Ir-Razez u l-Qraba Naturali tal-Ħxejjex Agrikoli Maltin

biex jitimgħu l-għasafar. Pjanta meqjusa bħala qariba

naturali hija x-Xewk ta’ Kristu (Carthamus lanatus).

Ħxejjex agrikoli oħrajn

Fil-Medju Evu, Malta kienet famuża għat-tkabbir u

l-esportazzjoni tal-qoton, il-kemmun u l-anisi. Kienu

jitkabbru tipi differenti ta’ qoton (Gossypium spp.)

li jinkludu tip ta’ lewn ħamrani u żewġ tipi bojod.

Il-kemmun (Cuminum cyminum) kien jitkabbar biex

jintuża għat-taħwir tal-ikel u x-xorb, u għall-preparaz-

zjonijiet ta’ mediċini u fwejjaħ. L-anisi (Pimpinella ani-

sum), magħrufa wkoll bħala “Ħlewwa”, kienet titkabbar

bħala kondiment fl-ikel.

Speċi qariba naturali tal-qoton li nsibu lokalment hija

l-Ħobbejża tas-siġra (Lavatera arborea), filwaqt li z-Zu-

nnarija selvaġġa (Daucus carota) titqies bħala qariba

naturali tal-kemmun u l-anisi.

Ritratti: Guido Bonett, Jeffrey Sciberras, Mario Cardona

Il-legumi

Varjetà ta’ ful (Vicia faba) u varjetà ta’ ċiċri (Cicer ari-

etinum) huma magħrufa.

Speċi qariba naturali tipika, fost ħafna oħrajn li jinstabu

Malta, hija l-Kafè Messikan (Astragalus boeticus).

Pjanti għall-għalf (legumi, ċereali u oħrajn):

Jeżistu żewġ varjetajiet ta’ silla (Hedysarum coro-

narium). Varjetà minnhom għandha z-zokk twil u hija

reżistenti għan-nixfa, u tinstab f’żoni żgħar u iżola-

ti. Il-varjetà l-oħra magħrufa bħala “tan-nebbieta”

hija ideali biex jirgħu n-nagħaġ u l-mogħoż, u tinstab

prinċipalment fuq iż-żrieraq tat-tafal fit-Tramuntana

u l-Majjistral ta’ Malta. Fost varjetajiet oħra ta’ legu-

mi li jintużaw għall-għalf insibu ż-Żożfa (Vicia ervilia),

iċ-Ċikkarda (Lathyrus sativus) u l-Widna (Scorpiurus

muricatus). Il-pjanta taċ-ċereali prinċipali li titkabbar

għall-għalf hija varjetà ta’ qamħ (Triticum sp.) biz-zokk

qasir li kien jitkabbar prinċipalment f’raba’ bagħli.

Speċi ta’ qraba naturali interessanti ta’ dawn il-pjanti

għall-għalf li jistgħu jinstabu f’Malta huma s-Silla sel-

vaġġa (Hedysarum glomeratum), il-Ġilbiena tas-serp

(Lathyrus clymenum), ix-Xeħt l-imħabba (Coronilla

scorpioides), in-Nixxief komuni (Hordeum lepori-

num) u l-Brimba (Aegilops geniculata).

Għalkemm l-Għosfor (Carthamus tinctorius) huwa

l-aktar magħruf bħala sors ta’ kulur u żejt veġetali, dan

kien jitkabbar f’Malta prinċipalment għaż-żerriegħa Silla

DIRETTORAT GĦAS- SAĦĦA TAL-PJANTI

Iż-żieda fl-introduzzjoni tal-pjanti agrikoli minn pajjiżi

barranin f’dawn l-aħħar deċennji wasslet għal tnaqqis

konsiderevoli fit-tkabbir ta’ razez u varjetajiet ta’ ħxejjex

agrikoli u siġar tal-frott lokali, għaliex dawn ġew imwarr-

ba biex jintużaw dawk importati. Minħabba f’hekk, num-

ru ta’ razez u varjetajiet Maltin diġà ntilfu jew qegħdin

fil-periklu li jinqerdu għalkollox. Bil-Proġett fuq l-Istudju

u l-Konservazzjoni Sostenibbli tal-Varjetajiet tal-Pjanti Lo-

kali tal-FAEŻR, id-Direttorat għas-Saħħa tal-Pjanti beda

jieħu azzjoni għall-istudju u l-konservazzjoni tar-razez u

l-qraba naturali tal-ħxejjex agrikoli lokali. Dan se jinkiseb

bil-konservazzjoni ex situ ta’ dawn il-pjanti, billi tiġi stab-

bilita kollezzjoni ta’ żrieragħ għall-ħażna, filwaqt li l-pjan-

ti jibqgħu jiġu mnissla u mkabbra ġo ġnien botaniku.

Uħud mill-eżempji ta’ razez u varjetajiet Maltin ta’ ħxejj-

ex agrikoli u l-qraba naturali tagħhom huma msemmija

hawn taħt.

It-tadam (Solanum lycopersicum):

Iż-żewġ varjetajiet ta’ tadam lokali huma dak ta’ forma

ċatta (“tadam ċatt”) u dak tat-tip tawwali (“tadam żengu-

li”). It-tadam ċatt kien adattat biex tradizzjonalment jin-

tuża biex isir it-tadam imqadded. Dawn iż-żewġ varjetajiet

m’għadhomx jidhru fuq is-suq u jinstabu biss fi kwantitaji-

et żgħar li jitkabbru minn ftit bdiewa għall-użu personali

tagħhom. Żewġ speċi ta’ pjanti naturali li huma meqjusa

bħala qraba naturali tat-tadam huma l-Għeneb id-dib

(Solanum nigrum) u t-Tuffieħ is-serp (Solanum villosum).

Il-ħxejjex agrikoli tipi ta’ qara’ (Cucurbita spp.), bettieħ

(Cucumis spp.) u dulliegħ (Citrullus spp.):

Varjetà lokali magħrufa hija dik tal-qarabagħli zgħir u tond

(“qarabagħli tond”), li għandha togħma ftit eħfef minn

dik tal-qarabagħli t-twil. Ma’ din insibu żewġ varjetajiet ta’

qara’ aħmar, waħda kbira ħafna u oħra iżgħar. Imbagħad

insibu wkoll varjetà tipika ta’ bettieħ “tax-xitwa”, li jisimha

‘Winter Green Maltese’ u varjetà ta’ dulliegħ.

Il-Faqqus il-ħmir (Ecballium elaterium) hija pjanta sel-

vaġġa qariba ta’ dawn il-frott u ħxejjex agrikoli li hija ko-

muni f’Malta.

Il-ħxejjex kruċiferi (Brassica oleracea):

Varjetajiet Maltin jinkludu tip ta’ kaboċċa, tip ta’ pastarda

u tip ta’ ġidra. Lokalment insibu bosta pjanti qraba natu-

rali ta’ dawn il-ħxejjex agrikoli, bħal-Liftija (Brassica rapa),

in-Nevew (Brassica napus) u l-ispeċi antenata, il-Kaboċċa

selvaġġa (Brassica oleracea).

Il-basal (Allium cepa):

Il-varjetà ta’ basla Maltija hija dik tal-lewn ħamrani

(basal aħmar). Żewg speċi qraba naturali huma l-Kur-

rat selvaġġ (Allium commutatum) u l-Kurrat ta’ Malta

(Allium melitense), din tal-aħħar hija endemika.

Varjetà lokali ta’ basal

Indirizz: Direttorat għas-Saħħa tal-Pjanti

Ċentru għall-Bijoteknoloġija tal-Pjanti

110, Triq Annibale Preca, Lija LJA 1915

Websajt: www.planthealth.gov.mt

Telefon: 22926535

Imejl: plant.health@gov.mt

SEGRETARJAT PARLAMENTARI GĦALL-BIEDJA, SAJD U DRITTIJIET TAL-ANNIMALI

Programm tal- – 2013

Assi 1 – Titjib fil-Kompetittivita` tas-Settur Agrikolu

-Unjoni Ewropea

Il- - Rata ta’ Ko-finanzjament:

75% Unjoni Ewropea, 25% Gvern ta’ Malta

L-