HAKYOL EGlTtM Y ARDIMLA~MA.VE OOSTLUK V AKFI'nm

tertipledigi

VEFATININ io. YILINDA MEHMED zAH1ri KOTKU

VETASAVVUFSEMWOZYUMU 10-11 KASIM 1990 ·

TANIMI, KA YNAKLARI VE TESiRLERiYLE TASAVVUF

\~:,.., lW ~ SEHA Ne~riyat A.~.

Hamlayan CO§kun YILMAZ

Merkez : Feyzullah Ef.Sok. No: 6 Fatih/ISTANBt)L Tel: 524 16 00 ~ube : Hactbayram Cad. No: 12 Ulus/ANKARA Tel: 312 65 28

. . . . Seha Ne~riyat : 82 Tasavvufl ve Awruct Eserler Serisi: 10

I

Kapak Kapak BasktSt Dizgi . · Baskl Cilt

I··· ..

' : Ozk:ul EREN : · ~an Matbaast : Divan 511 72 75 : Gtindogdu Matbaas1 : Gtiven Mticellit

lSTANBUL- 1991

SEYY1D ALI HEMEDANi'NtN KE~MlR'DE lSLAM'I Y AYMA FAALlYETLERl VE

stv ASt D0$.iiNCELERt

Yrd. D~. Dr.lbrahim Ethem CEBECtOGLU Ankara 0. llahiyat Faki.iltesi

lslam eografyasmm kti9lik bit par9as1 olan Cemmu-Ke~­mir, sekiz milyon civanndaki. niifusu ile Hindistan-Pakistan arasmda, miisliimanlarm kanayan yaralanndan biri olarak tem§yiiz etmi~tir. Niifusunun % 70'i miisliim§n olan Ke~­

mir'in !slam'la ilk kucakla~mas1 1346 yilmda, yani 14. yiiz­ytlda olmu§tur.(l)

· 0 dt>nemde, lsHin;la§tlrtna faaliyetlerinin·odak,noktas;n­da Siihrcverdiyye, Kiibreviyye, Nak~bendiyye, Rt§iyye vc Kadiriyye gibi tasavvuf ekollerinin temsilcileri bulunuyor­du.

Hoca Muhammed Bahaectd:in Nak~bend (1317-1389)'i• · ha­lifelerinden Seyyid HilM'i, lslfum yaymak misyonuna rr;atuf olmak tizere gondermesindcn, $eyh Nureddin Rt§i ve halifele­rine (ve digerlerine) kadar 90k say1da mutasavv1f, 14 ve 16. ytizylllar arasmdaki faaliyetler zincirinin halkaJarmt olu§tu-

( 1) Ana Britannica, "Cemmu ve Ke~mir", c. V., s. 454-5.

101

· rurlar. Seyyid Ali Hemedani (1314-1385) de, bu misyonu ifa · edenlerden birid.ir.

Seyyid ·Ali Hemedaru, admdan da anla~llacagJ. tizere lran dogumludur ve Ktibreviyye tasavvuf mektebine mensuptur. Aym zamanda seyyid olan Hemedani, ba~h oldugu tasavvuf disiplinini kuran Seyh Necmeddin Ktibra (6. 1221) gibi, mticadeleci bir ruha sahipti. Bilindi~i gibi, Seyh Necme?din Ktibra, Mogol istitas1 d(jneminde, bulundu~ Harezm ~ehrini terketmeyi red ile, fiil! olarak savunma harbine i~tirak etmi~ ve bu harpte ~ehadet rtitbesine ermi§tir.(2)

Mutasavv1flarm 1slam't yaymada rolti inkar edilemez. Onlar, tsU1m'm ger~ek haniftik yonunii kavram1~ kimse- · ler olarak, (3) her lrktan insana hitabetmeye muvaffak ol­mu~lardar. Ancak bunun yamsua politik etkinlik gosterme­leri, geni§ halk kitlelerini siyasal a~1dan hayu istikametinde yonlendirmeleri, pek ~ok do~bilimcinin dikkatini ~e.kmi~­tir. Prof. Annemarie Schimmel, lslam Tasavvufunun Boyut­lan'nda bu husus tizerinde ISrarla durarak,( 4) tasavvufun ~ seyir ~izgisi i~erisinde siyaset .boyutunun, dQktora seviyesin­de ciddi ~all~malarla tesbitinin onem arzettigini kaydeder. Biz bu tebligimizde, Ttirkiye'de aydmlanmtzm tarumadtgl ve fi­kirlerinden haberdlir- olmadigi, Seyyid Ali Hemedani gibi onemli bir sOfi simayt, ozellikle siyas! yontinti ele alarak, ta­mtmayt hedef almt~ bulunuyoruz. ln§allah, bu tebligimiz hizmete vesile olacaktrr.

(2) Htiseyin Vasslif, Sefine-i Evliya, c.l., (Hz. M . Ak.ku§, A. Yl~-maz),lst. l990, s. 283. .

(3) Louis Massignon, Essai.sur les Origines du Lexique Techni­que de Ia Mystique Musulmaoe, Paris, s. 5.

' (4) Annemarie Schimmel, l sHun Tasavvufunun Boyutlar1, 1st. 1982, s. 339

102

a- Seyyid Ali Hemeda ni'nin Hayata:

Ke§mir'de ~ah-1 Hemedan olarak tanman mutasavvtfl­mtz, 12 Recep 714/22 Ekim 1314'de; Hemedan'da dtinyaya gelmi§tir. Dordtincti halife Hz. Ali nesline mensub, seyyid­dir. Babas1, Seyyid ~ihabtiddin'in Hemedan viHisi oldugu soy­lenir. Babasmm agtr yoneticilik gorevi sebebiyle oglunun egitimine gcreken ilgiyi gostcremedigi, ancak bu bo§lugu, kaymbiraderi AHltiddevle'nin doldurdugu gortiltir.

Hemedani, kti9Uk ya§ta Kur'an-1 Ker:lm'i ezberler. Oniki ya§ma basmca, daytSl, onu tasavvufla taru§mak tizere, ~eyh Muzdakani adh bir sfifiye teslim eder. Onun yarunda tasavvu­fun temel ilkelerini ogrenen Hemcdani, tistadmm tavsiyesi ile Ktibreviyye tasavvuf ekolti btiytiklerinden AH\tiddin Simnani (0. 736/1336)'nin halifelerinden Takiyytiddin Ali Dusti'ye intisab eder. Bu §eyhin yanmda iki yll kahr, sonra yirte ilk iistadt Muzdakanl'nin yanma doner, egitimini tamam­lar.

Urni y()nden k:tsa zarnanda temaytiz eden Hemedam, AH\­i.iddin Simnani de dahil olmak uzere, zamarundaki sOfilerden· 400 had1s ahr. Kiibreviligin Riikniyye §ubesini tesis eden A­Jatiddin Simnani vefat euigi srrada, Hemedani'nin yirmi iki ya§mda oldugunu goriiyoruz.

Seleflerinin 90gunun Met edindigi gibi, Hemedani de, l sHim't yaymak iizere 9e§itli yerlere seyahatler yapar. Onun en Onemli ve en verimli yolculugu Ke§mir'e olnm§tur.(S)

Hemedan'da, o devirde, 90k saytda seyyid bulunuyordu. T imur yaptlgt istiHi harekatlnda, Anadolu'ya gelirken, yolu

(5) Rafiqi, Abdul Qaiyum, Sufism in Kashmir, De lhi trz., ss . . 32-33.

i03

i.izerinde bulunan Hemedan'a da ugrar. Kaynak:lar, onun bura­daki scyyidlere baskl yapttgmt, bu yi.izden huzursuz o~an sey­yidlerin bi.iyi.ik bir ktsnunm, §ehri ardarda terkettigini kayde­derler.(6) Timur'un bu tavn, Hemedan Seyyidlerinin politik etkinlige sahip olmasmdan ve bu g i.ici.i kendi lehine olarak pa­sifizc etmek istemesinden kaynaklannn§ olabilir.

On iki defa hacca giden Seyyid Ali Hemedarll'nin, Ke§­mir'e gittigini ve oraya yerle~tigini gori.iyoruz.

. Genelde sufilerin uzun yolculuklara 9lkttklanm, Ki.ib­revilerin de bu konuda temayi.iz ettikterini, hatta sahip olduk­lan bu aktivite scbebiyle, Orta Asya'da Rus yonetimine dire­ni§te ba§t <;:ektiklerini yeri gelmi~ken ifade etmek iste-riz.(7) .

Onli.i sufi lider Sadreddin-i H amevl (o. 722/1322) vas1la­Styla Gazan Han lsHim'a girince, lran kokenli suffier, ozellik­le Ki.ibrevllerden AHiiiddin-i Simnanl'nin miiridleri, l sHim'1

.. yayma faaliyetlerini arttrdllar. Bunun ic;in, lran'1 tcrkedip ba§ka i.ilkelere hicret edenler, sadece Seyyid Ali Hemedaru ve mi.iridleri degildi. ·AHHiddin-i Simnani'nin dergahmda bulunan sftfilerin 90gu, Gi.iney Hinctistan'da Gulbarga gibi uzak yerlere yolculuk:lar yaptllar. Hemedani'nin yarusrra ' 1ir Seyyid E~ref Cihangir Simn~ni'nin de gelciigini, Fcyzabact bolgesindeki Kic;o<;:a'ya yerle~~gini gori.iyoruz.(8)

Timur'un Hemedan seyyidlerine kar§t di.i§manca tavrrlar takmmadlgtru ve yine onun Seyyid Ali Hemedani'yi zorlama­dtgmt gosteren cieliller az degildir. Bu konuda ileri stirtilenler (9) kanaatimizce biraz objcktiflikten uzakur. Ke~tnir'dc yeni

(6) Arnold, Thomas, The Preachiug of Islam, Lahore 1956, s. 235.

(7) Bkz. Alexandre Benuigsen, Chantal Lemercier-Quelquejay, Le Soufi et Je Commissaire "Les confreries musulmanes en URSS", Seuil 1986.

(8) R a.fiqi', Sufism, s. 34. (9) Arnold, Preaching, s. 235-36: Mirza Bala, "Hemedan". lA, c.

V/ l, s. 423 .

. 104

bir 1slami idarenin kurulmast ve lslam'm poptilerligini sagla­yacak onemli fusatlarm zuhUr etmesi, onu cezbetmi§· olabi­lir. Ke§mirli tarihyilerden bir lasmt, Hemedani'nin, §eyhi Muzdakani'den, Ke§rriir'e gidip oralarda lslam't yayma, ora­larda Hakkt anlatmak tizere emir ald1g1 gorti§iinti savunur­lar.(lO) Ancak Hemedani'riin bizzat kendisi, mana aleminde Allah'tan aldtg1 bir i§aretle Ke§mir' gittigini soyler. Bu go­revi, MestOrat adh eserinde, kendisine Hz. ResQlullah (s.a.s.)'m ilettigini kaydetmektedir. Aynca, onun Ke§mir'c tek ba§ma gitmeyi§i, yantnda pek yOk Hemedan Seyyidinin bulunu§u, ortada ifas1gereken bir gorevin varllgma i§aret eder nitelikte gortilmektedir. Hemedani, Ke§mir hakkmda on so­ru§turma yapmak tizere mtirid ve yegenlerinden Seyyid Taced­din ve Seyyid Htiseyin'i onc.:eden yollamt§tl.(ll)

Kaynaklara gore, l..{emedanl'nin Ke§mir'e van§t, Sultan Kutbuddin(l389-1473)'in saltanatt suasmdadu. He­medani'nin, Ke§mir'e gidi§i, Tim.ur istilasmdan on sene once­sine rastlar. Sultan onu steak bir ilgiyle kar§tlar, Srinagar'da­~ Alaaddinpur'a yerle§tirir.

Hemedani, Ke§mir'e ye§itli kereler yolculuk yaprnl§br. Bu yolculuklann tarihleri tizerinde anla§mazbklar var~:hr. Ke§mir'li tarihyilerden Hasan ve Miskin'e gore, o, Ke§mir'e ii <; kez yolculuk yapmt§ olup tarihleri §unlardu: 1372, 1379 ve 1~83. Giintimtiz ara§tumactlanndan Muhyiddin Sufi ve Muhibbu'l-Hasan, Miskin'e dayanarak ilk iki yolculuk konu­sunda hemfikirdirler. Ancak mtiverrih Miskin'in ifadeleri §iipheden uzak: degildir. Meseta o,. Hemeda.ninin ilk ziyareti­nin 1372 de oldugunu ileri si.irerken, aym z~anda Kutbud­din'in bu iilkeyi yonettigini soyler. Halbuki Kutbuddin, 1373'de tahta geymi§tir. Yine Miskin, Hemedani'nin i.iyti.nci.i

(10) Melffizat-1 Timiiri, lng. yvr. Stewart, C., London 1830, s.· l4 .

( 1 I) Rafiql, s. 34.

105

ziym-etinin 13~3'de vukO buldugunu belirtirken, 0 suada Ri'~iyye tasavvuf ekoliintin. kurucusu ~eyh Nureddin Ri§i'nin · dort ya§mda olduguna i§aret eder. Bir ba§ka yerde Rl§i'nin do­gum tarihini 1377-8 olarak verir ki, bu durumda, He­medamnin ti~tincti Ke§mir seyahatini 1381-82'de yapmast ge­rekir .. (12)

lik kaynaklar, onun Ke§mir'e sadece bir defa geldigi konu­sunda ittifak h§llnde olmakla birlikte, tarihinin ne oldugu ko­nusunda uyu§mamakta:dtrlar. Mirzfi Haydar (0. 1551) ve Ebu'l-Fazl, bu tek yolculugun, Sultan Kutbuddin'in saltana­una tesfidtif ettig~ kanaatindedirler.

Tarih-i Ke~mir'in mtiellifi, Seyyid Hemedlini'nin Ke§mir vadisine 1384-85'de ula~ttgtru kaydederek, bunu, SeyYid Mu­hammed Havfui'nin dti§tirdugti bir tarihe ("Mak:dem-i ~erif blicu": 785 h./1383-84) dayandmr. Hemedani'nin 786/1385 de vefat ettigi goz ontinde tutulursa, 785/1 383~84 ve 786/1384-85 tarihlerinin yanh~ oldugu ortaya <;tkar.

Baharistlin-t Srull, Haydar Mlilik ve Rafiuddin Ahmed gibi uzmanlar, Hemedfini'nin Ke~mir seyahatini 783/1381 olarak verirler. Bu, Hemedanl'nin Ke§mir'de faaliyet gostermesine yetecek, makill bir zaman olarak: gortiltir.

Orta.;ag ve zamammazm bilim adamlan, Seyyid Ali Hemedilni'nin Ke~mir'i tslilmla~brma ~abalarmdan ov-

' . gtiyle bahsederler. Fakat hi<;biri, onun takip ettigi metod hakkmda bilgi vermez. Kaynaklarm hemen hepsinde ge<;en bir olay, Hemedanl'nin ihtidli konusunda stk stk kerametlere ba§­,vurdugunu gosterir. Buna omek olarak ~u olay gosterilir. Sri­naglir'daki KiU-i Mandar Brahmaru, o sualar, Ke~mir'in en gti<;lti ve me§hur zfihidi olarak biliniyordu. Bu Brahmanui ozelliklerini duya;n Hemedant, onu lsllim'a dondtirmek tizere ziym-et etmeye karar verir. Ziyaret suasmda, bu Brahman, Seyyid Ali Hemedani'yi etkilemek tizere, havada u<;tugunu

(12) Rafiqi, ss. 35-6,

106

soyleyerek, bu htinerini hemen orada gosterir. Bunun tizerine Hemedruu, mtiridlerinden Seyyid Kebir'e, Brahman' a gereken dersi verrnesini emreder. 0 da ayaklanndan papu~lanm ~Ika­np, ona "git, §U Brahman'm kafasma vurarak, a§a~ indir ve zelil et" emrini verir. Papu~lar verilen emri aynen yerine geti­rirler. Bunun tizerine Brahman, sadece Hemedani'nin de~l, mtiridlerinin de Usttin gti~lere sahip oldugunu anlayarak, lslam'1 kabul eder.

Benzeri bir kerru"!let uygulamasmm Muhammed b. Tug­luk'un saraymda bir yogi tizerinde vuku buldugunu gorilrtiz. 14 ncti asnn tasavvufi rivayetleri, bu §ekildeki sfifi-yogi mti­cadelelerine slk~a yer verirler. Sfifiler, tavrr olarak yogilerde­ki olaganustti halleri istidrac olarak reddederken, kerametleri aslakendilerine mal etmezler, batta bu gibi hallere de onem vermezler. Onlara gore en btiytik keramet, lslam't Rasfilullah (s.a.v.)'m ya§adlgl gibi ya§amaktrr.(13)

Hi~ §tiphe yok ki, tsUim'm Ke§mir'de yayalmasmda Hemedani ve mtiridJerinin btiytik rolti olmu§tur. 0, bu arna~la, btittin Ke§mir vadisini ba§tanba§a dola§arak, o sualar onemli Hindu merkezlerinden olan Pompur, Avantipura ve Vicabror gibi yerlere, sUrekli faaliye~te bulunmak Uzere hali­feler btrakml§tlr. Hemcdaninin halifeleri bu oolgelerde bti­ytik hangahlar ve bunlara bagh kti~tik tekkeler a~arak, bir ag gibi btittin Ke§mir'i sardtlar. Bur dergahlar, zarnanla teblig ve ihtida olaylanna merkezlik gorevi ifa ettiler.

Baz1 kaynaklar Sultan Kutbuddin'in etrafmda ulema bu­lu·nmadlgmdan bahsederler. Anrak, bu idcija gef9ekle bagda§­marnaktadrr. Bildigirniz kadanyla Seyyid Ali Hemedfull, Ke§­mir'de Ftitfihat-1 Mekkiyye gibi, agtr ve felsefi eserleri anla­yan ulemayi toplaytp, mtizakereler yapmt§ttr. Ke§mir'de sa­yica yeterli ulema bulunmadl~t hususu ger9egi yansttmakla birlikte, 0 Stralar tilkede lslam alimlerinin bulunmadtgma ve

(13) Rafiqi, a.g.e., s. 37.

107

Islami bilgilerin, s~ece Hemedani ve miiridleri tarafmdan ve­rildig!ne inanmak; yanh~hr.

Ger~ekte, Sultan Kutbuddin, her ne kadar Hindu mezarla­rmi ziyaret etmi~. oplarm bayramlanru kutlrum~ ve Hindu lo­yafetJerini giymi§se de, bu, tamamen politik sebeplerden kay­naklamr. Kaynaklar bunu, ~ogunluk halindeki Hindu teb'a ile iyi ili§kiler kurmak ve boylece tilkede huzuru ve stikOnu sag-· lama siyaseti ile actk:larlar.(14)

I~te Sultan Kutbuddin'in mti§ri.klere besledigi bu iyimser tavu, Islam'a st.lo st.loya sar1lm1§ Hemedam ile arasmm a~tl­masma sebep olmu§tur. Hemedanl'nio gorti§lerinden, Sultan Kutbuddin memnun degildi. Bu anla§mazhk jlerleyince He­medaru; Ke§mir'i terke karar verdi.

Baharistan-1 ~lihl'nin miiellifi bu konuda §oyle der: Kut­buddin ~ah, onun istedigi gibi, Islam't yiikseltmemi§ ve onu uygulama alanma koymami§b. Bu sebepten, Hemedlini, Sara­mula yolundan Hacca gitme niyetiyle, Ke§mir'i terketmeye karar verdi. Kunai'a varmca kafJle reisi Sultan Htzr, bir sUre orada kalmayt teklif etti. ~eyh Hcmedlini, 19 Ocak 1385 (6 Zilhicce 786) de, o konak yerinde vefat etti. Nli§l, §imdi Rus­ya'daki Tacikistan bolgesindeki Huttalan'a naklolundu ve 14 Mayts 1385 (25 Ceinaziyelevvel 787)'de orada defnolun­du.(l5)

b- Hemedani'nin Halifeleri v'e lslam'• Yayma FaaliyetJeri

1. Seyyid Kebir Beyhaki: Gen~ ya~ta Hcmedlinl'nin mii­ridi olmu§tu. Seyyid Ali Hemedani, Srioagar'da Kaliman­dar'm ba§ brahmanmm Islam'a girmesi:Jle vesile olunca, ora-

(14) Aym eser, s. 38 ( 15) Rafiqi, s . 39.

108

daki Hindu tapmagm1 camiye c;;evirerek, Seyyid Kebir Bey­hakfyi lslfun'1 anlf\tma.k ve yayma.k tizere imam olarak tayin etti. Anca.k Seyyid Kebir Beyhaki'nin, sonraki tarihlerde ora­Yl terkJe, Srinagar'da Mohalla denilen bolgede yerle§erek, c;;e­~itli faaliyetler icr~ ettigini gormekteyiz.

2. Mir Seyyid Cemaleddin Ahli: Seyyid Ali He­medani'nin halifelerinden olup, Ke§mir'e ailesi ile beraber gelmi§ti. Hemed~ kadar derin malumatll bir zat olman1asma ragmen, Pargana Hovurpur'un <;itar bolgesinde, uzlet hayat.J ya§ayarak, l sUim't yayma c;;abast ic;;inde bulunmu§tur.

3. Seyyid Muhammed K3ZJm: Seyyid Kadt olarak da ta­nmrr. Bu zat Hemedani'nin ktitiiphanecisi idi (tahvildar-1 kti­tilb). Hemedan1, Ke§mir vadisi boyunca seyahat ederken, La­tapura'ya geldi~inde, Seyyid Kadx'ya buraya yerlc§ip lslam't yaymasmt emretti. 0 stralar bu bolge, onemli bir Hindu mer­kezi idi. Seyyid Kad1, buralarda ba§arxh lslam'l yayma faali­yetlerinde bulundu. Vefatma.kadar orada ikamet eden Seyyid Kadt, yine orada defnolunmu§tur.

4. Seyyid Muhammed Belhi: P"rr Hac1 Muhammed Kart olarak da bilinir. Tamnmt§ bir kelamc1ydt. Geleneksel usOI­lere gore Kur'an-x Kerim'i ezberleme yetene!l;indeki fevkalacte­lik., onun Kfui olarc:tk §Ohret yapmasma sebep oldu. Hemedani, Ke§mir'den aynlrrken, onu Sultan Kutbuddin ile clostlugu ko­rumak §attlyla, yerine vekil brraktt. Gorevi lslam'1 anlatmak ve yayma.ku.(l6) Sultan ona bir Hangfth in§a etti. Ba!l;t§larda bulundu. Buramn gec;;imini saglamak ilzere,-iki koy vak:fetti. Hangahda, lengcr denilen btiytik bir kazanda yemek pi~iriliyor ve din farkl gozet.Jneden herkese dagttlllyordu. Zamanla o yer, Lengerhatta adtyla amlan bir yerle§im merkezi haline geldi. P"rr Hac1, pek c;;ok hangahlar ve camiler in§a etti. Bugtin bun­lardan, sadece, Kuzey Srinagar'daki Ziyaret-i Pir Hac1 Mu­hammed Sahib aya.ktadrr. Bu hangahlar, onun egitim ve vaaz

(16) Ayru eser, ss. 88-9.

109

faaliyetlerinin oda~1 idi. 22 Temmuz l390'da vefat etti. Len­gerhatta'dak:i hangaluna dt(fnolundu.

5. Seyyid Mu1hammed Kurey~ 6. Seyyid Abdullah: He­

medaru, bunlan Y.ijabror'da gorevlendirdi. Buras1, 90k saYJda tapma~m bulundu~u bir Hindu merkeziydi. Seyyid Muham­med, oradaki me~hur Vijayesvara tapma~mt ytkanik, oray'a bakan gorevli H~du rrutibinin lslam'a girmesine vesile oldu. Aym yere btiyiik bir cami insa. ettirdi~i soyleniyorsa da; bu yanlt§trr. Zira ax:keolojik verilere gore Hindu tapma~t, nehir kiYismdadrr. Halbuki in§a olunan cami nehirden uzakta, kasa­barun ortasmdadrr. Hala da oyledir. Ve ikisi arasmda hatm sa­yurt bir uzakhk vardrr. Kaynaklar, Seyyid Muhammed Kurey§ ve faaliyet arkad~1 Seyyid Abdullah'm, lslam't yaymada, 90k etkili faaliyetlerde b_ulundu~unu kaydederler.

7. Seyyid Muhammed Firuz: Seyyid Celaleddin olarak da bilinir. ZUhdi bir hayat ya§amt§, Simpur'da yerle§.tni§, va­az yolu ile lslam'1 yaymaya 9all§mi§trr.

8. Seyyid Ruknuddin, 9. Seyyid Fahruddin: Bu sfifiler A vantipura'da faaliyet gostermi§lerdir. Burast bir Hindu mer­kezi idi. Harabe halinde iki btiytik tapmak, hata eski §ohreti­nin simgesi olarak varh~m1 devam ettinnektedirler. Bu iki zat, z~hiri ve batmi ilimlerde ileri gitmi§lerdi. .

10. Seyyid Kemaleddin•i Sani: Ya§h, bed~nen rahatstz bir zatt1. Faaliyetlerini Naidkhai'da stirdtirmti§tti. Buras1 fazla hareketli bir yer de~ildi. Vefatl 1388'dedir.

11. Seyyid Cemaleddin Muhaddis: .Hem muhaddis, hem de mtifessirdir. A§m d~ndarh~1 sebebiyle, kendisine Urvetu'l­Vtiska (sa~lam kulp) lakabt takllmt§t1. Mohalla'da bir medre­

. se iv.§a etti. <;ok saytda talebesi vard1. Arvat'ta vefat ederek (eski adl ~ohalla), oraya defnediidi.(17) '

12. Seyyid Kemaleddin: Seyyid Cemaleddin Muhad­dis'in karde§i aym zamanda me§hur bir siifi idi. Srinagar'da I • '

(17) Rafiqi, a.g.e., ss. 88-93.

110

KutbuddinpO.r'da yerle~mesine ragmen, hayatmm btiytik bir losmm1, lslam't yaymak tizere Ke§mir vadisinde seyahatle ge-9irdi. Kutbuddinpur'da medfO.ndur. ·

13. Seyyid ·Muhammed Ahenpu~ veya Ayn-pu~: Seyyid Ali Hemedaru'nin halifelerindendir. Srinagar'da Kanikadal'da yerle§mi§, orada faaliyetlerde bulunmu~tu. Vefati ve defni ay­m yerde olmu§tur.

14. ~eyh SUleyman ve 15. ~eyh Siileyman'm oglu ~eyh Ahmed: Stileyman onceleri bir Brahman olup, esas adt, Sri­kath idi. lkisi de Seyyid Ali Hemedani'nin halifelerindendir. ~eyh Hemedaru Ke~mir'e gelmeden once mtisltiman olmu~tu. Onu lslam'a yonelten amillerin ne oldugunu bilmiyoruz. An­cak ailesi, lslam'a girdi diye ona kOtti muamele etmi§, o da ya­§adtgt bu bOlgeyi terkederek Semerkand'a gitmi§ti. Orada ilim tahsil .eden ~eyh Siileyman'm , daha sonra Kalab'a giderek Seyyid Ali Hemedani'ye intisab ettigini, Ke~mir yolculugun­da ona refakat ettigini goriiyoruz. Hayat:uun geri kalan Ja.sml­m Srinagar'da KO.h-1 Stileyman'da ge~iren ~eyh Siileyman'm vefau yine orada vuku bulmu~tur. •

Oglu ~eyh Ahmed de, babastyla beraber miisliiman oldu. Babast gibi, Seyyid Ali Hemedani'ye Kalab'da intisab etti. Ailesinin bas.la.S't sebebiyle Ke~mir'i terketti. Hemedaru ona ozel himmet gosterdi, onu ba§halifelerinden ~apu. ~eyh Ah­med'in, davud.i son derece gti~l bir sesi vardl. Bu yiizden ken­disine "ho§han" lakabt verilmi§ti. Herkes, onun Kur'an tila­vetinin meftfulu idLSemaya dii§kiin olmadtgt bilinen Seyyid Ali Heme(:lant'nin, onun Kur'an tilavetinde ruht bir tatmin buldu~u inuhakkak olmaltdtr. ·

Seyyid Ali Hemedani, Ke§mi(den aynlrrken, yerine, ~eyh Ahmed'i halife brrakmt§, boylece ona, babast ~eyh Sii· leymim hayatta olmasma ragmen, onui:l tizerinde bir mevki verrni§ti. ~eyh Ahmed, son derece aktif bir hayat ya§adL Pe~ ~ok ki§inin onun zahiri ve batmi ilminden istif§.de ettigi soy·

111

Ienir. Vefat ettiginde, Srinagarda, Camiu'I-Mescid'de, baba­smrn yaruna defnolundu. Vefatmda, arkasmda lbrahim Edhem vc ~eyh Fethullah Haftz gibi oneml. sOfiler buakml~­tt.(l8)

~Uphesiz, Scyyid Ali Hemedani"nin mtirid ve ozelli~Ic halife say1s1 bir hayli fazla idi. Kiibreviyve tasavvuf ekoliine mensup olan Seyyid Ali Hcmedani'nin, tarikat ziimrele§me hareketlerinin yogunla~h~l onuncu yiizytldan sonra, cemaati­ni belli bir misyona yonlendirmesi, adeta bir yonetici gibi ozel bir siyaset izlemcsi, lsHim'm Ke§mir'de lasa zamanda ya­ytlmasma sebep olmu§tu.

Onun ilmt, ruhi, siyasi bir ntive olu§tunnak iizere bir me­tod tesis etmesi, kendisini takib ederek gelen,• sonraki donem Hind-lslam mutasavvtflanna da elki etmesi, dikkat ~eken bir ba§ka husustur.

Kanaatimizce, onun en ilgin~ yam, siyast a~tdan teokra­tik bir teorisyen o' 'laSidlf. ~imdi onun siyaset felsefcsinin temel yapt ta§larmm nelerden ibaret oldu~unu gorelim:

c- Seyyid Ali Hemedani'nin Siyasi Dii§iinceleri:

Gerek sOfiler ve gerekse zahir ulemast, toplumun sosyal ve politik yaptsma, yeni bir §ekil vcrmek i9in bir hayli ~aba sarfetmi§lerdir. llk devrin sessiz ve sakin zahidleri bile, poli­tik gilcii eJ1erinde bulunduran sultanlann ve valilcrin, lsUim dl§l uygulamalarma reaksiyon gostermi§lerdir.(l9)

Gazali, guniin §artlara geregi, idarecilere mektup ya­zarak onlara oyarm~llr. Onon lhya ve Kimya's•, yonetici­lere rehberlik edecek kaymetli bilgileri ihtiva eder.

(18) Rafiqi. a.g.e., ss. 94-5. (19) Arberry, John Arthur. Muslim Saints and Mystics, London

1966, ss. 136, 141.

112

Gazali'nin eserleri ve mektuplan, kendinden sonraki sufiler i~in bir omek olu~tunnu~tur. Bu modelden hareke t eden, son­raki do~em sufiler, halif'elere ve valilere, ogiit vermekten geri durmamJ§lardJr.(20)

Hemedamnin bu konuda en onemli eseri, Risale-i Mek -tfibat'trr. Hemedani'nin, ~ok saytda mektubunu ihtiva eden bu eseri, yoneticilere ~e§itli konularda rehberlik .eder. Bu mektuplardan ii~ti, Sultan Tugan ~ah . Sultan G1yastiddin ve Sultan Alaeddin'e gonderilmi~tir. Bu sultanlann htiviyetini ~oyle tesbit edebiliriz: Gtyaseddin ve Alauddin, Pahll yakl­mnda; Tugan ~ah ise Iran'da bir yerde yoneticilik yaprnaktay-chlar.(21) ·

Seyyid Ali Hemedanl'nin politik mevzulardaki t>nemli eserlerinden biri de, Zahiretti'l-Mtiluk 'tur. Bu kitabm onso­ztinde, saray mensuplarmm, valllerin ve sultanlarm, kcndisi~ ne, nasihat yollu bir eser kaleme almasmt rica e ttiklerin i, on­celeri fazla vakti bulunmadt~l i~in yazamadl~m1, daha sonra ismini a~JklamadlgJ bir dostunuri ricastyla yazmayt kararla~-ttrdl~mt anlatlr. ,

Hemedanl'nin Zahiretu'l-Mtiliik'undan onceki politika ilc ilgili literattir, ba~hca iki kategoriyc aynlabilir:

1. Yonetimdcn sorumlu sultan ve vezirlerin katiplerine a it eserler, · ·

2. Konuya akademik ve teorik a~tdan yakla~an sfifilerin ve zahir ulemasmm eserleri.

Nazular ve katipler, yonetimde aktif gorevi olan ki~iler- .

di. Bunlar, sultanm yonetiminin haklili~m1 ortaya koymak, adil olsun ohnasm, htikiimete itaatl saglamak zorundaydllar.

(20) Bu husus iyin bkz:: Bilg in, lbrahim Edhem, Devrimci SUfi .Hareketleri ve lmam-t Rabbani, l stanbul 1989. (Ki.iltur-Ba­sm Birligi yay.)

(21) Oztuna, Ytlmaz. lslam Devletleri, c. 1. , ss. 840, 924 vd .

. 113

Siyasal kpnumlan bunu gerektiriyordu. Bunlar, zaman 've re­minin ~artlan idib1, Hz. Peygamber (s.a.v.) adma hadisler uy­durup, bunlar1 ulemaya ke~fettiriyorlardt.

lkinci grubu te~kil eden sufiler ve ulema, daima tslam'a · b9yun egmenin geregini vurgulam•~lar, yoneticilerin onu ihmal etmemesi gerektigini savunmu~lardar.. SOtiler ve ulema, politika konusunda 'verdikleri eserlerde, l slam'1, otok­ratik gtice sahip sultant, kontrol altmda tutan bir kriter olarak gOrmU~lerdir. Buna bir omek olarak Gazali'yi verebiliriz. Gaza.li'nin akademik yakla~tml, Selyuklulann lsmaill saldm­lara kar~1 sUnnlligi desteklemeleri mtinasebetiyle, yasa.klarla · belirlenmi~ti. Zita, gu91U bir htikOmet olmadan, hem iktidar

I 'b hem de toplum, paryalanmaya mec urdu. Mutasavvrlim1z, Seyyid Ali Hemedani, her hangi bir

sultam hakh ~akarmak p~inde k~mam~t1. Konuya yak­l~ama, tamamen tarafsaz ve bagamsazda. 0, konuya, siyasi birdti~Untir olmak:tan ~iyade, emr-i bi'l-ma'rufneh)li ani'l­mUnker 'sorumlulugtlnu t~1yan bir alim hiiviyetinde yak-

. la~ayordu. Onun tavizsiz tavn, 14. ytizytlm §artlanna gOre, agrrdt.

0, hem Resail-i MektObat'da, hem de Zahiretti'l­MtilOk'da, adil yoneticiyi, Allah'm vekili mevkiine koyar. Hemedani, hikmet sahibi yUce Allah'm, insanlar arasmda Hak:ka uyan actil bir sultamn bulunmas1 geregini zorunluluk olarak gordti!ttinU kaydeder.' Ona gore sultan lslim'm hiz­me~karadar, insanlara da hayra sevketmesi .gerekir.

Hemedani'nin Za.biretU'l-MtilOk'una ald1gt, Hasan-1 Basri (H.21- 110/M.641-728)'ye ait bir mektup 90k onemlidir. Biri­si, Hasan-1 Basri'ye, Hz. Orner (r.a.)'in orelliklerini soran bir mektup yazar. Yazarun maksadt, Hz: Orner (r.a.)'in tavnndan sonraki yoneticilere bir model Ol!J§turabilmekti. Hasan-1 Ba.sri'nin onaverdi~i cevap ~u §ekildeydi: "Siz, (Hz.) Orner (r.a)'in devrinde y~amtyorsunuz. Arkada~Iai:mtz da onunki-

114 .

ler gibi degildir. Bununla birlikte (H~.) Omer (r.a.)'in yaptt­gmt yaparsamz ondan daha iyi olursunuz".(22)

Seyyid Ali Hemedaru, sultanlara ogilt verirken, Hz. Omer (r.a.)'i takip etinelerini soyleyerek "boyle bir 1slam't, Hulefa­Y• Ra~idini izleyerek kel\dilerini yoneten birini, t~1tisltimanla­n n terketmemeleri"ni vurgularnt§hr.

Hemedaru, di~er teorisyenler gibi, tsHim'• uygulama i~i­nin sultanlara dti~ttigiinti kaydeder. tslam ve imanm gti~­lendirilmesi, dogru yoldan ayrllanlarm, bid'at~ilerin •slab edilme i§inin, sultan ve valilerinin uzerine dti§en bir gorev oldugu kanaatindedir. Boylece lslam'm tatbikinde, gti9 ve otorite boltinmemi~ olacaktl. .

Hemedani, lslam'm emir ve ada.Ietinin yerine getirilmesi konusunda sultanlara ~unu soyler: "Bir sultan, insaf ve adalet yolundan gittigi,_lslam'm geli~mesine hizmet ettigi ve dinin emirlerini yerine getirdiw zarnan, Allah'm yerytiztinde J:talife­si, se9ilmi§ vekili ve golgesi olur. Fakat. insaf ve ada.Iet yo­lundan sapar, Allah'm kullarma merhametle davranmaz ve nefsinin hevasma uyup, l slam'm gii~lenmesini ihmal ederse, i~te o zaman, ger~ek manMa ~eytarun vekili, deccahn hiz­metkan, Allah ve RasOltiniin (s,a.v.) dti~mam olur".

Zahiretii'l-Miiluk'unda sultanlar ve goi:evli memurlart, valileri i9in, slk slk Hz. Muhammed (s.~.v.)'i ve hulefa.-yt d.~idini ornek gosterir.

zaiirn sultanlar, Allah'm kendilerine olan itimadma ilia­net etmeleri sebebiyle, ahirette siirekli azaba mfuuz kalacak ve ~e~itli cezalara ~arpnnlacaklardrr. Bu husus zalim sultanlara slk slk duyurulmahdlr. Bir kul, nastl a.hirette ilk sorguya na­mazdan ~ekilecekse, bir sultamn da ~ekilecegi ilk sorgu, adil olup olmad1~ ~eklinde tecem edecektir. ~im sultana bu da

·hatrrlatllmaltdrr. ~u on gl>revi yerine getirmedik~e. hi~ bir sultan , yakasmt -ilahi ada.Ietin pen9esinden kurtaratmyacak-

(22) Rafiql. a.g.e., ss. 72-4.

115

ttr: 1. Bir dava arzedildiginde, onu kendi ·problemiymi~ .

gibi ele almah, kendisine yapdmasm1 sevmedigi bir ~eyi· . ba§kasma yapmamah. ·

2. Miisliimanlarm ihtiyacm• gidermeyi, kendisi i~in en degerli bir ibadet bilmeli.

3. Yeme, i~me ve elbise konularmda hulefa-}'1 ra§idini takip etmeli, lezzetli yiyecekler yememeli, liiks elbiseler giymemeli.

4. Nazik olmah, gereksiz yere sertle~memeli. Gorii~­melerde ofkeye kap1lmamah, ozellikle garip ve fakirlerle konu~urken rahats•zhk duymamah.(23)

.5. tslam'm if'asmda tereddiid gostermemeli. Her yone­timde, halkm bir b~ltimii , genellikle y~neticiyle mutsuzdur. Zira bir yonetici iki kar§tt talebi, aym anda memnun edemez, miimkiin degildir. Adil bir sultarun da herkesi memnun etmesi imkan dahilinde degildir. Ancak, sultan, halkmm ho~nutlu­gunu, kendi isteklerinin oniinde tutmah, -onlara verdigi emirlerde, Allah'm riZ3SIDl on planda gormelidir.

6. Yonetime gelen bir tehlike, sultanm dini gorevleri­ni yapmasma engel olmama h, y~netimin, iUihi giizel isim­lerin (esma-y1 htisnanm) bir tecelli yeri ve mutlulugun kay­nagr oldugunu kesinlikle anlamahdrr. Eger bir sultan bu ger­~ege dikkat etmezse, ebedl cezaya hak kazan1r.

Seyyid Ali Hcmedan1, ~ogu yoneticilerin i9ki i9ip, dun­yevi zevklere mtibteHi olduklanm ve bu suretle, hem hayatla­nru, hem de imanlanm mah~ettiklerini kaydeder. Yonetici bu §ekilde, elindeki iktidan, ebedi cezanm kaynaw yapmak yerine, adaletli' olmaya tercih etmelidir.t

7. Gtiniimtiz.de dindarlar ve .alimler nadirdir. Yonetici bunlara a.ray•p bulmah, sahte alij~ ve sufilerden de ~iddet­le ka~inmahdir. Sahte ~eyhler ve uyduruk ulema, diinya-

(23) R afiql, a .g.e. , ss. 75-6.'

116

hk elde etmek i~in, her zalimi o~iip, ona yaltaklanarak, imanm yakdmasmm sorumlusu olurlar.

8. Gurur, kibir gosterisinde bulunarak teb'asma iir­kiiUnemeli, bihikis adaletli davranarak, ho~ goriilii bir tu­tumla gariplerin, yoksullarm gonliinii kazanmaya bak­mah.

9. Memurlaramn faaliyetleri hakkmda s iirekli bilgi toplamah, zalimleri goreve tayin etmemeli, onlardan sfii­§iik ve zatimane uygulamalar goriince, hemen cezalandar­mah k:i, boylece di~erleri de ibret alsmlar.

10. Akalhhk ve anlaya~hhk, onlerine gelen her problem­de ger<;ege ntifOz etmek i<;in zorunludur. Da~ goriinii§, onu aldatmamah her durumda hakikata ara§tarap, lslam'a gore karar vermelidir. Sahitler ve ifadeler, ·onlara bundan uzakla§tarmamah. Her olay i<;in sayiSIZ sebepler bulundugu­nu unutmamah, zita yiizeysel sebepler her zaman ger~e~i yansatmazlar. (24)

Hemedani'ye gore, yonetici sadece kendi ralratllg1 i<;in <;a­ll§maz; obtir dtinyada Allah'm nzasma uygun davrananm mUkafata ereceginin, aksi halde cezalandtnlaca~mm farlonda­dtr. 0, Allah'a kul olmaya ve itaat edilmeye <;agullrm§tlr. Her dogru i§inin kar§lhgmda, ahirette mtikafatlandmlacagt ken­disine bildirilmi§tir.

Seyyid Ali Hemedant, sultanlarm teb'asm1 ikiy~ aymr: Mi.isltimanlar ve kiiftrler. Her birinin dinlerine gore bir talom haklan vardu. Miisliiman teb'anm, sultan ii7-erinde yirmi hakka bulunmaktadar ki, yoneticinin bunlart sa~lamas1 zo­runludur. Hemedani'nin ifade e ttigi gibi, mtisli.iman teb'anm haklan, bir sultamn gorevlerinden farkll degildir. Mtisltiman teb'amn haklan veya bir ba§ka ifade ile, sultanm onlara kar§l g<>rev ll~ri §Unlard1r:

1. Bir sultan, btittin miisliimanlara saygayla davr~nma-

(24) Rafiqi, a.g.e., ss. 76-7.

117

b, Allah'm zuliim ve .hakstzhktan raza olmadagma hatmndaf! 91karmamah, boylece giinaha girmekten ka~mmahdtr.

2. Sultan dedik.oduculara kulak asmamab. Zira bunlar; ~eki~meye ve huzursuzluga sebep olurlar. Kin, kaskan~hk!

bencillik, tamah~arhk, genel olarak dedikoduculardan · kaynaklamr. A~gozlii ki~iler, kendi menfaatleri i9in ba~ka­larma zarar vermekten ~ekinmezler. Ka.skan~lar da stirekli olarak ba~kalaranda ha~ ararlar.

3. Sultan, eger bir miisliimana, hatas1 veya kusuru se­bebi~le ofkelenirse, onu ii~ giin i~inde affetmeye ~ah~ma­h, dine dii~manbktan kaynaklanan bir ofke i~ onu omiir boyu himAyesin,den uzakl~tarmahdtr. Diinyevi konular­da, bagt§layaca olma~, en giizel siya~ttir.

4. Sultan, teb'asmm her kesimine iyiliksever ve adil olmah, iyi, kotii diye ayartm yapmamahdtr. Sultan, Al­lah'm yeryiiziindeki golgesi olmak zorundadrr. Bu sebeple Allah'm rahmetini, acamasma mUslim, gayr-i muslim her­kese ya~darmahdtr. Yoneticiler herkese iyilik yapmah­dar.

5. Sultan, gtictine gururlanarak, miislijmanlaran evleri­ni gozetmemeli, teb'asmdan izinsiz evlerine, mahzenleri­ne girmemelidir~

6. Sultan, insanlara durumlarma g<>re muamele etmeme­li. Halkm ve ozellikle yoksullarm, gariplerin kendisine ·uJ~ma ~abalarma kar§t ~mamaladar. Olkenin d~hk, or­manhk gil;>i iicra ko§elerinde y•yanlara da, herkese yap­ttg• muameleyi yapmahdar. Memuriyetleri herkesin yete­negine gore dagitmah, her smlf insamn kendi orf ve adetine gore~ davranma ah~kanh~da oldugurtu bilmeli, huzuruna giren "kimseleri reddetmemeli.

7. Mtisliirnanlara verdi~i sozii ne pahasma olursa olsun tutmah.

8. thtiyarlara, ozellikle onlar arasmda dtirtist ki~ilere

118

saygll• olmah, gen~lere .de nazik davranmah. 9. Sultan, sohbette kane• olmamah; btiyiik-kii~i.ik her­

kesle ac;lk gorii§le ve serbest~e konu~~ah. 10. Otoritesini kullamrken diirust ve adil olmah.

Teb'asmdat:I kendisine diiriistli.iltik bekledigi gibi, kendisi de onlara kar~• diiriist olmalt. Miisliimanlara, kendisine dav­randiklan gibi davranmab.

11. BirJ:>iriyle mticadele verenpartiler, hizipler arasm­daki bar1~1, mtimktin olan en k1sa zam~da saglamah. Mtis­ltimanlar arasmdaki rahatstzhklarda ~arara vartrken acele etmemeli. Zira acele etmek, onlarm arasmda dti§manhk ve kinle§meye sebeJ: olabilir. ,

12. Miisliimanlarm hatasmt te~hir etmemeli. Basit su~lar i~in fakir teb'ay1 taciz etmemeli, kusudaram gi.zle­meye ~ah~mahd1r.

13. Teb'asmi su~ i§lemeye te§vik edecek §ekilde, basit bir ~iiphe ile hareket etmekten ka~mmab. Slff ~iipheye da­yab olarak, kimseyi su~lamamah. Eger. tesadtifen bir giinah i~leyecek olursa, btitiin gtictiyle. onu gizlemeye ~ah~mah, teb'asm1 faziletli ameller i~lemeye.te~vik etmeli, hatta yeri- . ne gore, devlet, bu gibi davram§lari miikafatlandtrmab, yoksa i§lenen su~larm sonu~larma katlanmak zorundadrr.

14. Valiler, teb'anm ihtiy;t~lartm siir'atle sultana bil­dirmeli. Htikumetteid c;ogu onemli meseieler, valilerin bu is­teklerini ba§ariyla sonu~landrrmak olmah; boylece, ihirette­ki ebedi seHimeti elde etmeli.

15. Zengin ve gii~liilere kar~• fakir ve zaytflara koru­mah, zamarunm ~ogunu dindar.insanlara ayrrm.ah. Htikumet, gorev idlb1 her ~~it insanla miinasebet kurmak zorunda­dar. Ancak, ozellikle diinya ehli ve zenginlerle iinsiyet kur­mak kalbi karartlr. Hie; olmazsa gtinde birkac; defa, ·dindarla­rm ogiitlerini dinlemeye vakit ay•rmah. Kalbin' karari.liasi, iman ic;in tehlike, sonsuz ceza ve htisrana da vesiledir.

119

16. Sultan, a~hk ve sakmta gibi hallerden gafil olmama­h. Yiyeceksizlikten slk.mtl ~eke~lerin yuktinu hafifletmek i~in, yardammr esirgememeli. Yetim ve oksuzlere iyi bi.: hayat saglamayt, kendi tizerine farz telakki etmeli. Allah hu­ZUJUI}da rurirette hesap verecegini dti~tinerek, bu gorevleri dik­katli yapmah. Hesap gtinti su~tanlar ve zenginlere, Allah'tan ba§ka kimsenin fayda veremiyecegi ac;tkttr.l~te o gun, fukara­mn ve mazlfimlann haklan onlardan istenecektir. Bu sebeple ya~tyor ve gticti yetiyor iken, vazifelerini yerinc getirmeye c;a­h~mah.

17. Sultan, soyguncu ve harsazlara cezalandarmada amansaz olrnah. Mtisltimanlan soygunlardan korumak Uzere yollar .yapmah. Mtislliman yolcula ra musallat olanlara, herkese ibr et te~kil edecek ~ekilde cezalar vermeiL Htrstzla­nn zarar verdi!ti yerlere, karakollar kurmaia.

18. lhtiyac; duyulan ve mtimktin olan her yerde, geciktir­meden hanlar i~ etmeli.

19. Mtisliimanlann yerle~tigi her yere ~amiler yapmah, oralara imam ve muezzin tayin edip, gec;im Stkmulanru gi­dermek ic;in onlara maa§ baglamah.

20. Sultan, kanunlan gtic;lendirmek ic;in gorevini ihmal etm~meli, kanund·~· davram~lardan once kendisi ka~m­mah. Halka dini nasihatJer vermede tereddtit gostermemeli. Teb'ayt, ilahi emirlere itaat e tmek tizere yt:>nlendirmeli. Ce­zalar uygula~arak, onlarm giinah i~lemelerini engelleme­li.(25)

_Seyyid Ali Hemedaru, teb'arun sultan tizerindeki haklan­m bu yinni maddede toparlatnt§trr. Ancak burada hemen §U hu­susa i§aret etmekte yarar gt:>rtiyoruz: Seyyid Ali He­medamnin, konuya mtizakcre yoluyla yakl~tmt, onun, Islam ic;in sorumluluk ta§tyan bir alim olmasmdan I<,aynaklanmak­tadrr. Bu ~ekilde o, hem yt:>neticinin, hem de teb'anm, lslam'a

(25) Rafiql, a.g.e., ss. 77-80.

120

.yonelik tehlikelere hi~ bir §ekilde mtisamaha etmemesini ts­rarla ister. 0 , Islam'a yonelik her fiili, sultanm kth~ veya agtr cezalarla durdurmas1 serektigini savunur.

Ona gore ulema, ilm1 olarak vaazlar yolu ile, tslrun'a kar­~~ olan davram§lara engel olmahdtr. Konu~mayla veya klh~­la, bu gibi hareketleri durdurmaya gticii yetmeyenlerin, lslam'a kar§t gelenlerle her tiiriti ili~kiyi kesnieleri gere-kir. .

Seyyid Ali Hemedan1, ehl-i zimme ile muamele konu­sunda ayn bir liste hazular. Bu liste yirmi maddeden _olu§ur. Bunlar aym zamanda, Hz. Omer (r.a.)'in zimme ehline uygula­dlgl ve diger Islam a limler!nin kabul ettigi ilkelerdir. Seyyid . Ali Hemedani, bunlarm uygulanmasmt sultanlara vacip go­riir.

Zimmiler: 1. Mtisliimim yoneticilerin htikmettigi bolgelerde yeni

ibadethane yapamazlar. 2. Harabe haline gelenleri tamir edemezler. 3. Kendi ibadet yerlerinde, mtisltimanlarm kalmasma

engel olamazlar. 4. Mtisliiman yolculart ti~ gUn evlerinde agulamak zo­

rundadtr. 5. Casusluk yapamazlar, casuslan koruyamazlar. 6. Biri, Islam' a ginneye niyet ederse, ona engel olamaz-

lar: 7. Mtisltimanlara saygt gostermek zorundadrrlar. 8. Toplantt halinde iken, yanlanna eger bir miisltiman

gelirse, ona saygl11 davranacaklarcfir. 9. Mtisltimanlarm giydigi ktyafeti giyemezler .

. 10. <;ocuklanna mi.isltiman ad1 koyamazlar. 11. Ata, gem siz ve eye~siz bineceklerdir. 12. Kilt~. ok ve yay kullanamaz!ar. 13. Mtihiir edinemezler.

121

14. Sarho~luk veren ~eyleri a91.ktan i9emezler ve· satamaz­lar.

15. Gelenekselloyafetlerini koruyacaklar, b6ylece rntis­liirnanlardan ayrrdedileceklerdir.

16. MUsliirnanlar arasmda kendi ~rf ve adef.lerini a9Lk9a uygulayamazlar.

17. Evlerini rniisltirnaniarm evlerinin civarma yapamaz- ~ lar .

. 18. Cena1..elerin~ rntisltirnan rnezarlarmm yaruna defnede-rnezler. . ·

19. Oltileri i9in ytiksek sesle yas tutarnazlar . . 20. MUsltimad kole satm alamazlar,(26) Seyyid Ali H11rnedan1, bu kurallarm, o srrada Ke~rnir'in

9ogun1ugunu te~kil eden HindOlara uygulanabilip, nygulana­rntyaca~m a9Lk9a soylernez. Ancak daha sonraki ifactelerin­den, Hindiilann, ehl-i zimme ile ayru muaineleyi gorecegi an­la~llmaktadtr. 0 , Hz. Orner (r.a.)'e ait belgenin, bu yirrni ~ar­ta uymayan zimmllenn korunmayaca~ru, aynca miisliiman­lar tarafmdan oldUii.ilmeye hak kazanacagmt ve mallanrun miisadere edilecegi kaydtyla sonu9landtgtm soyler, HindOla­nn rnUsliiman yonetime boyun egip sulh i9inde ya~arlarsa,

ehl-i zirnine gibi m~am'ele gorecegine de i~aret eder: . Hemedaru, devletin rnenfaatini dairna on planda tutar. el­

Maverdfriin aksine, o, bu yirrni ~arta uyan gayr-i mtislirnlerin haklanrun ne oldugunu a9Lk9a ifade etmez. Hz. Orner (r.a)'in yapttgt rnukaveleyi, Seyyid Ali Hernedani, her y~r ve zarnan­da, btitiinUyle takip edilmesi gereken bir dokiirnan olarak ka­bul eqer.

Hz. Orner (r.a.)'e atfolunan bu doktiman, i9erik itibariyle kaynaJClara gore farklthk arzeder.

Alaeddin Sirnnaru tarafmdan yaptlan Kitap vc stinnet'e St­

kt baghhk tavsiyesi, Seyyid Ali Hemeqani'yi geni~ ol9Ude et-

(26 ) Rafiqi, a.g.e ., ss. 81-2.

122

kilemi§tir. Kendisi ztih~ti se~mi$ olmakla birlikte, ge~imini takke ortip satarak tedarik etmi~tir. Tenbel oturanlan sevmez, herkesin bir sanatla me~gul· olmasm1 tavsiye ederdi. Ancak kendisinin, hayat bo¥u zek~t verecek kadar mala sahip olmadt­gt gortiltir.(27) Kendisi Gazrul, Ku~eyrl, Stihreverdl ve lbn Arabi kadar me~hur olmamasma r~gmen, vefatmdan sonra, Ke~mir de kahin takip~ileri vasltastyla, .poptilerliligi devam etmi~tir.

d- Seyyid Ali Hemedani'nin Tasavvufi D~iincesi:

· Seyyid Ali 'Hemed~i', 9ogu sufiler gibi E~'an ekoltinu be­nimsymi§~. Kel~1c1 olarak, her ~eyden mtiteru bir yaratan ve yaraulan1 E§'a.d mezhebine gore tarif ederken, sufi olarak, bu ikisi arasmda "vis~l" diye terimlenen bir irtibattan bahsederek tevhide aguhk verif.(28) .

Hemed~I,Ii', muhabbeti be§e ayuu: 1. Muhabbet-i nefs, 2. Muhabbet-i muhsin, 3. Muhabbet-i s~b-i kem~l (lnsan-1 K~milin sevgisi) 4. Muhabbet-i <;emil, 5. Muhabbet-i Mif-i . ruhanl.(29)

Ona gore ehl-i muhabbet dort klsmidrr: 1. E'am (avamm avamt) :2. ~m (av~m), 3. Has, 4. Ehas. , ·

. 1. E'am: Truibler olup yolun ba§mdadrrlar, ~uyu organla­nyla Allah'm eserlerine yonelirler.

2. Am: Duyulart a~ar. gayb ruemine girer, sm adml ahr­lar. ~urada iHihi' gtizellik ve fiilleri mti~~hede ederler.

3. Haslar: Mukarrablarru,r, erenlerdir. Bunlar Allah ka­bnda ve melekut .iUemine mensupturlar:. Haslar, hakikatt elde ederler; bunlarajl§hi' gtizelliklerden yansnnalar olur.

4. ~has: Stddi'klardlf. Ceberiit alemine mensupturlar

(27) Rafiqi, a.g.e., s .. 84. (28) Aym eser, s·s. 42-3. (29) Aynt eser, s. 46 · ·

123

A§lk burada son mertebetledir, fen§ya ermi~tic Kendisinde de­gi~me sozkonusH degildir. Temkin sahibidir. Zat-1 mutlak:m tecellisi soz konusudur.

Hemedani, Risrue-i Deh Kaide adh eserini, tamamen te­fekktiri hayata hasreder. Burada Allah'a giden yollarm, esas olarak ti<; ~~it oldugunu soyler: 1. Rah-a Erbab-1 Muamehlt; bu, dinin zahirine slkt slk1ya yap1~anlann yoludur. Bunlar visa.t-i hakiklye eremezler. 2. Rah-• Erbab-• Miicahede: Nef­sini yenenlerin yolu, 3. Sairan-a Hazret-i Samed: Yollann en mtikemmeli ve en asili budur. ·Ki~inin kendi ir§.desini, Al­lah'm iradesindc fani lold1gJ makamdlr. Burast, tasavvufi yol­culugun son makamtdu. "MOtu kable en temOtil" (olmeden once oli.intiz) hadisinin zuhur yeri, buras1dtr. (30) Bu sona ula~mak i9in §U makamlarm ge<;ilmesi gereklidir: Tevbe, ztihd, tevekktil, kanaat, uzlet, zikir, tevecctih, sabr, mur:.akabe ve nza. Ona gore uzlet, lslam'm yasakladlgt duygulan soktip atmak ve hal vet der enctimcni, yani insanlar i<;inde Allah ile ba§ba~a olmay• ger<;ekle§tinnektir. LaiHiheillallah, ruhi bir ila<;tlr. Bu mtibarek kelime ile kalpte Allah't isbat ederek; gayriyi .atmak soz konusudur. RisiUe-i Zikriyye'sinde cehri zikri tavsiye etmez, hafi zikir taraftar•drr.(31)

Tevecctih, zihni dikkat ve temerktizti bir noktaya topla­makhr. Hemedani, tevecctihi.i, tamamen Allah'a donmek veya dti~tincelerin Allah'ta erimesidir, ~eklinde tarif eder. Tevec­ctihte kulun ,siva dti~tincesinden stynlrm~ olmas1 .gerc-kir.(32) .

~abr, ruhun armmasmm ve aydmlanmasmm en onemli aracxdu. 0, murakabeyi, Allah'm vahdet (birlik) okyanusunda ytizmeye muvaffak olanlarm a.racx olarak gortir. Yine ona go­re, nza, hal degil makamdxr. Makamlann da en ytikse~dir.

(30) Rafiq1, a.g.e., ss. 48-50. (31) Aym eser, ss. 49-52. (32) Aym eser, s. 53.

124

Veliler iki lastmdrr: 1. Muktesadan: lltrnh yol izleyenler, 2. Sabik~-· sufuf'-• vihlyat: Velilik gorevlerinde liderlik duru­munda olanlar .

. Risale-i Flitfihiyye adh eserinde, makbfilan diye bir veli zlimresinden bahseder. Bu da iki alt gruba ayn.ltr: 1. Mukar­raban: Bunlar haki.kat meydan muharebesinin askerleri, ta­savvuf yolunun yolculartdrr. Bunlar zarnan ve mekana bagh degillerdir. Ruhlartm hi~bir ~ey kirlctemez. $uurlanru btitiin varh.klardan temizlemi~ler, ilahl vahdet ummanmda ebed1 varltgt bulmu~lardtr. M uhyiddin ibn Arabl'nin "insan-1 kamil" dedigi ki§iler i§te bunlardu. 2. E br·ar: Bu da iki alt gruba aynhr: a) Ehl-i fiitiivvet: Kendilerini insanhga hizme­tc adayanlar, b) Mahlukatla ilgilenmeyip kendilerini kiil­liyyen Allah'a ba~layanlar. Bu da velehan-t tarika (hayrette bogulanl~ veya akh ba§mdan gidenler, yani meslfibu'l-akl) ve zabidler veya zfi-akl (aklt ba§mda olanlar) diye ikiye ayn­h r. ·Hz;. Ali filtlivvet sahiplerinin dort ana ozelligi ta§tdtgmi kaydeder ki, onlar aa §Unlardrr: 1. Eh,-i fiitiivvet, glic ti yeter­ken dii§mamndan intikam almaz, 2. Ktzgmhkta sabreder, 3. Dii§manlarma dahi iyilik dii~lintir, 4. Ba§kalarmlfl ihtiyacmt kendisininkinden once g.Ortir. Bir ki§ide bu dort ozellik bulu­nur, aym zamanda, Allah'a iyi bir kul olursa, oria ftittivvet eh­li dtmir. Bunlarm goztinde dtinya stftrdrr. Bunlar, H z. Pey­gamber (s.a.v.)'in hi9 bir stinnetini ka~trmazl~.

Hemedamye gore hrrka, mtikemmellige ula§ma diploma­SI olup, ona "hil'at-i fakr" adtm verir. Tasavvuf yolunun bilgiye dayandt~ana, rehbersiz bu yolda ilerlemenin miim­kiin olmadawm savunur.

0, Risale-i Dervi~iyye'd~. miir~idin Kur'an'•, stinneti iyi bilen bir atim olmasJ gerekti~ini savunurkcn aym za­manda nefsini yenmi~, fenaya ermi~ olmasa gerekti~ini de vurgular. B~ durumda olmayap da ~eyhlik ·yapanlar, in­sanlart saptkh~a sevkeder,, dogru yoldan ~akartp ktifre

• 125

. ' gotiiriirler.

!mania, lslam, aym huviyette degildir. lman, dinin kabil­ltinii belirlerken; !slam, dinle ilgili gt>revlerin ifasmt is­ter.

Hemedfull nan1az tizerinde ~ok durur. Onu diger ibadetle­rin tlntine geyirir. Avanun na~aztm, ktbleye dt>ntip, dilden ayetler okumak suretiyle §ekilci bir anlayt~la ktldtgmx, na­mazm ger~ek manasmt erbab-1 kulubtin bilebilecegini t>ne sU­rer. Onlann ger~ek ktblesi, Allah'tu. Zihindeki btittin ktble­ler silinir, maddl §Cyler gtlntilden auhr, dti§ilncenin objesi ya­ni loblesi, sadece Allah olur. Allah dti§Uncesinin yerle§ip, sivarun atllmast, safla§mayt ifMe eder. l~te namaz, bu vuslata

I .

bir vesiledir. Allahtiekber deyip "silbhaneke"y~ okumaya ba§-layan ki§i, artlk ruem-i tekaddtise dogtu uymaya, yticelmeye ba§lamt§Ur. Ona g<>rc. namaz~ ger9ek manast, mtinacattan ibarettir. Bu da artcak, tam zihn1 bir y<>neli§le saglanabilir.

Zekatl anlabrken, safla§ma konusunu geni§ olarak i§ler . . Ona g<>re ta:kva; stdlc, ibadette deva.mlt.lt.k, bid'atlerden ka~m-maktan ibarettir.(33) ·

Ehl-i tztarar, ailesi kalabahk olup ona bakmakta_gti~ltik

~ekenlere denir. Devlet bunlara elini uz~tlp, Hakkullabdan yardtm yapmahdtr. Ona g<>re Zek~t §U be§ ki§iye verilir: .1. Muttakl fakirler, 2. niffi yolundaki talipler, 3. Tam anlanUyla yoksul olan ehl-i tZbrar, 4. Utancmdan ba§kastna avuy a~ama­yan iffetli kimseler, 5. Akrab, yani kom§u ve akrabadan fakir olanlar.

Hemedani'ye g<>re, §artlart haiz olanlann mutlaka hacca gitmeleri gerekir. Devlet y<>neticisi ve valilerin, tilkenin teh­likeye dti§me durumu varsa, vatanm dahilf ve harict sulhtinti korumaya matuf olarak hacca gitmemeleri gerekir.(3 ~) .

(33) Rafiqi, a.g.e., ss. 54-68. (34) Rafiqi, a.g.e., ss. 68-71.

126

e- Eserleri • ·

Risaieler halinde olan 90k saytda eserlerini, bulunduklan klittiphanelerle birlikte §u ~ekilde tablola§trrabiliri.z:(35)

.., S.no Eserin.adl Kiitiiphane ada ve numarasa

1. Ris3!e-i Emiiiyye Teh (nurmrasaz) . 2. Risate-i Akliyye Bri (16840), Par (2249)

3. Risale-i Erbain Teh (numarastz); Srin (1966) •. .

4. Risale-i Esrau'n-Nakt

5. Risate-i Esrar-t -Ruht 6. . Risaie-i lsnM-1 Hilye-i

Hazret.:i Risatet Bri (16840)

7. Risale-i Evradiyye Bri (16840), Srin (1966) 8. Risate-i Behram ~ah Teh (numarastz) .

9. <;ihil Esm Bri (16840) ve (16779)1

Ramp (nosuz), Bankipur Library, Hindistan, 150. Par(2249)

10. Deh Kaide Par (16832) ve (16840), Teh (nosuz), Srin (1966), Ramp.(nosuz).

11. Per Bab-i Ulcma-yt Din Teh (nosuz) 12. Risate-i Dervi§iyye Bri (16840), Teh (nosuz)

13. Risate-i Davudiyye " 14. Risale·i Fakriyye Teh (nosuz), Srin (1966)

.15. Risate-i Fiituhiyye Bri (16840), Teh (nosuz),

, Srin (1966) Ramp (nosuz), Par (2249).

(35) Kiitiiphanelerin ktsaltllmt§ isimleri: British Museum: Bri Ill Malik Library Tehran: Teh Ill .Research Department Srl.na­gar: Srin Ill Riza Library Rampur: Ram Ill Bibliotheque Nati-onal Paris: Par. I

127

S.oo Eserin adt Kiitiiphane adJ ve numaras1 16. Risale-i Hallu'I-FusOs Bri (16840), lndia Office (1357/9) 17. Risale-i Hemedaniyye Bri (16840), Teh (nosuz),

Ramp (nosuz) 18. Risale-i Hakikat-• tman Teh (nosuz) 19. Risalc-i lnsaniyye Bri (16840), Teh (nosuz) 20. Risale-i Isttlahat-t

Sufiyye Bri (16840}, Srin (1966) 21. Risa1e-i l'tikadiyye . Bri (16840), Teh (nosuz),

Ramp (nosuz), Par (224) 22. R: Kc~fu'l-Hakaik Bri (16840), Srin (1966). 23. RisaJe-i Havatiriyye 24. R. Hutbe-i Emlriyye Bri (16840). 25. R. Mekfuimu'I-Ahlak Bri (16840), Srin (1966). 26. Risale-i Mektubat Bri (16840). Teh (nosuz),

Srin (1966), Ramp (nosuz) 27. Risale-i Menamiyye Bri (16840), Teh (nosuz),

Srin (1966), Ramp (nosuz) 28. R. Makfunatu's Sufiyye Bri (16840), Teh (nosuz),

Srin (1966), Ramp (nosuz) 29. R. Me§fuibu'l-Ezvak Bri (16840), Teh (nosuz),

Ramp (nosuz), Par (2142 · ve 2249), India Office (1922/12).

30. RisaJe-i MC§iyye Bri (16840). 31. Mir'atu't-1aib1n Teh (nosuz), Srin (nosuz),

Ramp (1966). 32. Risa!e-i Mu§laka Teh (nosuz). 33. Risa.Ic-i Mi.in.1cat Bri (16840), Ramp (1966) 34. Risiile-i Meveddet Bri (16840). 35. Risale-i NOriyye Bri (16840), Teh (nosuz). 36. RisiUe-i Saa~etnamc Bri (16840): Ramp (1966). 37. R. Sairu't-TMibin Bri (16840). Teh (nosuz).

128

S.no Eserin a(h Kiitup~ane ada ve numaras• 38. R. ~erh-i Mti~kilu'l-Hal Bri (16840), Teh (nosuz),

Srin (nosttz), Ramp (1966), Par (2249).

39. Risale"i Telkiniyye Teh (nosuz) 40. Risaie-i Ukubat Teh (nosuz) 41. Risaie-i Varidat Bri (16840), Teh (nosuz),

Ramp (nosuz) 42. Risale-i VticOdiyye Teh (nosuz), Ramp (nosuz). 43. Risale-i Zikriyye . Bri (16840), Teh (nosuz),

Srin (1966), Par (224) 44. R. Zikriyye-i Arabiyye Teh (nosuz); Srin (1966). 45. Zahiretii '1-MtilUk Bri (16840), Teh (nosuz),

Srinagar (1824), Ramp (nosuz), Par (2225), India Office.(2176) Bankipur Ktitiiphanesi.

46. lsimsiz Bri (16840).(36)

(36) Rafiqt a.g.e., ss. 227-30.

129

SONU<;

Bu tebliftimizden ula§tlgtmtz bazt s.onu'~Ian, §U §ekilde srralayabiliriz:· · .

1. Ctineyd'in, daytst ve §eyhi Serl'den ald1g1 §U nasihal, ttim tasavvuf tarihi boyunca, siifilere gtizel bir 1~1k olmu~tur: "Oglum, sufi muhaddis d~gil , ~uhaddis sufi ol!" . Yani, ~nee tasavvuf sol').l'a ilimi tercih yerine, once iJim sonra ta­.savvufu tercih et. Once alim ol, tslilm '• iyice anla, sonra bilgiyle tasavvuf yolunda git. Tasavvuf tarihinde sivrilmi§, iz btrakmt§ pek ~ok siifiler, ~nee ilim sonra tasavvuf diyenler olmu§tur. Zira ilim olmadan ne l sHirn olur, ne de tasavvuf ... Bir sufinin dedigi gibi, cahil sufi ~ytanm maskarasadar." Seyyid Ali Hemedani.de, ya§ad•gt bolgede etkili olmu~, iz barakma§, ancak once ilmi cepheyi ikmal etmi§, sonra ta­savvufu tahakkuk ettirmi§ bir sufidir. Yani, mutasavvafa­mJZ Hemedani, h adis, kelam , tefsir, siyaset, ahlak veta­savvuf gibi ilimlerde bilgi ve maharet sahibi bir bilim ada­mad&r. Her §eyden once bilim adama, ondan sonra §eyhtir. Kurdugu tekk:elerde, tasavvuf ve z3hir ilimleri ayru anda ogJe­tilmekte, yeti§en ztilcenahayn Qlarak yeti§mektedir. Bizce, onuri btiytiklugu oncelikle buradadu. .

2. Hemectani, bir misyon sahibidir. 0 da, lslfun't yaymak­ttr. Ancak bir mutasavvtf olarak, ilim, ahlak, arnel, insan psi­kolojisi, toplum psikolojisi, politika, te§kil!t~tbk, insan y~netimi, mtiderrislik, eser verme vb. gibi'pek ~ok ~gelerden azami derecede istifacte etmi~tir. Hatt!, l slfun't yayma konu­s'unda, gerektigi zaman, eli kolu bagh seyirci kalmak yerine,

130

ker~met tzharma da yonelmi~ ve bunda da etkili olmu~tur. Onun misyonerlik rubu, kendisinin vefatmdan sonra, halife­leri tarafmdan devani ettirilmi~. neticede Ke~mir'in tsHimla~­mast gibi semereli bir sonu~ almmt§trr.

3. Her sufi gibi, o da tasavvuf okullan, yani derg~ar ve tekkeler kurmu~. bu miiesseseleri en iyi bi~imde i~leterek,

miisliiman, Hindu herkese, yardrrn elini uzatmi~ttr. Onun kur­dugu ve kurdurdu~u bu tasavvuf odaklan, diizenli te~kiU\tlar halinde, zamanm akt~t i~erisinde tiim Ke~mir'i kaplanu~ttr. Tekke te~kil~tt, giintimiiz Rusya'smda bile tariht ah~kanhk geregi, illegal olarak, yeraltt te~kilatt halinde varhgmt stir­diirmii~ ve bu ocaklardan tsl~'m sru.iklerine enjekte edilen motive edici aksiyonerlik ruhu, dinin ayakta kalmasma, unu­tulmamasma sebep olmu§tur. Sovyet KGB ajanlarmm ntifiiz edemedigi bu esrarh te~kil~t, resmen "paralel tsHim" adt altm­da polis literattirtine ge9mi§tir. Hemedfull'nin de, devletin bil­gisi druillinde, fakat genelde, halkm gontillii yardtmlanyla ~o­galttlgt tekkeler, kamil insan yeti~tirme merkezleri, tshim'• yayma odaklara olmu~lardar.

Hemedam'nin, tek:ke kurma faaliyetinde takip euigi me­tod, Hindu merkezlerini se9mek ~eklinde _tecelll etmi~tir. Dagltk, devletin ul~amadtgt yerlere kurulan tekkeler, yore insam i~tin, bir nevi maddi ve manevi stgmak olmu~, bu mis-. yonu itibariyle tekkeler, lslfunla~ma sUrecine ivme kazandtr­ffil§lardrr. Miisltiman olsun olmasm, herkese yiyecek dag.tt­lan bu kurulu§lar, sosyal sempatiyi tizerlerine ~elcmiSlerdir.

Lengerhatta'daki yemek dagtum i§i, o kadar dtizenle yaptlrru~ ve o kadar uzun zaman siird.tirtilmii§ ki, zamanla burada, bir tek Hindu ntifus kalmami§, ~evresi tarn anlamtyla tsl~la§mt§­tlr.

4. Hemedani, siyasete kafa yormaktan ~ekinmemi~, Ke~mir sultan ve valilerine, 1slam'm yararma olm3k uze­re uyaralarda, ir~dlarda bulunmu~ur.lkazlarmm din-

131

I ,.

lenmedigi yer ve dJirumlarda da gerid.e halifelerini gorev ba§anda tutmak ~rtJyla, Ke§mir'i terkederek ~hsiyet ve fazilet mucadelesi vermi§tir. Kendisi, uikeden kovulmu§

. degUdir. Ancak, verdigi .nasihatlara devlet erkinl kulak asmama§tlr. Q da ~hsiyetli bir davt;ant§ olarak, dinlen­medigi yeri terkedip, s~;~ltana pasif dir~ni§ §eklinde cevap vermi§tir. Buna.ragmen Ke§mir'de Sultan Kutbuddi_n'io Hemedani'ye ' tavr1, "gel, dunya sultana b~nim, bana bey'at et, benim elimi op" ~klinde olmamt§, aksine, onu bazt tekkeler a~arak1 faaliyetlerinde yardamca olarak il­tifat etmi§tir.

Hemedini, siyaset olarak, gorebildigimiz kadarayla, bugunun babsa tarafandan iiretilmi§, tslim ruhuna ters dii§en bir yola dil§memi§tir. Bata tarza, kaypak, iftira, de­dikodu, sahtekarbk, aldatmaca, yalan, dolan, skandallar­la dolu bir siyaset anlaYJ§ma, Seyyid Ali Hemedini'de bul~ mak mumkun degildir. 0, politikaya, ki§isel menfaat de­gil, tslam'm menfaatinin bir araca olarak, Kur'in ve siin-

, net dogrultusunda algllam~tar~ Verdigi bukumler, ya bir ~yete, ya bir ha~ise daya~r. Onun politika anlaYJ§IDID te­meline Allah ve ahiret korkusu oturtulmu§tur. Gaye5i ise, i'hl-ya kelimetullahtar.

5. Tarihte gt>rtildugu gibi, her ger9ek sufi, keridi elinin emegini yemi§, ked-di yeminiyle g~inmi§tir. Hemedaru de, ge9imini takke t>rtip satarak saglamt§tlr. Kimseye avu~ a~ma­~- Tembelligi §iddetle reddetmi§tir.

6. Hemedani lslam ugrunda ~cret idealine inanan bir ki~i­dir. lsl~'t yaymak·i~in~.memleketi Hemedin't terlde, Ke§­mir'e gelmekte tereddtid g~stermemi§tir. zaten tasavvuf tari­hindeld sufilerin slk seyahat etmelerinin bir amact da budur. M84rib'~.i Ebu'I.:Berekit Yu~uf adh bir sQfinin oniki bin kilometrelik bir yolculukJa Endonezya adaJarana gelip

. .. ~slam'• yaymasa gibi ilgin~ ornekler, tarihte az degildir . ...... . ~ ; 132