vasit-

lrin keid imkan kimi x edn sistem kimi qiymtln-

dirmk olar.

Polis dvltinin masir hquqi dvlt evrilmsind

mhm rol oynam inzibati mhkm icraat da mdafi

mexanizmlrdn biri olub, inzibati orqanlarn faliyytin

mhkm nzartini hyata keirmkl vtndalarn hquq-

larnn v mnafelrinin real mdafi vasitsi kimi x edir.

Hquqi dvltin adndan x edrk faliyyt gstrn hr

bir orqann v ya vzifli xsin qanunuluq prinsipin riayt

etmsi, onlarn faliyyti zrind mhkm nzarti vtn-

dalarn onlarn zbana hrktlrindn qorunmasnn mhm

tminat vasitsidir. Bu prinsipin hyata keirilmsi n real

tminat mexanizminin formaladrlmas da hquqi dvltin

21

zruri lamtlrindn biridir. Hquq dbiyyatnda haql olaraq

qeyd edilir ki, prinsip nzriyydn onunla frqlnir ki, hquqda

onun sasl v sistem kimi realiz edilmsi n mexanizm olur.

Bel mexanizmi olmayan mdda sadc fiksiyadr10. Hquqi

dvltin sas tlblrindn birini dvltin vtnda qarsnda

msuliyyt damas, lkd demokratik tsisatlarn rolunun

artmas, dvlt orqanlarnn faliyytind zbanala yol

verilmmsi n vtndalarn z hquq v mnafelrin

toxunan aktlardan mhkmy mracit etmk imkannn tsbit

edilmsi tkil edir. dbiyyatda haql qeyd olunur ki, inzibati

hakimiyytin subyektlrinin faliyyti hquqi normalar vasit-

sil myyn qaydaya salnmal, onlar mhkm trfindn

yoxlanlmal, lv edilm imkan yolu il vtndalarn hquq

v azadlqlar brpa olunmal, inzibati orqann faliyyti z-

rind mhkm nzarti tmin edilmlidir11. Hquqi dvltin

qurulmas onun ayrlmaz institutu olan inzibati mhkm

icraatn inkiaf etdirmdn mmkn deyildir. Azrbaycan Pes-

publikasnn Konstitusiya Mhkmsinin qrarnda da gs-

trildiyi kimi, inzibati orqanlarn qbul etdiklri inzibati aktlarn

v publik hquq sahsindki digr faliyytlrin zrind mh-

km nzartinin mvcudluu hquqi dvltin sas lamtl-

rindn biridir12.

Mhz bu yanamaya mvafiq olaraq, qanunda maraql

xsin inzibati aktn mbahislndirilmsi il laqdar olmayan

10 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ: Drslik.Bak: Bak Universiteti nriyyat,

2006, s. 122 11 Abdullayev A.O., Qdimliyev A.R. nzibati proses. Mhazir kursu. Bak: Qanun,

2012, s. 112 12 Azrbaycan Respublikas Konstitusiya Mhkmsinin nzibati icraat haqqnda

Azrbaycan Respublikas Qanununun 2.0.1 v 2.0.2-ci maddlrinin rh edilmsin

dair6 oktyabr 2012-ci il tarixli Qrar / www.constcourt.gov.az

http://www.constcourt.gov.az/

22

digr hallarda da, o cmldn inzibati icraat mddtind inzibati

orqan trfindn inzibati aktn qbul olunmad hallarda13,

mcburi icra tdbirlrinin ttbiq edilmsi haqqnda inzibati

aktdan14, kompensasiyann dnilmsindn imtina olunmas

haqqnda inzibati orqann qrarndan15, hminin, inzibati

ikaytin verilmsindn asl olmayaraq, mvqqti xarakterli

mdafi il bal mhkmy mracit etmk hququ tsbit

olundu16.

Hminin hazrda qvvd olan qanunvericilikd inzibati

aktn lvi, etibarsz saylmas il yana, dn bard

mslnin d inzibati mhkm icraatnda hll olunmasna yol

verilir. Bu, artq icra olunmu mbahisli inzibati aktn mmkn

zrrli nticlrini aradan qaldrmaq n mhm hmiyyt

ksb edir. crann dnn tlb etmk - iddiann mbahis-

lndiriln inzibati aktn lv olunmas zaman yaranan v onun

mvafiq rizsinin sasnda hyata keiriln el hququdur ki,

mhkm bu hququn tmini n inzibati orqann zrin

icrann nticlrini aradan qaldrmaq bard hdlik qoya bilr.

Geriy dn olmayan icra ba verdiyi tqdird, yni, inzibati

aktn icrasnn nticlrini aradan qaldrmaq mmkn olmad

tqdird is, mhkm inzibati orqan trfindn iddiaya

kompensasiyann dnilmsi bard qrar qbul ed bilr.

Qeyd edk ki, hquq dbiyyatnda dvlt idaretmsinin,

13 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,

2013, s. 31 14 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,

2013, s. 39 15 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,

2013, s. 40 16 nzibati icraat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanunu. Bak: Qanun,

2013, s .42

23

inzibati orqanlarn faliyyti zrind hyata keiriln mhkm

nzartinin vahid ad formalamayb. Mxtlif lklrin qanun-

vericiliyind, elmi tdqiqatlarda o, inzibati mhkm icraat,

inzibati yarg,inzibati dliyy, inzibati mbahislr zr

icraat kimi mxtlif cr adlandrlr. Msln, Rusiyada

inzibati dliyy, Trkiyd is idari yar terminindn

istifad olunur. nzibati mhkm icraatnn adnda olduu kimi,

onun elmi anlayna da mnasibtd vahid yanama mvcud

deyil, eyni zamanda demk olar ki, he bir lk qanunveri-

ciliyind inzibati orqanlarn faliyytin mhkm nzarti

mexanizminin vahid leqal anlay myyn olunmayb17.

Masir dvrd xarici lklrin inzibati hquq doktri-

nalarnda inzibati dliyynin mzmununa dair iki sas yanama

formalamdr. Hddindn artq geni yanamaya sasn,

inzibati dliyy publik administrasiyann myyn riv

daxilind faliyytini tmin edn mxtlif tbit malik

institutlarn mcmusu v yaxud, pozitiv hququn administrasiya

trfindn pozulmasnn qarsn almaq n istifad ediln

tminatlarn v vasitlrin mcmusu kimi qiymtlndirilir18.

Qeyd etmk lazmdr ki, inzibati mhkm icraatnn (inzibati

dliyynin) mzmununa bel geni yanama nnvi olaraq

italyan hquq doktrinas n sciyyvidir19.

nzibati mhkm icraatnn anlayna daha dar anlamda

yanaanlar is inzibati dliyyni idaretm sahsind publik

17 .., .. :

. , //

. .. ., . 2008, 3, s. 208212 18 .. // , 2006, 1, . 39; ..

//

. .: , 1999, .104 19 : ..: , 2003, .189

24

administrasiya il frdlr arasnda yaranan mbahislrin

mhkm prosesi formasnda baxlb hll olunmas kimi

myyn edirlr20. nzibati dliyyni adtn publik hakimiyyt

orqanlarnn itirak il yaranan hquqi mbahislr baxmaq

slahiyytin malik olan xsusi inzibati mhkmlrin v

kvazmhkm orqanlarnn faliyyti il d laqlndirirlr21.

Byk Britaniya, Almaniya v Fransa v bir sara digr dv-

ltlrin hquq sistemlri n sciyyvi olan bel yanama22

Azrbaycann da hquq dbiyyatnda mdafi olunur. Bel ki,

.M.Cfrov inzibati dliyy il inzibati mhkm icraatn

eynildirrk yazr ki, inzibati dliyy - dvlt orqanlar il

vtndalar arasnda inzibati idarilik sahsind yaranan

mbahislr mhkmlr trfindn baxlmasnn v hll

edilmsinin prosessual qaydasdr23.

Masir rus hquq dbiyyatnda da inzibati mhkm

icraatnn (inzibati dliyynin) anlayna mnasibtd mxtlif

fikirlr mvcuddur. Bel ki, sovet v masir rus hquqnas alimi

D.N.Baxrax inzibati dliyyy hm geni, hm d dar mnada

yanama tklif edir. Onun fikrinc, geni mnada inzibati

dliyy idaretm orqanlarnn v onlarn vzifli xslrinin

hrktlrinin qanuniliyi bard vtndalarn mracitlri

sasnda hyata keiriln dalt mhakimsidir. Mllifin

20 .. //

: , , , . ., 2006, . 360; ..

( ). ., 1973. . 31; ..

// , 2005, 5

( ); .., ..

. ., 2005, . 36-37 21 / . .., .., ..-. ., 1999, . 11 22 : ..: , 2003, .190 23 Cfrov .M. nzibati icraat (elmi-nzri rh). Bak: Azrbaycan Hquqnaslar Konfede-rasiyas, 2011, s. 13

25

fikrinc, dar mnada yanadqda is vtndalarn idaretm

orqanlarnn v vzifli xslrin aktlarndan veriln ika-

ytlrin mhkmd baxlmasn inzibati dliyy hesab etmk

olar. Mllif ikaytin znn d 2 nvn frlndirir: mumi

v xsusi ikayt24.

Y.A.Tixomirovun fikrinc, inzibati dliyy inzibati pro-

sesin trkib hisssidir. Y.N.Starilov hesab edir ki, inzibati

dliyy terminini inzibati mhkm icraat anlay il vz

etmk mqsduyundur. Mllif bunu, onun hrfi mnasna da

uyun hesab edrk yazr ki, administratio latn dilind

idaretm, rhbrlik, justitia is dalt, dalt mha-

kimsi, mhkm aidiyyti kimi trcm olunur25.

N.Q.Salieva inzibati mhkm icraatn onun nzart

potensial baxmndan myynldirir. Onun fikrinc, inzibati

dliyy inzibati orqanlarn v onlarn vzifli xslrinin v-

tndalara mnasibtd etdiyi hrktlrin zrind xarici

nzart sistemidir.26 Bu anlay nisbtn geni olub, vtn-

dalarn hquq v azadlqlarnn sistemind inzibati mhkm

icraatnn mqsdli tyinatn ks etdirir. N.Y.Xamanyova is

inzibati dliyyni idaretm sahsind nzarti hyata keirn

xsusi orqanlarn sistemi kimi qiymtlndirrk mumi

mhkm icraatndan tcrid olunan inzibati mhkmlrin

24 .. : . . .: , 1993.

. 5, 43-50, 52; .. // , 1987,

6, . 35-43 25 .. . ., 1998, .790;

. , 1999, . 635;

.. . , 1998, . 99 26 .. ,

// -

. ., 1994, . 78

26

yaradlmasn zruri hesab edir.27 Qeyd edk ki, hl XIX srd

alman alimi O. F. Sarvey inzibati mhkm icraatn inzibati

hququn mqddimsi kimi qiymtlndirdi28.

Grc alimi L.V.anturiya inzibati mhkm icraatnn

xsusiyytlrin aadaklar aid edir:

1) cavabdeh qismind inzibati orqann x etmsi;

2) inkvizisiya xarakteri damas, yni, mhkmnin z

tbbs il lav informasiyann v ya sbutlarn tqdim edil-

msi bard qrar qbul etmk v ya z tbbs il faktiki

hallar v sbutlar toplamaq slahiyytin malik olmas;

3) barsind ikayt olunan inzibati aktn icrasnn dayan-

drlmas;

4) balanmas n ilk nc mvafiq yuxar inzibati orqana

mracit olunaraq mnfi cavabn alnmas;

5) qiyabi qtnam institutuna yol verilmmsi v s. 29

Azrbaycann hquq dbiyyatnda inzibati mhkm icra-

atna sasn oxar mvqedn yanalr. .M.Cfrov inzibati

mhkm icraatn inzibati mbahislr dair ilr baxlmas

qaydalarn nizama salan inzibati prosessual hquq normalarnn

mcmusu kimi qiymtlndirir.30 N..Hseynova yazr ki,

inzibati mhkm icraat mhz vzifli xslrin faliyytinin

27 .. . .:

, 1997, . 132; ..

. : , 1998, . 50-51 28 Sarwey . Von. Das o'ffentliche Recht und die Verwaltungsrechtspflege. Tubingen,

1880, p. 407 29 .. . supcourt.kz/ex-

port/..Chanturya.doc s. 37-39 30 Cfrov .M. nzibati icraat (elmi-nzri rh). Bak: Azrbaycan Hquqnaslar

Konfederasiyas, 2011, s.18

27

qanuniliyi zrind hyata keiriln mhkm nzartidir.31

F.S.Mehdiyevin fikrinc, mhkm nzarti idaretm orqan-

larnn hquqa uyun davranmasn tmin edck yegan v n

tsirli yoldur.32

Respublikann inzibati prosessual qanunvericiliyind

inzibati mbahislr dair ilr zr mhkm icraat inzibati

mhkm icraat anlay il ifad olunmudur.33 Qeyd edk ki,

inzibati mhkm icraatnn digr mhkm icraatlarndan

frqlndirilmsinin sas sbbi kimi hquq dbiyyatnda

bunlar gstrilir:

1) inzibati aktlarn baxlmas n ixtisaslamann zru-

riliyi;

2) xsusi hquqda frdlr arasnda hquq v maraqlarn

brabrliyi il irad azadl mvcudluu olduu tqdird inzi-

bati hquqda dvlt orqannn stn hquqlara v slahiyytlr

malik olmas;

3) inzibati mhkm icraatnn mqsdinin inzibati akt

qbul etmi orqann hquq mstvisind hrkt etmsini tmin

etmkdn ibart olmas34.

Hesab edirik ki, inzibati mhkm icraatn hquqi dvltin

faliyytinin tminat formas kimi iki aspektdn thlil etmk

olar: 1) ixtisaslam mhkmlrd inzibati hquqi mbahi-

snin baxlb hll edilmsi vasitsil vtndalarn subyektiv

mumi hquqlarn, azadlqlarn v qanunla qorunan mnafelrin

31 Hseynova N.. nzibati icraatn mahiyyti v hquqi tbiti / Qloballaan

cmiyytd hquq elminin aktual problemlri mvzusunda elmi-praktiki konfransn

materiallar. Bak, 2009, s. 17 32 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti

Yaynlar, 2008, s. 273 33 Azrbaycan Respublikas nzibati Prosessual Mcllsi. Bak: Qanun, 2013, c.14 34 Yldrm T. dar yarg. II Bask. stanbul: Beta, 2010, s. 9

28

mdafisin ynln hquqi-prosessual vasitlrin mcmusu

kimi; 2) mumi idaretm, normayaradcl v hquq tt-

biqetm faliyyti zrind hyata keiriln mhkm nzarti

institutu kimi.

Hquqi dvltd dvlt orqanlarnn faliyyti qanun-

ulua v dalt saslanr, onlarla vtndalar arasndak mna-

sibtlrin prosedur qaydalar qanunla myyn olunur. nzibati

aktlarn qbul olunmas il maraqlar pozulan xslrin onlara

tsir etmk imkan mtlq qanunda tsbit olunur. nzibati orqan-

lar xsusi hakimiyyt slahiyytlrin malik olan, lakin, bu s-

lahiyytlri digr subyektlrin hquqlar il mhdudlaan hquq

subyekti kimi x edirlr.

Formal hquq brabrliyinin elan olunmas il balayan

hquqi dvlt quruculuu prosesind vtndalarn hquqi

mvqelrindki brabrliyinin, lk halisinin rifah sviyy-

sinin, hquqi mdafisinin v n sas is inzibati aktlar

qiymtlndirmk hququnun tmini mhm hmiyyt ksb

edir. dbiyyatda haql qeyd olunduu kimi, cmiyytin de-

mokratiklmsi raitind idaretmd insanlarn daxili nza-

rtini v msuliyytini gclndirmk tdbirlrin xsusi yer ve-

rilmli, inzibati idaretm metodlar demokratik kollegial

metodlarla, ictimai nzartl vz olunmaldr.35

Hazrda respublika qanunvericiliyind hakimiyyt slahiy-

ytin malik olan inzibati orqann qanunsuz inzibati aktndan v

hrktindn (hrktsizliyindn) vtndalarn hquqlarnn

mdafisinin bir ne mexanizmi nzrd tutulmudur (ms-

ln, inzibati ikayt institutu, ombudsman institutu v s.) ki,

onlardan biri d inzibati mhkm icraatdr. Qeyd edk ki,

35 Haqverdiyev B.Y. daretm psixologiyas: Drs vsaiti. Bak: Elm, 2008, s. 43

29

vtndalarn hquq v mnafelrinin inzibati orqanlarn qa-

nunsuz hrktlrindn v qrarlarndan mhkm mdafisi

mexanizminin qanunvericilikd tsbiti hquqi dvltin inki-

afnn mhm amilidir. dbiyyatda haql olaraq mhkm

mdafisi cmiyytdki sosial mbahislri, mnaqilri hll

etmk n sas sul hesab olunur.36 nzibati mhkm icraat

inzibati orqanlarn faliyyti zrind hyata keiriln mhkm

nzartinin sas formasdr.

Mlum olduu kimi, demokratik cmiyytlrd inzibati

ilrin saynda mntzm olaraq artm tendensiyas mahid

olunur. nki, vtndan etimadn qazanan inzibati mhkm

icraat btvlkd cmiyytin maraqlarn mdafi etmkl

inzibati orqanlarn faliyytinin qanuniliyin real v smrli

nzarti hyata keirir. Myyn drcd lkdki hquq

mdniyyti, hquq dncsi, mhkmlrin mstqilliyi v

qrzsizliyi, hakimlrin pekarl il d laqdar olan inzibati

mhkm icraat hquqi dvltin mhm atributu kimi x

edir. Hquq dbiyyatnda bu bard gstrilir ki, gr vtn-

dalar min olsalar ki, inzibati mhkmd mstqil surtd

faliyyt gstrn hakim onlarn pozulmu hquqlarnn mda-

fisini tmin edir, onlar mhkmy tez-tez mracit edck-

lr.37

Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan

Respublikasnn inzibati-iqtisadi mhkmlrind baxlan inzi-

bati ilrin saynda da mvafiq artm tendensiyas zn gstrir

36 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ:Drslik. Bak: Bak Universiteti nriyyat,

2011, s. 128 37 Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyynin yaradlmasnn zruriliyi /

Azrbaycan Respublikasnda dvlt v hquq quruculuunun aktual problemlri.

Elmi mqallr mcmusi. 3-c buraxl. Bak, 2002, s. 83

30

ki, bunu hyata keiriln mhkm icraatnn smrli v ope-

rativ olmas il laqlndirmk lazmdr. 2013-c ild 2 sayl

Bak nzibati-qtisadi mhkmsin 2738, yni tn ill mqa-

yisd 25, 2 % ox inzibati iddia rizsi daxil olmudur.38

Hquqi dvltdki mhkm sistemindn asl olaraq inzi-

bati mhkm icraatn mumi v ya ixtisasladrlm mh-

kmlr hyata keirir. Bildiyimiz kimi, mhkm vasitsil

mdafi mexanizmi n sas mdafi mexanizmidir. Bu da ondan

irli glir ki, mhkmnin birbaa tyinat insan hquqlarnn

mdafisidir.39

Respublikada inzibati mbahislr dair ilr zr mh-

km icraat inzibati-iqtisadi mhkmlr v inzibati-iqtisadi

mhkm kollegiyalar trfindn hyata keirilir. Qeyd edk ki,

inzibati aktlarn qbulu il yaranan mbahislrin ixtisasla-

drlm inzibati mhkmlr trfindn baxlb hll olunmas

hquqi dvltin sas mddalarnn hyata keirilmsin yar-

dm edir.

nzibati mhkm icraat mbahisli inzibati-hquq mna-

sibtlrindn yaranan ilr zr hyata keirilir, mbahisnin

hllin ynlir v zrurt olduu tqdird prosessual mdafi

tdbirlrinin hyata keirilmsini nzrd tutur. nzibati mh-

km icraat institutu normativ anlamda inzibati hquqi mba-

hisnin mhkm prosesind hlli zaman meydana xan icti-

mai mnasibtlri tnzimlyn inzibati prosessual normalarn

mcmusu kimi x edir. nzibati mhkm icraat z xarakteri

38 2013-c il rzind dalt mhakimsinin hyata keirilmsi, insan hquqlarnn

qorunmas sahsind 2 sayl Bak nzibati-qtisadi mhkmsinin grdy ilrin

vziyyti, qarda duran vziflr bard mumildirm / 2 sayl Bak nzibati-

qtisadi mhkmsinin arxivi, 2014 39 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ: Drslik. :

, 2011, s. 128

31

baxmndan kompleks v oxsahli anlay kimi x edir. O,

yalnz bu institut daxilind ediln hrktlr aid olan maddi-

hquqi chtlr deyil, hm d onun ttbiq edildiyi prosessual

formalarn thlili, hminin, onlarn hquqi prosesin nnvi

nvlri il mqayissil bal olan prosessual-hquqi chtlr

d malikdir. A.K.Salavyova inzibati mhkm icraatnn 3

aspektini myynldirir:

- inzibati hquqi mbahisnin tbiti il bal olan maddi

aspekt;

- inzibati hquqi mbahisy baxan xsusi orqanlarn

mvcudluu il rtlnn - tkilati aspekt;

- xsusi prosessual normalarn v mhkm bax qayda-

larnn mvcudluu il rtlnn formal aspekt.40

nzibati mhkm icraat - inzibati orqanlarn faliyytinin

qanuniliyi zrind hyata keiriln mhkm nzartidir.

Nzartin bu nvn sciyylndirn spesifik cht hakimiyyt

orqanlarnn hrktlrinin qanuniliyinin dalt mhakimsi

orqanlar trfindn yoxlanlmasnda ifad olunur. 41 F.S.Meh-

diyev haql olaraq idarilrin hquqa ml edib-etmdiklrini

myyn etmyin n tsirli yolunu mhkm nzarti hesab

edir.42 Dvlt idaretmsi sahsind qanunulua mhkm

nzarti mhkm orqanlarnn inzibati orqanlarn hrkt-

lrin (hrktsizliyin) v inzibati aktlarna hquqi qiymt

vermsind ifad olunan faliyytidir. dbiyyatda haql olaraq

40 .. : --

// , 2008, 4, c. 53 41 Hseynova N.. nzibati icraatn mahyyti v hquqi tbiti / Qlballaan

cmiyytd hquq elminin aktual problemlri mvzusunda elmi-praktik konfransn

materiallar. Bak, 2009, s. 20 42 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti

yaynlar, 2008, s. 67

32

gstrilir ki, cmiyyt birin etibar edrk ona idaretm

slahiyytlri verdikd, etibar n qdr ox olursa olsun, ona

nzart qurumu da yaratmaldr.43 nzibati aktlarn insan

hquqlarnn pozulmasna sbb olmas gcl ehtimallardan

biridir.44nzibati orqanlarn faliyytinin qanuniliyin mhkm

nzartinin hyata keirilmsi vtnda cmiyytinin (demok-

ratik idaretmnin) ssini eitmy, onlara z maraqlarna uyun

glmyn aktlarla razlamamaq v inzibati aktlar mbahi-

slndirmk imkann (inzibati dliyyni) tmin edir.45

Qeyd edk ki, dvlt orqanlarnn faliyyti zrind v-

tnda mracitindn doan ixtisasladrlm mhkm n-

zartinin mvcudluu beynlxalq almd d yksk qiymt-

lndiriln nailiyytlrdndir. Nzart insanlarda zlrini xsiy-

yt kimi drk etmy, zlrini v z potensial imkanlarn

qiymtlndirmy, onlarda mvafiq iddia sviyysinin forma-

lamasna kmk edir.46

Bellikl, qvvdki qanunvericiliyin, oxsayl elmi

baxlarn thlili sasnda inzibati orqanlarn faliyyti zrind

hyata keiriln mhkm nzartinin aadak sas lamt-

lrini myynldirmk olar:

1) b cr mhkm nzarti nzart ediln obyektdn n

tkilati, n d funksional chtdn asl olmayan mstqil

mhkm orqanlar trfindn hyata keirilir;

43 Mehdiyev F.S. nzibati idaretm hququ: Drs vsaiti. Bak: Qafqaz Universiteti

yaynlar, 2008, s. 67 44 Zehreddin A. dari yargda yrtmenin durdurulmas. stanbul: Alfa basm yaym,

1994, s. 25 45 . // 2

(2012), . 269 46 Haqverdiyev B.Y. daretm psixologiyas: Drs vsaiti. Bak: Elm, 2008, s. 42

33

2) b cr mhkm nzarti vasitsil mstqil, qarlql

tarazladrc hakimiyyt qolu kimi x edn mhkm

hakimiyyti inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun v

hakimiyytdn sui-istifady yol verilmmsinin tminat kimi

x edir.

3) b cr mhkm nzarti mhkm prosesi rivsind

hyata keirilir v inzibati prosessual hququn normalar

vasitsil tnzimlnir.

4) b cr mhkm nzartinin hyata keirilmsi pro-

sesind yaranan xsusi nv prosessual mnasibtlrin mcburi

itiraklar kimi mhkm v inzibati orqan x edir;

5) b cr mhkm nzartinin sasn inzibati hquqi

mbahis tkil edir;

6) mhkm nzartinin bu nv ikili mqsd malik olur:

fiziki v hquqi xslrin hquqlarnn v qanunla qorunan

mnafelrinin mhafizsinin tmini v ictimai maraqlarn

mdafisi mqsdil inzibati orqann faliyytind zbanala

yol verilmmsi.

Artq qeyd edildiyi kimi, mhkmlrin inzibati orqanlarn

faliyyti zrindki nzart slahiyyti he d qeyri - mhdud

deyildir. nzibati mhkm icraatnda tcssm edn mhkm

nzartini mhdudladran aadak mddalar myynl-

dirmk olar:

1) bu nzart mexanizminin faliyyt balaya bilmsi n

mtlq kild hquqlarna v ya qanunla qorunan mnafeyin

toxunulmu xs iddia il mhkmy mracit etmlidir;

2) iddiann mmknly prinsipin riayt olunmaldr. AR

PM-in 35-ci maddsin sasn, iddiann iddia rizsind

inzibati aktn qbul edilmsi v ya qbul edilmsindn imtina

olunmas, yaxud inzibati orqann hrkti v ya hrktsizliyi

34

nticsind onun hquqlarnn v qanunla qorunan maraqlarnn

pozulduunu saslandrd hallarda mbahislndirm haqqn-

da, mcburetm haqqnda, hdliklrin icras haqqnda v

myyn hrktlri etmkdn kinmy dair iddia mmkn

saylr;

3) mhkmd iddiann qaldrlmas mvqqti xarakterli

mdafi tdbirlrinin avtomatik olaraq hyata keirilmsin

sbb olmur. AR PM-in 40-c maddsin sasn, mhkmd

iddia qaldrlanadk v ya iddia il eyni vaxtda, yaxud mhkm

icraatnn gediind maraql xs inzibati aktn icrasnn

dayandrlmas bard v ya iddiann tmin edilmsin (iddia-

nn hquqlarnn qorunmasna) ynlmi digr tminat

tdbirlrinin grlmsi bard mhkmy riz il mracit

ed bilr. Mhkm mvqqti xarakterli mdafi tdbiri

qismind cavabdehin zrin myyn hrktlri etmk v ya

myyn hrktlri etmkdn kinmk, yaxud myyn

hrktlr dzmk bard vzif qoya bilr. AR PM-in 43.1-

ci maddsin sasn, mvqqti xarakterli mdafinin ttbiqi

saslar bunlardr:

- mvcud vziyytin dyicyi tqdird rizinin

(iddiann) hquqlarnn qorunmasnn (tmin v ya brpa

edilmsinin) mmkn olmayaca v ya xeyli drcd tin-

lcyi sbbindn ilkin tcili tnzimlmnin zruri olmas;

- ilkin mhkm aradrmas zaman rizinin maddi

tlbinin mvcud olmas ehtimalnn myyn edilmsi;

4) inzibati mhkm icraatnn balanlmas barsind

ikayt olunan inzibati aktn icrasnn dayandrlmasna sbb

olmur. AR PM-in 41-ci maddsin sasn iin faktiki v hquqi

hallarnn ilkin aradrlmas nticsind iddiann byk

ehtimalla uurlu olaca qnatin gldiyi hallarda mhkm,

35

iddiann vsatti sasnda inzibati aktn icrasnn dayan-

drlmas bard qrardad qbul ed bilr. ddiann uurluluq

ehtimalnn aydn olmad hallarda, mhkm ziddiyytli

maraqlarn hrtrfli qiymtlndirilmsindn sonra qrardad

qbul etmlidir;

5) inzibati mhkm icraat qaydasnda inzibati orqanlarn

faliyytinin yalnz qanunauyunluu yoxlanlr, mqsduy-

unluq meyar is yoxlanlmr v s.

nzibati orqanlarn faliyyti zrind mhkm nzarti

vtndalarn pozulmu hquqlarnn v mnafelrinin brpa-

snda tcssm edir. nzibati orqanlarn stn slahiyytlr,

ictimai gc malik olmas, bzn is xsusi hququn subyekt-

lrindn daha mhdud hrkt ed bilmlri kimi xsusiyytlr

inzibati mhkm icraatnn mhkm icraatnn mstqil

nvlrindn biri kimi fqlndirilmsinin mhm saslarndan

biridir.47

Dvlt mhakim icraatnn bu formas vasitsil vtn-

dan hquqlarnn v maraqlarnn hakimiyytin sassz mda-

xillrindn qorunmasna zmant verir. dbiyyatda haql

olaraq qeyd olunur ki, vtndalarn v hquqi xslrin hquq

v azadlqlarn tmin edn, yksk sviyyd tkil olunmu

inzibati mhkm icraatnn mvcudluu hquqi dvltin

mhm lamtlrindn biridir.48 Hakimiyyt slahiyytlrin v

ictimai tsir gcn malik olan inzibati orqanlara qar vtn-

dan tk gvnc yeri tsirli mhkm nzarti nin mvcud

olmasdr.49 nzibati orqanlarn hquqauyun faliyytini tmin

47 Onar S.S. dare hukukunun umumi esaslar. II Cilt. stanbul: smail Akgn

Matbaas, 1960, s. 18-25 48 Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyy. Bak: Azrnr, 2009, s. 124 49 Yasin Y., stn . dare hukuku II. stanbul, 2010, s. 29

36

edck n tsirli yol olan mhkm nzarti vtndalar onlarn

zbanalndan qorumaqla brabr, mvafiq olaraq onlar da

ictimai maraa zidd davrandan kinmy svq edir. stniln

xs mvafiq inzibati aktn mbahislndirilmsin, etibarsz

saylmasna, normativ xarakterli aktlarn qanunauyunluunun

yoxlanlmasna dair iddia il inzibati-iqtisad mhkmsin

mracit ed bilr (AR PM-in 2-ci maddsi)

Bildiyimiz kimi, cmiyyti idar edn siyasi hakimiyytin

yegan tkilat kimi x edn dvltin mqsd v vziflri,

onun ictimai hyatdak roluna v tyinatna uyun olaraq

dyiir. dbiyyatda haql qeyd olunur ki, idarilik sistemind

mqsduyun faliyytin tkili, onun smrliliyi myyn

mnada qarya qoyulan ideya v mqsdlrin halinin btn

tbqlrinin mnafelrin v tlbatlarna uyunluu il

llr v qiymtlndirilir. 50 Obyektiv sbblr zndn dvlt

onun zvlrinin xsi v mumi mnafelrini ifad v mhafiz

edn cmiyytin sas tkiledici qvvsin evrilir.51

nzibati mhkm icraat masir hquqi dvltin mzmunu

v prinsiplri il qrlmaz laqddir. Hquqi dvltin sistemi v

faliyyti lazmi kild tkil olunmu mhkm hakimiyyti

il tmin olunur. Qorunmas masir hquqi dvltlrin balca

vzifsin evriln xsiyytin hquq v azadlqlar dalt mh-

kmsi rivsind mhz dyr kimi qbul olunur. dbiy-

yatda haql qeyd olunur ki, dalt mhakimsi mhkmlrin

sas funksiyas olmasna baxmayaraq onlar z faliyytlri

50 Dvlt idarilik nzriyysi / S.T.Qndilovun redaktsi il. Bak: Elm v thsil,

2010, s. 142 51 Xrapanyuk V.N. Dvlt v hquq nzriyysi. Bak: Qanun, 2007, s. 40

37

prosesind digr funksiyalar, o cmldn d mhkm nzarti

funksiyasn hyata keirirlr52.

Demokratik lklrd insan hquqlarnn mexanizmind

mhkm mdafisi xsusi rol oynayr.53 nzibati orqanlar

trfindn pozulmu hquq v azadlqlarn mhm mdafi

mexanizmi inzibati mhkm icraatdr.

Qeyd edk ki, lkd demokratik institutlarn inkiaf,

mhkmnin vtnda hquqlarnn mdafisindki rolunun

drk edilmsi il bal olaraq vtndalarda hquq dncsinin

artmas da inzibati mhkm icraatnn yaradlmasnn sas

sbblrindn biri olmudur. Hquqi davrann daxili tnzim-

lnmsi kimi x edn sosial-hquqi qaydalarn formalad-

rlmasnda hquqi gerkliyin tzahr olan hquq dncsinin

mzmunu is onun xarakterindn asldr. Qanunvericilikd

idarilik funksiyalarnn dqiq bldrlmsi hquq v

azadlqlarn real tminat mexanizminin, hminin, dvlt orqan-

larnn slahiyyt hdudlarnn dqiq myynldirilmsi

zlynd frdlr inzibati aktlar srbst hquqi dncy

sasn qiymtlndirmk imkan yaradr.

Akademik R..Mehdiyevin qeyd etdiyi kimi xsiyyt azad

olmaqla tlbatn hiss edir v onun xsiyyt olmas da azad-

lqdan balanr.54 Nisbi mstqillikl rtlnn hquq dncsi

frdi xsiyyt, onu baqalarndan frqlnn ictimai varla

evirn sas xsusiyytdir.

52 Abdullayev A.O. nzibati hquq. Drs vsaiti. Bak: Qanun, 2005, s. 339 53 Hseynova N.. nzibati prosesin mahiyyti v prinsiplri / Azrbaycan Respubli-

kasnda dvlt v hquq quruculuunun aktual problemlri. Elmi mqallr

mcmusi. 2009, 4, s. 298 54 Mehdiyev R.. Flsf. Bak: rq-Qrb, 2010, s. 292

38

Bildiyimiz kimi, inzibati mhkm icraatnn smrli

faliyyt meyarlarndan biri d ictimaiyytd mhkmlrin

roluna mnasibtin dyimsi, mhkmy etimadn formala-

drlmasdr. Bu id hquq dncsi d hmiyyt dayr.

halinin geni ktlsinin inzibati mhkmlrin faliyyt

istiqamti, funksiyas, cmiyytdki rolu bard mlumatlan-

drlmas da bu id mhm fayda ver bilr. Bel ki, inzibati

prosessual qanunvericilik tkmilldirils d, mhkmlr mad-

di-texniki baza il tchiz olunsalar da hququ pozulmu vtn-

da inzibati mhkmy mracit etmdiyi halda inzibati

orqanlarn sassz aktlar z qvvsind qalacaq, vtndan

hquqlar v maraqlar pozulmaqda davam edckdir.

Mstqil subyekt kimi z maraqlarna toxunan aktlara tsir

etmk imkanna malik olmaqla xsiyyt evriln frd zba-

nalqdan mdafi n dvlt mracit edir. xsiyytin v

dvltin qarlql mnasibtlrinin proritet hmiyyt ksb

etdiyi masir hquqi dvltd dvlt onlarn taleyi bard qrar

vermyib, ksin qanunla onlarn hquq dncsinin, siyasi

fallnn, idariliy tsirinin real tminat mexanizmini

formaladrr.

Qeyd edk ki, inzibati mhkm icraatnn hyata kei-

rilmsi mhkm hakimiyytinin cmiyytdki roluna ziddiy-

ytli mvqe qazandrmdr. Bel ki, mhkm bir trfdn

dvltin adndan qrar xarmaqla dvlt idaretmsinin legi-

timliyini dstklyrk, onun cmiyyt zrindki nzartin

kmk edir. Digr trfdn is qanuna zidd akt qbul edn dvlt

orqanna qar xaraq onun slahiyytlrini mhdudladrr,

zn ona qar qoyur v vtnda hquqlarnn v mna-

felrinin zbanalqlardan mhm mdafi mexanizmi kimi

x edir. Bununla da inzibati mhkm icraatn hyata keirn

39

mhkm hm d zlynd vtnda cmiyytind hquq

dncsinin, hquqi mdniyytin v qanunlara hrmt ruhu-

nun formalamasna sbb olur. dbiyyatda haql olaraq gs-

trilir ki, mhkmlr hm d vtndalarda qanunlara, cmiy-

ytd qbul olunmu davran standartlarna hrmt hissi trbiy

etmkl hmiyytli ideoloji rol oynayrlar. 55

Onu da qeyd etmk lazmdr ki, ksr alimlr inzibati

mhkm nzartini hquqi dvltin vacib atributlarndan

saysalar da, onu hququn stnlyn zidd sayanlar, inzibati

mhkmlrin yaradlmasnn hakimiyytlrin blgs prin-

sipin qar qoyanlar da vardr. Onlar z fikirlrini fransz

filosofu v mtfkkiri arl Lui Mnteskyenin (1689-1755-ci

illr) nzriyysi il saslandraraq qeyd edirlr ki, o, Misir

mktublar (1721-ci il), Qanunlarn ruhu il (1748-ci il)

srind bir orqann nzdind inzibati hakimiyytl mhkm

hakimiyytinin birldirilmsini azadlq ideyasna zidd hesab

edirdi. A. Daysi is mhakimni xsusi inzibati orqana hval

etmkl dvlt qulluqularn z xardqlar qrarlarn qanuni-

liyini yoxlayan hakim evirmk ehtimalnn mvcud oldu-

undan bhs edirdi.56 Hesab edirik ki, nzibati mhkm icra-

atnn yaranmas v inkiaf hakimiyytin blgs prinsipi il sx

bal olub, inzibati orqanlarla vtndalar arasndak hquqi m-

bahislrin baxlmasnda mhkm hakimiyytinin rolunu

artran, mmurlar z ilrinin hakimi olmaqdan tdricn knar-

ladran etibarl nzart v mdafi mexanizmidir.

55 Dvlt idarilik nzriyysi / S.T.Qndilovun redaktsi il. Bak: Elm v thsil,

2010, s. 361 56 .. :

() / . . . .. . .,

1905, . 205

40

Hquqi dvltd hakimiyytin mnbyi xalq olduu n

dvlt z gcn mvafiq olaraq xalqdan alr. Xalqdan hdlik

kimi alnan bu gc is z nvbsind xalqn xeyrin, onun

maraqlarnn v hquqlarnn pozulmamas namin istifad

edilmlidir. Bel ki, vtndalarn rahat hyat trzi, rifah dvlt

orqanlarnn dzgn v smrli iindn asldr. Hquqi dv-

ltd inzibati orqanlar n inzibati hquqla smrli faliyyt

raiti yaradlsa da gzlniln ntic vtndalarn xeyrin olan

smrli v ffaf idarilik sisteminin qurulmasdr.

nsan hquqlar ideyasnn trafnda, onun gerklmsi

n meydana gln hquqi dvltin tbiti v mahiyyti

idaretmnin sadldirilmsini, rasionalladrlmasn v

vtndalarn hquq v azadlqlarnn pozulmasnn qarsn

alan daha smrli tminat vasitsinin yaradlmasn tlb edir.

Bu id vtndalara inzibati orqanlarn faliyytinin qanuni-

liyin nzart imkann tsbit edn gcl siyasi iradnin nmayi

etdirilmsi mhm hmiyyt dayr. dbiyyatda qeyd

olunduu kimi, dvlt orqanlar trfindn gstriln xidmtlr

v onlarn tkmilldirilmsi bard tnqidi konstruktiv dn-

cnin yaranmasna mrkz trfindn imkan verilmyndk

he bir real dyiiklik mmkn deyildir.57

nzibati mhkm icraatnn rolundan bhs edrkn qeyd

etmliyik ki, he d btn inzibati mbahislr akar kild

hquqazidd olmur. Bzi hallarda inzibati orqan vtndan

tlbini tmin etmdikd onun qanunda gstriln sndlri

tqdim ed bilmmsin saslanr. Bu cr mbahisd zahirn

57 Quliyeva G.Y., Yanq R.., Gilmor A.M. Azrbaycanda kadrlarn idar edilmsin

masir yanama. Bak: Ozan, 2005, s. 37

41

inzibati orqan haql grnmy alr v z hrktini (hr-

ktsizliyini) qanunun mvafiq normasnn tlbin istinad

etmkl prdlyir. Msln, Yaay yeri v olduu yer zr

qeydiyyat haqqnda Azrbaycan Respublikas Qanununun 5-ci

maddsind myyn olunur ki, yaay yeri zr qeydiyyata

alnmaq n vtnda riz anketl birlikd yaay sahsin

kmk n sas vern snd (mlkiyyt hququnun qeydiyyat

vsiqsi, order, icar v ya kiray mqavilsi, yaxud Azr-

baycan Respublikas qanunvericiliyind nzrd tutulmu baqa

snd) v ya vtndaa yaay sahsi vern xsin rizsini d

tqdim etmlidir.

ddia E.N. liyeva Bak hr Xtai rayon Polis da-

rsinin Qeydiyyat v xsiyyt vsiqsi bsinin imtina qra-

rn mbahislndirrk znn qeydiyyata alnmas vzifsinin

cavabdehin zrin qoyulmas bard iddia rizsi il 2 sayl

Bak hri nzibati-qtisadi mhkmsin mracit etmidir.

Mhkm 1984-c ild ev xsi maliyy haqq-hesabnn id-

diann qaynatas R. R.Rstmovun adna aldn, iddiann

2008-ci ildn ri v onun ailsi il birlikd hmin evd yaa-

yaraq onlarla birg tsrrfat apardn v evd qeydiyyatda

olanlarn onun ev qeydiyyata dmsin etiraz etmdiyini

nzr alaraq hesab etmidir ki, iddiann ev qeydiyyatna

alnmas tlbi tmin edilmli v onun qeydiyyata alnmas

vzifsi cavabdehin zrin qoyulmaldr.58

Qeyd etmliyik ki, inzibati mhkm icraat hquqi m-

dafi, nzart vasitsi olmaqla yana, hquqi kolliziyalarn hll

edilmsi vasitsi kimi d qiymtlndiril bilr. Hquqi kolli-

ziyalar vtndalara z hquq, azadlq v qanuni maraqlarn

58 2 sayl nzibati-iqtisadi Mhkmnin arxivi. 2in (82)-128/2012

42

hyata keirilmy mane olan, bu hquqlarn hquqi mdafi

mexanizmini pozan, idaretm aktlarnn qvvsinin hquqi

rejimini pozan v inzibati normayaradclnn smrsini aa

salan hallardr. nnvi olaraq hquqi kolliziyalar dedikd, eyni

cinsli v ya qarq ictimai mnasibtlri, hminin, hquq

ttbiqetm prosesind v slahiytli dvlt orqanlar v vzifli

xslr trfindn z slahiyytlrini hyata keirmsi prose-

sind yaranan ziddiytlri tnzimlyn ayr-ayr normativ

hquqi aktlar arasnda mvcud olan ziddiyytlr nzrd tutulur. 59 nzibati mhkm icraat malik olduu hquqi tminat v

hquq brpaedici potensial vasitsil hquqi kolliziyalarn hll

edilmsin kmk ed bilr. nzibati mhkm icraatna dair

qanunvericiliyin ttbiqi hquqi kolliziyalarn hlli n mvcud

olan digr sullarn da smrli istifadsin kmk ed bilr. Bu

cr sullara normativ hquqi aktlarn rhinin tmini, khn

aktn lvi, qvvdki aktlara dyiikliklrin, lavlrin v ya

dqiqldirmlrin edilmsi, qanunvericiliyin sistemldiril-

msi, nzriyy v tcrbnin qarlql laqsinin optimallad-

rlmasn v s. aid etmk olar.60

Bellikl, ictimai qnan hquqi kild ifad olunmas il

balayan v mhkm hakimiyytinin timsalnda dvltin tsir-

etm mexanizmi il mayit olunan mhkm nzarti mexa-

nizmi inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun, obyek-

tivliyin v smrnin mhm tminat mexanizmidir. Vzifli

xsin mhkm iclas zalnda mhkm icraatnn itiraklar

59 .. : , // -

, 2000, 5, c. 225; .. . .: -

, 1994, c.129 60 .. : , // -

, 2000, 5, . 238-239

43

qarsnda z hrktlrin v ya hrktsizliyin brat qazan-

dqmaa almas fakt onun iddiann timsalnda ifad olunan

vtnda cmiyytinin qarsnda izahat vermsi kimi x edir.

nzibati orqanlarn real msuliyyt mexanizmi olan inzibati

mhkm icraat htta hazrlq icraatnda da inzibati mbahisni

mhkm baxna qdr uzatmadan barqla baa atdrmaq

n inzibati orqan zruri tdbirlri grmy vadar ed bilr.

Lakin mhkm baxnadk barq ld olunmad tq-

dird bel, bu mexanizm z qvvsini itirmir, ksin daha da

fallar. nzibati orqanlar mhkmnin tlb etdiyi sndlri v

ya aktlar, habel zruri mlumatlar tqdim etmy borclu-

durlar. Hmin sndlrin v ya aktlarn mzmununun aqlan-

masnn qanunla qorunan maraqlara ziyan vura bilcyi hallarda

v ya myyn faliyytin mahiyytin gr, yaxud qanuna

sasn mxfi saxlanlmal olduu hallarda mhkm hmin

sndlrin v ya aktlarn, habel mlumatlarn qapal mhkm

iclasnda aradrlmas bard qrardad qbul edir. Sbutlarn

aradrlmas zaman mhkm, inzibati orqan trfindn hyata

keirilmi sbutetmni tzly v ya tamamlaya bilr (AR

PM-in 58.6 - c maddsi).

rh olunanlar mumildirrk aadaklar qeyd etmk

olar:

nzibati mhkm icraat masir hquqi dvltin zruri

atributu olub, inzibati orqanlarn vtndalarn hquq v mna-

felrin toxunan inzibati aktlarna v hrktlrin (hrkt-

sizliklrin) gr mhkm hakimiyytinin mstqil qolu tr-

findn realladrlan msuliyyt v nzart institutudur. Mh-

km mnaqilrin hlli n n yax vasit olmasa da, tssf

ki, briyyt hl ondan mkmml mexanizm mlum

44

deyildir61. Z.A.sgrov haql olaraq yazr ki, mhkm haki-

miyyti digr dvlt orqanlarndan frqli olaraq haliy n

yaxn olandr. Qorunmas masir hquqi dvltlrin balca

vzifsin evriln xsiyytin hquq v azadlqlar dalt

mhkmsi rivsind mhz dyr kimi qbul olunur.

Mhz, bu hakimiyyt budann faliyyti halid hquq

haqqnda tsvvrn formalamasnda mstsna rol oynayr.62

Bu baxmdan ixtisasladrlm dalt mhakimsinin vasitsil

lkd mhkm hakimiyytinin hyata keirilmsi onun

mhm lamtlrindn birini tkil edir. Hquqi dvltin

smrli faliyyti lazmi qaydada tkil olunmu, maddi v

prosessual atributlara malik olan mhkm hakimiyyti il

tmin olunur.

nzibati mhkm icraat hm vtndalarn hquq v

azadlqlarnn tmini sahsind, hm d idaretm aktlarnn

qanuniliyi zrind mhkm nzarti sahsind yaranan hquqi

kolliziyalarn hquqi yolla aradan qaldrlmasn tmin ed bilr.

nzibati mhkm icraatnn smrliliyi qanunvericilikd onun

vziflrinin, aidiyyt meyarlarnn, prinsiplrinin n drcd

dqiq tsbit olunmasndan, onlara nail olmaq n kifayt qdr

prosessual v digr vasitlrin mvcud olmasndan asldr.

nzibati hquqi mbahislrin getdikc artmas tendensiyas il

laqdar olaraq inzibati mhkm icraatnn smrliliyi hm-

inin onun hyata keirilmsinin keyfiyytindn d asldr. n-

zibati mbahislrin vaxtnda v dzgn baxlb hll edilmsi

hakimlrin bu sahd xsusi biliklr malik olmasn, inzibati

61 .. :

. , 2003, 12, http\\www. law.edu.ru 62 sgrov Z.A. Konstitusiya hququ. Drslik: Bak: Bak Universiteti nriyyat,

2006, s. 434

45

mhkmlrin iqtisadi mhkmlrdn ayrlmasn, inzibati

orqanlarn mdaxilsindn tam mstqil mhkm icraatnn

tmin olunmasn tlb edir. Yeri glmikn qeyd edk ki,

hazrda inzibati mbahislrl iqtisadi mbahislrin eyni

mhkm daxilind baxlmas, ilrin baxlmas mddtinin

uzanmasna sbb olan mhm amillrdn biridir. Mhkm

tcrbsindn mlumdur ki, hr bir inzibati-iqtisadi mhkmd

ilin sonuna baxlmam bir ox i qalr. Msln, 2013-c ild

2 sayl Bak nzibati-qtisadi mhkmsin tn ill mqayisd

25, 2 % ox inzibati iddia rizsi daxil olmudur. yknn

artmas mvafiq olaraq ilin sonuna baxlmam qalan ilrin

sayna da tsir etmidir. Bel ki, msln, hakim Z. Tayevin

icraatnda olan ilrdn 110 ddi, hakim H.Babayevann icra-

atnda is 116 i qurtarmam qalmdr.63

Onu da vurulamaq lazmdr ki, inzibati mhkm icra-

atnn tkmilldirilmsin inzibati mhkmlrin saynn ar-

trlmas, inzibati mhkm sisteminin genilndirilmsi, inzi-

bati mhakim icraatnn vtnda cmiyytindki rolu bard

geni ktlnin mlumatlandrlmas da msbt thflr ver

bilr. Fikrimizc, inzibati mhkmlrin aidiyyt dairsi geni-

lndirilmli, ictimai xidmtl laqdar akt qbul ed biln

istniln qurumun qrar v hrktlrindn inzibati iddiann qal-

drlmasna yol verilmlidir.

Vtndalarn hquqi mdniyytinin yksldilmsi,

inzibati orqanlarn hrktlri v ya aktlar il hquqlar v ya

qanuni maraqlar pozulanlara hquqlarn, mhkmy ikayt

63 2013-c il rzind dalt mhakimsinin hyata keirilmsi, insan hquqlarnn

qorunmas sahsind 2 sayl Bak nzibati-qtisadi mhkmsinin grdy ilrin

vziyyti, qarda duran vziflr bard mumildirm / 2 sayl Bak nzibati-

qtisadi mhkmsinin arxivi, 2014

46

imkann v qaydasn myyn edn qanunlarn izahn nzrd

tutan maariflndirm tdbirlrinin hyata keirilmsi vtnda

cmiyytinin inkiafna v inzibati mhkm icraatnn smrli

faliyyt gstrn mexanizm evrilmsin z thfsini ver

bilr. Mvafiq inzibati orqanlarn vzifli xslrini pozulmu

hquqlarn v qanuni mnafelrin brpa olunmas iin clb

etmkl dvltin ali mqsdi olan insan v vtnda hquq-

larnn v azadlqlarnn smrli mdafisin, bununla da dv-

ltin nfuzunun artmasna v dvlt-vtnda mnasibtlrinin

mtrqqi inkiafna nail olmaq olar.

nzibati mhkm icraatna vtndalarn daha asan xn

tmin etmk, onlarda inzibati mhkmlr etimad hissini for-

maladrmaq v inzibati orqanlarn qanunsuz qrar v hr-

ktlrindn real mdafi mexanizminin mvcudluuna inam

hissini formaladrmaq n inzibati mhkmlr mracit

qaydas, barsind iddia veril biln aktlar, bu mhkmlrin

vtndalarn xeyrin xardqlar qrarlar v s. bard geni

ictimaiyyt mntzm mlumatlar verilmsi fikrimizc, masir

dvrn aktual problemlrindn biridir.

Bellikl, hquqi dvlt ideyasnn reallad, xsiyyt,

vtnda v cmiyyt mnasibtlrinin demokratik prinsiplr

sasland, vtndala dvlt arasndak etimad mnasibtl-

rinin artan xtt zr inkiaf etdiyi Azrbaycan Respublikasnda

inzibati mhkm icraat hquqi dvltin zruri atributu kimi

qbul olundu.

Masir dvrd inzibati mhkm icraat probleminin hl-

lindn mumi hquq mnasibtlri sferasndak mhkm

mdafisinin smrliliyi birbaa asldr. Buna gr d onun bir

ox aspektlrinin drin tdqiq olunmas grkdir. Onlardan

birincisi is, inzibati mhkm icraatn hquq institutu kimi

47

myynldirmkdir. Mlumdur ki, hquq sahsi hquq ins-

titutlarndan ibartdir. Hquq institutlar qarlql laqli olan

ictimai mnasibtlrin myyn qrupunu tnzimlyn hquq

normalarnn mcmusudur. Hquq institutlar hquq sahlrinin

daxilind hquq normalarnn znmxsus qruplar kimi x

edir. nzibati hquq hququn digr sahlri il analoji olaraq

ayr-ayr inzibati hquq normalarndan v institutlarndan (z

aralarnda sx qarlql laqli olan) ibartdir. Kompleks hquq

institutu kimi inzibati mhkm icraatnn formaladrlmas

inzibati icraat qaydalarnn, inzibati prosesin qanunvericilikl

tnzimlnmsi inzibati hququn islahatlarnn sas istiqamt-

lrindn olub masir hquqi dvltin prinsip v ideologiya-

larnn inzibati hquq mnasibtlrin ttbiqi prosesini yekun-

ladraraq mhm institusional islahatlardan biri kimi x edir.

1.2. nzibati mhkm icraatnn inzibati prosesd yeri

v rolu

Dvlt mstqilliyinin brpasndan lknin inkiaf prio-

ritetlri islahatlarn drinldirilmsi il yana, sosial-iqtisadi

inkiafa, vtnda hquqlarnn v azadlqlarnn hyata kei-

rilmsin mane olan neqativ hallarn, o cmldn korrupsiyann,

srndrmiliyin, inzibati orqanla vtnda arasnda yaranan

sosial mnaqilrin sbblrinin aradan qaldrlmasn v

inzibati orqanlarnn faliyytind ffafln tmin olunmasn,

inzibati icraatn hququn v hquqi dvltin hamlqla qbul

olunmu prinsiplri sasnda hyata keirilmsini zruri etdi.

lkd sosial dalt v qanunuluq prinsiplrinin brqrar

olmas, ixtisasladrlm mhkm sisteminin, inzibati mh-

km icraatnn formaladrlmas, vahid inzibati icraat qayda-

48

larnn yaradlmas, dvlt orqanlarnda ffafln tmin edil-

msi, ictimai nzartin formaladrlmas kimi mhm tdbirlr

hyata keirildi. Azrbaycan xalqnn milli, mdni v tarixi

nnlrin syknrk hquqi v demokratik dvlt yaradl-

masna, vtnda cmiyytinin brqrar edilmsin ynln bu

tdbirlr mvafiq olaraq insan hquqlarnn etibarl tminat

mexanizminin formaladrlmasna da zmin oldu.

Qeyd etmk lazmdr ki, inzibati orqanlarn faliyytin

nzart edn mexanizmlrin mvcudluunu rtlndirn ilkin v

zruri meyar dvltin mahiyytidir. Masir hquqi dvltin

ayrlmaz atributlarndan olan inzibati mhkm icraatnn ke-

mi sovet ittifaq dvrnd aktual olmamas, qanunvericinin diq-

qtindn knarda qalmas da buna bariz sbutdur. Hakim ideo-

logiya, dvltin mahiyyti v idarilik prinsiplri, formalam

hquq dncsi, subyektiv hquq v vziflr veriln nm v

s. demokratik mexanizmlrin yaradlmasn v faliyytini rt-

lndirn mhm meyardr.

Hquqi dvltin mvcud olduu cmiyytd vtndalar

dvltin idariliyind itirak edir, hquqlar v ya qanuni m-

nafelri pozulduu tqdird is onlarn brpasn mhkmdn

tlb emkl inzibati orqanlarn qanunauyun faliyyt

gstrmsin d nzart etmi olurlar. Dvlt z vtndalarna

inzibati orqanlarn aktlarn thlil etmk, qiymtlndirmk v

naraz qald tqdird is onlar mbahislndirmk imkan

vermkl yalnz xslrin deyil, hm d dvltin maraqlarn

tmin etmi olur. Bu baxmdan dbiyyatda haql olaraq inzibati

mbahis tkc xslrin deyil, hm d dvltin maraqlarnn

mdafisi sulu kimi qiymtlndirilir64. Bel ki, inzibati

64Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyy. Bak, 2009, s. 111

49

orqanlarn faliyytind zbanalq, slahiyyt hddini ama,

qrzlilik, korrupsiya, srndrmilik kimi neqativ tzahrlr

dvlt v onun mexanizmin ictimai etimadn sarslmasna

sbb olan n mhm meyarlar kimi x edir.

nzibati mhkm icraat il bal bir chti qeyd etmk

lazmdr ki, yalnz onun formaladrlmas deyil, cmiyyt

trfindn qbul olunmas da nmlidir. lknin hquq sistemi,

dvltin idarilik formas, siyasi rejim, inzibati icraat sullar,

hquqi ideologiya inzibati mhkm icraatnn cmiyyt

trfindn qbul olunmasn v smrli faliyytini rtlndirn

mhm tminatlardr. Tsadfi deyil ki, ilk df Fransada

inqilablar v Birinci imperiya dvrnd yaradlan bu institutun

n qat leyhdarlar mhz hakimlrin zlri idilr. Buna sbb

onlarn khn rejimd yiylndiklri v administrasiyann

faliyytin mhkmlrin nzartin yol vermyn hquq

dncsini onlarda formaladran hquq thsili idi65.

nzibati mhkm icraatnn kompleks inzibati hquq

institutu kimi formaladrlmas v inzibati icraat qaydalarnn

tnzimlnmsi inzibati hquq sahsind islahatnn sas

istiqamtlrindn olub masir hquqi dvltin ideologiya v

prinsiplrinin inzibati hquq mnasibtlrin ttbiqi prosesini

tnzimlyir. Hquqi dvltin faliyytinin tminat formas kimi

inzibati mhkm icraat inzibati orqanlarn faliyytin

mhkm nzarti institutu v inzibati aktlarn, hrktlrin

(hrktsizliyin) qanuniliyinin yoxlanmasn, pozulan hquqla-

rn v qanuni maraqlarn brpasn nzrd tutan normayaradc

v hquqttbiqedici faliyyt kimi x edir.

65 . . .

.:,1978,.72-73

50

Mbahislrin inzibati qaydada hll edilmsi il bal

msllrin mhkmd baxlmasnn byk stnlklr malik

olmas fikri hquq dbiyyatnda bel saslandrlr: vtnda

n vzifli xsin qrarndan yuxar idaretm orqanna

ikayt vermk imkan zahirn nec lverili tkil edils d,

ikayt nticsind ml gln mnasibtlr hmi inzibati

hquqi mnasibt olaraq qalacaq, yni onlarn bir trfind

zavall v kdrli vtnda, digr trfind is inzibati idar, ox

vaxt dvlt hakimiyyti orqanlar olacaq66.

Azrbaycan dilind nr olunmu Hquq ensiklopedi-

yasnda proses mhakim icraat kimi yanalr67. Trk hquq

ltind gstrilir ki, proses bir mhkmnin v ya qurumun

mbahisli msllri aradraraq hll etmk n bir dfd v

fasilsiz olaraq keirtdiyi toplantdr68. .T.Ylmazn fikrinc,

proses vvlcdn myyn olunmu yerd v vaxtda hyata

keirilir, prosesd hyata keiriln aradrma ilmlri is

mhkm bax hesab olunur69. nzibati hquq drsliyind is

proses myyn nticlr nail olmaq n ardcllqla hyata

keiriln hrktlrin mcmusu kimi anlay verirlir70.

nzibati mhkm icraatnn inzibati prosesdki yeri v

xsusiyytlri elmi chtdn kompleks kild aradrlmasa da,

bu mvzunun ayr-ayr problemlr: mxtlif sviyylrd tdqiq

olunmudur. Mlliflrdn A.O.Abdullayev, F.S.Mehdiyev,

F.F.Nayev, N..Hseynova, .T.Ylmaz, A.M.Bandurka,

A.Y.Yakimov, N.M.Tienko, Y.N.Starilov, D.M.eot,

66 nsan hquqlar /E.A.Lukaevann redaktsi il. Bak: irvannr, 2005, s. 378 67 Quliyev A.. Hquq ensiklopediyas. Bak: Qanun, 2007, s. 867 68 Ayverdi . Misalli Byk Trke Szlk. stanbul: Kubbealt Neriyat, 2010, s. 467 69 Ylmaz E. Hukuk Szl. Ankara: Yetkin Yaynlar, 2011, s. 126 70 Abdullayev A., Nayev F. nzibati hquq: Drslik. Bak: Qanun, 2008, s. 761

http://www.ilknokta.com/yazar/12452/0/1/Ilhan-Ayverdi.htmlhttp://www.ilknokta.com/yayinevi/465/0/1/Kubbealti-Nesriyati.html

51

Y.M.Manoxin, A.F.Nozdrayov, V. D. Sorokin, S.N. Maxina,

Y.M. Kozlov, E.B.Luparev, V.L. Loriya, D.N.Baxrax, A.T.Bon-

ner, A.B.Zelentsov, Y.A.Tixomirov, V..Remnev v baqalar

inzibati mhkm icraatnn v inzibati prosesin tdqiqin dair

elm mhm thf vermilr.

Qeyd edk ki, mtxssislrin ksriyyti haql olaraq

inzibati mhkm icraatn inzibati prosesin bir hisssi kimi

qbul edir71.

daretm prosesi il inzibati prosesin ayr-ayrlqda mv-

cudluunu israr edn S.N.Maxinann fikrinc, inzibati proses

inzibati ilr zr dalt mhakimsinin hyata keirilmsi

formasdr72. Y.N. Starilov da mllifin bu fikrini dstklyrk

inzibati proses v inzibati mhkm icraat anlaylarnn

eyni mnal olduunu gstrir73.

Mlliflrdn A..Gzbyk74, N.Q.Salieva v N.Y. Xa-

manyova da inzibati mhkm icraatnn inzibati proses ri-

vsind hyata keirildiyi bard fikri dstklyirlr. Onlar inzi-

bati orqanlar trfindn vtndalarn hquqlarnn pozulmas

71 .. : ,

// , 2002, 3, . 25-32;

.. : . :

, 2000, . 307 72 .. : . .

... . . . , 1998, . 4 - 7, 14 73 .. . , , .

., 2001, . 26-31; .. . T. 2.

.: - , 2002 ; ..

// , 2000, 2, . 101-114;

..

// , 2004,

6, . 5-13 74 Gzbyk A.. Ynetsel Yarg. 13. Bask. Ankara: Turhan Kitabevi Yaynlar,

1999, s. 1-61; Gzbyk A.., Diner G. dar Yarglama usl. Ankara: Turhan

Kitabevi, 1996,s.17

52

il laqdar ikaytlr mhkmd baxlmasn inzibati

mhkm icraat, ixtisasladrlm mhkmlri is bu icraatn

subyekti kimi xarakteriz edirlr75.

Lakin, hquq dbiyyatnda bu fikri inkar ednlr d az

deyil. Msln, F.T.Nayev, M.S.Aslanov, V.G.Abov, R..

Ncfquliyev, C.klar, T. .Allolu, D.N.Baxrax, V.D.

Sorokin v bir sra digr mlliflr inzibati mhkm icraatnn

inzibati prosesin trkib hisssi hesab olunmasna etiraz edirlr.

Onlarn fikrinc, inzibati mhkm icraat icra hakimiyyti

orqan trfindn deyil, mhkm trfindn hyata keirildiyi

n inzibati proses hesab oluna bilmz.

Msln, trk alimi T..Allolu inzibati prosesl inzibati

mhkm icraatn frqlndirrk yazr ki, inzibati proses

smrli kild hyata keirilrs inzibati mhkm icraatnn

da yk azalar76. Baqa bir trk alimi C. klar inzibati prosesl

inzibati mhkm icraatnn frqli chtlrini myynl-

dirdikdn sonra inzibati mhkm icraatnn prosesin trkibind

olmad qnatin glir.77 Azrbaycan alimlrindn M.S.As-

lanov da inzibati mhkm icraatn inzibati prosesin trkib

hisssi hesab etmir78.

Azrbaycan Respublikas Daxili lr Nazirliyinin Polis

Akademiyas trfindn nr olunmu nzibati hquq adl

drs vsaitinin mlliflri yazrlar ki, idarilik faliyytinin

trkib hisssi kimi inzibati proses dvlt idaretmsinin mumi

75 .., ..

. , 2001, s. 24 76 Akllolu T. dari Usul ve Kiisel Verilerin Korunmas (11 Austos 2004).

www.idare.gen.tr/akkillioglu-idariusul.htm

77 Iklar C. dari yarda duruma. TAAD, Cilt:2, Yl:2, Say:4 (20 Ocak 2011), s.

48 78 Aslanov M.S. Azrbaycanda inzibati dliyy. Bak, 2009, s. 87

53

prinsiplrin saslanr, onun mzmununu is idarilik sah-

sind z slahiyytlrini v vziflrini yerin yetirn inzibati

hquq subyektlrinin idarilik mnasibtlri tkil edir79.

Baqa bir Azrbaycan alimi F.F.Nayev hesab edir ki,

inzibati proses hquq qaydasnn mhkmlndirilmsi v

qanunuluun tmin edilmsi mqsdil icra hakimiyyti

sahsind qanunla nizamlanan myyn frdi ilrin hll

edilmsidir80. A.O. Abdullayev d inzibati prosesin yaranmasn

idaretm orqanlarnn faliyyti il laqlndirir. Mllif

inzibati prosessual mnasibtlrin dvlt idaretmsi sahsind

yaranan frdi konkret iin hlli il bal olduunu qeyd edir81.

N..Hseynova da inzibati proses dar yanaman qbul

etmyrk inzibati prosesin meydana xmas n inzibati

orqann birtrfli iradsinin kifayt etdiyini gstrir82.

Hquq prosesinin hr bir halda dalt mhakim icraat il

laqli olduunu qbul etmyn bir qrup mllif inzibati

mhkm icraatnn inzibati proses kimi deyil, mhkm prosesi

kimi gstrilmsini tklif edir.83 Maraqldr ki, D.N.Baxrax

2000-ci ild nr etdirdiyi nzibat hquq drsliyind inzibati

79 Abov V., smaylov A., Ncfquliyev R. nzibati hquq: Drs vsaiti. II Hiss.

DN-in Polis Akademiyas. Bak: Sda, 2007, s. 160-161 80 Abdullayev A.O., Nayev F.T. nzibati hquq: Drslik. Bak: Qanun, 2008, s. 761 81 Abdullayev A.O. nzibati hquq: Drs vsaiti. Bak: Qanun, 2005, s. 69 82 Hseynova N.. nzibati proses: mahiyyti, mzmunu v mqsdi / Milli Aviasiya

Akademiyas. Elmi Mcmulr. Bak, 2012, s. 16 83 .. . .: -

, 1968, c. 54-56; .. - .

.: , 1972, . 47-51; .. -

, //

, 2005, 2, . 19-25; ..

. : , 1974,

. 31

54

mhkm icraatn inzibati prosesin bir hisssi kimi qiymt-

lndirdiyi halda84, sonradan onun inzibati proses kimi deyil,

mhkm prosesi kimi tsbit olunmasna stnlk vermidir85.

Hesab edirik ki, konkret hquq sahsinin ttbiqindn

yaranan mnasibtlrin (mlki, cinayt, inzibati) mahiyyti zr

tnzimlnmsi n hyata keiriln mhkm icraatnn adnn

(mlki mhkm icraat, cinayt mhkm icraat) mvafiq

mnasibtlri tnzimlyn hquq sahsi il bal olmas ist-

niln halda mntiq zidd sslnmir. Lakin, inzibati prosesin

mhkmnin faliyytindn, mhkm icraatndan tcrid oluna-

raq yalnz idaretm orqanlarnn faliyytin amil olunmas

mqsduyun grnmr.

Baqa szl, dvltin idaretm faliyytinin inzibati

proses kimi qiymtlndirilmsi fikri il razlamaq mmkn

deyildir; bu fikri irli srn mlliflr onun lazmi sviyyd

saslandrlmasna nail ola bilmmilr. Hquqi prosesin nv-

lrindn olan inzibati proses inzibati iddiann mahiyyti zr

hlli vasitsil inzibati orqanlarn faliyytind qanunuluun

tminin ynlmi inzibati mhkm icraatnn hyata keiril-

msi qaydalarn tnzimlyn prosessual normalarn mcmu-

sudur. nzibati proses inzibati iddia il mhkmd qaldrlan

inzibati iin baxlb hll olunmas n hyata keiriln inzibati

mhkm icraatnn tzahr formasdr.

nzibati prosesin spesifik itiraklar dairsi, prinsiplri v

hyata keirilmsi qaydas mvafiq olaraq inzibati mbahisnin

84 .. . . .: ,

2000, . 307 85 .. , -

// , 2005, 2, . 19-25

55

mahiyyti v onun hllin ynlmi dalt mhakimsinin xsu-

siyytlri il bilavasit laqdardr.

Mhkm hquqla tnzimlnn faliyyt sferasnda cmiy-

ytin ayr-ayr zvlri il dvlt arasnda yaranan mnaqilr

sosial nzart funksiyasn hyata keirn ixtisaslam dvlt

orqandr. Mhkm icraat prosessual qaydalarla tnzimlnn

proses rvsind hyata keirilir. Mhkm hakimiyytinin

tzahr formalarndan biri olan inzibati mhkm icraat da

mvafiq olaraq inzibati proses rivsind hyata keirilir,

prosessual normalar vasitsil tnzimlnir v xsusi subyekt

trkibin malik olur.

Hquqi prosesin nvlrindn olan inzibati prosesin hyata

keirilmsi zaman yaranan inzibati-prosessual mnasibtlrd

vtndala inzibati orqan brabr hquq v vziflr malik olan

trf kimi x edirlr. Bu, inzibati mhkm icraat zaman

vtndala inzibati orqann arasndak brabrsizliyi tarazla-

drmaa ynlmi tdbirlrdn biridir.

nzibati prosesd hyata keiriln inzibati mhkm icraat

mumi hquqi mbahisnin xsusiyytlrini ks etdirir. mumi

- hquqi mbahis mumi hququn ttbiqindn irli gln

hquqi nticlrin mbahislndirildiyi btn hallar hat edir.

nzibati prosesd iddiaya baxlmas il laqdar inzibati-

prosessual mnasibtlr yaranr. Bu mnasibtlri brabr bu-

caql bucaq klind tsvvr etsk, yuxar birld