İş Hijyeni Ölçüm Yöntemleri ve

Yasal Mevzuat

Abdullah BÜYÜKFIRAT

Kimyager

Ç.S.G.B. İSGÜM Kocaeli Bölge Lab.

abuyukfirat@csgb.gov.tr

İstanbul, 6 Aralık 2017

1

Sunum İçeriği

Hangi formlara maruz kalıyoruz?

Ölçme stratejileri nelerdir?

Yaygın Ölçüm Örnekleme yöntemleri nelerdir?

İş hijyeni ulusal mevzuatı

2

Çalışma ortamında bulunan, çalışanların sağlığını olumsuz yönde

etkileyebilecek her türlü

gürültü, titreşim, aydınlatma, iyonlaştırıcı olmayan radyasyon

gibi fiziksel;

toz, gaz, buhar gibi kimyasal ve

virüs, bakteri, mantar gibi biyolojik etkenlerin nicelik ve nitelik

tayininin yapılması

*İş Hijyeni Ölçüm, Test ve Analiz Laboratuvarları Hakkında Yönetmelik

3

! İşveren, iş hijyeni ölçüm, test ve analizini

ön yeterlik veya yeterlik belgesine haiz

laboratuvarlara yaptırmakla yükümlüdür.

*İş Hijyeni Ölçüm, Test ve Analiz

Laboratuvarları Hakkında Yönetmelik

www.isgum.gov.tr

4

5

İş Yerindeki Kirleticiler

Kirletici Partiküller

Toz & Lifler(metal tozu, un tozu, asbest…)

Duman(kaynak, lehimleme…)

Mist(yağ buharı…)

Buharlar(organik çözücüler, asitler…)

Gazlar

6

Katı Aerosol

Sıvı Aerosol

Partikül Boyutu Terminolojisi

RESPIRABLE

THORACIC

INHALABLE

1 4 7 10 30 100

• Respirable:

4 micron(µm)

• Thoracic:

10 micron(µm)

• Inhalable:

100 micron(µm)

7

Partikül Boyutu Terminolojisi

•Inhalable

•Thoracic

•Respirable

8

Maruz Kalma

Zararlı bir etkinin ortaya çıkması için bir maddenin sisteme girmesi

gerekir.

Maruz kalma, etkilenen hedefin(insan, hayvan ve bunların bazı

kısımları) hangi miktarda ve ne kadar süre ile etkilendiğine bağlıdır.

Çalışanların nefes alma alanı içinde

kimyasal maddenin bulunmasıdır.

9

Maruz Kalma YollarıÇalışma ortamında, kimyasal maddelerin vücuda girmesinde en önemli yollar;

Solunum

Akciğerler yoluyla

Sindirim

Yutmak, yemek

Absorbsiyon(emme)

Deri ve gözler yoluyla

Enjeksiyon

Şırınga yoluyla

10

’’Kişisel maruz kalma için en iyi tahmin, bütün

çalışma süresi boyunca, nefes alma seviyesinden

örnek alma sureti ile elde edilir.’’

Kişisel maruziyet ölçmeleri

Not 1: Çalışma süresi içinde derişimin fazla değişime

uğramadığı durumlarda, numune alma süresi bütün bir

çalışma süresini kapsamayabilir.

Not 2: Ortam ölçüm, test ve analizlerinin sonuçları, kişisel

maruziyet seviyesini göstermez ve bunların sonuçları

kişisel maruziyet sınır değerleri ile kıyaslanmaz.

11

Sabit nokta ölçmeleri

Sabit nokta ölçmeleri, elde edilen sonuçların çalışanların iş

yerinde maruz kalmalarının değerlendirilmesine olanak

sağlaması durumunda kullanılabilir.

Numuneler, nefes alma yüksekliğinde ve çalışanların çok

yakınından alınmalıdır.

Şüpheli durumlarda, ölçme noktası olarak en riskli nokta

alınmalıdır.

12

Maruz kalma ölçmesi için çalışan seçimi

Tercih edilen yaklaşım, maruz kalan grubu

maruz kalma bakımından homojen alt gruplara

bölmektir.

Genel bir kural olarak, numuneler doğru seçilmiş

homojen bir gruptan en az bir çalışan olacak

şekilde seçilir.

13

Kimyasal Etmenler: Ölçüm ve

Örnekleme Yöntemleri

14

Hava Örnekleme & Analiz

Kimyasalların örneklenmesi endüstriyel

hijyen için temel bir işlemdir.

Maruziyetin belirlemesi, PEL/TLV

Solunum bölgesinden örnekleme

Personel

Örnekleme pompası ve başlık çalışana bağlanır.

30 cm yarıçaplı

yarımküre

Örnekleme

Başlığı

Pompa

15

Partiküller, Gaz ve Buharlar: Örnekleme Yöntemleri

Filtre ile Örnekleme Toz, lif, duman…

Grab Örnekleme

Dedektör Tüpler

Gaz torbaları

Pasif Dozimetre

“Film rozetleri” Gaz, Buhar

Aktif Örnekleme

Sorbent tüpler & kişisel

örnekleme pompası

Doğrudan okumalı cihazlar

16

17

İş hijyeni laboratuvarı, metot seçiminde ve kullanımında…

Elde edilen sonuçların sınır değerler ile karşılaştırılmasına

imkân tanımalı

Metotların güncel hallerini kullanmak ve bulundurmalı

Seçtiği standart metotları uygulayabildiğini teyit etmek.

Laboratuvarda geliştirilmiş veya değiştirilmiş halinin kullanıma

uygun olduklarını teyit etmek için bu metotları geçerli kılmak.

Ölçüm noktaları veya maruziyeti tespit edilecek kişiler

belirlenirken metotta yazılı hususları dikkate almak.

*İş Hijyeni Ölçüm, Test ve Analiz Laboratuvarları Hakkında Yönetmelik: Md.7

18

Eşanlamlılar

Toplam, başka türlü düzenlenmemiş

(sınıflandırılmamış) partiküller

Toplam aerosol kütlesi

Rahatsız edici tozlar

Yöntem

HSE MDHS 14/4, NIOSH 0500…

Örnekleme+Gravimetrik Analiz(filtre ağırlığı)

Sınır Değer

TMY: 15 mg/m³

OSHA: 15 mg/m³

NIOSH: no REL

ACGIH: 10 mg/m³, % 1’den az kuvars içeren toplam toz

HSE: 10 mg/m³

19

Eşanlamlılar Respirable, başka türlü

düzenlenmemiş(sınıflandırılmamış) partiküller

Örnekleyici tarafından toplanan, ortalama çapı 4 μm’in

altında olan aerosol

Rahatsız edici tozlar

Asbest içermeyen, % 1’den az kuvars içeren ve solunum

sisteminde ciliated bölümlere nüfuz edebilen tozlar

Yöntem

HSE MDHS 14/4, NIOSH 0600…

Örnekleme+Gravimetrik Analiz(filtre ağırlığı)

Sınır Değer TMY: 5 mg/m³

OSHA: 5 mg/m³

NIOSH: no REL

ACGIH: 3 mg/m³

HSE: 4 mg/m³20

Silisyum dioksit, SiO2

Kristal ya da amorf halde bulunabilir

Yaygın karşılaşılan türler: Kuvars, Kristobalit, Tiridimit

Yöntem

HSE MDHS 101/2, NIOSH 7601…

Örnekleme+Gravimetrik Analiz(filtre ağırlığı)+

Analiz(çözme/okuma…IR, UV-VIS, X-RD…)

Sınır Değer

Kuvars(Solunabilir):

Kuvars(Toplam):

21

10mg/m³

%SiO2+2

30mg/m³

%SiO2+2

Tozla Mücadele Yönetmeliği: 05.11.2013

Sadece solunabilir toz tanımı yapılmış.

Toz ölçümünün gravimetrik ve lif sayımı esasına göre

yapılacağını ifade eder.

Ölçüm sonucu maruziyet sınır değerinin üstünde olamaz, sınır

değer aşıldığında gerekli önlemlerin alınıp sınır değerin altına

düşürülmesi gerekir.

Zaman ağırlıklı ortalama(TWA) olarak solunabilir ve toplam toz

mesleki maruziyet sınır değerlerini verir.

Ayrıca asbest –mineral liflerin, kristalin silika ve silika içeren

kayaç ve minerallerin sınır değerlerini verir.

Sınır değerler OSHA standardına paralel olarak hazırlanmış.

22

Asbest ve diğer lifsi tozlar

Yöntem

NIOSH 7400, WHO/1997 …

Örnekleme+Lif sayımı(PCM)

SEM/X-RD tür tayini

Uzunluk <5 µm , çap <3 µm ve 3:1 oranı

Sınır Değer

Asbestle Çalış. SGY: 0,1 lif/cm³

OSHA: 0,1 lif/cm³

NIOSH: 0,1 lif/cm³

ACGIH: 0,2 lif/cm³

23

Asbestle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri

Hakkında Yönetmelik: 25.01.2013

Kullanım yasağı(çıkarma, işleme, ithalat…)

Söküm, yıkım, bakım, tamir ve uzaklaştırma işleri asbest söküm uzmanı nezaretinde asbest söküm çalışanı

tarafından yapılır.

Örnekleme/ölçüm kişisel maruziyeti temsil edecek şekilde

olmalı.

Lif sayımı PCM ile WHO metodu veya eşdeğeri ile yapılmalı.

Ölçüm sonucu 0,1 lif/cm3’ü geçmeyecek.

24

Metal/yarı metallerin ve bileşiklerinin toz ve dumanları

Yöntem

OSHA ID-121, NIOSH 7300…

Filtreye örnekleme+Çözme+Analiz(AAS, ICP, …)

Çözme ısıtıcı tabla/mikrodalga fırın

25

Sınır Değer(ör. Kurşun)

Kimyasal Mad. SGY: 0,15 mg/m³

OSHA: 0,05 mg/m³

NIOSH: 0,05 mg/m³

HSE: 0,15 mg/m³

Hidrokarbonlar(Benzen, toluen vs.)

Yöntem

TS ISO 16200-1, NIOSH 1501…

Sorbent tüpe örnekleme+Desorpsiyon+Analiz(kromatografi)

Düşük akışlarda örnekleme

Sınır Değer(ör. Toluen) Kimyasal Mad. SGY: 192 mg/m³

NIOSH: 375 mg/m³

HSE: 191 mg/m³

26

Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik

Önlemleri Hakkında Yönetmelik: 12.08.2013

Kanserojen veya Mutajen Maddelerle Çalışmalarda Sağlık

ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik: 06.08.2013

Ek-1: Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri(TWA, STEL, ppm,

mg/m3)

Bu sınır değerler EU direktifleri eklerinden alınmış.

Mevzuatın uygulanmasında uluslararası kuruluşlarca

yayınlanmış sınır değerlerde dikkate alınabilir.

Kurşun için biyolojik sınır değer mevcut

Kullanımı yasak maddeler(ör. Benzidin ve tuzları, >%0,1)

Sınır değer(kanserojen, mutajen): Benzen, vinilklorür

monomeri ve sert ağaç tozu…27

28

Gürültü

Titreşim(Vibrasyon)

Sıcak ve Soğuk Stres

Aydınlatma

Elektromanyetik Radyasyon

İyonize Olmayan Radyasyon(UV, infrared ışınlar mikrodalgalar…)

İyonize Radyasyon(Alpha-Beta-Gamma ışınları…)

29

Gürültü, istenmeyen veya zarar veren ses

olarak tanımlanır.

Gürültü desibel olarak ölçülür(dB).

30

Unutmayın, her 3 dB gürültüyü iki katına çıkardığından,

sayılardaki küçük farklar gibi görünen şey oldukça anlamlı

olabilir.

Genel olarak,> 85 dB (A) ses seviyelerine uzun süre maruz

kalma potansiyel olarak tehlikelidir

İşitme koruyucularla amaç gürültünün kulaktaki seviyesini

70-80 dB (A) aralığına indirmek.

Yöntem

TS EN ISO 9612, TS EN 2607 ISO 1999…

Cihaz-Donanım

Ses seviye ölçer, mikrofon, kalibratör

Mikrofon dış kulak kanalı girişinden 0.1 m mesafeye yerleştirilir(en çok maruz kalan taraftan)

Ölçme stratejileri(TS EN ISO 9612)

Homojen gürültü maruziyet grupları oluşturulmalı ve ölçüm

stratejilerine karar verilmeli(görev-tabanlı, iş-tabanlı ya da tüm

gün ölçümü)

Sınır Değerler En düşük MED: (LEX, 8saat) = 80 dB(A)

En yüksek MED: (LEX, 8saat) = 85 dB(A)

Maruziyet SD: (LEX, 8saat) = 87 dB(A)

31

Çalışanların Gürültü ile İlgili Risklerden Korunmalarına Dair

Yönetmelik: 28.07.2013

Anlık darbeli gürültü için de değer verir.

Maruziyet Eylem ve Sınır Değerleri verilmiştir.

Maruziyet sınır değerleri uygulanırken, çalışanın

kullandığı KKD’nin koruyucu etkisi de dikkate alınır. Maruziyet

eylem değerlerinde alınmaz.

Günlük maruziyet düzeyi günlük farklılık gösteriyorsa haftalık

maruziyet kullanılabilir.

Ölçüm kişisel maruziyeti göstermeli.

İşveren, maruziyet eylem değerine göre KKD bulundurma ve

kullandırmalı.32

Titreşim, bir referans konum etrafındaki mekanik salınımdır.

İSG alanında çalışanlar el kol titreşimi ve tüm vücut titreşimine

maruz kalabilmektedir.

Bütün vücut titreşimi: Forklift, iş makinaları, presler, …..

El-kol titreşimi: Matkaplar, parlatma ve cilalama yapan el aletleri, motorlu testereler, spiral taşları, …..

33

Yöntem

Tüm Vücut Titreşimi: TS EN ISO 2631-1 ve TS EN 1032+A1:2011

El-Kol Titreşimi: TS EN ISO 5349-1/2

Cihaz-Donanım

Titreşim ölçer( 3 eksen)

Transduserlar

Raporlama

El-kol titreşiminde her iki elde 3 eksende ölçülmekte yüksek değer tespit edilen elin sonucu alınır.

Üç eksen arasında en büyük ivme değeri titreşim maruziyeti olarak alınır.

34

Çalışanların Titreşimle İlgili Risklerden Korunmalarına

Dair Yönetmelik: 22.08.2013

Bütün Vücut Titreşimi ve El-Kol Titreşimi

Maruziyet Eylem ve Sınır Değerleri verilmiştir.

Deniz ve hava taşımacılığı için özel koşullar içerir.

Ölçüm standartlarını belirtir.

35

Titreşim El-Kol Tüm vücut

Maruziyet Sınır

Değer(ELV)

Çalışanların bu değer üzerinde bir

titreşime kesinlikle maruz

kalmaması gereken değerdir.

5m/s² 1,15m/s²

Maruziyet Eylem

Değer

Riskin azaltılması için gerekli

önlemlerin alınması gerekmeye

başlayacağı maruziyet değeridir.

2,5m/s² 0,5m/s²

Işık veya görünür ışık, insan gözünün görebileceği

elektromanyetik radyasyondur.

Aydınlatmayı ölçen cihaz lüksmetre, ölçme birimi, "lux“

Mümkün olduğunca gün ışığından yararlanılmalı: Daha fazla

aydınlık, daha iyi renk yansıtma, daha az kamaşma…

36

Kaynaklar:

Doğal: Güneş ışığı

Yapay: Akkor ışık, flüoresan, cıva lamba, tungsten lamba

Standartlar & Metotlar

TS EN 12464-1:2013 - ‘Kapalı çalışma alanları’

TS EN 12464-2:2014 - ‘Bina dışı iş yerleri’

COHSR-928-1-IPG-039

37

Referans

Değerler Değerler

Metot

Kanada Mesleki Sağlık ve Güvenlik Kuralları(COHSR)-

Yorumlar, Politikalar ve Kılavuzlar(IPG)

4 ölçümün aritmetik ortalamasını gerektirir,

VDT (Gösterim Ekranı Cihazı) için özel hükümler yer alır,

Havaalanı apron aydınlatması ile ilgili hükümler içerir,

Tüm aydınlatma düzeyleri için ‘Lux’ birimini kullanır.

İş Yeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik

Önlemlerine İlişkin Yönetmelik: 17.07.2013

İşveren iş yerinde yeterli aydınlatma sağlar.

Esas olan iş yerinin yeterli derecede gün ışığıyla aydınlatılması.

İş yerlerinin aydınlatmasında TS EN 12464-1: 2013standardı esas alınır.

Aydınlatma sisteminin devre dışı kalmasının risk oluşturabileceği yerlerde ayrı bir enerji kaynağına bağlı acil aydınlatma sistemi bulunur.İ

38

Termal konfor, zihnin içinde bulunduğu termal ortamı memnuniyet verici olarak

algılaması durumudur.

Standartlar & Metotlar

TS EN 27243 – ‘WBGT İndeksi’ Sıcak Ortamlar

TS EN ISO 7730 – ‘PMV/PPD İndisleri’ Orta Dereceli Termal Ortamlar

TS IS0 11079 – – ‘ Soğuk Stres’ Soğuk Çalışma Şartları

39

40

PMV Anlam

+3 Sıcak

+2 Ilık

+1 Hafif ılık

0 Nötr

-1 Hafif serin

-2 Serin

-3 Soğuk

WBGT indeksinin belirlenmesi için PMV indeksinin +2’den büyük

ölçülmüş olması gerekir. WBGT ölçümünde güneş yüküne göre

hesaplama yapılır.

İş Yeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik

Önlemlerine İlişkin Yönetmelik: 17.07.2013

İşveren iş yerinde (yeterli) termal konfor şartlarını sağlar.

İş yerlerinde termal konfor şartlarının çalışanları rahatsız

etmeyecek, çalışanların fiziksel ve psikolojik durumlarını

olumsuz etkilemeyecek şekilde olması esastır.

İş yeri termal konfor ölçüm ve değerlendirmesinde TS EN

27243 standardı esas alınır.

İş yerinin pencerelerin ve çatı aydınlatmalarının, güneş

ışığının olumsuz etkilerini önleyecek şekilde olması sağlanır.

41

Yöntem

TS EN 50413: İnsanların Elektrik, Manyetik Ve Elektromanyetik Alanlara (0 Hz - 300 Ghz) Maruz Kalması İle İlgili Ölçmeler Ve Hesaplama İşlemlerine Ait Temel Standart

İyonlaştırıcı olmayan radyasyon ölçümü

Cihaz-Donanım

Elektromanyetik radyasyon ölçümü cihazı

Sınır Değerler

Directive 2013/35/EU of The European Parliament and of The Council of 26 June 2013

ICNIRP, BTK limit değerleri

42

İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden

Çevre ve Halkın Sağılığının Korunmasına Yönelik

Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin

Yönetmelik:24.07.2010

İşçiler, hastalar ve askeri personel hariç…

Elektrik ve Manyetik Alan Şiddeti limit değeleri

Elektronik haberleşme cihazları için Bilgi Teknolojileri ve İletişim

Kurumu(BTK)’nun yönetmeliği mevcut, yönetmelik şartlarına

göre ölçüm yetkisi verir.

43

44

Bakteriler(örneğin lejyonella, salmonella…)

Virüsler (örneğin hepatit C, sarı humma)

Parazitler

Mantarlar

Bitkiler

Böcekler-Haşarat

Hayvanlar

45

46

Biyoaerosoller

Mantar, bakteri, virüs, polen…

Yöntem

NIOSH 0800-0801, ASTM D7391-09…

Agar plaka, filtre veya sıvıya toplama

Analiz mikroorganizma bağlıdır

Sektörler

Gıda işleme

Arıtma tesisleri

Hastane ortamı

Biyolojik Etkenlere Maruziyet Risklerinin Önlenmesi

Hakkında Yönetmelik: 15.06.2013

Enfeksiyon risk düzeyine göre 4 risk grubu belirlenmiş.

Yalnızca insanı enfekte ettiği bilinen etkenler dâhil edilmiştir.

47

Teşekkür Ederim…

48