1

Azrbaycan xalqnn dahi olu, mummilli lider

HEYDR LYEVN

Unudulmaz xatirsin hsr olunur

...rvan Ermnistana azrbaycan Xalq Cmhuriyyti yarananda, mhz Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti trfindn verilmidir. rvan xanlnda yaayan insanlarn

ksriyyti azrbaycanl idi. Zngzur mahalnda yaayanlarn hams azrbaycanl idi. Ona gr, tarixi baxmdan da bu, bizim torpamzdr.

LHAM LYEV, Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti

2

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutu v Regionlarn nkiaf ctimai Birliyinin birg layihsi

Bu kitabda grkmli Azrbaycan srkrdsi Nadir ahn yaratd far squtundan sonra meydana glmi Azrbaycan dvltlrindn birindn rvan xanlndan (1747-1828) bhs olunur. Trkibolunmaz ilkin mnblr sasnda bu dvltin Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssi olduu sbuta yetirilir. Monoqrafiyada rvan xanl halisinin etnik trkibi ilkin mnblr sasnda aradrlm v ermni mlliflrinin xanln xristian halisi bard uydurma fikirlr - halinin ksriyytinin gya ermnilrdn ibart olmas ideyas ifa olunmudur. Bundan lav, rvan xanlnn sosial-iqtisadi hyat, srhdlri v inzibati blgs, daxili idarilik sistemi v xarici siyasti trkibedilmz dlillrl iqlandrlmdr. srd rvan xanlnn XIX srin vvllrind yadelli iallara qar qhrmancasna mbarizsi, byk tinlikl Rusiya imperiyas trfindn ial edilmsi, n sas is ial kild krlmsi geni ksini tapmdr. sas mqsd Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssi olan bir dvlt rvan xanl haqda elmi dbiyyatda indiy qdr mvcud olan saxta, uydurma fikirlri ifa etmk, real elmi ictimaiyyt v oxuculara olduu kimi atdrmaqdr.

3

AZRBAYCAN MLL

ELMLR AKADEMYASI

A.A.Bakxanov adna Tarix nstitutu

RVAN XANLII

Rusiya ial v ermnilrin imali Azrbaycan

torpaqlarna krlmsi

2010, Bak, Azrbaycan

4

AMEA A.A.Bakxanov adna Tarix nstitutu

Elmi urasnn qrar il ap olunur

Elmi redaktor

mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv, t.e.d.,prof. Yaqub Mahmudov

Elmi redaktor mavini t.e.d., prof . Tofiq Mustafazad

Msul redaktor t.e.n. Gntkin Ncfli

z qab rvan hri, Byk mscid. Dbua de Monpere F.

Mlliflr mkdar el xadimi, AMEA-nn mxbir zv, t.e.d., prof. Yaqub Mahmudov, t.e.d., prof. Tofiq Mustafazad, t.e.d., prof. Sleyman Mmmdov, t.e.n. prof. Gntkin Ncfli, Nazim Mustafa, t.e.n. Gvhr Mmmdov, t.e.n. Hac Hsnov, t.e.n. srafil Mmmdov, t.e.n. Vidadi Umudlu, t.e.n. Sid Hacyeva, t.e.n. rad Mmmdova, t.e.n. Nigar Gzlova

Redaksiya heyti mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv, t.e.d., prof. Yaqub Mahmudov elmi redaktor), t.e.d., prof. Tofiq Mustafazad (elmi redaktor mavini), t.e.n. Gntkin Ncfli (msul redaktor), akademik smayl Hacyev, t.e.d., prof. Fuad liyev, t.e.d. Krim krov, fls.e.d. Sabir sdov, t.e.n. Cbi Bhrmov, t.e.n. Elmar Mhrrmov

5

Kitabn iindkilr

n sz Ermnilrin XIX srd imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi tarixi hqiqtdir.............................................................................16-33 rvan xanl Azrbaycann dvltilik tarixinin ayrlmaz trkib hisssidir.....................................................................35-68 Xanln halisi................................................................................................69-100 Sosial-iqtisadi hyat........................................................................... ............101-137 Xanln srhdlri, inzibati blgs v idarilik Sistemi..........................................................................................................139-184

Mdniyyt....................................................................................................185-247 Xarici siyast.................................................................................................249-284 Rusiya imperiyasnn v Qacarlar dvltinin iallq planlar...........................................................................285-321 rvan xanlnn Rusiya imperiyas trfindn ial...............................................................................................................323 -371 al olunmu rvan xanl razisin ermnilrin randan v Osmanl imperiyasndan ktlvi surtd krlmsi......................................................................................373-499 rvan xanl razisindki azrbaycanllara mxsus yer adlarnn ktlvi surtd dyidirilmsi. Masir vandalizm: tarixi adlara qar soyqrm........................................................501-580 Son sz vzin Vtn torpandan pay vern Vtnsiz qalar!...............................................581-588 xtisarlar........................................................................................................589 -590 Mnblr v dbiyyat..................................................................................591-608 The resume....................................................................................................609-612

..........................................................................................................613 -617

6

Ermnilrin XIX srd imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi tarixi hqiqtdir.

Oxuculara tqdim olunan bu kitabda Cnubi Qafqazn tarixind mhm rol oynam Azrbaycan dvltlrindn birindn rvan xanlndan (1747-1828) bhs olunur. Bu Azrbaycan dvlti XIX srin vvllrind yadelli iallara qar qhrmancasna mbariz aparmdr.

rvan xanlnn tarixi Azrbaycan xalqnn minillr boyunca yaratd zngin maddi v mnvi mdniyyt tarixinin ayrlmaz trkib hisssidir.

rvan xanl XVIII srin ortalarnda Nadir ah imperiyasnn squtundan sonra meydana glmi Azrbaycan dvltlrindn -xanlqlarndan biri idi.

Hazrda Ermnistan Respublikasnn yerldiyi razi yaxn kemid XIX srin vvllrind Azrbaycan dvlti olan rvan xanlnn torpaqlar idi. Bu torpaqlarn n qdim yerli halisi - aborigen sahiblri Azrbaycan trklri idi.

rvan xanlnn yarand razi n qdim trk torpaqlardr. Azrbaycan xalqnn formalamasnda yaxndan itirak etmi hrrilr, kimmerlr, iskitlr, saklar, hunlar v digr oxsayl ouz v qpaq trklri mhz bu regionda, xsusil

Gy gl trafndak torpaqlarda yaam v zlrindn sonra zngin tarixi-mdni iz qoymular.

Azrbaycan xalqnn v digr trk xalqlarnn qhrmanlq eposu olan "Kitabi-Dd Qorqud" dastanlarnda tsvir olunan bir ox mhm tarixi hadislr, proseslr Azrbaycann mhz bu regionunda rvan xanlnn razisind cryan etmidir.

Byk Azrbaycan hkmdar Uzun Hsnin (1468-1478) tapr il yazlm Ouznamd bu Bkr Tehraninin "Kitabi-Diyarbkriyy"sind ouz trklrinin soy kknd duran Ouz xaqann mhz burada Gy dnizi trafndak torpaqlarda yaad, dnyasn burada dyidiyi v burada da dfn olunduu qeyd edilir. Xanlar xan Bayandur xaqan v bir ox digr ouz-trk srkrdlri d zlrinin ata-baba yurdu olan bu diyarda faliyyt gstrmi, burada da dnyalarn dyimi, dfn olunmular.1

rvan xanlnn razisi, ayr-ayr ial imperiyalarn hkmranlq dvrlri istisna edilmkl, n qdim zamanlardan balayaraq hmi Azrbaycan dvltlrinin trkibind olmudur. Bu torpaqlar hm d Azrbaycan-trk tayfalarnn ellikl v n sx kild yaad regionlardan biri idi.

1918-ci ild Qrbi Azrbaycanda kemi rvan xanlnn razisind ermni dvlti yaradldqdan

sonra Gy glnn ad 1930-cu ild ermnilr trfindn dyidirilib "Sevan" adlandrlmdr. 1 Geni mlumat n bax: bubkr Tehrani. Kitabi-Diyarbkriyy. Fars dilindn trcm edn, n sz, rhlr v gstricilrin mllifi Rahil krova. Bak, 1998, s.46-47.

7

XIX srin vvlind ba vermi Rusiya iallarna qdr rvan xanl halisinin mtlq ksriyyti Azrbaycan trklri idi. Qeyd etmk lazmdr ki, ermni katolikosluu mrkzinin 1441-ci ild rvan (uxursd) blgsin krlmsin qdr burada ermnilr mxsus he bir knd v yaxud torpaq

sahsi olmayb. Htta ermni katolikosluunun yerldiyi kils (Valarabad ) kndi bel 1443-c ildn balayaraq ermnilr trfindn mxtlif vasitlrl hiss-

hiss Azrbaycan trklrindn alnmd. Azrbaycan dvlti olan rvan xanln Azrbaycann dvlt idariliyi

tarixind mhm rol oynam mhur Qacarlar adlanan trk slalsindn olan xanlar idar etmilr. Xanln btn idarilik sistemi, ictimai, siyasi, mdni v tsrrfat hyat, burada yaayan halinin mit mdniyyti Azrbaycann minillr boyunca davam etmi mumi tarixi inkiaf sisteminin ayrlmaz trkib hisssi idi. rvan xanl z inkiaf xsusiyytlrin gr hmin dvrd mvcud olmu digr Azrbaycan xanlqlarndan he n il frqlnmirdi.

rvan xanlnn razisind, tarix boyu, Azrbaycan xalqna mxsus oxsayl yaay msknlri kndlr, hrlr salnm, minlrl tarixi abidlr qalalar, mscidlr, minarlr ucaldlm, karvansaralar, hamamlar ina

olunmudu. Blgdki btn yer adlar toponimlr Azrbaycan xalqna

mxsus idi. Bu inkarolunmaz hqiqti htta ermni mnblri d tsdiq edir. Xanln razisind saysz-hesabsz qdim ouz-trk qbiristanlar v bu qbiristanlarda Azrbaycan xalqna mxsus klli miqdarda qo heykllri, qbirst abidlr vard. Btn bunlar Azrbaycan xalqnn maddi mdniyyt mhrlri idi...

Lakin XIX srin vvllrind Cnbi Qafqazn tarixind qanl facilr dvr baland. Regionu l keirmy alan Rusiya imperiyas Azrbaycan xanlqlarna qar mhariblr balad. ox kmdn Cnubi Qafqaz Rusiya imperiyasnn Qacarlar ran v Osmanl dvltin qar apard qanl mhariblr meydanna evrildi.

Osmanl dvlti v Qacarlar ran il srhdd yerln rvan xanlnn l keirilmsi Rusiya imperiyasnn iallq planlarnn mhm trkib hisssi idi. 1804-1813-c illrd Azrbaycan torpaqlarnn ial urunda gedn Birinci Rusiya - ran mharibsi zaman rvan xanl iki df (2 iyul-3 sentyabr 1804-c il; 3 oktyabr-30 noyabr 1808-ci il) Rusiya qounlarnn gcl hcumlarna mruz qald. Lakin rvan xanl Rusiyaya tslim olmad v z mstqilliyini qoruyub

"Valarabad" toponimi Arakilr (Arsakllar) slalsindn olan Sanatrkn (Sanatrukun) olu Valar

ahn (194-216) ad il baldr. Uzun tarixi dvr rzind "Valarabad" kimi ilnmi bu toponim ermni dbiyyatnda thrif olunaraq "Vaarabad" formasna sahnmdr. Valarabadn sas Valar ah trfindn qoyulmudu [bax: 95,116; 190, 29].

Bax: blm 2, cdvl 1. Bax: blm 4, cdvl 2,3. Bax: blm 2, lav 2.

8

saxlaya bildi. Xanln halisi mdrik v csur dvlt xadimlri olan Mhmmd Hseyn xan Qacarn (1784-1805) v Hseynqulu xan Qacarn (1806-1827) bal il doma vtninin mdafisin qalxaraq ar qounlarna qhrmanlqla mqavimt gstrdi. Byk itkilr vern Rusiya imperiyasnn hakim dairlri rvan xanln l keirmk n irniklndirici vasitlr l atd. Rusiyann Cnubi Qafqazdak hrbi qvvlrinin ba komandan general Qudovi rvan srdarnn (Hseynqulu xan Qacar - red.) qarda Hsn xan Qacara qalan knll tslim edcyi halda onu srbst buraxaraq, rvan qalas v hri istisna olmaqla, btn xanln hakimi tyin olunacana Rusiya imperatoru adndan vd verdi.1 Hsn xan Qacar Rusiya imperatoru adndan veriln bu tklifi rdd etdi.

ar Rusiyas Azrbaycan torpaqlarnn ialnda ermnilrin kmyindn, ermni xyantindn dvlt sviyysind istifad edirdi. Msln, arn hmin dvrd verilmi bir frmanna bununla bal ayrca bnd daxil edilmidi: "...Hr cr nvazil ermnilri z trfiniz kmyi xsusi olaraq sizin ixtiyarnza buraxram".2

Btn bunlara baxmayaraq, Birinci Rusiya-ran mharibsi zaman Rusiya imperiyas rvan v Naxvan xanlqlarn ial ed bilmdi. Hr iki xanln yerli halisi olan Azrbaycan vtnprvrlri doma yurdun azadl urunda iallara v onlara kmk edn ermnilr qar qhrmanlq mbarizsi aparb v qlb aldlar.

rvan xanln ial etmk niyytindn l kmyn I Nikolay rvan v Srdarabad qalalarn l keirmyin hrbi - strateji hmiyytini nzr alr, bunu tez-tez general Yermolova xatrladrd. Rusiya imperatoru 1826-c il oktyabrn 21-d Yermolova yazrd: "gr rvan ya silah gcn, ya rvan Srdarn pulla l almaq yolu il, ya da onunla gizli mnasibtlr qurmaqla l keirmk mmkndrs, bu imkan ldn vermyin.3

kinci Rusiya ran mharibsi (1826-1828) zaman rvan xanlnn ialna xsusi nm vern ar I Nikolay (1825-1855) Yermolova gndrdiyi 1826-c il 1 avqust tarixli frmannda ial generala xsusi olaraq taprrd: Tcili olaraq rvan Srdar zrin yr edin. Tezlikl sizdn bel cavab gzlyirm: "Allahn kmkliyi il Srdar daha yoxdur v rvan vilayti tamamil tululub". Siz v 15 min nfrlik rus ordusu qlb qazanmaq n kifaytdir.4

Azrbaycan vtnprvrlrin balq edn rvan srdar Hseynqulu xan Qacar, qarda "Aslanlar ba" titulunu dayan Hsn xan v onun nvsi Ftli xan Qacar 1827-ci ild Rusiya iallarna qar rvan (27 aprel 23 iyun;

1 , (),. III, , 1869, snd 447, s.239-240. 2 , .I, , 1866, snd 548, s.436. 3 . - . . .II. .. 1890, . 122. 4 (1816-1827), ., , 1868, .214; : blm 8, snd 3.

9

24 sentyabr 1 oktyabr) v Srdarabad qalasn (16-17 aprel; 14-20 sentyabr) drd df qhrmancasna mdafi etdi. ar general Benkendorfun Srdarabad qalasn tslim etmk tbbini rdd edn Hsn xann nvsi Ftli xan Qacar iallara srt v birmnal cavab verdi: "Qalan tslim etmkdns onun dantlar altnda lmyim yaxdr".1 rvan qalasnn qhrman mdafiisi Hsn xan Qacar is son anda qalan dmn tslim etmkdns partlatmaq mqsdil bart qllsin yanan fitil qoymudu. Lakin poruik Lemyakin bunu vaxtnda grm v li il yanan fitili gtrmd.

Lakin xyant z iini grd. Ermnilr rvan qalasn mhasird saxlayan Paskevil laqy girdilr v azrbaycanllarn qalann hans hisssind yerldiklri top atlrini hara istiqamtlndirmk lazm olduu bard iallara mlumat verdilr.2

Ermni xyantindn istifad edrk rvan qalasn l keirn v xanl ial edn rus qounlarnn ba komandan Paskevi bu "qlby gr" qraf titulu,

3 2-ci drcli Georgi ordeni, 1 milyon rubl mblind pul mkafat v

rvan qalasnn l keirilmsin gr "Erivanski" titulu ald.4 rvan qalasnn alnmas Sankt-Peterburqda bayram edildi v bu mnasibtl xsusi rsmi keid dznlndi. Bundan lav, rvan qalasnn alnmas mnasibtil xsusi medallar tsis olundu [bax: blm 8, kil: 5,6].

al Rusiya qounlarnn rvanda trldiklri dantlar v hr vurduqlar zrrl bal V.Potto bu hadisnin canl ahidinin dediklrini olduu kimi qlm alaraq yazrd: "Qalann cnub-rq kncn atarkn divar v brclrin dants mni heyrt sald. Mn el glir ki, rus mhasir artilleriyasnn drd gnd etdiyini rxi-flk drd srd bel ed bilmzdi".5

Rusiya mstmlkilri rana v Trkiyy qalib gldikdn sonra, Trkmnay (1828) v dirn (1829) mqavillrin sasn, Cnubi Qafqazda Qacarlar ran v Osmanl imperiyasna qar glck iallq planlarn hyata keirmk n xristian istinadgah mntqsi yaratmaq mqsdil hmin dvltlrin razisind yaayan ermnilri ktlvi surtd imali Azrbaycan

torpaqlarna, sasn rvan, Naxvan, Qaraba xanlqlarnn razisin v indiki Grcstan Respublikasnn mhz azrbaycanllar yaayan blglrin krd. rvan v Naxvan xanlqlarn ial etmi general Paskevi randan krln ermnilrin hans Azrbaycan torpaqlarna istiqamtlndirilmsi bard konkret

1 R.A. , , , ., . 1-4, ., 1886, .304-305. 2 . , , 1954, .85-86. 3 M.Gstriln sri, s.330 4 .A. , , , ., . 1-4, ., 1886, . 591. 5 .A. Gstriln sri, s516. Naxvan azrbaycanllar dflrl syan qaldraraq ermnilrin Naxvanda qrar tutmasna yol

vermdilr.

10

gslri d vermidi: krln ermniln rvan v Naxvan yaltlrin istiqamtlndirmk lazmdr ki hmin razilrd xristian halinin say mmkn qdr artrlsn.1 Bellikl, 1828-ci il fevraln 26-dan iyunun 11-dk, yni ay yarm rzind randan imali Azrbaycana - rvan, Naxvan v Qaraba xanlqlarnn razisin 8249 ermni ailsi, baqa szl, n az 40 min nfr ermni krld.2 Bundan bir az sonra imali Azrbaycan torpaqlarna Osmanl dvlti razisindn daha 90 min nfrdn artq ermni krlb gtirildi.3

Ermnilrin randan v Trkiydn imali Azrbaycan torpaqlarna krlb gtirilmsi inkarolunmaz tarixi faktdr. Bunu oxsayl arxiv materiallar, xsusil ermnilrin krlmsi prosesini tnzimlyn rsmi dvlt sndlri tlimatlar ox aydn sbut edir.4

Ermnilr imali Azrbaycan torpaqlarna xsusi mqsdl, yni onlara

daimi vtn yaratmaq niyyti il krlrd. Bu irkin siyastin hyata keirilmsind Rusiya ordusunda xidmt edn ermni zabitlri fal itirak edirdilr. Ermni generallar z mqsdlrini aq byan etmkdn d kinmirdilr. Bu qanl siyastin tezlikl hyata keirilmsin xsn rhbrlik edn ermni mnli rus polkovniki Qazaros Lazaryan (Lazaryev) ran razisindn imali Azrbaycana krln ermnilr mracitl deyirdi: "... Orada (yni imali Azrbaycanda red.) siz xristianlarn mskunladrld yeni vtn ld edcksiniz... rann mxtlif yaltlrin splnmi xristianlarn (yni ermnilrin red.) bir yer

1 Yenikolopov . Gstriln sri, s.129-130. 2 .. . , 1831. .131. 3 , VII, , 1878, snd 829, c.845. 4 , VII, snd 586, c.619-620; Qlinka S.N. Gstriln sri, s.107.

11

cmldiyini grcksiniz. Tlsin! Vaxt qiymtlidir. Tezlikl rus qounlar ran trk edck, bundan sonra sizin kmyiniz tinlck v biz sizin thlksiz kmyiniz cavabdeh olmayacaq. Azca itkiy mruz qalsanz da, qsa zamanda hr ey nail olacaqsnz, z d hmilik". 1 Daim kri hyat srmy, yerdyimlr adt etmi ermnilr bu df tlqin edilirdi ki, "ran ryi yemkdns rus otu yemk daha yaxdr".2

Maraql v tkzibolunmaz tarixi faktlardan biri d budur ki, tannm rus rssam V..Makov 1828-ci ild ermnilrin imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsin ayrca rsm sri hsr etmidi.

Ermnilrin ktlvi surtd krlb gtirilmsin baxmayaraq, ar hakimiyyt orqanlar rvan xanl razisind demoqrafik vziyyti birdn-bir dyidir bilmdi. rvan xanlnn ialn hyata keirmi rus general Paskevi, htta ermnilrin krlb glirilmsindn sonra bel, rvan blgsi halisinin drdd hisssinin Azrbaycan trklri olduunu etiraf edirdi.3 Yeri glmikn. ial general bu faktla hesablamaa mcbur olmu, czi azlq tkil edn glm ermnilr daha yax rait yaratmaq n canfanlq edn, regionda byk ksriyyt tkil edn yerli Azrbaycan trklrinin haqqn kobudcasna tapdalayan rvan Mvqqti darsinin zv, ermni arxiyepiskopu Nersesi vzifsindn knar edib Bessarbiyaya srgn etdirmi, buna rait yaradan rvan Mvqqti darsinin risi general Krasovskini is vzifsindn knar edib Rusiyaya qaytarmd.4

Tannm rus tdqiqats N.avrov ermnilrin Cnubi Qafqaza krlmsi prosesini v krlb gtirilmi ermnilrin sayn aradrdqdan sonra 1911-ci ild yazrdr. "Hazrda Cnubi Qafqazda yaayan I milyon 300 min ermninin 1 milyondan oxu bu diyarn yerli halisi deyil. Onlar bura biz (yni ruslar red.) krb gtirmiik".5

ar Rusiyas XIX srin 20-30-cu illrindn balayaraq ermnilri Cnubi Qafqazdak Azrbaycan torpaqlarna krb gtirmkl bu regionun qdim tarixi dvrlrdn bri davam edn nnvi etnik-siyasi v dini mnzrsini zorla dyidirdi. imali Azrbaycann ran v Trkiy il srhd torpaqlarnda Cnubi Qafqaz n tamamil yad olan yeni xristian etnosu yerldirdi.

Rusiya mstmlkilri, ox kmdn, Azrbaycan xalqnn tarixi dvltilik nnlrini v mslqillik urunu mhv etmk n inzibati-razi islahatlar keirmy balad. 1828-ci il martn 21-d Azrbaycan xalqnn Novruz bayram gnlrindn birind imperator 1 Nikolayn frman il Azrbaycann

1 Qlinka S.N. Gstriln sri, s. 107-111. 2 Qlinka S.N. Gstriln sri, s. 68-69. 3 AKAK, t.VII, snd 438, s.888-491; blm 9, snd 1. 4 .. , . I. , 1972, .72. 5 .. : . ., 1911, .63.

12

rvan v Naxvan xanlqlar lv edildi v bu xanlqlarn razisind ran v Trkiydn krlmkd olan ermnilr n qondarma "Ermni vilayti" yaradld.1 Bununla Cnubi Qafqazdak Azrbaycan torpaqlarnda, daha dorusu, rvan xanlnn razisind ermni dvlti yaratmaq n ilk addm atld. Yeri glmikn, 1828-ci ild, z d ermnilrin krlm kampaniyas baa atdrldqdan sonra "Ermni vilayti"nd olan 1125 kndin 1111-d ancaq Azrbaycan trklri yaayrd.

Azrbaycan xalqnn qdim dvltilik nnlrini v mstqillik urunu mhv etmk n 1840-c ild daha bir addm atld: "Ermni vilayti" lv edildi v onun razisind bir ne qza yaradld: rvan, Yeni Bayazid, Gmr, Srmli v s. 1849-cu ild is hmin Azrbaycan torpaqlarmda yeni inzibati-razi vahidi - rvan quberniyas yaradld. rvan quberniyasnn yaradlmas, slind, Qrbi Azrbaycan razisind ermnilr n dvlt yaradlmas yolunda nvbti addm idi. Bundan sonra ermnilrin ran v Trkiydn rvan quberniyas razisin, hminin digr Azrbaycan torpaqlarna krlmsi prosesi daha da srtlndirildi.

Ermnilrin krlmsindn sonra Cnubi Qafqaz qanl qrnlar dvrn qdm qoydu. Rusiya mstmlkilri trfindn silahlandrlan v hrtrfli mdafi olunan ermni quldur dstlri Azrbaycan xalqna qar, mumiyytl Cnubi Qafqazm trk-mslman halisin qar soyqrmlarna baladlar. Byk dvltlr zlrinin Cnubi Qafqazla bal geosiyasi planlarn hyata keirmk n ermnilrdn bir alt kimi istifad etdilr v bunun mqabilind onlara tarixi Azrbaycan torpaqlarnda kemi rvan v Naxvan xanlqlarnn razisind dvlt yaratmaqdan tr hr cr kmklik gstrdilr.

Nhayt, 1918-ci il mayn 29-da yenic elan olunmu Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti hkumti, z xalqnn iradsini nzr almadan, byk dvltlrin tzyiqi il qdim Azrbaycan hri rvan trafndak tqribn 9,5 min kv.km torpaqla birlikd ermnilr gzt getdi. Baqa szl, Vtn torpandan dmn pay verildi. V pay verilmi hmin imali Azrbaycan torpanda - kemi rvan xanlnn razisind ermni dvlti yaradld.

29 may 1918-ci il! Bu tarix imali Azrbaycan razisind, mumiyytl, Cnubi Qafqazda tarixd ilk df ermni dvltinin yaradld gndr. Hamya mlum olan tarixi faktdr ki, bundan vvl he zaman Cnubi Qafqaz razisind mumiyytl ermni dvlti olmamdr.

ar Rusiyas trfindn ial olunmu Azrbaycan torpanda rvam v Naxvan xanlqlarnn razisind ermni vilaytinin yaradlmasndan drhal sonra Azrbaycan tarixinin amanszcasna saxtaladrlmasna balanld. Ermni milltilri z havadarlar olan Rusiya iallarnn yaxndan itirak v kmyi il saxta ermni tarixi yaratmaa baladlar. Btn arxiv sndlri, htta Rusiya

1 , () . , . III. 1828, ., 1830. . 272-273; . VII, .437. .487; bax: blm 9, snd 2.

13

imperiyasnn Azrbaycan xanlqlar, ran v Trkiy il balad mqavillrin adlar v mtnlri d saxtaladrld. Rusiya v Sovet ttifaqnn ali rhbrliyind, dvlt v hkumt strukturlarmda mhm mvqelr el keirmi ermnilr z mqsdlrin asanlqla nail oldular. Nticd XIX srin 20-30-cu illrindn balayaraq Rusiya trfindn Cnubi Qafqaza ktlvi surtd krlb gtirilmi glm ermnilr bu regionun "n qdim yerli halisi", ata-baba torpaqlar llrindn alnb ermnilr paylanm yerli azrbaycanllar is "glm", "kri yrtclar" kimi qlm verilmy baland. Ermni milltilri btn dnyaya Azrbaycan v azrbaycanllar haqqnda dayanmadan saxta v qsdn thrif

olunmu informasiyalar yaydlar. Bzi faktlara mracit edk. Tarixi hqiqt beldir ki, 1805-ci ild Rusiya il Azrbaycan dvlti olan

Qaraba xanl arasnda Krkay sazii adlanan sazi balanmd. Saziin ad beldir: "Tpaa ey Kapaaxc u o epexoe xacma o acm Pocc om 14 M 1805 oa".1 Hmin sazi gr, Qaraba xanl Rusiyann himaysini qbul edir, Rusiya is Qaraba xanlna daxil olan torpaqlarn brahimxlil xana, daha dorusu, Azrbaycana mxsus olduunu v glckd d Qaraba xannn varislrin mxsus olaraq qalacan tsdiq edirdi. 2 Ermni tarixilri is real tarixi v Krkay mqavilsini saxtaladraraq Qaraba xanl razisin guya ermnilr mxsus olduunu v Krkay mqavilsinin d guya ermnilrl Rusiya arasnda balandn iddia cdirlr. Halbuki ermnilrin ran v Trkiydn Azrbaycana, o cmldn Qaraba xanlnn razisin krlmsin Krkay saziinin imzaland 1805-ci ildn ox sonra 1828-ci ild balanmd. V glm Qaraba ermnilri 1978-ci ild zlrinin randan bura, yni Qarabaa krlmsinin 150 illiyini bayram etmi, bu mnasibtl Dalq Qarabada - Adr rayonunun Marquevan kndind bir xatir abidsi d ina etmidilr. 1988-ci ild ermni separat-terroru dstlri "tarixi hqiqtin izini itirmk" mqsdil ermnilrin Qarabaa glm etnos olduunu tsdiq edn bu abidni datmlar. Hazrda hmin abidnin qalqlar Azrbaycan Respublikasnn Adr rayonu razisinddir.

Digr bir fakt: XIX srin vvlind Rusiya imperiyas Cnubi Qafqaz ial etmy balayanda burada he bir ermni dvlti yox idi. Cnubi Qafqazda Azrbaycan xanlqlar hkmranlq edirdi. Regionda Azrbaycan xanlqlarndan baqa bir d grc arl vard. O zaman indiki Ermnistan Respublikasnn yerldiyi razid Azrbaycan dvlti olan rvan xanl yerlirdi. V 1826-1828-ci illr Rusiya ran mharibsi baa atdqdan sonra, Trkmnay mqavilsin (1828) sasn, Azrbaycann iki xanl rvan xanl v

Htta hazrda vaxt il mxtlif internet saytlarnda yerldiriln rvan xanlna mxsus maddi-

mdniyyt nmunlrini d saytlardan xarrlar. 1 AKAK n.II, snd 1436, s.702-705. 2 lav mlumat n bax: 200. , 2005.

14

Naxvan xanl Rusiya imperiyasna qatld. Bu tarixi fakt 1828-ci il Trkmnay mqavilsinin btn mtnind v mzmununda da z ksini tapmdr.1 Konkret olaraq mqavilnin III maddsind mhz rvan xanlnn v Naxvan xanlnn Rusiya imperiyasna ilhaq olunduu qeyd edilir:

Mqavilnin n bu maddsind, n d digr maddlrind he yerd "Ermnistan" sz yoxdur. V ola da bilmzdi. nki o zaman Cnubi Qafqazda "Ermnistan" adlanan razi v ya dvlt yox idi. Ermni "tarixilri" btn bu real tarixi faktlar saxtaladraraq

rvan v Naxvan xanlqlarnn Rusiya trfindn ial olunmas faktn btn dnyaya guya "Ermnistann Rusiyaya birldirilmsi" kimi tqdim edirlr. Buna xsusi niyytl dnlm saxtakarlqdan baqa n ad vermk olar?!

Daha bir fakt: ermni alimlri tarix elmini akademik sviyyd

saxtaladrrlar. Msln, ermni tarixisi akademik S.P.Aayan byk Azrbaycan mtfkkiri A.A.Bakxanova hsr etdiyi srd XVIII sr imali Azrbaycan xanlqlarnn xritsini vermidir.2

Lakin ermni akademiki hmin xrity saxtakarlq edrk imali Azrbaycan xanlqlarndan birinin - mhz rvan xanlnn razisini daxil etmmidir: Aayan z srind. z d hmin xritnin altnda verdiyi qeyd d yazr ki, gstriln xritni guya P..Kovalevskinin "Qafqazn Rusiya trfindn ial"3 srindn olduu kimi gtrb z srin daxil etmidir. Bununla Aayan

1Bax: , .III. 1828, C., 1830, . 125-126. 2 .. .. , 1948, .9. 3 .. . ( ), ., ( ). .65, 113.

15

oxuculara yalan satr, hm d pekar saxtakar olduunu sbut edir. nki, P..Kovalevskinin srindki xritd imali Azrbaycan xanlqlarnn hamsnn razilri, o cmldn rvan xanlnn razisi d z ksini tapmdr.

Grndy kimi, ermni akade miki z xalqna "xidmt etmk n" tarixi hqiqti thrif etmkl yana, rus alimi P..Kovalyevskinin xritsini saxtaladrmaqdan da kinmmidir...

Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun mlliflr heyti trfindn hazrlanm "rvan xanl: Rusiya ial v ermnilrin imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi" kitab btn bu saxtakarlqlar ifa etmk, dnyaya elmi hqiqti, daha dorusu real tarixi olduu kimi atdrmaq mqsdil yazlmdr. Bellikl, kollektiv tdqiqat sri olan hmin kitab daha bir ermni saxtakarlnn stn ar. Tkzibolunmaz ilk mnblr, o cmldn oxsayl arxiv sndlri sasnda yazlm "rvan xanl: Rusiya ial v ermnilrin

imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi" sbut edir ki, bu gn Ermnistan Respublikas adlanan dvltin yerldiyi razi yaxn kemi qdr, btn tarix boyu hmi Azrbaycan torpa olmudur. XIX srin vvllrind hmin razid Azrbaycan dvlti olan rvan xanl yerlirdi. Yalnz 1828-ci ild Rusiya ordusu trfindn Trkiydn v randan imali Azrbaycana krlb gtirilirdi. V bu gn Ermnistan Respublikasnn yerldiyi razi 180 il bundan vvl Azrbaycan torpa idi. Bu torpan aborigen halisi azrbaycanllar idi. Ermnilr is Cnubi Qafqaza glm, daha dorusu, gtirilm etnosdur. Bu etnosun yaad "Ermnistan Respublikas" adlanan razi is azrbaycan torpadr. Azrbaycan xalq yaadqca, bu hqiqt d yaayacaqdr.

***

"rvan xanl: Rusiya ial v ermnirin imali Azrbaycan

16

torpaqlarna krlmsi" kitabnn iq z grmsi grgin elmi axtarlar v byk zhmt bahasna baa glmidir. Kitabn mlliflri tarixi hqiqti z xarmaq n ilk mnblr zrind yorulmadan ilmilr. Redaksiya heytinin zvlri kitabda veriln faktlat ilk mnblr v elmi dbiyyatla tkrar-tkrar yoxlamal olmular. srin iq z grmsind zhmti olanlarn v bu grkli id itirak ednlrin hams n xo szlr layiqdir. Lakin uzun srn v ox ar redakt prosesind elmi hqiqt axtar namin veriln btn taprqlar xsusi msuliyytl yerin yetirn, ilk mnblri lk-vlk edib olduqca maraql faktlar akara xaran, elmi rhlrl trtib etdiyi cdvllrl bu qiymtli srin yksk sviyyd xmas n lindn glni sirgmyn tarix elmlr namizdi Gntkin Ncflinin zhmtini ayrca qeyd etmyi zm borc bilirm. Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasnn Tarix nstitutu kitabn rsy glmsi n kmyini sirgmyn hr ks, o cmldn institutun mkdalar t.e.n. Tofiq Ncfliy, Aynur mnovaya, Srlan Hsnova, Milli Arxiv darsinin risi, t.e.d. Ataxan Paayev bada olmaqla "Elmi mlumat kitabxanas" bsinin mkdalarna AMEA Mrkzi elmi kitabxanasnn mdiri, fil.e.n. Aybniz xanm Kngrli bada olmaqla kitabxanann btn mkdalarna, BDU-nun elmi kitabxanasnn mdiri Sara xanm brahimova bada olmaqla "Nadir fond"un v "rq blmsi"nin mkdalarna, M.F.Axundov adna Milli Dvlt kitabxanas "Nadir fond" bsinin mkdalarna, t.e.d. Fzail Aamal, vz lkbrov v b. hmvtnlrimiz drin minntdarln bildirir.

AMEA-nn Tarix nstitutu "rvan xanl: Rusiya isal v ermnilrin imali Azrbaycan torpaqlarna krlmsi" kitabnn apn z zrin gtrn v bu grkli srin nfis trtibatda nri n lindn glni sirgmyn Regionlarn nkiaf ctimai Birliyin ayrca minntdarlq etmyi zn borc sayr.

Yaqub Mahmudov, mkdar elm xadimi, AMEA-nn mxbir zv, tarix elmlri doktoru, professor

rvan xanl Azrbaycann dvltilik tarixinin ayrlmaz trkib hisssidir

17

Byk Azrbaycan srkrdsi Nadir ahn yaratd far imperatorluunun dalmasndan sonra tarixi Azrbaycan torpaqlarnda yaranm

yerli dvltlrdn Azrbaycan xanlqlarndan biri d rvan xanl idi. rvan xanl imali Azrbaycann qrbind kemi Sfvi imperatorluunun inzibati-razi vahidlrindn biri olan uxursd bylrbyliyinin razisind yaranmd.

rvan xanlnn razisini hat edn uxursd vilaytinin ad il bal elmi fikirlrin hams hmin blgnin adnn qdim Azrbaycan trk tayfalarnn adndan gtrldyn tsdiqlyir. Bu, inkarolunmaz tarixi faktdr ki, Azrbaycan tayfalarndan biri olan Sdli v ya Sdlilr Qaraqoyunlu tayfa birliyin daxil idi. Dvr aid mnbd mir Teymurun yrlrindn bhs olunarkn mir Sdin uxursd hakimi olduu qeyd olununur [91, 17-18]. "Sdli" etnoniminin XIV srd yaam Qaraqoyunlu tayfa bas mir Sdin adndan gtrlmsi faktn ermni mnli C.Bornoutyan da tsdiq edir [200, 2].

1411-ci ild dnyasn dyimi Sdli hakimi mir Sd rvan yaxnlnda dfn olumudur [164,139]. mir Sdin lmndn sonra uxursd vilaytinin hakimi onun olu Pirhseyn oldu [164, 139].

Pirhseynin dvrnd d rvan (Rvan) qalas mirliyin paytaxt idi [164,139-140].

mir Sdin hakimiyyti altnda birlmi Azrbaycan-trk tayfalar XIV srin sonlarndan balayaraq Sdli adland. El bu dvrdn d imal-Qrbi Azrbaycann Arazyan Srmli vadisindki razisi (indiki Ermnistan Respublikasmm Yerashadzor

* kndi v onun traf) uxursd adlanmaa balad

farlar Azrbaycan xalqnn tkklnd itirak etmi qdim trk tayfalarndan biridir. Hazrda

farlarn nsillri Azrbaycan, Trkiy v ran razisind yaayr. Nadir ah farlarn Qrxl oymandan idi [bax: 196,24,191].

Qdim Urartu tarixin rik xmaa alan ermni mlliflri "rvan" toponiminin sassz olaraq Urartu mnblrind ad kiln "Yerebuni" qalasnn adndan gtrlmsi fikrini irli srrlr. XIX sr rus mllifi .Zelinski is "rvan" toponimini hm ermnilrin qondarma "Nuh fsansi" il bal "yerevum" "grnn", hm d tatarlarn (Azrbaycan trklri red.) "teet" "axan", "rvan" mnasnda iltdiyini qeyd edir [82,1]. Lakin bu fikirlr elmi sasa syknmir. "r" toponiminin ermni dilind izah yoxdur. r ("Yer") qdim trk sz olub "Yerin gn baxan z"n deyilir [7,218]. Bzi tdqiqatlarn fikrinc, "rvan" toponimi trk dillrindki "r" "dan gndn trfi", "dalavari da zirvsi" v farsca "van" "yer" szlrindn ibartdir [bax: 110,270]. rvan toponiminin qdim trk teonimlrindn (ilahi adlar) trnn elnik adlar srasna daxil edilmsi v onun qdim trklrin r (" Yer") Tanrs il eynildirilmsi fikri daha dzgndr [bax: 111,28].

Nadir ah 1747-ci il iyunun 19-dan 20-n kn gec qtl yetirildikdn sonra tarixi Azrbaycan torpaqlarnda 20-dn ox xanlq v sultanlq adlanan xrda dvltlr yarand. O zaman Azrbaycann imalnda Drbnd, Quba, Bak, amax, Cavad, Salyan, Lnkran, ki, Gnc, Qaraba, qrbind Naxvan, rvan, cnubunda rdbil, Srab, Zncan, Tbriz, Qarada, Urmiya, Xoy, Maraa v Maku xanlqlar yaranmd.

Bzi mlumatlara gr, uxursd vilaytinin ad hl e..VII yzillikd burada mskunlam trk mnli Sak tayfalarnn ad il bal olub vvllr Saka Yurdu Saka uxuru, orta srlrd is uxursd lksi adlanmdr [bax: 190-19]. * Yerashadzor kndinin ad Azrbaycan dilindn ermnicy trcm olunub v mnas "Arazyan

18

[164,140]. uxursdin tarixi Azrbaycan torpa olduunu ermni mnblri d tsdiq edir. Ermni mnblri buran "Sahatapos" "Shdin uxuru", yaxud da "Yerkrin Sahal" - "Shadin lksi" adlandrrlar [214,26; 164,140].

uxursd toponimi rsmi sndlrd ilk df 1428-ci ild kils (Valarabad) kndin sahiblikl bal rbdilli sndd xatrlanr [164,140]. Arpaayn Arazla qovuduu yerdn Naxvan v Arazn sa sahilind yerlmkl Ardaa qdr razilri hat edn Srmli Sdli tayfasnn qdim yurdu idi. XV srd Arazboyu torpaqlar

hat edn v Ardala Alagz dalar arasndak vadi d Sdli oymana daxil idi. Teymuri tarixisi Hafiz Ebru Sultan ahruxun Azrbaycana yrlrindn bhs edrkn Naxvan v Srmli blgsinin Sdli oymann qdim yurdu olduunu qeyd etmidir [18,562; 195,22]. Bu vadi byk bir uxura bnzdiyin gr ona el arasnda "uxur"da deyirdilr. rvan vilaytinin dznlik blgsind yaayan azrbaycanllar ox sonralar - XVIII - XIX srlrd d bu vadini Shd uxuru adlandrmaqda davam edirdilr [44, 11-12].

1410-cu ild Azrbaycan slalsi Qaraqoyunlular Tbrizd hakimiyyt glrkn Sdlilr slalsi rvan blgsinin sahibi idi. Bunu blgdn taplan maddi-mdniyyt nmunlri d tsdiq edir [bax: blmnin sonu, kil: 1, 2, 3, 4]. 1420-ci ild Qaraqoyunlu taxtna xan sgndr onun taxt-tac rqibi olan qarda bu Sidin trfini saxladqlar n mir Pirhseynin xlflrini vilaytin idariliyindn knarladrm v uxursdin idarsini birbaa mrkzi hakimiyyt tabe etmidi [164,142]. Bu zaman uxursd vilayti imalda Grcstanla (Grcstan 1469-cu ild paralandqdan sonra Kartli arl il), rqd Qaraba vilayti il, qrbd Samsxe-Saalabaqo,* Pasin, lgird v Bayazidl, cnubda is Naxvan, Qapan v Maku il hmsrhd idi.

Tarixi raitdn asl olaraq uxursd vilaytinin srhdlri dflrl dyimidir. Qaraqoyunlularn hakimiyyti dvrnd uxursd vilaytinin tarixind sonralar btn Azrbaycan n son drc ar problemlr yaradan bir hadis d ba verdi: Qaraqoyunlu hkmdar Cahanahn icazsi il 1441-ci ild ermni katolikoslarnn faliyyt mrkzi Kilikiyann Sis hrindn Azrbaycana rvan yaxnlndak kils (mdzin**) monastrna krld [51,87; 138,255]. Bununla Cnubi Qafqazda qriqorianl yayan ermni missionerlri n lverili rait yarand. Qaraqoyunlu hkmdarlar ermni katolikoslarn himay

uxur", "Arazyan dr" demkdir. * Samsxe-Saalabaqo blgsinin ad Azrbaycan dilindn grc dilin trcm olunub v mnas qala-Ataby yurdu" demkdir. ** Ermnilr trfindn saxtaladrlaraq "Emidzin" adlandrlan bu mbdin (sonralar kilsnin) adnn ermni dilind he bir mnas olmadndan ermni mlliflri uzun-uzad izahlardan istifad edirlr [bax: 51, 374]. kils v ya mdzin qdim Azarbaycan-Alban monastr idi. Szn trkibindaki "" Azrbaycan trkcsind say, "mdzin" is rrb dilind azan vern" demkdir. Matenadaranda saxlanlan orta asrlar aid alq-salq sndlrind d mbdin ad "kils" klind yazlr [bax: 72: 73].

19

etdilr v onlara srbstlik verdilr. Bu vaxtdan Azrbaycann uxursd diyarnda yerln kils btn ermnilrin dini mrkzin evrildi.

Qaraqoyunlulardan sonra Aqoyunlulara. snan kils katolikoslarnn mvqeyi daha da mhkmlndi. Bellikl, Azrbaycan razisind uxursd diyarnda Azrbaycan Qaraqoyunlu. Aqoyunlu hkmdarlarnn icazsi il ermni kilslri tikildi.

XVI srin vvlind mrkzi Tbriz hri olan mrkzldirilmi Azrbaycan Sfvi dvlti yarand. Azrbaycann baqa blglri kimi, uxursd d Sfvi dvltinin trkibin daxil oldu [[bax: blmnin sonu, kil: 6, 7, 8, 9]. XVI srin 30-cu illrind Azrbaycan Sfvi dvltinin razisi inzibati chtdn 13 vilayt -bylrbyiliy blnd. Bunlardan biri d mrkzi rvan (Rvan) qalas olan uxursd bylrbyiliyi idi.

uxursd bylrbyiliyin Maku, Sdrk, Naxvan (XVII srin vvllrindn) vilaytlri, Zaruzbil, Bayazid qalas, adl tayfasna mxsus torpaqlar, Osmanl fthlri zaman bu blglr krlm Dmbuli krdlrinin

yaadqlar torpaqlar v Maazberd daxil idi [174, 14]. uxursd bylrbyiliyini Sfvi ahlarnn tyin etdiklri iki Azrbaycan tayfasnn ustacl v rumlu tayfalarnn nmayndlri idar edirdi.

uxursd bylrbyiliyini Osmanl imperatorluu il hmsrhd olduu n hmi tannm Azrbaycan trk srkrdlri idar etmilr. Bel ki, uxursd bylrbyiliyinin Hsn by Rumlunun "hsn-t tvarix" srind 1538-ci ild xatrlanan ilk bylrbyi Bdir xan Ustacl olmudu. Sonra onu ahqulu Sultan Ustach vz etmidi. 1554-c ild Sultan Sleyman Qanuni rvana yr edrkn uxursd bylrbyi Hseyn xan Rumlu idi. Ondan sonra hmin vzify ahqulu Sultan Ustacl tyin olunmudu. Daha sonra onu Mhmmd xan Toxmaq Ustacl v baqalar vz etmilr [174, 121 -122; 170,52-53].

XVI srin vvllrindn balayaraq Sfvi Osmanl srhdind yerln uxursd bylrbyiliyinin tarixind n ar dvr baland. Bylrbyiliyin razisi v onun mrkzi olan rvan qalas z aralarnda qanl mhariblr aparan iki qarda trk imperiyalar olan Sfvilrl Osmanhlar arasnda mharib meydanna evrildi, dflrl ldn-l kedi. 1590-c il stanbul slh mqavilsin sasn, uxursd bylrbyiliyi Osmanl idariliyin kedi, bu zaman bylrbyiliyin inzibati-razi quruluu dvrn mnbsind 1590-c il tarixli "Mfssl dftr" gr aadak kimi tqdim olunur: uxursd bylrbyliyinin razisi iki livaya rvan v Naxvan livalarna blnmd. rvan livasna 10 nahiy daxil idi:

uxursd bylrbyliyi razisind mskunladrlan krd tayfalar bu yerlr Osmanl sultanlar

trfindn XVI srin sonlarnda Diyarbkr v Dcl ay sahillrindn krlmd. Osmanl sultanlar krdlri snni olduqlar n Sfvi Osmanl mhariblri zaman buradan kmy mcbur olmu i mzhbli Azrbaycan trklrinin qzlbalarn torpaqlarnda yerldirdilr. "Diyarbkrdn v s. yerlrdn snni mzhbli "Kurmanc" adlanan Dcl krdlri ... Maku, rvan v Naxvan blglrin gtirilrk buradan km Qzlba-trkmnlrdn v Oyrat xalqndan boalan knd v qsblr yerldirildi" [bax: 17; 192, 437-438].

20

rvan, Qrbi, Grni, Vedi, Aralq, Taln, rmus, Abnik, Abaran, rabxana. Naxvan livas is 16 nahiydn (Acaqala, Mvaziyi-Xatun, Mlki-Arslanl, Qaraba, Dram, Drahbuz, Bazaray, rur, Zar, Zbil, linc, Sisyan, Azadciran, Ordubad) v 1 qzadan Naxvan qzasndan (sancandan) ibart idi [6; 8-9]. 100 ildn ox davam edn Sfvi-Osmanl mhariblri 1639-cu ild Qsri-irin mqavilsi il baa atd. ki imperiya arasnda 1723-c il kimi davam edn uzunmddtli slh dvr baland. Yaranm min-amanlq uxursdd sosial-iqtisadi inkiafa msbt tsir gstrdi.

uxursd bylrbyiliyini vvlki kimi yen Sfvi hkmdarlarnn tyin etdiklri hakimlr idar edirdi. Blgni osmanllardan azad edn I ah Abbas (1587-1629) bu dylrd gstrdiyi igidliy gr "Sar Aslan" lqbini alm mirgn xan Qacar* uxursd (rvan) bylrbyi tyin etdi. 1625-ci ild mirgn xann lmndn sonra bu vzify onun olu, I ah Abbasn n tannm srkrdsi Thmasibqulu by Qacar tyin edildi [105,155-156; 174,125]. Btn XVII sr rzind bu blgnin idariliyi Azrbaycann qdim tayfas olan Acaqoyunlu Qacarlarn lind qald.

1663-c ild II ah Abbas (1642-1666) kemi uxursd hakimi mirgn xann olu Abbasqulu xan rvana hakim tyin etdi. O, uxursd bylrbyiliyini XVII srin 70-ci illrinin vvlin kimi idar etdi. Onu bu vzifd islam qbul etmi grc silli Sf xan vz etdi. Sf xann lmndn sonra uxursd bylrbyilri Sfiqulu xan Alxas Mirz olu v Sfiqulu xan Rstm olu oldular [bax: 104,100-101; 105,156; 164,111; bax: blmnin sonu, lav: 1]. Bu iki bylrbyinin zamannda halinin vziyyti xeyli arlad. Nticd iki il mvacibsiz qalan Qacar v Bayat tayfalarndan olan dylr 1677-ci ild Sfiqulu xana qar syana qalxdlar [181,195-196]. Vziyyti nzr alan ah II Sfi (Sleyman) (1666-1694) uxursd bylrbyiliyin znn etibarl adamlarndan biri olan Zal xan tyin etdi. Onun hakimiyyti illrind XVII srin son rbnd btn Yaxn rq lklri kimi, Sfvi dvlti d drin tnzzl dvrn yaayrd. Bu, uxursd bylrbyiliyi n d tsirsiz qalmad. Bununla bel, Azrbaycann bir ox yerlrind olduu kimi, uxursdd d nnvi iqtisadi hyat davam etmkd idi. Vilaytin mrkzi rvan hri Osmanl imperiyasnn ticart mrkzlrini Tiflis, Gnc, amax v sfahan hrlri il laqlndirn ticart yollarnn qovanda yerlirdi [187,28]. rvan digr Azrbaycan hrlri il daha geni ticart laqsi saxlayrd. "rvana hr yerdn tacirlr glir, istdiklrini alb aparrdlar..." [187,28].

Sfvi Osmanl mhariblri nticsind uxursdin tarixi srhdlrind ciddi dyiiklik ba verdi. 1635-1639-cu illr Sfvi - Osmanl mhariblri nticsind uxursd bylrbyiliyi z razisinin tqribn yarsn itirdi. XIV-XVI srlrd ona mxsus razilrdn yalnz rvan v rqi ryel bylrbyiliyin

* mirgn xan Azrbaycann qdim Acaqoyunlu Qacar tayfasndan idi [bax: 174,125; 196,186-187].

21

lind qald. I ah Abbasn lmndn sonra da uxursdin razisind dyiikliklr ba verdi. Bel ki, I ah Sfi 1629-1634-c illr arasnda bir sra vilaytlrin srhdlrind dyiikliklr etdi. Bu zaman o, Naxvan v Makunu uxursdin trkibin keirmi, Pmbk v Boraln is onun trkibindn xararaq Qaraba bylrbyiliyinin trkibin daxil etmidi [182.53]. E.lbinin mlumatna gr, Maku rvan (uxursd) bylrbyliyinin trkibind ayrca sultanlq idi [96,107].

XVII srin 30-cu illrindn XVIII srin 20-ci illrin qdr olan dvrd uxursd bylrbyiliyi rvan, rqi ryel, Naxvan v Maku* yltlrini hat etmidir. XVI srdn XVIII srin birinci rb d daxil olmaqla rzind rvan yalti sabit srhdlr malik olmudur. Bu yaltin razisi Arazn hr iki sahilind (ox hisssi sol sahilind) yerlirdi.

XVIII srin vvllrind Sfvi dvltind mrkzi hakimiyyt ox ziflmidi. Artq dvltin digr razilri kimi, Azrbaycann da ayr-ayr blglrini idar edn hakimlr, o cmldn uxursd bylrbyilri mrkzi hakimiyytdn ayrlb mstqil hakimlr evrilirdi.

Yerli hakimlr z mqsdlrin atmaq n xalq syanlarndan istifad edirdilr. Bhs olunan dvrd Azrbaycann imalnda n gcl syan irvan bylrbyiliyind ba verdi. syanlar Hac Davudun bal il 1721-ci ilin avqustunda amax hrini l keirrk irvan bylrbyini qtl yetirdilr. Bununla Azrbaycann imalnda ilk df olaraq mstqil dvlt qurumu - xanlq yarand [136,28-36]. Bundan tvi dn v mrkzdn kmk ala bilmyn uxursd bylrbyi Mehrli xanla Qaraba bylrbyi Uurlu xann birlmi qounu amaxya doru hrkt etdi. Onlar Brd yaxnlnda - Kr sahilind grrk 30 min nfrlik qoun toplasalar da, ah onlara kmk gndr bilmdi. Bundan xbr tutan Hac Davud Dastandan glmi mttfiqlri il birlikd onlar Kr ayn kemy qoymad v qfltn hcuma kerk mlub etdi [52, 28-29]. Sfvilrin ziflmsindn istifad edn fqanlar 1722-ci ild dvltin paytaxl sfahan hrini l keirdilr. Bcl bir vaxtda yaranm lverili raitdn istifad edn ermni din xadimlri I Pyotrla laqy girrk onu Azrbaycan torpaqlarnn, o cmldn rvann ialna irniklndirdilr [bax: 126,86-93]. Tiflisdki ermni yeparxiyasnn bas arxiyepiskop Minas Prvazyan 1722-ci ilin dekabrnda vardapet Minasa yazrd: "Sn mlumdur ki, rvan ran (Sfvi - red.) torpaqlarnn aardr v bizim niyytimiz rvan qalasn l keirmkdir. gr o bizim limizd olarsa, n trklr, n d iranllar biz he n ed bilmycklr" [35, XXXI; 126,93]. Rusiya 1722-1723-cu illrd Sfvi dvltinin Xzrsahili vilayatlrini ial etdi [169,3864]. Bundan narahat olan Osmanl dvlti Rusiyann qabaqlamaq n 1723-c ild z qounlarn Azrbaycana yeritdi.

Rusiya Osmanl dvlti il mhariby girmkdn kindi. Nticd

* Bzi mnblrd Maku mahalnn rvan xanl ial olunan zamanda da min trkibind olmas haqda mlumat var [bax: 59. 49-50].

22

1724-c ild stanbulda Rusiya v Osmanl dvltlri arasnda mqavil imzaland. Mqavilnin rtlrin gr, Rusiya ial etdiyi Xzrsahili vilaytlri lind saxlamaqla kifaytlndi. Osmanl dvlti is Cnubi Qafqazn, o cmldn Azrbaycann qalan razilrini ial etmk n Rusiyann bitrfliyini tmin etdi. stanbul mqavilsindn sonra hcuma ken Osmanl imperatorluu rdbildk btn Azrbaycan torpaqlarn ial etdi.

rvan qalasnn mhasirsi v qhrmancasna mdafisi (6 iyul 7 oktyabr 1724-c il): rvan blgsinin ial zaman osmanllar ciddi mqavimtl qarladlar. Osmanl ordusunun rvan blgsini ial etmsi haqda n dqiq mlumat bu mliyyatlarn itiraks olan Kmani Mustafa Aann "Rvan fthnamsi"nd verilir [22].

1724-c ilin yaznda Osmanl srkrdsi Arifi hmd paa 60 min nfrdn artq qounla Tiflisdn rvana doru hrkt etdi v mayn 29-da Arpaay vadisin yetirk burada mvqe tutdu [22,33-34]. Dvrn digr mnbsi saylan Anonim ermni xronikasnda is rvana hcum edn 75 minlik Osmanl ordusuna Abdulla paa Kprlnn* balq etdiyi qeyd olunur [38,8]. Osmanl ordusu rvan qalas trafnda ciddi mqavimtl qarlad. Vtn torpann mdafisin qalxan btn uxursd halisi bada bylrbyi liqulu xan** olmaqla Osmanl qounlarna iddtli mqavimt gstrdi.*** rvann mdafisi zaman hrin halisi btnlkl azrbaycanllardan ibart idi. rvan qalasn mhasiry alan Osmanl qoununa mrkzdn dflrl hrbi kmk gndrilmsi**** qalann qhrmancasna mdafi olunmasna parlaq sbutdur. L.Lokhart Osmanl ordusunun iddtli hcumlarna rvan mdafiilrinin qhrmancasna mqavimti, osmanllarn oxlu sayda itki vermsi v bununla laqdar olaraq "llri dfn etmk n Arif hmd paann nvqqti atks tklif etmsi" bard mlumat verir [204,261].

kils v onun trafnda mskunlaan, sasn qriqorian missionerlrindn ibart olan ermnilri z vtnlri olmad n uxursdin v rvan qalasnn taleyi sla maraqlandrmrd. ksin, onlar bu torpaqlarda mhkmlnmk n lky hcum edn hr hans xarici qvv il svdlmy hazr idilr.* Buna gr d n katolikos, n d ermni missionerlri rvann

* Hadislrin bilavasit itiraks olan Komani Mustafa Aann mlumatlar hqiqt daha uyundur. nki Abdulla paa Kprl rvana deyil, Tbriz zrin yr balq etmidi. ** Dvr aid mnbd Osmanl qounlar rvan qalasn mhasiry alan zaman uxursd bylrbyi

liqulu xann olduu gstrilir [bax: 22,50,61 v s. . *** rvan mdafilrinin 2 dsty ayrlaraq htta qaladan xb osmanllara zrb endirmsi haqda maraqh mlumatlar var [bax: 22,56]. **** rvan mhasiry alan Arif hmd paann mracitin cavab olaraq Osmanl sultani nc 35 min nfrlik [38,11], sonra Ktahya paasnn bal il 10 minlik qvv? [38,12;204,261], daha sonra is Misirdn 3 min nfrlik hrbi qvv gndrmidi [38,13]. * kils katolikosu Osmanl paasna Sfvi ah Thmasib haqqnda qeyri-dqiq mlumatlar atdrmaqla yana, hm d rvan qalasnn mdafiilrini tslim olmaa arrd [22,54-55].

23

mdafisind itirak etdilr. ksin, ermnilr Osmanl hrbi hisslri il laq yaratdlar v sbirsizlikl Azrbaycana mdaxil edn Osmanl qounlarnn qbbsini, rvan qalasnn tslim olmasn gzldilr.** He bhsiz ki, mhz bu "xidmt" mqabilind Sultan III hmd ermnilr bard xsusi frman verdi. rvan qalasnn mhasirsindn bir hft sonra, Sultan III hmdin Arif hmd paaya gndrdiyi frmanda ermnilrin dini mrkzi olan "kilsy hcum etmk qadaan olunur, onn dantya v sakinlrinin qart mruz qalmasna yol verilmmsi" [38,11] tbb edilirdi. Htta, Arif hmd paa sultan frmanna uyun olaraq kilsnin qorunmas n xsusi bir alay da ayrd [38,11].

Sultan III hmdin rvann mhasirsi zaman qalann mdafiilri olan Azrbaycan trklrini qrmaa razlq vermsi, ermnilr is toxunmamaq bard xsusi frman gndrmsi masir ermni milltilrinin guya hl orta srlrdn trklrin ermnilr qar soyqrmlar hyata keirmlri bard bhtan tbliatnn he bir sas olmadn sbut edir. ksin, bu fakt tsdiq edir ki, trklr hmi ermnilri himay etmilr.

rvan qalasnn mdafiilri Osmanllarn iddtli top ati altnda dflrl qalaya olan hcumlar qhrmancasna df etdilr. Mhasir uzand. Osmanllar rvan qalasn ala bilmdilr. Qala mdafiilrinin mqavimtini qra bmycyini grn Osmanl komandan lav kmk almaq n yenidn Sultan III hmd aadak mzmunda mktub gndrdi: "Bu hrd klli miqdarda qoun vardr, biz artq xeyli sgr itirmiik. mriniz nec olacaqdr? Kmk gndrcksiniz, yoxsa geri qaydaq?" [38, 11].

Sultan mracit cavab olaraq rvan qalasn mhasird saxlayan Osmanl qounlarna kmk n lav hrbi qvvlr gndrdi. Ktahya paasnn bal altnda yeni qvvlrin glii d osmanllarn vziyytini dyidirmdi. Lakin mhasir uzandqca qalada rzaq, sursat atmazl getdikc daha ox hiss olunmaa balad. hrin mdafiilrin kmy he bir qvv glmdiyindn rvan komandanl Arif hmd paa il danqlara girmy mcbur oldu [204,261]. Mrkzdn aramsz olaraq kmk alan Osmanl qounlar 92 gn mhasird* saxlad rvan qalasn, nhayt ki, byk tinlikl** l

** Anonim ermni xronikas"nda ciddi tarixi shvlrl yana, rvan qalasnn mdafisind guya ermnilrin d itirak etdiyi qeyd olunur. Bunu baqa mnblr tsdiq etmir. Digr trfdn, gr ermnilr Osmanl qoununa mqavimt gstrib, rvan bylrbyin kmklik gstrmi olsaydlar, ravan qalas alndqdan drhal sonra onlar Osmanl sultan trfindn mkafatlandrlmazdlar [bax: 22, 56; 38,17].

* "Anonim ermni xronikas"nn mllifi qalann 60 gn mhasird saxlandn qeyd edrk Osmanl qounlarnm rvan qalasna 1724-c il iyunun 7-d daxil olduunu yazr [38,17|. Qrb tarixilri qalann mhasirsinin 24 iyundan 28 sentyabra qdr davam etdiyini yazrlar [204.261]. ** "Rvan fthnamsi"nin mllifi rvan qalasnn mhasirsinin 1724-c il iyulun 6-da balandn (1136-c il 13 vval) [22, 46] vo oktyabrn 7-d (1137-ci il 18 mhrrm) baa atdn [22. 69] yazr.

24

keir bildi [22,69J. rvan l keirdikdn drhal sonra Osmanl paas ermnilrin dini

bas, kils katolikosu hmdanl I Astvasaturu yanna dvt edrk gstrdiyi "xidmt" mqabilind ona xlt v nam verdi [38,17]. Bununla z xyantkarlq nnlrin sadiq qalan ermnilr nvbti df tcavzkarn trfin kerk onlar 200 ildn ox himay edn Sfvi dvltin xyant etdilr.

rvan qalas l kedikdn sonra Anadolu valisi Osman paa rvana hakim tyin olundu [22,70].

L.Lokhartn fikrinc, rvann alnmas Osmanl dvlti n byk hmiyyt malik olduu qdr d baha baa glmidi. Burada osmanllarn itkisi xstlikdn lnlrl birlikd 20 min nfrdn artq, qala mdafiilrinin itkisi is daha ox idi [204,261]. A.oannisyan is rvann mhasirsind osmanllarn itkisinin xstlikdn lnlrdn savay 20 min nfrdn ox olduunu qeyd edir [34,LXXX]. L.Lokhart is maraql bir fakt rvan qalas tslim olan zaman qala qarnizonunun sa qalm mdafiilrin hri rfl trk etmy icaz verildiyini qeyd edir [204, 261].

rvann itirilmsindn sonra uxursd bylrbyliyi 10 ildn ox osmanllarn hakimiyyti altnda qald. Osmanllar ial etdiklri Azrbaycan razilrind z inzibati idar sistemlrini ttbiq edrk yaltlri sancaqlara, onlar is nahiylr blmdlr.

1728-ci il tarixli rvan yaltinin "Mfssl dftr"in gr, bu zaman Maku, dr, Srmli nahiylri il yana Zar, Zbil v rur nahiylri d Naxvan sancann trkibindn xarlaraq rvan yaltin birldirilir. Eyni zamanda, rvan yaltinin razisind Gy, Mzr, Xnzirk, Qrxbulaq, Drik, Sdrk nahiylri v ryel livas yaradlmd. XVI srin sonunda mvcud olmu Taln, rmus, Abnik, rabxana nahiylri, elc d Naxvan sancann razisindki Bazaray v Acaqala nahiylri lv olunmudu [6;9].

Bellikl, 1728-ci ild osmanllar siyahyaalma keirrkn rvan yaltinin v Naxvan sancann razi-inzibati quruluu aadak kimi idi: rvan yalti rvan hri, Qrxbulaq, Qrbi, Maku, Xnzirk, Grni, Vedi, Drik, Abaran, Gy, Mzr, Srmli, dr, Aralq, rur, Sdrk, Zrzmin nahiylri v ryel livas Naxvan sanca Naxvan hri, Naxvan, linc, Sair Mvazi, Drahbuz, Mlki-Arslan, Mvaziyi-Xatun, Qaraba, Qlaat Dram, Azadciran, orlut, Drnrgt, Drlyz v Sisyan nahiylri [6;9].

Sfvi dvltinin squtu yaxnlamaqda idi. 1726-c ildn balaya-raq far tayfasndan olan grkmli Azrbaycan srkrdsi Nadirqulu xan Sfvi dvltind nizami qounlara bal tdricl z li-n ald. Yeni srkrd sfahan l keirmi fqanlan lkdn qovdu v 1730-cu ild hri azad ctdi. Bunn ardnca

25

o, rus qounlarnn Xzrsahili razilrdn xarlmasna nail oldu. Nticd bir istiqa-mtd - osmanllara qar srbost mharib aparmaq n lverili rait yaratd.

dr, Aralq, rur, Sdrk, Zrzmin nahiylri v ryel livas; Naxvan sanca Naxvan hri, Naxvan, linc, Sair Mvazi, Drahbuz, Mlki-Arslan, Mvaziyi-Xatun, Qaraba, Qlaat, Dram, Azadciran, orlut, Drnrgt, Drlyz v Sisyan nahiylri [6;9].

Sfvi dvltinin squtu yaxnlamaqda idi. 1726-c ildn balayaraq far tayfasndan olan grkmli Azrbaycan srkrdsi Nadirqulu xan Sfvi dvltind nizami qounlara bal tdricl z lin ald. Yeni srkrd sfahan l keirmi fqanlar lkdn qovdu v 1730-cu ild hri azad etdi. Bunun ardnca o, rus qounlarnn Xzrsahili razilrdn xarlmasna nail oldu. Nticd bir istiqamtd - osmanllara qar srbst mharib aparmaq n lverili rait yaratd.

Nadirqulu xan Osmanl imperiyasna qar hrbi mliyyata Azrbaycann cnubundan balad. 1731-ci ilin vvllrind Maraa, Tbriz v rdbil hrlri azad olundu. Lakin Nadirqulu xann Naxvan v rvan istiqamtind hcuma hazrlad bir zamanda Xorasanda mrkzi hakimiyyt qar qiyam ba verdi. Bununla o, osmanl qounlarna qar apard uurlu hrbi mliyyatlar yarmq qoyaraq Xorasana yr etdi. Bundan istifad edn Sfvi hkmdar ah II Thmasib xalq irisind, xsusil orduda itirilmi nfuzunu brpa etmk mqsdil z Sfvi qounlarnn banda rvan v Naxvan istiqamtind hcuma kedi [219; 116; 115,19]. Lakin ah Osmanl qounlar il ilk toqqumadaca mlub oldu v geri kildi. Osmanl komandanl il yenidn lk n lverisiz v ar slh mqavilsi baland. Bellikl, 1732-ci il yanvarn 16-da Sfvi dvlti il Osmanl imperiyas arasnda imzalanan Kirmanah slh mqavilsinin rtlrin gr, Azrbaycann bir ox cnub blglr il yana, rvan v Naxvan da Osmal imperiyasnn trkibind qaldi.

Xorasan yrndn qlb il qaydan Nadirqulu xan yeni mqavilnin rtlrini qbul etmdi. O, orduya arxalanaraq hmin ild Sah II Thmasibi taxtdan salb onun qundaqda olan olunu III Abbas ad il ah elan etdi v yeni "ah" zrind qyyumluu z hdsin gtrd. Bununla, faktiki olaraq, Sfvi dvltind btn hakimiyyt Nadirqulu xann lin kedi [136, 106].

Nadirqulu xan hakimiyyt bana ken kimi Osmanl dvltindn qounlarn 1723-c ildn bri ial etdiklri btn Sfvi torpaqlarndan geri kmsini tlb etdi. Buna rdd cavab alan Nadirqulu xan Osmanl qounlarna qar hrbi mliyyat brpa etdi. Grkmli srkrdnin balq etdiyi Sfvi qounlarnn zrblri altnda Osmanl hrbi qvvlri Azrbaycan razisini trk etmy balad. Nvb rvana atdqda qaladak Osmanl qarnizonu dy girmkdns mdafi olunma stn tutdu. Lakin tezlikl Osmanl qarnizonu bunun da mnasz olduunu nzr alaraq Nadirqulu xanla danqlara girdi.

26

Nticd rvan qalasndak Osmanl qarnizonu he bir itki vermdn 1735-ci il oktyabrn 3-d qalan trk etdi [203,89].

Nadirin uurlarnn qalmaz olduunu grn ermni katolikosu bu df osmanllardan z dndrrk onun trfin kedi.

rvandan sonra Nadirqulu xan 1735-ci il iyulun 9-da Gncni Osmanl qounlarndan azad etdi. 1736-c ild Nadirqulu xan bu vaxtadk formal olaraq "ah" saylan Sfvi slalsinin sonuncu nmayndsini - 4 yal III Abbas rsmi surtd hakimiyytdn knar etdi v hmin ilin martnda Muan qurultaynda zn ah "sedirdi".

Yeri glmikn, hmin qurultayda itirak edn ermni katolikosu Nadirin ah "seilmsi" mrasimind xsusi canfanlq nmayi edirdi.

Nadir ahn dvlt daxilind hyata keirdiyi ilk tdbirlrdn biri inzibati idarilik islahat oldu. O, tarixi Azrbaycar torpaqlarnda bu vaxtadk mvcud olan inzibati-razi blgsn irvan, Qaraba, Azrbaycan v uxursd bylrbyiliklrini lv etdi. Drd byrbyiliyin vzin mrkzi Tbriz hri olmaqla vahid Azrbaycan vilayti yaradld. Bellikl, Nadir ah btn Azrbaycan torpaqlarn inzibati chtdn vahid vilaytin trkibind birldirdi. Nadir ah yeni vilaytin idar olunmasn qarda brahim xana hval etdi.

Yuxarda qeyd olunduu kimi, Nadirin ah "seildiyi" Muan qurultaynda ilirak edn v onun namizdliyini canfanlqla mdafi edn ermni katolikosu Abraham Kretasi bu bard z xatirsind yazrd ki, Nadir ah qardan Azrbaycan adlanan Alrpatakana ris v srdar, yni srkrd tyin edrk Naxvann, rvann v btn Ararat vilaytinin (uxursd blgsi - red.), Grcstann idarsini ona taprd v onu baqa xanlar zrind bylrbyi v hakimi-mtlq tyin etdi [23, 244].

Maraqldr ki, Abraham Kretasi srinin bir ox yerind Nadir ah farla olan danqlarn ermni hrflril Azrbaycan dilind vermidir [23, 198, 199-120, 214, 215, 220, 244, 250 v s.]. Bu faktdan aydn olur ki, Nadir ahn yarald byk imperiyada ninki xalq danq dili, htta rsmi danqlar v ziyaftlr d Azrbaycan trkcsind aparlrd. Abraham Kretasinin Azrbaycan trkcsind danmas bu dilin imperiya daxilind mhm nsiyyt vasitsi olduunun parlaq sbutudur.

Muan qurultay rfsind Nadirqulu xan znn etibar etdiyi Pir Mahmud xan rvan xan v eyni zamanda bu blgin bylrbyi tyin etdi [23, 245].

Xarici mdaxililr qar mharibd qazand qlblr Nadir ahn orduda v btn lkd nfuzunu daha da artrsa da, onun yeni mhariblr hazrlamas, bunun n hr v knd halisindn alnan vergilrin durmadan artrlmas mumxalq narazln son hdd atdrd. Bln lkni xalq hrkatlar brd. Azrbaycan is byk imperiyann trkibindn xaraq z dvltilik nnlrini brpa etmy can atrd. Azadlq hrkat gclnmkd idi. Xalqn

27

gn-gndn arlaan gzran, taxl qtl v aclq vziyyti daha da arladrrd[115, 24-25, 51].

El bu sbbdn Nadir ah onun hakimiyytin qar btn imperiyan brm syanlar yatrb lkd sabitliyi brpa ed bilmdi. 1747-ci il iyunun 19-dan 20-n ken gec o, saray yanlar trfindn qtl yetirildi [203, 261].

Nadir ahn lm xbri imperiya razisind hrc-mrcliyin daha da artmasna sbb oldu. Azrbaycanda azadlq hrkat daha da gclndi. Azrbaycan torpaqlarnda bir-birinin ardnca mstqil yerli dvltlr - xanlqlar v sultanlqlar yarand.

Nadir ahn qtl yetirilmsindn sonra rvan halisi Mehdi xann bal il syan qaldrd. Mehdi xan zn mstqil hakim elan etdi [115,52]. Lakin yenic mstqillik qazanm rvan xanlnn razisi kemi uxursd bylrbyliyinin btn razisini hat etmirdi. Onun bir hisssi vvlki inzibati islahatlar zaman Naxvan xanlnn v digr xanlqlarn trkibin daxil edilmidi.

rvan xanl XVIII srin ortalarnda Azrbaycan razisind uzun srn azadlq hrkatndan sonra mstqillik qazanm 20-dn ox dvlt qurumundan xanlqlardan biri idi.

1747-ci ild Nadir ah farn ldrlmsindn sonra mstqil rvan xanlnn sasn qoyan Mehdi xan Qasml* (far) [221,93] digr Azrbaycan xanlar kimi, z xanlnn razisini genilndirmk siyasti yeridirdi. O, bu mqsdl 1748-ci ild Urmiya xanlna hcum etdi. Urmiya hakimi Ftli xan far mlub olaraq z xanlnn myyn razilrini Mehdi xana gzt getmy mcbur oldu [221. 93-94; 112. III]. Lakin onun hakimiyyti uzun srmdi. 1748-ci ild onu Mhmmd Hseyn xan Grayl vz etdi [221, 94, 97-98].

ox kemmi z nfuzunu brpa etmy alan digr Azrbaycan xan, urmiyal Ftli xan far fqanstanl Azad xanla ittifaq balad v onlarn birlmi qounlar rvan istiqamtind hcurnl kedi. 1751-ci ild rvan qalasn l keirrk gya rvan xann mdafi etmy glmi II raklinin qounlarn mlub etdi. Azad xann II raklini mlub etmsindn sonra rvan xanlna dair rsmi sndlrd Azad xann nmayndsi kimi Xlil xan zbkin* adna rast glinir [105,136,194] v onun 1752-ci ildn rvan xanln idar etdiyi qeyd olunur [82,5]. Mrhum prof. F.liyevin d fikrin gr, Azad xanm nmayndsi olan Xlil xan zbk bir mddt rvan xanln idar etmidi [115,55]. Lakin dvrn digr mnbsind - A.A.Bakxanovun "Glstani-rm" srind mllif 1752-ci il hadislrindn bhs edn zaman rvan xan kimi yerli Qacar tayfasnn

* Farsdilli mnb Mehdi xan farlarn Qasml qoluna aid edir v onun hl Nadir ahn salnda rvan hakimi olmas haqda mlumat verir [bax: 221.93-94]. * Dvr aid mnbd "Cambr"da gstrilir ki, kils katolikoslar 1750-1751. 1752-1753, 1754-1755-ci illrd Azad xandan v onun nmayndsi Xlil xandan mlklrinin maaf olmas haqda srncam almlar [bax: 105.136.149].

28

nmayndsi olan Hseynli xann adn kir ** [39, 156]. Ola bilsin ki, Azad xann nmayndsi olan Xlil xan zbk yalnz rvan xanllnn kargzarlq ilrin nzart etmidi.

Lakin bu hadisdn ox kemmi, 1755-ci ild artq yerli qacar-slalsinin nmayndsi Hsnli xan Qacarn* rvan xanlnn hakimiyyti idar etmsini ilk mnblr tsdiq edir [105.136; 95 161; 82,5;]. Hsnli xan Qacar hl Nadir ah dvrnd rvan xan (hakimi red.) olmu v ah trfindn czalandrlaraq hr iki sz xarlmd [105,231]. Hsnli xann yenidn hakimiyyt qaytmas rvann qdim yerli tayfas olan Acaqoyunlu** Qacarlarnn hali arasnda nfuzunun byk olduunu sbut edir. .openin qeyd etdiyi kimi, Hsnli xan Qacarn hakimiyyt glmsi il rvan xanlnda hakimiyyt irsi xarakter ald [95,161]. Hsnli xandan sonra onun qarda Hseynli xan Qacar [105,137.232; 95,163; 82,5;] hakimiyyt gldi. Lakin ilk mnbd Hseynli xan Qacarn rvan xan kimi ad 1759-1760-c illrdn balayaraq xatrlanr [105.137]. 1783-c il noyabrn 9-da Hseynli xan Qacar vfat etdi v onu byk olu. 15 yal Qulamli xan Qacar vz etdi [95,164; ,267; 150,40]. Lakin Qulamli xann hakimiyyti uzun srmdi. 1784-c ilin yaynda o qtl yetirildi v taxta Hseynli xan Qacarn 12 yal olu Mhmmd Ilseyn xan Qacar

* xd [95, 164; 166, 205;115. 70-71; bax: blmnin sonu. kil 5]. 1797-c ild

** A.A.Bakxanovun Hsnli xan Qacar Hseynli xan Qacarla dyiik salmas ehtimal byk oldugu halda. Xlil xan zbkl shv salnmas ehtimal qeyri-mmkndr. "Cambr"da is artq 1755-ci il aid rsmi sndlrd d Hsnli xan Qacarn ad kilir [bax: 105.136]. * Qdim Azrbaycan trklri olan qacarlar mn etibaril ouzlarn Bayat boyunun am Bayat oymann bir qoludur, Bu qol Yiv, Acal v Acaqoyunlu oymaqlar il birlikd Qacar boyunu ml gtirmidi. Bzi tdqiqatlar qacarlar 465-ci ild Azrbaycanda mskunlaan. Bizans qaynaqlarnda da ad kiln Hun tayfasnn hakim zmrlrindn biri olan, xzrlr v bulqarlarla yaxn olduu sylniln Aacrilrl balayrlar. Azrbaycanda Aacrilr sonralar Qacar adlanm v Xalxal blgsind mskunlamlar. Z.V.Toann fikrinc, Ridddinin Cami t-tvarix"inin Peterburq nsxsind Aacrilrdn bhs edilrkn xsusi bir qeyd verilmidi: Aacri ad bu gn trklrin v digrlrinin tlffznd Qacar klini almdr. Hlak xan lamut ismaililrin v Suriyaya hrbi yrlrind Azrbaycann epdim sakinlri olan qacarlardan da istitad etmidi". Mirz Balann fikrinc, Qacarlarn Azrbaycandan Anadoluya v Suriyaya, elc d lamuta yaxn olan Astrabad blglrin yaylmas bununla baldr [bax: 209.137-147]. ** uxursd vilaytind yaayan qdim Qacar tayfalar mnblrd Acaqoyunlu Qacarlar kimi qeyd olunur[196,186-187]; rvan xanlarnn qacarlar nslindn olmasn digr tdqiqatlar tsdiq edir [82,5; 39,185; 200,8]. Hl XVII srin vvllrindn balayaraq qdim Azrbaycan tayfas olan da tayfas olan Aqoyunlu Qacarlar uxursd bylrbyliyinin idar olunmasnda mhm rol kimi oynamlar. Nadirahn ldrlmsindn sonra yaranm digr Azrbaycan xanlqlarnda olduu kimi, mstqil rvan xanln da idar ednlr mhz Acaqoyunlu Qacarlarn nmayndlri idi [bax: blmnin sonu, lav: 2]. * Mnbd xann ad tam kild Mhmmd Hseyn xan kimi qeyd olunur [60.6]. Qrb mnb v dbiyyatlarnda Mhmmd Hseyn xan Qacar haqda maraql mlumatlar verilir. H.Busse V.Zubovun 1796-c ild Azrbaycana yrndn bhs edilrkn Mhmmd Hseyn xan Ziyadolu kimi tqdim edir [99.67]. Mnbnin digr yerind is Mhmmd Hseyn xan Qacar Qoyunlu kimi tqdim edilir [99.107.108,109] v iri dodaqlar olduuna gr onun "Dodaq" lqbi dad qeyd olunur [99.109]. G.Bornoulyan is Mhmmd Hseyn xan Qacar qacarlar Qoyunlu (Acaqoyunlu red.) boyuna aid

29

Aa Mhmmd ah rus qounlar il laq saxladna gr rvan xan Mhmmd Hseyn xan Qacar hbs edrk Tehrana gndrdi [95, 164; 115. 84]. Q.P.Butkova gr is. rvan xan Mhmmd Hseyn xan Aa Mhmmd aha itatini bildirmk n onun yanna gldiyi zaman, qohumu olmasna baxmayaraq, ah onu (rvan xann - red.) hbs edrk ailsi il birlikd Qzvin gndrdi [41, II. 428]. Mhmmd Hseyn xann yerin Aa Mhmmd ah z qarda liqulu xan Qacar rvan xanlnda hakimiyyt gtirdi [95. 164: 41. II. 426: 200. 9]. Lakin liqulu xann vergilri artrmas sbbindn rvan halisi syan edib onu xanlqdan qovdu [41. II. 431; 214, 185]. C.Bornoutyan is bu hadisni frqli tqdim edrk yazr ki. liqulu xan Qacar qarda Aa Mhmmd xann lmndn (1797) drhal sonra Tehrana ah taxt-tac iddias n tlsdi. Yaranm vziyytdn istifad edn Hsn xan Makulu rvan xanlnda hakimiyyti l keirdi v xalqdan ar vergilr tlb etdi [214, 185; 200. 9]. Aa Mhmmd ah Qacarn qtlindn sonra hakimiyyti l alan varisi Ftli ah Qacar (1797-1836) rvan xan Mhmmd Hseyn xan Qacar hbsdn ad etdi [115, 85]. aylq hakimiyytdn uzaqladrlan Mhmmd Hseyn xan geri qaydaraq blgd z hakimiyytini brpa etdi [200, 9]. Lakin Ftli ah Qacarn gzldiyinin ksin olaraq, Mhmmd Hseyn xan ondan asl olmaq istmdi. Buna gr d bir mddt sonra - 1805-ci ilin iyununda ahzad Abbas Mirz Mhmmd Hseyn xan Qacar hbs edib rana gndrdi [26, snd 1256, s.626; 188, 113]. Bzi mlumatlara gr. Mhmmd Hseyn xan ikili mvqeyin gr [95, 167], digr mlumatlara sasn is mhz Osmanl dvlti il yaxn mnasibtd olduu n (bu zaman Qacarlarn Osmanl dvlti il mnasibtlri pislmidi) vzifsindn knarladrld [200, 14-15]. slind, Mhmmd Hseyn xan Qacarn mstqil siyast yeritmsi (bu haqda V fsild trafl mlumat verilir - red.) Qacarlar rannn hkmdar Flli ah v ahzad Abbas Mirzni qane etmirdi. Onu hakimiyytdn uzaqladrmaq n daim frst axtarrdlar v buna nail oldular.

Bzi mlumatlara gr Mhmmd Hseyn xam 1805-c ild Pirqulu xan Qacar vz etdi [95. 167: 200. 14-15]. Lakin. slind. rvan xanlnda Mhmmd Hseyn xandan sonra (1805-ci ilin yaynda) hakimiyyt Mehdiqulu xan Qacar* glmidi [26, snd 1256, s.626; 82,5:200, 14-15]. Pirqulu xan Qacar is slind rvan xan deyil, rvan hrinin hrbi risi olmudur. "Qarabanam" mllifi Mir Mehdi Xzani Mhmmd Hseyn xan Qacarn Mehdiqulu xan Qacarla vz olunmasn tsdiq edir v Pirqulu Qacar ordu srkrdsi kimi tqdim edir [8, II, 156]. Htta, digr bir mnbd Mehdiqulu xann daha vvl 1804-c ildn rvan

edir v ana xtli il Aa Mhommd xan Qacarn qohumu hesab edir [200.8]. Q.P.Butkov Mhmmd Hseyn xan Qacarn hakimiyyt gln 1795-ci ildn [41,11.177]. digr rnnb is, htta, 1779-cu ildn [82.5] gtrr. Lakin Mhmmd Hseyn xan Qacarn gey qarda Hseynli xan ldrldkdn drhal sonra hakimiyytin gldiyini nzr alsaq. 1784-c il variant daha dqiqdir. * Bzi mnblrd Mehdiqulu xan qacarlarn Dvli boyuna aid edilir [bax: 98.193]. Mehdiqulu xan Qacar Ftli ahn seiln srkrdlrindn idi. Sonralar Rusiya il mhariblrd byk catlr gstrmidi [bax: 127,30].

30

xanln idar etdiyi qeyd edils d [98, 222], bu, reallqdan uzaqdr. Mnblrd mhz 1805-ci il iyunun ortalarna kimi rvan xan Mhmmd Hseyn xan Qacarn olmas tsdiqini tapr.

1806-c ilin avqustunda irvanllar hali zrin ar vergilr qoyan v xalq qart edn Mehdiqulu xana qar syan qaldrdlar [26, snd 1256, s.626-627]. Hmin ilin avqustunda Mehdiqulu xan Qacar Tbriz v Maraa xan hmd xan vz etdi [82, 5; 74, 368-369]. hmd xan Tbrizdn oxsayl piyada v svari qounla rvana gldi v hakimiyytd Mehdiqulu xan vz etdi. O, halinin rbtini qazansa da. cmi aya yaxn hakimiyytd oldu. rvanda epidemiya ba qaldrd n xan ar xstlndi v dvlt ilrini lazmi kild icra ed bilmdi. O, ahzadnin (Abbas Mirz - red.) n etibarl v grkmli nmayndsi olduu n bu hadis onu ox myus etdi [98, 285-286]. hmd xan Maraal 1806-c il oktyabrn 17-d vfat etdi. Ftli ahn tlbi il xanlqdan uzaqladrlan Mhmmd Hseyn xan Qacar yenidn rvan xanlna geri qaytsa da [bax: 27, snd 792, s.421], hakimiyytini davam etdir bilmdi.

ox kemdn rvan xanlnda yerli hakimiyyt* yenidn mhkmlndi v hakimiyyt mstqil rvan xanlnn sonuncu xan Hseynqulu xan Qacar (Qoyunlu)

** gldi [bax: 27, snd 129. s. 69-70; snd 424, s.232; 95, 167; 82,5; 200,

16-17]. Ftli ah rvann yeni xan Hseynqulu xan Qacara "srdar" yni, Araz aynn sol sahilindki btn hrbi qvvlrin srkrdsi titulunu verdi [200, 17]. rvan srdar tyin ediln Hseynqulu xan Qacara vilaytin btn hrbi v mlki hakimiyyti verilmkl yana, o, oxsayl svari v piyada qounla da tmin edildi [98, 295]. Mhz buna gr d dvrn mnblrind sonuncu rvan xan Hseynqulu xan Qacar "rvan srdar" kimi qeyd olunur. Hseynqulu xan Qacarn qarda, "Aslanlar ba"* aparlan mbarizd rvan xannn n yax silahda idi [bax:8, II, 63; 177, 515: 127, 96; 200, 18].

Bellikl, ilk mnblrin mlumatlar tsdiq edir ki, 1747-ci ildn 1827-ci il qdr mvcud olmu Azrbaycan dvltini rvan xanln sasn Azrbaycann yerli trk Qacar tayfasnn nmayndlri olan xanlar idar etmilr v onlar rvan xanlnn mstqilliyi urunda qtiyytl mbariz aparmlar.

* C.Bornoutyan Hseynqulu xan Qacarn atasnn XVIII srd rvan xan olduunu qeyd edir [bax: 200,17-18]. Bu fakt bir daha yerli Qacarlar slalsinin rvan xanlnda mhm rol oynadn sbut edir. ** Qacarlarn Qoyunl (Acaqoyunlu - red.) boyundan olan Hseynqulu xan Qacar Ftli xann saraynda yanlarn bas vzifsind alm, Aa Mahmmd ah Qacar qtl yetirilndn sonra Ftli ahn hakimiyytd mhkmlnmsin yaxndan kmk etmidi. 1800 - 1802-ci illrdo Qzvind paytaxta gedn yolun mhafiz dstsinin risi olmu, xsi igidliyin gr "Qzvini" txlls almd. 1802-ci ild farlar arasnda yaranan ixtialar yatrmaq n Xorasana gndrilmi v be il Xorasan idar etmidi [bax: 200,17-18]. * Fars dilind ba mnasn bildirn sr terminini bzi mlliflr sar kimi trcm edrk Hsn xan Qacarn Sar Aslan titulu dadn qeyd edirdilr [8,II, 63; 127, 96; 200, 18]. Lakin dvrn digr mnb v dbiyyatlarnda bu sz dzgn olaraq Aslanlar ba kimi tqdim edir [bax: 59, 62; 177, 515].

31

LAV 1

Azrbaycann uxursd (rvan) blgsini idar edn mirlr v bylrbyilri: mir Sd (XIV srin sonlarndan 1410-cu il qdr) Pir Hseyn (1410-1413) Pir Yaqub (Pir Hseyn olu) (1420-ci illr) bdl (Pir Hseyn olu) (1440-c illr) Yaqub by (1440-c illr) Hsnli Qaraqoyunlu (1460-c illr) Div Sultan Rumlu (1515-dn) Hseyn xan Sultan Rumlu (1550-ci ildn) ahqulu Sultan Ustacl (1550-1575) Mhmmd xan Toxmaq Ustacl (1576-1583) Xdr paa (1583) Ll paa(1577) Mhmmd rif paa (1604-c ildk) mirgn xan Qacar (1604/5-1625) Thmasibqulu xan Qacar (1625-1635) Frhad paa (1635) Kalbal xan (1636-1639) aata Ktk Mhmmd xan* (1639/40-1648) Xosrov xan

** (1648-1652/53)

Mhmmdqulu xan Ll by (1652/53-1659/60) Ncfqulu xan (1659/60-1663) Abbasqulu xan Qacar (mirgn xan Qacarn olu) (1663-1666) Sfi xan (Alxas Mirz)***(1666/67-1674) Sarxan by (1674-1675) Sfiqulu xan**** (1675-1679) Zal xan

***** (1679-1688)

Murtuzaqulu xan******

(1688-1691)

* XVIII sr aid mnbd "Camb"da Ktk hmd xan kimi [105,156], dvrn mnbsini is Caata Ktk Mhmmd xan kimi tqdim olunur v onun Sfvilrl Osmanllar arasnda imzalanm Qsri-irin slh mqavilsi (1639) danqlarnn ilkin mrhlsind itirak etdiyi qeyd olunur [66,129]. ** Mnbd mnc grc olduu gstrilir [66.140]. *** Bzi mnblrd lzgi olduu gstrilir [105,156; 82.4]. ylisli Zkriyy onu Sfiqulu xan Teymur Qaybk kimi qeyd edir [104,63], srinin digr yerind is Sfiqulu xan Alxas Mirz kimi tqdim edir [104,80,84,88]. **** Cambr"da grc olduu qeyd olunsa da [105,156], digr mnblr bunu tsdiq etmir. Dvrn mnblrind Tbrizli Rstm xann olu olduu qeyd olunur [66,182; 104,102]. Bu fakt XIX sr rusdilli mnb d tsdiq edir [82,4]. ***** Mnc grc olduu gstrilir [82,4]. Dvr aid mnbd Abbasqulu xan Qacarn krakni olduu qeyd olunur [66,1951.

32

Mhmmdqulu xan (1691-1694) Zhrabxan (1694-1699) Frzli (Ftli) xan Qacar (1699-1705) bdl Mhmmd xan (1705-1709) Mehrlixan (1709-1719) Allahquluxan (1719-1725)

Rcbpaa (1725-1728) brahim paa v Mustafa paa (1728-1734) li paa dftrdar (1734) Hac Hseyn paa (1734) M hmmd qulu xan (1735) Pir Mhmmd xan (1736)

LAVLR 2.

Irvan xanlar: Mehdi xan Qasml (far)* (1747-1748) Mhmmd Hseyn xan Grayl** (1748-1751) Xlil xan zbk*** (1751-1755) Hsnli xan Qacar (1755-I759) Hseynli xan Qacar (Hsnli xan Qacarn qarda) (1759/60

**** - 1783, noyabr)

Qulamli xan Qacar (Hseynli xan Qacarn olu) (1783-1784, yay

*****)

Mhmmd Hseyn xan Qacar (Hseynli xan Qacarn olu) (1784-1805, iyun

******)

****** Naxvanl Mhmmdrza xann oludur [66,224: 82,4]. Mnblr: [ylisli Zkriyy. Gndlik. rvan, 1938]. .. , 1969. . , ( , ..). , 1973. [Simon rvanl. Cambr. Mqdds mdzin kilssinin v traf monastrlarn toplusunun mfssl aynas v xatir kitab.Vaqarsapad, 1873]. , . I. , 1881. * Farsdilli qaynaqlar Mehdi xan farlann Qasml qoluna aid edir [bax: 221,93]. ** Farsdilli qaynaqlar Mehdi xan fardan sonra hakimiyytd yerli nmaynd Mhmmd n Graylnn olmasn qeyd edir [bax: 221,93]. *** Xlil xan zbkin rvan xan olmas haqda mlumatlar yetrli deyil [lav mlurmat n bax: blm I, s.51]. **** rvan xan Hseynli xan Qacarn hakimiyyt glmsi bir mnbd 1764-c ildn gstrils d[82, 5]. dvr aid mnbd "Cambr"da 1759-1760-c illrdn balayaraq xatrlanr [105,137]. ***** Hseynli xann olu Qulamli xan Qacar cmi 8 ay hakimiyytd olmudur. ****** rvan xan Mhmmd Hseyn xan Qacarn hakimiyyti dvrnd 1797-ci ild aylq fasil yaranmd [lav mlumat n bax: blm I, s.53].

33

liqulu xan Qacar (Aa Mhmmd ah Qacarn qarda) (1797, iyun) Hsn xan Makulu (Aa Mhmmd ah ldrlnd qarqlqdan islifad edrk rvan xanlnda hakimiyyt glmidir) (1797, yay) Mehdiqulu xan Qacar (1805, yay - 1806, avqust) hmd xan Maraal (1806, avqust-oktyabr) Hseynqulu xan Qacar (Qoyunlu) (atas vaxtil rvan xan olub)******* (1806, dekabr

******** - 1827, oktyabr)

Mnblr: Qarabanamlr. I kitab. Bak, 1989. Qarabanamlr, II kitab. Bak, 1991. AKAK, . II. , 1868. AKAK, T. III. , 1869. .. -. , 1991. , .1. , 1881. .. . ., 1852. Brydges H.J.The dynasty of the Kajars, translated from original Persian

manuscript. New York, Arno Press, 1973.

Boumoulian G.A. The khanate of Erevan under Qajar rule 1795-1828, Mazda

Publishers in association with Bibliotheca Pcrsica.. Costa Mesa, California and

New York, 1992. [Mirz Rid. Tarixe-far. Tehran, 1329]. [Simeon rvanl. Cambr. Mqdds mdzin kilssinin v traf monastrlarn toplusunun mfssl aynas v xatir kitab. Vaarapad, 1873].

******* C.Bornoutyann verdiyi mlumata gr Hseynqulu xan Qacarn atas Mohmmdxan Qacar XVIII srd rvan xan olub [bax: 200, 17]. ******** C.Bornoutyann Hseynqulu xan Qacarn hakimiyytini 1807-ci ildn gtrmsi dzgn deyildir. Dvr aid sndlrdn birinin 10 dekabr 1806-c il mlumatndan blli olur ki, Hseynqulu xan Qacar artq rvan xandr [bax: 27. snd 129, s.69-70].

34

35

36

37

38

39

40

Xanln halisi

Ermni katolikosluunun Qrbi Azrbaycana krlmsi v ermnilrin kils trafnda mskunlamaa balamas. Azrbaycann ayrlmaz trkib hisssi olan rvan xanlnn razisi n qdim zamanlardan balayaraq mxtlif tarixi dvrlrd Azrbaycan trklrinin ellikl n sx yaad blglrdn biri olmudur. Azrbaycan xalq bu diyarda z tarixinin n zngin v n anl shiflrini yaratmdr. Qriqorian missionerlri istisna edilmkl, ermnilrin bu Azrbaycan torpaqlarnda peyda olmas prosesi 1441-ci ild ermni katolikosluunun Kilikiyadan Azrbaycan Qaraqoyunlu dvltinin razisin - kilsy krlmsindn [34,326-327; 105,19] sonra balamdr. Bunu kils katolikoslarnn Azrbaycan hkmdarlarnn qlna girrk onlardan aldqlar kndlrin, torpaqlarn v digr mlakn Matenadaranda saxlanlan alq-satq sndlri tam aql il sbut edir [bax: blmnin sonu, cdvl 1].

rvan blgsindki Azrbaycan torpaqlarn ermnilrin hans yollarla l keirmlri il bal Matenadaranda saxlanlan 1687-ci il tarixli bir snd olduqca hmiyytlidir. Hmin sndd qeyd olunur ki, biz (yni ermnilr - red.) Azrbaycan trklrin mxsus olan torpaqlar "...ya satn alr, ya zbt edir, ya sahibinin lindn xarr, ya rvt verib alr, ya bxi kimi ld edir v yaxud da zorla l keiririk" [51,28]. Ermni mllifi qeyd edir ki, mhz bu yollarla XV-XVIII srlrd ermni kilssinin v dnyvi feodallarmn torpaq mlkiyyti formalamd [51,28].

Qeyd etmk lazmdr ki, ermni katolikosluu mrkzinin 1441-ci ild uxursd (rvan) blgsin krlmsin qdr burada ermnilr mxsus he bir knd v yaxud torpaq sahsi olmayb. Htta, ermni katolikosluunun yerldiyi kils (Valarabad*) kndi bel 1443-c ildn balayaraq hiss-hiss mxtlif vasitlrl Azrbaycan, trklrindn alnmd. Msln, Azrbaycan Qaraqoyunlu hkmdalar Cahanahn razl il kils katolikosu tyin olunan (1443) Qriqor Makulu, tannm azrbaycanl nslinin nmayndsi, azyal Sid byin mlk olan kils (Valarabad) kndinin bir hisssini 8 min 40 dinara [105,100], 3 il sonra is qalan hisssini v lav 6 kndi mslman Rstmdn 90 min dinara satn ala bilmidi [105,102; bax: blmnin sonu, cdvl: 1].

Qaraqoyunlu, Aqoyunlu v Sfvi dvltlrinin himaysindn istifad edn kils katolikoslar v onlarn Avropadak havadarlar Azrbaycann bu hisssind ermnilrin kk salb oxalmasna balq etmilr. Bel ki, ermni kei Q.Kiamiyans ermnilrin "qurtulu hrkatnn onlarn Qriqorian kilssi

* Ermni dilind he bir izah olmayan "Valarabad" toponimi Arakilr (Arsakllar) slalsindn olan Sanatrkn (Sanatrukun) olu Valar ahn (194-216) ad il baldr. Uzun tarixi dvr rzind "Valarabad" kimi ilnmi bu toponim ermni dbiyyatnda thrif olunaraq "Vaarabad" formasma salnmd. Valarabadm sas Valar ah trfindn qoyulmudu [bax: 95,116; 190, 29].

41

trfindn vahid mrkzdn idar olunduqlar zamandan balandn qeyd edrk yazrd ki, avropal missionerlor qriqorianlara mracitl deyirdilr: "gr siz d bizim kimi Papa il birlikd olsanz, siz d bizim kimi ziz olarsnz v onda htta istiqlaliyytinizi d l alarsnz". Bununla rq l uzatmaa alan avropallar XVI-XVII yzilliklrd Kilikiyadan rana (Sfvi dvlti razisin - red.) k edrk burada mskunlaan ermnilrin dini duyularn alovlandrrdlar [117, 3-4; 126, 33]. lk dvrlrd ermnilr rvan hrinin znd deyil, l keir bildiklri kils katolikosluunun razisind v ona bitiik torpaqlarda mskunlamdlar.

Bellikl, xaricdki havadarlarnn v xristian missionerlrinin hesabna varlanan ermni kilssi Azrbaycan hakimlrindn pulla ermnilr yeni-yeni torpaqlar v kndlr alaraq Azrbaycann tarixi torpaqlarnda zlrin daimi msknlr yaradrdlar.

Ermnilrin uxursd (rvan) bylrbyiliyinin razisind mskunlamasna tkan vern amillr. Qeyd etmk lazmdr ki, ermnilrin uxursd bylrbyiliyinin razisind mskunlamasna tkan vern amillrdn balcas XVI-XVII srlrd v XVIII srin I yarsnda ba vermi Sfvi - Osmanl mhariblri idi.

nki qeyd olunan mhariblr zaman yerli mslman hali - Azrbaycan trklri ya qrlb tlf olur, ya da i mzhbindn olduqlarna gr Osmanl ordusunun hcumlar zaman doma torpaqlarn trk etmy mcbur olurdular. Msln, dvrn ilk mnblri sasnda aparlm tdqiqatlar tsdiq edir ki, 1583-c ilin avqustunda Frhad paann balq etdiyi Osmanl ordusu rvan blgsinin ryel v Taln mahallarna daxil olan zaman yerli hali z torpaqlarn trk edib Arda v onun yaxnlndak yaylaqlara kilmidi [192,346]. Bel hallarda yaranm frstdn istifad edn ermni kilssi osmanllarn ial etdiklri Azrbaycan kndlrini onlardan lverili qiymt satn alr v Trkiynin mxtlif vilaytlrindn buraya axan ermnilri hmin razilr yerldirirdi.

Qeyd etmk lazmdr ki, kils v onun trafndak Azrbaycan torpaqlarnda mskunlaan ermnilrin burada daha da mhkmlnmsin Sfvi hkmdar I ah Abbas (1587-1629) geni imkanlar yaratmdr. Bel ki, onun frman il ermnilr Sfvi dvltinin xarici ticart laqlrinin hyata keirilmsind geni imtiyazlar verilmi, dvltin razisind yerln ermni kilslrin xsusi gztlr* edilmidi [174, 181-182; 126,29,32].

Bunu o zaman kilsd mskunlaan ermnilrin zlri d tsdiq

* Sfvi ahlarnn xristianlara, o cmldn ermnilr bel qay gstrmsi Avropa dvltlrinin rqin mslman lklrind yaayan "xristianlar himay" siyastinin v I ah Abbasn Osmanl imperiyasna qar apard mhariblrd qrb dvltlrindn odlu silahlar almaq siyastinin "nticsi idi.

42

edirdilr. Bununla bal bir fakta diqqt yetirk. kilsdki ermni icmasnn bas Filippos II ah Abbasa (1642-1667) mracitind yazrd: "Hazrda bizim vilaytd yaayanlarn (yni ermnilrin red.) ksriyyti buraya mxtlif vilaytlrdn siz lahzrt hkmdarn tknmz qays v sevgisi nticsind krlb. kilsdki 300 mmin gec-gndz siz dua edir ki, onlar burada yaamalar n tamamil lahzrt hkmdarn mrhmtin borcludur" [73,368-369; 126,32, bax: blmnin sonu, snd 2J.

XVl-XVII srlrd ba vermi Sfvi Osmanl mhariblrinin Azrbaycan n n ac nticlrindn biri azrbaycanllarn z ata-baba torpaqlarn trk etmsi idi. rvan yaltinin 1590-c il tarixli "Mfssl dftr"in mlumatna gr, rvan yaltinin trk-mslman halisinin say azalaraq 67,5%- [6,13], 1728-ci il tarixli "cmal dftr"inin mlumatna sasn is 61,2%- enmidir [6,18].

XVIII srin I yarsnda is bu proses bir az frqli kild davam edirdi. Msln, 1735-ci ild Nadir xan rvan yaltini osmanllardan azad etdikdn sonra bu yaltdn kils katolikoslar is rvanda ermnilrin sayn artrmaq n llrin dn hr bir imkandan istifad edirdilr. Msln, Nadir ah Muanda tacqoyma mrasimindn sonra (1736) Azrbaycan xanlarnn hamsn ermni sirlri paylad. Bu zaman ahn qlna girn katolikos Knkirli Abraham xristian mliklrinin kmyi il Azrbaycan totrpaqlarnda ermnilrin sayn artrmaq n Xorasanda v mxtlif yerlrdn alnmermni sirlrinin bir qismini rvan blgsi halisinin demoqrafiq trkibind ermnilrin xeyrin nzrarpacaq dyiikliklr ba verirdi.

rvan xanlnn halisi: Btn bunlara baxmayaraq, yen d halinin etnik trkibind mhm yeri Azrbaycan trklri tuturdu. Bunu dvrn mnblri bir daha tsdiq edir. XVIII yzilliyin vvlind missionerlik mqsdil rvana glmi iezuitlr ordeninin zv, missioner Monye yazr: Evlrdn daha ox baalar v zm balarna qrq olmu hr ikiqat qala divarlar il hat olunmudur. halinin ermnilrdir [100, 154]. XVIII yzillikd rvanda olmu Mami-Klerak Monyenin faktlarndan tkc faydalanmam, htta onu, redakt etmidir. Ermni tdqiqats A.Q.oannisyan da bu faktla razlaaraq fransz tarixisi, mhndis Mami-Kleraka istinad edrk yazr ki, "qaynaqlarn mlumatna gr, ermnilr rvan hri halisinin 1/4-ni, azrbaycanllar is byk ksriyytini tkil edirdi" [100 153: 34, LXXVII]. Bellikl, bhs olunan dvrd d Azrbaycann qdim uxursd (rvan) blgsind v rvan hrind yaayan halinin byk ksriyyti Azrbaycan trklrindn ibart idi. Bunu yuxarda gstriln ermni mnblrinin mlumatlar, hm d rvanda olmu Avropa syyahlar v missionerlrinin verdiyi konkret faktlar, dvrn mnblrindki toponimlr v azrbaycanllara mxsus mlklrin siyahs da tsdiq edir [bax: blmnin sonu, snd 1. lav 2].

Bundan lav, Nadir ahn dftrind tsvir olunan rvan kndlrinin

43

siyahsna nzr saldqda ryel mntqsind yerln 109 kndin, demk olar ki, hamsnn Azrbaycan trklrindn ibart olmas hmin kndlrin adlarndan da blli olur [58,42,43; bax: blmnin sonu, lav 1]. XVIII srin II yarsnn mnbsi saylan "Cambr"da qeyd alnm toponimlrimiz d kils v onun trafndak torpaqlarda yaayan ermnilrin yerli deyil, Azrbaycan torpa olan rvan xanlnn razisin glm olduqlarn bir daha tsdiq edir [bax: blmnin sonu, cdvl 1, lav 2].

1813-c ild rvanda olmu ingilis diplomat Ceyms Moryer rvan xanl halisinin 100 min nfr olduunu gstrir v onun 25 min nfrinin yaylaq-qlaq (yaylaq-aran) tsrrfat il bal olduunu qeyd edir [102,256]. Mhmmd Hsn Vlili d qeyd olunan dvrd rvan xanlnda 115 min nfr halinin yaadn yazrd [133,22].

XVIII srin sonu, XIX srin vvllrind rvan xanlnda halinn saym v etnik mnsubiyytini myyn etmk n balca mnb rvan xanlnn ialndan sonra qraf .F.Paskeviin gstrii il .open* trfindn (1829-1832- ci illrd) trtib olunan Kameral Siyahyaalmadr [95]. Lakin bu mnbnin mhz rvan xanlnn ialndan sonra trtib olunmasn daim nzrdn qarmamaq lazmdr.

Rusiya ial rfsind rvan xanlnn btn xristian** halisinin mumi say 20%-dn ox olmamdr. Bu fakt .openin tdqiqatlarna saslanan ermni mnli qrb tarixisi G.Bornoutyan da z tdqiqatlarnda etiraf edir [bax: 200, 59; 201,78; 145,121 ]. Bundan lav, mllif rvan xanl razisindki ermnilrin say il bal yazr: "Hr bir halda fars hakimiyyti dvrnn (mstqil rvan xanlar dvr red.) he bir vaxtnda ermni halisi n oxluq tkil etmi, n d sayca mslmanlara brabr olmudur. Tdqiqat bzi mahallarda ermni oxluunu gstrs d, bu hmin razidn 25.000-dn ox mslmann getmsindn sonra ba vermidi, buna gr d fars hakimiyyti dvrnd ermnilrin oxluu bard he bir dlil yoxdur" [200, 59-60].

rvan xanlnn razisind yaayan v halinin 80%-dn oxunu tkil edn mslman hali*** haqda ilk mnblrd zngin mlumatlar vardr. Qdim

* open van vanovi (1798-1870) uzun mddt Qalqazda hrbi xidmtd olmu alman mnli bu xs Qafqazn hrbi hakimi .F.Paskeviin tapr il blgnin siyahyaalmasn trtib etmi v hmin srini 1852-ci ild ap etdirmidi. Hmin sr Rusiya ial rfsind v ialdal) sonra rvan xanlnda demoqrafik vziyytin v etnik trkibin yrnilmsind vzolunmaz mnbdir. Bu haqda IX blmd trafl mlumat verilir. ** rvan xanl razisind ermnilrin sayn sni kild artrmaq mqsdil ksr ermni mlliflrinin srlrind burada yaayan btn xristianlar (qaralar, grclr, yhudil-aysorlar, xristian krdlri v s.) ermni kimi qlam verilir v bununla rvan blgsinin tarixi bilrkdn ermnilrin xeyrin saxtaladrlr. Msln, rvan brind varl xristian qaralardan ibart 100 ailnin yaad qeyd olunur [38,12]. *** Mnblrd oxsayl Azrbaycan trklri v sasn Sfvi Osmanl mhariblri zaman osmanllar trfindn blgy krlm mslman krd tayfalar "mslman hali" ad altnda qeyd alnmdr.

44

dvrdn uxursd vilaytind yaayan Sdli, Rumlu, Ustacl, Alpout, Bayat v baqa Azrbaycan tayfalar rvan blgsinin idariliyind mhm rol oynayrd. 1 ah Abbasn dvrndn is blgnin idariliyind aparc rol burann qdim sakinlri olan Acaqoyunlu Qacar tayfasna kedi [173,141].

.openin verdiyi mlumata gr, rvan xanl razisind z saylarna gr bir-birindn frqlnn aadak Azrbaycan-trk tayfalar yaayrd: 5000- yaxn Qarapapaq, 3000- yaxn Ayruml, hr biri min nfrdn ox olan Byk obanqara, Sdli, Seyidli Axsaq1 (Asaqqall red.), Muanl, Qacarlarn ahdilli* v Sdrkli oymaqlar, Clali v b. [95,535-538; Bax: cdvl 2]. Nzr almaq lazmdr ki, bu tayfalarn say Rusiya ialndan sonrak dvrd Qarapapaq v Ayruml tayfalarnn v hminin digr tayfalarn xeyli hisssinin xanlq razisini trk etmsindn sonra hesablanmdr.

.openin mlumatlarna gr, ial rfsind rvan xanlnda 49.875 nfr mslman (azrbaycan trk red.), 324 nfr krd, 20.073 nfr is ermni yaayrd [95,635-642]. rvan xanlnda yaayan mslman (azrbaycanl) halinin sayn dqiq myyn etmk n bu fakt da nzr almaq lazmdr. rvan xanlnda mvcud olan 521 knddn 153-d mslman (azrbaycanl) halinin yaad qeyd alnmamdr [200.38]. bhsiz ki, bu kndlrin azrbaycanl halisi ya hrbi mliyyatlar zaman hlak olmu, ya da Rusiya ialndan sonra xanl trk etmy mcbur olmudu. gr bu kndlrin hr birind orta hesabla 25 ailnin v hr bir ailnin minimum 5 nfrdn** ibart olduunu nzr alsaq, onda hmin kndlrd n az 19125 nfrin yaadn ehtimal etmk olar.

.openin digr mlumatna gr, "rvan xanlnda 521 yaay mskni v 310 trk edilmi*** knd var idi" [95,509-517]. gr bu kndlrin hr birind orta hesabla 25 ail v hr bir aild minimum 5 nfrin olduunu nzr alsaq, onda hr kndd 125 nfrin yaadm v trk edilmi 310 kndin halisini d nzr alsaq, tqribn 3750 nfrin yaam olduunu qeyd etmk olar.****

Bellikl, rvan xanlnn Rusiya trfindn ial rfsind bu diyarn mslman-trk halisinin say az 107.750 nfr olmudur. Rusiya ial rfsind ermni halinin say is mumi hali saynn 18%- qdrini tkil etmidi.

Bundan baqa, ermni mnli qrb tdqiqats G.Bornom da qeyd edir ki, rvan xanlnda ermnilr he zaman ninki stnlk tkil etmi, htta sayca

* C.Bornoutyan z srind "ahdli" kmi tqdim edir [bax: 200. 2311. ** Mlumdur ki, mslman aillrind uaqlarn say ox olurdu v hr bir ailnin minimum 5 nfr hesablanmas rti olaraq gtrlmdr. *** bhsiz, hmin trk edilmi 310 kndin halisi Azrbaycan trklri idi. Onlar z doma kndlrini trk etmy ya mcbur olmu, ya da gcl xarlaraq qovulmudular. **** Bu rvan xanln tkc 1828-1832-ci illrd mcburi kild trk etmi Azrbaycan trklrinin tqribi hesablanm saydr.

45

azrbaycanllara brabr bel olmamlar.* Mnblrd bu fakt tkzib edck he bir mlumat yoxdur [200,60]. oxsayl faktlar sbut edir ki, bu zli Azrbaycan torpandan minlrl mslman (Azrbaycan trklri red.) mhacirt etmi, ermnilr is randan v Osmanl imperiyasndan bu torpaqlara krlmdr. Nticd xristian hali hmiyytli sayda artmd (bu haqda IX blmd trafl mlumat verilir).

rvan hrinin halisi. rvan blgsindn frqli olaraq, qeyd olunan demoqrafik proseslr rvan hri halisinin etnik trkibinda ciddi dyiiklik yaratmad. rvan hrind daimi yaayan halinin tamamil Azrbaycan trklrindn ibart olmasn ilk mnblr d tsdiq edir. Msln, XVII sr fransz syyah ardn rvanda olankn (1673) Sfiqulu xan uxursd bylrbyi v rvan hakimi idi. ardn onun incsnti v elmi sevdiyini, hamnn ona hrmt etdiyini gstrir [10,23]. Syyahn mlumatma gr, "...rvan qalas txminn skkiz yz evdn ibartdir. Orada ancaq tmizqanl qzlbalar (yni Azrbaycan trklri - red.) yaayrlar" [10,21].

Bununla yana, digr avropal syyah 1700-c ilin yaznda rvanda olmu alman syyah Kaspari illinger d tsdiq edir ki, rvan hrind sayca v siyasi chtdn Azrbaycan trklri tam stnlk tkil edirdi. O yazr: "rvan hrinin daxilind (yni hrin qala divarlar irisind red.) yalnz iranllar** (Azrbaycan trklri -red.), hrin nisbtn iri qsbsind (grnr, kilsd red.) v mxtlif yerlrd kilsy xidmt n ermni tacir v sntkarlar yaayr. Onlar iranllara (Azrbaycan trklrin - red.) vergi verirlr" [224,118]. "Qdim rvan" kitabnda rvan halisindn bhs edn Y.ahziz 1673-c ild rvanda olan fransz syyah ardnin rvan qalasnda yaayan hali haqda mlumatn bir daha tsdiq edir v daha maraql bir mqama toxunur. O yazr ki, ermnilrin orada (rvan hrind - red.) yalnz dkanlar var idi, onlar orada gndzlr alver edir, axamlar is dkanlarn balayb evlrin gedirdilr [215,34; 116,5-6].

Ermnilr trfindn Rusiyaya v Avropann digr xristian dvltlrin atdrlan mlumatlarn thrif olunmasn, ermnilrin saynn hmi sni kild iirdilmsini nzr alsaq, demk olar ki, rvan hrinin znd oturaq ermni halisi yaamamdr. Hl, XVIII srin vvllrind rvan hrind oturaq ermni halinin yaamadn hmin dvrd trtib olunmu arxiv sndlri d tsdiq edir. Ermni-rus laqlrin hsr olunmu sndlr toplusunun II cildinin I hisssin daxil edilmi sndlr irisind maraql bir mlumat verilir. 1701-ci il 25 iyul tarixli "Yadda qeydlri" adlanan hmin sndd ermni avantristi srail

* rvan xanlnn btnlkl 15 mahalndak halinin say 115.155 nfr olmudu [bax: 95.635-638]. ** Avropa lklrindn Sfvi dvlti razisin gln sayyahlar bir qayda olaraq mlumatar kils katolikosundan alrdlar. Onlarn tsiri il bu missioner-syyahlar Sfvi dvltini ran dvlti". Azrbaycan trklrini is "iranllar" adlandrrdlar. rvan xanlnn real tarixi tkzibolunmaz ilk mnblr, xsusil blgdki btn yer adlarnn mhz Azrbaycan trkcsind olmas sbut edir ki, burada yaayan qdim hali mhz Azrbaycan trklri idi.

46

Ori rus qounlarn Cnubi Qafqaza yr hvslndirmk n I Pyotra 18 bnddn ibart layih tklif edir. Layihnin 7-ci bndind Rusiya imperatoruna rvan hri haqda kfiyyat xarakterli mlumatlar atdrlr v gstrilir ki, rvan hrind cmi 300 nfrdn bir az artq ermni yaayr v onlar da ticartl mul olurlar [35,213; 126,31].

Nzr almaq lazmdr ki, rvanda olan avropallar, o cmldn missionerlr hrin xristian halisi bard mlumat kils katolikosundan alrdlar. Buna gr d hmin mlumatlar ox zaman bilrkdn iirdilir v hqiqti ks etdirmirdi. Bununla bel, Avropa syyahlar ardn, illinger, XVIII sr arxiv sndlri v htta ermni mllifi ahziz d rvan qalas halisinin btnlkl, hr halisinin is byk ksriyytinin azrbaycanllardan ibart olduunu yazr. rvan hrind yaayan halinin say haqda digr mlumatlar da var. C.Perri qaynaqlarn mlumatna saslanaraq Krim xan Zndin hakimiyyti dvrnd (1759-1779) rvan hri halisinin 20 min nfr olduunu qeyd edir [210,230]. A.Muriel is rvan Cnubi Qafqazn n sx halisi olan hri kimi gstrir [197,12]. Grndy kimi, rvan xanlnda halinin ksriyytini yerli Azrbaycan trklri tkil edirdi. Onlar siyasi hakimiyyt tam sahib olmaqla xanl idar edirdilr. Lakin mhz yuxarda qeyd olunan sbblr zndn ermnilr zaman kedikc Azrbaycann qrb torpaqlarnda vvlc uxursd bylrbyiliyinin, sonra is rvan xanhnn razisind mskunla bildilr.

mumiyytl, XIX yzilliyin vvlind Rusiya ialna qdr ermnilrin Azrbaycan torpaqlarnda toplu halnda yaamasn dvrn he bir qayna tsdiq etmir. Bellikl, nzrdn keiriln rsmi sndlrin, mxtlif dvrlrd trtib olunmu arxiv materiallarnn, dvrn xristian missionerlrinin v syyahlarnn, ermni mlliflrinin, eyni zamanda, elmi